51999IE0851

Γνωμοδότηση της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα "Ο ρόλος και η συμβολή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση"

(1999/C 329/10)

Η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή αποφάσισε κατά τη σύνοδο ολομέλειας της 28ης Ιανουαρίου 1999 και σύμφωνα με το άρθρο 23, παράγραφος 3 του εσωτερικού κανονισμού να εκδώσει γνωμοδότηση πρωτοβουλίας για το ακόλουθο θέμα: "Ο ρόλος και η συμβολή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση" και να αναθέσει, σύμφωνα με το άρθρο 11 παράγραφος 4 και άρθρο 19 παράγραφος 1 του εσωτερικού κανονισμού, σε μια υποεπιτροπή την προετοιμασία των σχετικών εργασιών.

Η υποεπιτροπή υιοθέτησε τη γνωμοδότησή της στις 30 Αυγούστου 1999 με βάση εισηγητική έκθεση της κυρίας Sigmund.

Κατά την 366η σύνοδο ολομέλειας (συνεδρίαση της 22ας Σεπτεμβρίου 1999), η Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή υιοθέτησε με 116 ψήφους υπέρ, 2 κατά και 13 αποχές την ακόλουθη γνωμοδότηση.

1. Εισαγωγή

1.1. Με πρωτοβουλία της Προέδρου της, κας Rangoni Machiavelli, η ΟΚΕ θα διοργανώσει τον προσεχή Οκτώβριο διάσκεψη, η οποία θα ασχοληθεί με τον ρόλο της κοινωνίας των πολιτών και τη συμβολή της στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση. Στο πλαίσιο αυτής της διάσκεψης, τρεις ομάδες εργασίας θα επεξεργασθούν συγκεκριμένες προτάσεις. Το θέμα της εκδήλωσης αυτής αποτελεί λογική απόρροια του σχεδίου που ανέπτυξε η ΟΚΕ το 1992 στη γνωμοδότηση για την "Ευρώπη των Πολιτών"(1). Συνεπώς, η διάσκεψη αυτή δεν θα είναι ένα μεμονωμένο γεγονός, αλλά θα πρέπει να αποτελέσει μήνυμα για το πρόγραμμα της ΟΚΕ των επόμενων ετών.

1.2. Η παρούσα γνωμοδότηση της ΟΚΕ καταρτίσθηκε από ειδική υποεπιτροπή, προκειμένου να στηριχθεί αυτή η εκδήλωση με κατάλληλες προπαρασκευαστικές εργασίες. Τα μέλη της υποεπιτροπής έκριναν ότι ο ρόλος τους δεν ήταν να προτείνουν έτοιμες λύσεις, αλλά να προσπαθήσουν να συστηματοποιήσουν τα θέματα, να προσδιορίσουν τους φορείς και να ορίσουν το πεδίο στο οποίο θα πρέπει να διατυπωθούν συγκεκριμένες προτάσεις σε θεσμικό πλαίσιο. Το τελευταίο τμήμα του εγγράφου παρουσιάζει ορισμένες ανεπεξέργαστες λύσεις, οι οποίες θα μπορέσουν να χρησιμεύσουν ως βάση για τις συζητήσεις των διάφορων ομάδων εργασίας αυτής της διάσκεψης.

2. Γενικές παρατηρήσεις

2.1. Στο τέλος του 20ού αιώνα παρατηρούνται ριζικές εξελίξεις, που μεταβάλλουν όχι μόνο την ουσία, αλλά και τις διαρθρώσεις της ζωής των ανθρώπων.

2.2. Κατά το τέλος του 19ου αιώνα διαμορφώθηκαν στην Ευρώπη τα κοινωνικά δικαιώματα τα οποία οδήγησαν στην εμφάνιση του κοινωνικού κράτους του 20ού αιώνα. Η σημασία τους για την ειρήνη, την πολιτική ελευθερία, την οικονομική δυναμική και την κοινωνική συνοχή είναι αδιαμφισβήτητη. Υφίσταται, εξάλλου, η ανάγκη να αντιμετωπισθούν οι νέες προκλήσεις όπως η παγκοσμιοποίηση, αν και μένουν αναπάντητα πολλά ερωτήματα, σχετικά με τη μορφή και το περιεχόμενό των συντελούμενων μεταβολών.

2.3. H συζήτηση περί μεταρρύθμισης διεξάγεται, φυσικά, και στο κοινοτικό επίπεδο. Η εξέλιξη των στόχων από τη Συνθήκη της Ρώμης μέχρι τη Συνθήκη του Άμστερνταμ, απαιτεί διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις, που πρέπει να ξεκινήσουν χωρίς καθυστέρηση.

2.3.1. Συγχρόνως, δεν πρέπει να λησμονείται το γεγονός ότι η αρχική κινητήρια δύναμη της ιδέας ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης ήταν η διασφάλιση της ειρήνης και όχι καθαρά οικονομικοί στόχοι, η οποία αναφέρεται στην αρχή του προοιμίου της Συνθήκης ΕΚΑΧ (διατήρηση της ειρήνης, συμβολή στην ανάπτυξη μιας οργανωμένης και ζώσας Ευρώπης, διατήρηση και ανύψωση του βιοτικού επιπέδου).

2.3.2. Εντωμεταξύ, οι αρμοδιότητες της ΕΕ διευρύνθηκαν ανάλογα και ξεπέρασαν τις αρχές καθαρά οικονομικές αρμοδιότητες, προκειμένου να καλύψουν τομείς όπως το περιβάλλον, η υγεία, η προστασία των καταναλωτών, η εκπαίδευση, η κοινωνική πολιτική και η απασχόληση.

2.3.3. Όλα αυτά δείχνουν ότι η "ευρωπαϊκή ολοκλήρωση" δεν πρέπει να ερμηνεύεται ως κατάσταση, αλλά ως διαδικασία, η οποία, μολονότι υπόκειται σε μεταβολές, είναι ικανή και να τις αντιμετωπίζει. Με αυτήν την έννοια πρέπει να ερμηνευθεί και το προοίμιο της Συνθήκης του Μάαστριχτ για την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπου η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν προσδιορίζεται οριστικά, αλλά παραμένει μια ανοικτή διαδικασία μέσω της διατύπωσης "μια διαρκώς στενότερη Ένωση".

2.4. Σήμερα η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να αντιμετωπίσει πολύ ευαίσθητα θέματα, με σημαντική ενίοτε συναισθηματική φόρτιση, όπως η διεύρυνση, η ΚΕΠΠΑ και μια μεγάλη σειρά θεσμικών θεμάτων. Επιπλέον, βρίσκεται αντιμέτωπη με την έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών της, που την κατηγορούν για έλλειψη αποτελεσματικότητας, επισημαίνουν τα δημοκρατικά της ελλείμματα και ζητούν μεγαλύτερη εγγύτητα στον πολίτη. Από την άποψη αυτή, η ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχει σήμερα περισσότερο από ποτέ ανάγκη τη δέσμευση και την υποστήριξη των πολιτών, που αυτή τη στιγμή δεν μοιάζει να είναι επαρκώς εξασφαλισμένη.

2.5. Ακριβώς στο πλαίσιο αυτής της (έλλειψης) εγγύτητας στον πολίτη είναι που αναφέρεται όλο και συχνότερα η "κοινωνία των πολιτών". Μνεία και επίκληση της κοινωνίας των πολιτών συναντάται στα πλέον διαφορετικά πλαίσια, χωρίς να είναι πάντοτε σαφής η σχέση τους. Θα έλεγε κανείς ότι ο όρος "κοινωνία των πολιτών" έχει γίνει ένας όρος της μόδας, που συχνά χρησιμοποιείται χωρίς αυτός που τον μεταχειρίζεται να γνωρίζει σαφώς τι πραγματικά σημαίνει. Γνωρίζουμε από πείρα ότι μια συζήτηση καταλήγει σε καλό αποτέλεσμα μόνο αν είναι όλοι σύμφωνοι ως προς το σημείο αφετηρίας της. Η υποεπιτροπή φρονεί, ως εκ τούτου, ότι είναι σημαντικό να παρουσιάσει πρώτα τις ιστορικές ρίζες και την εξέλιξη της κοινωνίας των πολιτών, για να μπορέσει στη συνέχεια να προτείνει, με τη βοήθεια επιστημονικών θεωριών, έναν ορισμό της κοινωνίας των πολιτών(2) που να συμφωνεί με την αληθινή πολιτική πραγματικότητα.

3. Ιστορική επισκόπηση

3.1. Η ιστορία της έννοιας της κοινωνίας των πολιτών στη δυτική πολιτική σκέψη χαρακτηρίζεται από ερμηνευτικές συγκρούσεις, οι οποίες είναι σημαντικό να ξεπεραστούν από μια σφαιρική ερμηνεία της έννοιας.

3.2. Μέχρι τον αιώνα του Διαφωτισμού, η έννοια της πολιτικής κοινωνίας χρησιμοποιείτο για να δηλώσει έναν συγκεκριμένο τύπο πολιτικής σχέσης: την πολιτική σχέση που διέπεται από τον νόμο. Για τον Αριστοτέλη η πολιτική κοινωνία ήταν μια διάσταση της κοινωνίας που κυριαρχεί και περιέχει όλες τις άλλες. Για το ίδιο θέμα, ο Κικέρων αναφερόταν στην societas civilis. Τον Μεσαίωνα, η πολιτική κοινωνία διατηρεί αυτόν τον πολιτικό της ορισμό, αποκτά όμως μια νέα έμφαση: αντιτίθεται στη θρησκευτική κοινωνία. Από τότε χρονολογείται η λαϊκή και κοσμική υποδήλωση του όρου. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι, στην παράδοση αυτή, οι όροι "πολιτική κοινωνία" και "κράτος" είναι σχεδόν εναλλάξιμοι. Από αυτήν την οπτική, το ηθικό συναίσθημα που συνδέεται με την πολιτική κοινωνία είναι η πολιτική συνείδηση (civisme), δηλαδή, σύμφωνα με τη ρωμαϊκή παράδοση, η ανάληψη των καθηκόντων του πολίτη από τα μέλη της πολιτικής κοινωνίας.

3.3. Από το 1750 περίπου, η σημασία του όρου τείνει να αντιστραφεί. Αντί να εγγράφεται στη συνέχεια της έννοιας του κράτους, η πολιτική κοινωνία δηλώνει κατά την περίοδο αυτή, όλο και περισσότερο, έναν πόλο αντίθετο προς το κράτος. Η ελεύθερη σκέψη της επικρατούσας αστικής τάξης χρησιμοποίησε την έννοια για να προσπαθήσει να ορίσει έναν αυτόνομο σε σχέση με την πολιτική σφαίρα κοινωνικό χώρο, τον χώρο της αγοράς και της ιδιωτικής ζωής. Η ηθική αρετή που συνδέεται με τον χώρο αυτό δεν είναι πια η πολιτική συνείδηση (civisme), αλλά η αβροφροσύνη (civilité), δηλαδή οι καλοί τρόποι, η ευγένεια των ηθών στις κοινωνικές σχέσεις.

3.4. Αυτή τη φιλελεύθερη έννοια είχε κατά νου ο Ferguson, όταν έπλεκε το εγκώμιο της κοινωνίας των πολιτών. Αυτή τη μη πολιτική έννοια είχαν επίσης κατά νου ορισμένοι διανοητές του 19ου αιώνα, όπως ο Hegel και ο Marx, όταν κατήγγελλαν, αντίθετα, τη μεροληπτικότητα και τον μονόπλευρο χαρακτήρα της. Η έννοια της κοινωνίας των πολιτών συνδέεται στενά, σ' αυτήν την περίπτωση, με τον αστικό ατομισμό και την τυπική συμβατικότητα του αστικού δικαίου.

3.5. Ο φιλελευθερισμός και ο σοσιαλισμός θα δουν διαμετρικά αντίθετα την έννοια της πολιτικής κοινωνίας, με αυτόν τον ορισμό της ως αντίθετης προς την πολιτική σφαίρα: ο πρώτος βλέπει σ' αυτή τον χώρο της ατομικής ελευθερίας και της συμβατικής σχέσης, ενώ ο δεύτερος αποκαλύπτει σχέσεις κυριαρχίας και ταξικών διακρίσεων.

3.6. Πρέπει, όμως, να σημειωθεί ότι, από τον 19ο αιώνα και μετά, μια μερίδα της πολιτικής και κοινωνικής σκέψης προσπαθεί να ξεπεράσει αυτήν την αντιπαράθεση μεταξύ μιας "αρχαίας-μεσαιωνικής" και μιας "σύγχρονης-αστικής" έννοιας της κοινωνίας των πολιτών και, στο εσωτερικό της δεύτερης, μεταξύ μιας φιλελεύθερης και μιας σοσιαλιστικής εκδοχής της.

3.7. Εμπνευσμένη κυρίως από τους Tocqueville, Durkheim και Weber, η μερίδα αυτή προσπαθεί να συγκεκριμενοποιήσει μια νέα έννοια της σύγχρονης κοινωνίας των πολιτών, δίνοντας ταυτόχρονα έμφαση σε τέσσερις διαστάσεις:

- η κοινωνία των πολιτών απαρτίζεται από λιγότερο ή περισσότερο καθιερωμένους θεσμούς: το δίκτυο αυτό αποτελεί ένα αυτόνομο κοινωνικό επίπεδο τόσο έναντι του κράτους όσο και έναντι της οικογενειακής και οικιακής ζωής με τη στενή έννοια. Οι θεσμοί αυτοί έχουν πολλαπλές λειτουργίες (όχι μόνο οικονομικές, αλλά και θρησκευτικές, πολιτιστικές, κοινωνικές κλπ.) και διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στις διαδικασίες κοινωνικής ενσωμάτωσης·

- η ένταξη των ατόμων στους θεσμούς της κοινωνίας των πολιτών αποφασίζεται σε εθελοντική βάση: τα μέλη των ενώσεων, επιχειρήσεων, συλλόγων που απαρτίζουν την κοινωνία των πολιτών ποτέ δεν εξαναγκάζονται να ενταχθούν σ' αυτούς, ούτε βάσει κάποιας πολιτικής υποχρέωσης ούτε βάσει της υποτιθέμενης "φυσικής" υπαγωγής τους σε συγκεκριμένη κοινότητα·

- η κοινωνία των πολιτών στηρίζεται στο δίκαιο: οι δημοκρατικές αρχές του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής, της ελευθερίας έκφρασης, της συνδικαλιστικής ελευθερίας αποτελούν τον κανονιστικό εξοπλισμό της κοινωνίας των πολιτών. Ανεξάρτητη από το κράτος, δεν είναι ωστόσο σε καμιά περίπτωση ένας χώρος χωρίς δίκαιο·

- η κοινωνία των πολιτών είναι χώρος διαμόρφωσης της συλλογικής βούλησης και εκπροσώπησης των πολιτών: οι θεσμοί της κοινωνίας των πολιτών διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο "ενδιάμεσων" μεταξύ του ατόμου και του κράτους. Ο δημοκρατικός λόγος δεν θα μπορούσε ποτέ να υπάρξει χωρίς τη μεσολάβησή τους·

- η κοινωνία των πολιτών δημιουργεί περιθώρια για την επικουρικότητα σύμφωνα με την χριστιανική φιλοσοφία. Η έννοια της επικουρικότητας επιτρέπει τη δημιουργία αυτόνομων βαθμίδων της εξουσίας, αναγνωρισμένων από το κράτος.

4. Η κοινωνία των πολιτών: ο κοινός παρονομαστής των δημοκρατικών κινημάτων στην Ευρώπη

4.1. Οι αλλαγές που επήλθαν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες ήταν ο κυριότερος λόγος του μεγάλου διεθνούς ενδιαφέροντος που δίδεται τα τελευταία χρόνια στην έννοια της "κοινωνίας των πολιτών" στη θεωρία και στην πράξη. Είναι ενδιαφέρον να παρατηρηθεί ότι αυτή η θεματική αποτελεί σήμερα σημείο σύγκλισης των ομάδων και των κινημάτων των πολιτών τόσο της Δυτικής όσο και της Ανατολικής Ευρώπης, που έχουν ωστόσο ακολουθήσει πολύ διαφορετικές ιστορικές δυναμικές. Το θέμα της κοινωνίας των πολιτών έχει προσεγγισθεί πολλές φορές στο πλαίσιο της αναζήτησης ενός κοινωνικού προτύπου που να παρέχει ισορροπία ανάμεσα στον απεριόριστο ατομικισμό και την τάση προς μια αυταρχική διοίκηση.

4.2. Ενώ στη Δυτική Ευρώπη και στις ΗΠΑ το ουσιώδες ζήτημα ήταν να ερευνηθεί πώς μπορούν οι πολίτες να αναπτύξουν ξανά το αίσθημα της πολιτικής συνείδησης και να ενισχυθούν οι πολιτικοί δεσμοί που είναι απαραίτητοι σε μια κοινότητα, στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη το αρχικό ζητούμενο ήταν να περιορισθεί η παντοδυναμία του κράτους, κληρονομιά από τα κομμουνιστικά καθεστώτα.

4.3. Οι δυσκολίες που συναντούν σήμερα τα κράτη της Δύσης, πράγματι, δεν είναι μόνο οικονομικής, κοινωνικής και χρηματοπιστωτικής φύσης. Συνδέονται προπαντός με τους εσωτερικούς μετασχηματισμούς των τρόπων οργάνωσης της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και με τα όρια που συναντά η κρατική δράση σε μια σύνθετη κοινωνία.

4.4. Τα κράτη της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης δεν είχαν - και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη δεν έχουν - καταφέρει απόλυτα ούτε να οικοδομήσουν την εμπιστοσύνη στους νέους κρατικούς θεσμούς, ούτε να δημιουργήσουν τις διαρθρώσεις που απαιτούνται για την ύπαρξη μιας ισχυρής κοινωνίας των πολιτών. Αυτή η κατάσταση έχει ιδιαίτερη σημασία για την Ευρωπαϊκή Ένωση ενόψει της διεύρυνσης. Η ΟΚΕ έχει λάβει ήδη και αυτή πολυάριθμες πρωτοβουλίες για να στηρίξει τη διεργασία που συντελείται στις ΧΚΑΕ και η συνέχιση αυτών των δραστηριοτήτων στο πλαίσιο των εργασιών της ΟΚΕ είναι ουσιώδης.

5. Η κοινωνία των πολιτών: απόπειρα περιγραφής

5.1. Δεν υπάρχει θεωρία για την κοινωνία των πολιτών που να θεωρείται περισσότερο έγκυρη από τις άλλες. Η έννοια αυτή είναι τόσο πολύ συνδεδεμένη με συγκεκριμένες ιστορικές εξελίξεις στις διάφορες κοινωνίες και τόσο πολύ ρυθμιστική, ώστε το μόνο υποχρεωτικό στοιχείο της δεν μπορεί παρά να είναι η υπεράσπιση του δημοκρατικού συστήματος. Η κοινωνία των πολιτών είναι μια γενική έννοια, που δηλώνει όλες τις μορφές κοινωνικής δράσης ατόμων ή ομάδων, οι οποίες δεν απορρέουν από το κράτος και δεν ελέγχονται από αυτό. Έχει δε το ιδιαίτερο ότι είναι μια δυναμική έννοια, που περιγράφει ταυτόχρονα μια κατάσταση και μια πράξη. Το συμμετοχικό πρότυπο της κοινωνίας των πολιτών παρουσιάζει επίσης το πλεονέκτημα ότι ενισχύει την εμπιστοσύνη στο δημοκρατικό σύστημα, αναπτύσσοντας έτσι πιο θετικό κλίμα για τις μεταρρυθμίσεις και τις καινοτομίες.

5.2. Ορισμένα αναπόσπαστα στοιχεία της κοινωνίας των πολιτών

5.2.1. Η ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών αποτελεί πολιτισμική διεργασία και, κατά συνέπεια, ο "πολιτισμός"(3) αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της κοινωνίας των πολιτών και συνδέεται με όλες τις ακόλουθες έννοιες. Εάν θεωρήσουμε την ευρύτερη έννοια του πολιτισμού ως ένα κώδικα αξιών που χαρακτηρίζουν τα μέλη μιας κοινωνίας, τότε ο πολιτισμός διαμορφώνει και το πεδίο δράσης της κοινωνίας των πολιτών.

- Πλουραλισμός: σε μια πλουραλιστική κοινωνία, κάθε μέλος καθορίζει μόνο του τη συμβολή του στην κοινότητα, η οποία με τη σειρά της στοχεύει στη βελτίωση των συνθηκών συμβίωσης. Αυτό δεν αφορά μόνο το περιεχόμενο, αλλά και τη μορφή της δράσης, με αποτέλεσμα η κοινωνία των πολιτών να συνδέει επίσης μεταξύ τους τις διάφορες ομάδες που την απαρτίζουν χάρη στον τρόπο ανταλλαγής ιδεών και κοινωνικών επαφών, παρέχοντας έτσι ορισμένη σταθερότητα στην επικοινωνιακή της δράση. Αξίζει, πάντως, να σημειωθεί το γεγονός ότι η δημόσια αυτή συζήτηση δεν περιορίζεται στην επικοινωνία των συμμετεχόντων, αλλά περιλαμβάνει και την ανταλλαγή πληροφοριών ρυθμιστικού περιεχομένου. Αυτή η αρμονία μεταξύ διάφορων απόψεων και αντιλήψεων δεν είναι, ωστόσο, αυτόματη: απαιτείται συνεχής βούληση συναινέσεως. Σε μια κοινωνία με πλουραλιστική διάρθρωση, τα άτομα αναγνωρίζουν την ισότητα κάθε μέλους της κοινωνίας και συμβιβάζουν τις θέσεις τους σε δημόσια συζήτηση με εθελούσια βάση και αμοιβαίο σεβασμό των διαφορών τους. Το δημοκρατικό πνεύμα των πολυκομματικών συστημάτων αποτελεί θαυμάσιο σχετικό παράδειγμα.

- Αυτονομία: οι πολίτες αποφασίζουν οι ίδιοι για τις δομές της κοινωνικής τους δράσης. Αυτό πρέπει, ωστόσο, να γίνει στο πλαίσιο ενός κράτους - αποτελούμενου από πολίτες - που εγγυάται το πλαίσιο λειτουργίας της κοινωνίας μέσω θεμελιωδών δικαιωμάτων κατοχυρωμένων σε ένα Σύνταγμα. Η αυτονομία περιλαμβάνει, επίσης, την ύπαρξη αυτόνομων θεσμών που προστατεύουν πνευματικές αξίες όπως η εκπαίδευση, η θρησκεία και η πολιτιστική παράδοση ως εγγυήτριες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, ενός θεμελιώδους δικαιώματος που δεν διασφαλίζεται αποκλειστικά από το κράτος.

- Αλληλεγγύη: η κοινωνία των πολιτών υποστηρίζεται από ένα "πνεύμα αλληλεγγύης", που μεταφράζεται στη βούληση των πολιτών να θέτουν μόνοι τους τα όριά τους και να αναλαμβάνουν υποχρεώσεις, πράγμα που αποτελεί προϋπόθεση της αλληλέγγυας δράσης. Ο πολίτης ζει ανάλογα με τα βιώματά του (μόρφωση, εκπαίδευση, κατάρτιση, εμπειρία) και ωφελείται από την αλληλεπίδραση με τους άλλους.

- Δημοσιότητα: η κοινωνία των πολιτών, μέσω επικοινωνιακών δράσεων, παράγει έναν κοινωνικό χώρο, την "πολιτική δημοσιότητα". Αυτή η "πολιτική δημοσιότητα" χαρακτηρίζεται από επικοινωνιακές διαρθρώσεις που βρίσκονται πολύ κοντά στη βάση. Η κοινωνία των πληροφοριών έχει καταστεί καθοριστικός παράγοντας αυτής της δημοσιότητας. Μολονότι η κοινωνία των πληροφοριών, ως "μη οργανωμένη κοινωνία των πολιτών", αποτελεί ως ένα βαθμό ένα είδος "κοινωνίας των εκλεκτών", είναι βέβαιο ότι οι αλλαγές που θα προκαλέσει θα είναι ριζικές και θα επηρεάσουν, όχι μόνο τη διάρθρωση, αλλά και τη συμπεριφορά της.

- Συμμετοχή: ο πολίτης, σε μια ζωντανή δημοκρατία, μπορεί να εκπροσωπηθεί η να δραστηριοποιηθεί μέσω δύο προνομιακών διαύλων:

1) μέσω δεσμών πολιτικών εντολών που ασκούνται σε διάφορα επίπεδα: στην περίπτωση αυτή, η συμμετοχή των πολιτών συνίσταται κυρίως στη συμμετοχή τους στις προεκλογικές συζητήσεις και στην κατοπινή ψήφο τους,

2) μέσω της δράσης ομάδων συμφερόντων και ομάδων δράσης: στην περίπτωση αυτή, οι πολίτες συμμετέχουν σε ενώσεις που οικοδομούν μια εξειδικευμένη και βασική γνώση για τις πτυχές της κοινωνικής ζωής με τις οποίες ασχολούνται. Οι οργανώσεις αυτές συμμετέχουν σε διαδικασίες επικοινωνίας και πληροφόρησης του κοινού. Με τον τρόπο αυτό, που επιτρέπουν τη διαμόρφωση μιας κοινής αντίληψης της του συλλογικού συμφέροντος. Αυτός ο δεύτερος τύπος συμμετοχής των πολιτών αντιστοιχεί στην έννοια της "κοινωνίας των πολιτών".

- Εκπαίδευση: αποτελεί ουσιώδες στοιχείο και της κοινωνίας των πολιτών. Η εκπαίδευση μεταδίδει τις ουσιώδεις αξίες της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι φορείς του εκπαιδευτικού συστήματος καθορίζουν τα κριτήρια ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών. Συνεπώς, η εκπαιδευτική πολιτική δεν μπορεί επουδενί να καθορίζεται αποκλειστικά και μόνο από το κράτος.

- Υπευθυνότητα: Η κοινωνία των πολιτών δεν είναι μόνο χώρος άσκησης ατομικών δικαιωμάτων: τα δικαιώματα αυτά διαρθρώνονται σε καθήκοντα έναντι του "κοινού καλού". Τα μέλη της κοινωνίας των πολιτών πρέπει να μπορούν να λογοδοτήσουν έναντι των συνανθρώπων τους για την εκπλήρωση αυτών των καθηκόντων. Γι' αυτό η κοινωνία των πολιτών είναι ο κατ' εξοχήν χώρος άσκησης μιας μορφής πολιτικής συνείδησης, δεδομένου ότι διέπεται από την αλληλεγγύη.

- Επικουρικότητα: Στο πλαίσιο αυτού του πολιτικού και κοινωνικού συστήματος, η χαμηλού επιπέδου οργάνωση διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο. Το ανώτερο επίπεδο ενεργοποιείται όταν το χαμηλότερο επίπεδο έχει κορεσθεί. Και στο πλαίσιο της κοινωνίας των πολιτών, η επικουρικότητα πρέπει να εκληφθεί ως εξωτερικός παράγων, δηλαδή ως σύσταση να αφήνονται οι πολίτες να αντιμετωπίζουν μόνοι τους τα προβλήματα που τους αφορούν.

5.3. Η κοινωνία των πολιτών στη σύγχρονη συζήτηση

5.3.1. Σε γενικές γραμμές, η θεωρητική συζήτηση προσανατολίζεται γύρω από τους εξής τρεις άξονες:

- Η φιλελεύθερη παράδοση βλέπει τον πολίτη ως οικονομικό και ορθολογικό στοιχείο της κοινωνίας, που ορίζεται πριν από όλα από τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του. Οι πολίτες οργανώνονται σε ομάδες συμφερόντων και μεριμνούν ώστε το κράτος να εγγυάται το καθολικά αναγνωρισμένο δικαίωμα της ελευθερίας. Η κοινωνία των πολιτών υλοποιείται μέσω της πληρέστερης δυνατής εφαρμογής των δικαιωμάτων των πολιτών. Το βασικό στοιχείο της είναι η εφαρμογή των φιλελεύθερων αρχών.

- Η θεωρία της κοινοτικοκρατίας βλέπει τον πολίτη ως μέλος μιας κοινότητας βασισμένης σε αξίες που έχει επιλέξει η ίδια. Ο πολίτης πρέπει να προσαρμόσει τη συμπεριφορά του στους στόχους της κοινότητας, η οποία είναι απαραίτητη ως δίκτυο μεταξύ του ατόμου και του κράτους.

- Η τρίτη πρόταση είναι η θεωρία της επικοινωνιακής δημοκρατίας, η οποία συμβιβάζει τους φιλελεύθερους και τους κοινοτικοκράτες και στηρίζεται στις έννοιες της επικοινωνίας και της αλληλεπίδρασης: στο πλαίσιο αυτής της επικοινωνιακής δομής, η κοινωνία των πολιτών δημιουργεί μια "πολιτική δημοσιότητα", οποία περιλαμβάνει δημοκρατικές συζητήσεις που καταλήγουν όχι μόνο στη διαμόρφωση απόψεων αλλά και προτάσεων. Κατά τον τρόπο αυτό, η διεργασίες ενημέρωσης μετατρέπονται σε διεργασίες λήψης αποφάσεων, στο πλαίσιο των οποίων η κοινωνία των πολιτών συναινεί σε κοινές αξίες. Η εφαρμογή των αξιών αυτών, για παράδειγμα σε θέματα που αφορούν τη δικαιοσύνη ή την προστασία των μειονοτήτων, πρέπει να προωθείται από δημοκρατικούς θεσμούς (το κράτος).

6. Κράτος, αγορά, κοινωνία των πολιτών

6.1. Είναι αδιαμφισβήτητο ότι το κοινωνικό κράτος δικαίου επέτρεψε την ανάπτυξη της πολιτικής ελευθερίας, της οικονομικής δυναμικής και της κοινωνικής συνοχής. Το τυπικό δυαδικό πρότυπο των παλιών πολιτικών και οικονομικών θεωριών, που βασιζόταν στον άξονα "κράτος-αγορά", αγνοούσε λιγότερο ή περισσότερο τις εκτός αυτού του δυϊσμού σχέσεις, οι οποίες είναι και οι πλησιέστερες στην ανθρώπινη και κοινωνική πραγματικότητα.

6.2. Συνεπώς, η ιδέα της κοινωνίας των πολιτών έχει ιδιαίτερη σημασία ως τρίτο στοιχείο της εθνικής οντότητας. Ενώ το θεωρητικό πρότυπο της κρατικής κοινωνίας βλέπει τον πολίτη προπαντός ως πολίτη του κράτους (στις σχέσεις του που ορίζονται από το κράτος), το πρότυπο της οικονομικής κοινωνίας ορίζει τον πολίτη ως παράγοντα της αγοράς. Ο πολίτης με την έννοια της κοινωνίας των πολιτών αποτελεί τον σύνδεσμο ανάμεσα στα δύο, διότι ενσαρκώνει όλες τις πτυχές (homo politicus - homo economicus - homo civicus).

7. H οργανωμένη κοινωνία των πολιτών

7.1. Η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών μπορεί να ορισθεί, κατά τρόπο αφηρημένο, ως το σύνολο των οργανωτικών δομών, των οποίων τα μέλη εξυπηρετούν μέσω ενός δημοκρατικού διαλόγου και μιας διεργασίας κατανόησης, το γενικό συμφέρον και χρησιμεύουν ως μεσολαβητές μεταξύ των δημόσιων αρχών και των πολιτών. Ο θετικός τους ρόλος εξαρτάται αποφασιστικά από το βαθμό στον οποίο οι παράγοντες της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών είναι πρόθυμοι να συμβάλουν στην επίτευξη συναίνεσης στα πλαίσια μιας δημόσιας και δημοκρατικής συζήτησης και να δεχθούν τα αποτελέσματα που επιτεύχθηκαν μέσω δημοκρατικών διαδικασιών έκφρασης της πολιτικής βούλησης.

7.2. Η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών θα μπορούσε όμως να περιγραφεί και με δυναμικό τρόπο, ως χώρος συλλογικής μάθησης. Στις πολύπλοκες κοινωνίες, που διοικούνται συγκεντρωτικά, τα προβλήματα μπορούν να λυθούν μόνο με την ενεργό συμμετοχή των πολιτών. Η ύπαρξη διάφορων κοινωνικών πειραματισμών και πολλαπλών χώρων συζητήσεων είναι προϋπόθεση μιας "έξυπνης" δημοκρατίας, ικανής να παράγει συνεχή κοινωνική μάθηση. Συνεπώς, η κοινωνία των πολιτών αποτελεί "σχολή δημοκρατίας".

7.3. Οι ανωτέρω συλλογισμοί ισχύουν, κατ' αναλογία, και για το κοινοτικό επίπεδο· στην περίπτωση αυτή προστίθεται το γεγονός ότι το εθνικό κράτος νοείται πλέον σε σχέση με τη διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης και ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι συνειδητοποιούν ότι οι κλασικές διεκδικήσεις κυριαρχίας του εθνικού κράτους δεν αντιστοιχούν πλέον στην κοινωνική πραγματικότητα. Τα προβλήματα σχετικά με το περιβάλλον και την απασχόληση, τα ζητήματα ευημερίας και κοινωνικής δικαιοσύνης, δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται πλέον μόνο στο εθνικό επίπεδο.

8. Οι παράγοντες της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών

8.1. Η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών περιλαμβάνει συγκεκριμένα:

- τους λεγόμενους "παράγοντες της αγοράς εργασίας", δηλαδή τους κοινωνικούς εταίρους,

- τις αντιπροσωπευτικές οργανώσεις των κοινωνικο-οικονομικών κύκλων που δεν είναι κοινωνικοί εταίροι με τη στενή έννοια του όρου,

- τους ΜΚΟ (μη κυβερνητικούς οργανισμούς, οι οποίοι ενώνουν τους πολίτες για έναν κοινό στόχο όπως π.χ. οι οργανισμοί προστασίας του περιβάλλοντος και ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι ενώσεις καταναλωτών, οι φιλανθρωπικές οργανώσεις, οι οργανώσεις εκπαίδευσης και κατάρτισης κ.λπ.

- τις οργανώσεις της βάσης (δηλαδή τις οργανώσεις των οποίων τα μέλη προέρχονται από το κέντρο και από τη βάση της κοινωνίας και των οποίων οι στόχοι εξαρτώνται από αυτά τα μέλη), π.χ. τα κινήματα νέων, τις ενώσεις υπέρ της οικογένειας και όλες τις οργανώσεις συμμετοχής των πολιτών στον τοπικό και δημοτικό βίο,

- τις θρησκευτικές κοινότητες.

9. Ο ρόλος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών σε κοινοτική κλίμακα

9.1. Στα πλαίσια της διεργασίας για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, η κοινωνία των πολιτών διαμορφώθηκε και σε κοινοτική κλίμακα, όπου η πυκνότητα οργάνωσης και ο βαθμός αντιπροσωπευτικότητας των οργανώσεων αυτών διαφέρει. Στην περίπτωση αυτή, το φάσμα καλύπτει από ad hoc ομάδες πίεσης έως πολύ καλά οργανωμένες ενώσεις. Όλες αυτές οι οργανώσεις υποστηρίζουν ότι αντιπροσωπεύουν τον τομέα τους και έχουν το δικαίωμα να ομιλούν γι' αυτό. Ωστόσο, μια εποικοδομητική συμβολή στην οικοδόμηση της Ευρώπης μπορεί να αναμένεται μόνο από τις οργανώσεις οι οποίες διαθέτουν ορισμένες βασικές οργανωτικές δομές και είναι αντιπροσωπευτικές στον τομέα τους από ποιοτική και ποσοτική άποψη.

9.2. Ένα ουσιαστικό χαρακτηριστικό αυτών των παραγόντων της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών είναι ότι διαδραματίζουν σε ευρωπαϊκή κλίμακα το ρόλο που διαδραμάτιζαν σε εθνική κλίμακα. Σχετικό παράδειγμα προσφέρουν οι ευρωπαϊκοί κοινωνικοί εταίροι οι οποίοι μετέφεραν τις εθνικές στρατηγικές επικοινωνίας τους σε μια θεσμοθετημένη διαπραγματευτική διαδικασία σε κοινοτική κλίμακα. Αυτός ο κοινωνικός διάλογος είναι στην ουσία μια συναινετική διαδικασία λήψης αποφάσεων οι παράγοντες της οποίας, από τη θέση σε ισχύ της Συνθήκης του Άμστερνταμ, δρουν σε μια οιονεί συνταγματική βάση. Η σημασία του κοινωνικού διαλόγου στον πυρήνα της κοινωνικής πολιτικής, ιδιαιτέρως όσον αφορά τις εργασιακές σχέσεις, είναι αναμφισβήτητη. Ωστόσο, πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως η υποδειγματική λειτουργία του όσον αφορά την εφαρμογή μιας μορφής επικοινωνίας που εμπεριέχεται στη δυναμική της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, στα πλαίσια της οποίας ο κοινωνικός διάλογος νοείται ως μια διαδικασία με εξελικτικό χαρακτήρα η οποία είναι προσανατολισμένη στην επίτευξη αποτελέσματος. Κατ' αυτό τον τρόπο, οι συμμετέχοντες στον κοινωνικό διάλογο έχουν καθορίσει τη μορφή της πολιτικής νοοτροπίας, η οποία πρέπει να συνεχίζεται σε τομείς που υπερβαίνουν τον κοινωνικό διάλογο.

9.3. Έχουν γίνει ήδη πολλές προσπάθειες για τη δημιουργία των δομών που είναι απαραίτητες για τη διεξαγωγή ενός δημοκρατικού διαλόγου σε ευρωπαϊκή κλίμακα, παράλληλα με τον κοινωνικό διάλογο. Στην Επιτροπή, η Γενική Διεύθυνση V διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην πρακτική προώθηση του κοινωνικού διαλόγου. Με πρωτοβουλία της, πραγματοποιήθηκε το Μάρτιο 1996, το πρώτο Ευρωπαϊκό Φόρουμ Κοινωνικής Πολιτικής, όπου διαμορφώθηκε και η έννοια του "Διαλόγου με τους πολίτες". Στην Ανακοίνωση της με τίτλο "Προώθηση του ρόλου των σωματείων και των ιδρυμάτων στην Ευρώπη"(4), η Επιτροπή αποδέχεται την πρόταση αυτή και θέτει ως πολιτικό στόχο "τη σταδιακή σύσταση ενός ουσιαστικού διαλόγου με τους πολίτες σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο οποίος 'να διενεργείται παράλληλα με τον πολιτικό διάλογο με τις εθνικές αρχές και παράλληλα με τον κοινωνικό διάλογο με τους κοινωνικούς εταίρους". Στη γνωμοδότησή(5) της για την ανακοίνωση της Επιτροπής, η ΟΚΕ σχολίασε εκτενέστερα στο ζήτημα και ανέφερε μεταξύ άλλων τα εξής: "... Με τη συμμετοχή τους σε σωματεία, οι πολίτες αποκτούν πιο αποτελεσματικά μέσα για να εισακουσθεί από τους φορείς της λήψης πολιτικών αποφάσεων η γνώμη τους για διάφορα κοινωνικά προβλήματα. Η ενίσχυση των δημοκρατικών δομών εκτός του κοινοβουλευτικού πεδίου αποτελεί τρόπο για να δοθεί συγκεκριμένο περιεχόμενο και νόημα στην έννοια της Ευρώπης των πολιτών".

9.4. Ο κοινωνικός διάλογος έχει προκαθοριστεί να αποτελέσει ένα φόρουμ επικοινωνίας της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών σε κοινοτική κλίμακα. Ωστόσο, θα ήταν λάθος να εκληφθεί ως η εναλλακτική λύση του κοινωνικού διαλόγου. Ο κοινωνικός διάλογος πρέπει μάλλον να εκληφθεί ως ένα απαραίτητο συμπλήρωμα του κοινωνικού διαλόγου, στον οποίο οι κοινωνικοί εταίροι συμμετέχουν ανάλογα με τα προβλήματα που εξετάζονται, ακριβώς όπως συμβαίνει με όλους τους άλλους αρμόδιους παράγοντες της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών. Είναι προς το συμφέρον της Ευρώπης να αναπτυχθούν και να αναπτυχθούν περαιτέρω όλες οι διαρθρώσεις οι οποίες επιτρέπουν στους πολίτες της Ευρώπης να συμμετάσχουν στην κοινή προσπάθεια για την ολοκλήρωσή της.

9.5. Είναι απαραίτητο να δημιουργηθεί στην Ευρώπη ένα πολιτικό κλίμα που να παρέχει διαφάνεια και να απαιτεί τη συνεργασία. Στις σύγχρονες κοινωνίες, το κλίμα αυτό δημιουργείται κυρίως από τα μέσα ενημέρωσης αλλά, σε γενικές γραμμές, τα τελευταία δεν δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον για την Ευρώπη. Τα διάφορα άρθρα ή εκπομπές περιορίζονται στην κάλυψη της επικαιρότητας και σε αναφορές για αναποτελεσματικότητα, με σκοπό την αύξηση της κυκλοφορίας ή της ακροαματικότητάς τους. Συνεπώς, δεν αποτελεί έκπληξη ότι το κοινό εκφράζει αυξανόμενη δυσπιστία έναντι των Βρυξελλών που θεωρούνται ως συνώνυμο της απόμακρης γραφειοκρατίας και αδιαφανών διαδικασιών λήψης αποφάσεων. Οι φράσεις "σε απόσταση από τους πολίτες" και "δημοκρατικό έλλειμμα" αποτελούν πλέον συνθήματα για το χαρακτηρισμό της Ευρώπης.

9.6. Συνεπώς, σημαντικό καθήκον της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών είναι να συμβάλλουν στο δημόσιο και δημοκρατικό διάλογο. Λόγω της αποστολής της του φόρουμ της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, η ΟΚΕ είναι σε θέση τόσο να εγγυηθεί την εγγύτητα στον πολίτη όσο και να συμβάλλει στη δημοκρατική διαδικασία της διαμόρφωσης απόψεων. Τα μέλη της είναι άμεσοι εκπρόσωποι της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών και μαζί αποτελούν ένα "απτό" δίκτυο επικοινωνίας, το οποίο αποτελεί την απαραίτητη βάση για τη δράση της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών.

9.7. Για το ίδιο ζήτημα, η ΟΚΕ εκφράζει τη λύπη της διότι τόσο στην Ανακοίνωση για την προώθηση του ρόλου των σωματείων και των ιδρυμάτων στην Ευρώπη όσο και στην Έκθεση για το δεύτερο ευρωπαϊκό φόρουμ κοινωνικής πολιτικής του 1998, αναφέρονται ως χώρος διεξαγωγής του διαλόγου με τους πολίτες μόνο η Επιτροπή και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, ενώ δεν υπάρχει καμία μνεία στην ΟΚΕ.

10. Η ΟΚΕ ως εκπρόσωπος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών

10.1. Με τη δημιουργία της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής, η Συνθήκη της Ρώμης προσέφερε στις διάφορες ομάδες συμφερόντων πρόσβαση στην ευρωπαϊκή διαδικασία λήψης αποφάσεων και κατέστησε την ΟΚΕ εκπρόσωπο της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών σε κοινοτικό επίπεδο. Κατά συνέπεια, η ΟΚΕ μπορεί να αναφέρεται στον ιδιαίτερο ρόλο της του εκπροσώπου της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών τόσο λόγω της θεσμικής θέσης και αποστολής της όσο και λόγω των μελών της. Στη Διάσκεψη του Οκτωβρίου 1999, θα πρέπει να χαράξει μια νέα πορεία για την περαιτέρω εξέλιξη του διαλόγου των πολιτών.

10.2. Τα μέλη της ΟΚΕ

10.2.1. Σύμφωνα με το άρθρο 257 της ΣΕΚ, η ΟΚΕ αποτελείται "από αντιπροσώπους των διαφόρων κλάδων της οικονομικής και κοινωνικής ζωής, κυρίως των παραγωγών, των γεωργών, των μεταφορέων, των εργαζομένων, των εμπόρων, των βιοτεχνών, των ελευθέρων επαγγελμάτων και άλλων κατηγοριών γενικού συμφέροντος". Αυτή η αποκλειστικά παραδειγματική απαρίθμηση είναι σκόπιμα ανοιχτή και ανταποκρίνεται, κατ' αυτόν τον τρόπο, στον εξελικτικό χαρακτήρα της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών.

Ανοιχτό παραμένει το ερώτημα η σημερινή διάρθρωση των μελών της ΟΚΕ αντικατοπτρίζει τις κοινωνικές μεταβολές που συντελέστηκαν την τελευταία τεσσαρακονταετία.

10.2.2. Τα μέλη της ΟΚΕ διορίζονται συνήθως από εθνικές οργανώσεις αλλά δεν δεσμεύονται να ακολουθήσουν τις εντολές αυτών των οργανώσεων. Δηλαδή, διαθέτουν ανοιχτή εντολή. Όμως, όπως είναι φυσικό αντικατοπτρίζουν στη δουλειά τους την εμπειρογνωμοσύνη χάρη στην οποία διορίσθηκαν. Με τον τρόπο αυτό, αντιπροσωπεύουν τα ποικίλα συμφέροντα της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών. Επιπλέον, τα μέλη της ΟΚΕ οφείλουν να σέβονται την υποχρέωσή τους να υπηρετούν το γενικό συμφέρον ("Τα μέλη της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής ασκούν τα καθήκοντά τους με πλήρη ανεξαρτησία, προς το γενικό συμφέρον της Κοινότητας." Άρθρο 256, 3ο εδάφιο της ΣΕΚ). Συνεπώς, η πολιτική διαδικασία λήψης αποφάσεων στην ΟΚΕ δεν αποτελεί αυτόματα το αποτέλεσμα του ανταγωνισμού μεταξύ ομάδων συμφερόντων και οι μέθοδοι εργασίας της αντιστοιχούν, σε γενικές γραμμές, στις αρχές δράσης της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών. Ο ιδιαίτερος τρόπος επεξεργασίας γνωμοδοτήσεων στην ΟΚΕ (ομάδες μελέτης - τμήμα - Ολομέλεια) ακολουθεί την αρχή της συναίνεσης, η οποία αποτελεί τη βάση για κοινή δράση στην κοινωνία των πολιτών. Έτσι, μια ενδεχόμενη έλλειψη πολυμορφίας όσον αφορά τα μέλη της ΟΚΕ εξισορροπείται από εν μέρει από τους κανόνες που διέπουν την άσκηση των δραστηριοτήτων τους και τη μορφή της διαδικασίας λήψης αποφάσεων.

10.2.3. Ο ρόλος της ΟΚΕ ως αντιπροσωπευτική αρχή της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών επιβεβαιώνεται αφενός λόγω της ιδιότητάς της ως όργανο της Ευρωπαϊκής Κοινότητας αλλά και λόγω της ύπαρξης των τριών Ομάδων της. Η ΟΚΕ είχε υιοθετήσει στον εσωτερικό της κανονισμό το δικαίωμα να συγκροτεί Ομάδες από τις οδηγίες διορισμών του Συμβουλίου, του έτους 1958, αρχικά προκειμένου να διευκολύνει τις εργασίες της. Συγχρόνως επιθυμούσε να τονίσει ότι στην ΟΚΕ δεν εκπροσωπούνται εθνικές αντιπροσωπείες αλλά ευρωπαϊκές ομάδες με όμοια συμφέροντα. Αυτό άλλωστε ανταποκρίνεται και στον αυτοπροσδιορισμό της ΟΚΕ ως εκπρόσωπο της οργανωμένης αστικής κοινωνίας.

10.3. Ο ρόλος της ΟΚΕ στο θεσμικό πλέγμα της Ευρωπαϊκής Κοινότητας

10.3.1. Ο ρόλος της ΟΚΕ ως συμβουλευτικού οργάνου μπορεί να ορισθεί με καλύτερο τρόπο με βάση τις σχέσεις της με άλλα κοινοτικά όργανα, και ιδιαιτέρως με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: η ΟΚΕ εγγυάται την υλοποίηση του συμμετοχικού προτύπου της κοινωνίας των πολιτών, επιτρέπει σ' αυτήν να συμμετάσχει στη διαδικασία λήψης αποφάσεων και συμβάλει στον περιορισμό του "δημοκρατικού ελλείμματος" ενισχύοντας παράλληλα τη νομιμότητα της δημοκρατικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων.

10.3.2. Η δημοκρατία εκφράζεται με τη συλλογική βούληση, η οποία εκφράζεται με πλειοψηφικές αποφάσεις. Προκειμένου να γίνουν αποδεκτές αυτές οι πλειοψηφικές αποφάσεις από τις μειοψηφίες, πρέπει να υπάρχει ένα ορισμένο μέτρο συνοχής μεταξύ πλειοψηφίας και μειοψηφίας, οι οποίες πρέπει να διαθέτουν μία κοινή ταυτότητα. Σε εθνική κλίμακα, αυτό δεν είναι πρόβλημα. Στην περίπτωση αυτή (στην περαιτέρω ερμηνεία της έννοιας της δημοκρατίας) η ταυτότητα αυτή ορίζεται μέσω της κοινής ιθαγένειας (π.χ. κοινή διαμονή σε μια ορισμένη περιοχή), κοινό πολιτισμό, κοινή γλώσσα και κοινό σύνολο αξιών.

10.3.3. Όμως, για τη διαμόρφωση μιας ευρωπαϊκής ταυτότητας χρειάζονται πρόσθετα κριτήρια για τη δημοκρατική διαμόρφωση βούλησης σε ευρωπαϊκή κλίμακα. Ακριβώς όπως ο πολίτης της Ευρωπαϊκής Ένωσης νοείται ως το σύνολο όλων των πολιτών των εθνικών κρατών, ο "Ευρωπαίος" αποτελεί το σύνολο (τη σύνθεση) μιας ποικιλίας "εθνικών" κριτηρίων ταυτότητας, τα οποία στηρίζονται στην κοινή παράδοση και τις αξίες της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

10.3.4. Όμως, αυτό σημαίνει ότι η δημοκρατία σε ευρωπαϊκή κλίμακα - ακόμη περισσότερο απ' ό,τι σε εθνική κλίμακα - πρέπει να προσφέρει διάφορους άξονες συμμετοχής, βάσει με τους οποίους οι πολίτες θα μπορούν να εκπροσωπούνται ανάλογα με τις ταυτότητες ή τα κριτήρια ταυτότητας που οι ίδιοι χειρίζονται και οι οποίες θα συνεκτιμούν την ετερογενή αντίληψη της έννοιας της ευρωπαϊκής ταυτότητας.

10.3.5. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο εκλέγεται από τους ευρωπαίους πολίτες (υπό την ιδιότητα των πολιτών που είναι εγκατεστημένοι σε ένα κράτος μέλος), πράγμα που σημαίνει ότι το Κοινοβούλιο ασκεί τα δημοκρατικά δικαιώματά του στα πλαίσια της εθνικής (περιφερειακής) ταυτότητάς του.

10.3.6. Όμως, η ταυτότητα των πολιτών υλοποιείται επίσης μέσω του αισθήματος του ανήκειν σε μια κοινωνική ομάδα μιας από τις πολλές πτυχές της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών. Αυτά τα κριτήρια ταυτότητας τα οποία αφορούν τη δράση τους στα πλαίσια της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών δεν καλύπτονται, ωστόσο, από τους εκπροσώπους των πολιτών στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Η ΟΚΕ όμως, ως εκπρόσωπος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών ανταποκρίνεται στα κριτήρια αυτά. Κατ' αυτόν τον τρόπο, η ΟΚΕ έχει τη δυνατότητα να προωθήσει τον εκδημοκρατισμό σε ευρωπαϊκό επίπεδο και μπορεί να υποστηρίξει έναντι του Κοινοβουλίου ότι εκπροσωπεί μια πραγματική πλειοψηφία στα πλαίσια της δημοκρατικής διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Μόνο και μόνο με βάση τις αρμοδιότητές της, η ΟΚΕ δεν μπορεί να αποτελέσει ανταγωνιστή του Κοινοβουλίου, αλλά μόνον να συμβάλει με ουσιαστικό τρόπο στη νομιμότητα αυτού.

11. Μέτρα για την ενίσχυση του ρόλου της ΟΚΕ

11.1. Συνεργασία με την Επιτροπή: οι παρούσες σχέσεις της ΟΚΕ με την Επιτροπή είναι στενές και θεωρούνται ικανοποιητικές και από τις δύο πλευρές. Ωστόσο, πρέπει να δημιουργηθούν επαφές με τους επιτρόπους, προκειμένου να διασφαλισθεί ότι η Επιτροπή ζητεί τη γνώμη της ΟΚΕ σε πρώιμο στάδιο της διαδικασίας λήψης αποφάσεων. Ειδικότερα όσον αφορά τις ομάδες συμφερόντων της ΟΚΕ, πρέπει η αίτηση γνωμοδότησης να κατατίθεται όσο το δυνατόν ενωρίτερα και, ακόμη, να έχει την ευκαιρία να αποφασίσει εάν χρειάζεται να επεξεργασθεί γνωμοδότηση πρωτοβουλίας.

11.2. Συνεργασία με το Συμβούλιο: κάθε Προεδρία του Συμβουλίου θέτει σε γενικές γραμμές ορισμένες προτεραιότητες. Η ΟΚΕ οφείλει να αναπτύξει την ήδη λειτουργούσα συνεργασία στις προπαρασκευαστικές φάσεις και να λάβει συνοδευτικά μέτρα κατά τη διάρκεια κάθε Προεδρίας (γνωμοδοτήσεις πρωτοβουλίας, ακροάσεις, εκδηλώσεις επιτόπου, και κοινές πρωτοβουλίες με την εκάστοτε Προεδρία).

11.3. Συνεργασία με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: η Συνθήκη του Άμστερνταμ προσφέρει στο Κοινοβούλιο (ή στις επιτροπές του) τη δυνατότητα να ζητήσει τη γνώμη της ΟΚΕ. Για το λόγο αυτό, η διοργανική ομάδα εργασίας της ΟΚΕ στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο διαδραματίζει ένα ρόλο αποφασιστικής σημασίας με σημαντικές πολιτικές προεκτάσεις. Εάν καταστεί δυνατό να δημιουργηθεί στην περίπτωση αυτή μια βάση μελλοντικής συνεργασίας, θα μπορούσε ενδεχομένως να μειωθεί η νοητική απόσταση που υπάρχει σήμερα μεταξύ των ευρωπαίων πολιτών και των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και θα μπορούσαν να επισημανθούν στις αντιπροσωπευτικές οργανώσεις τα καθήκοντά τους όσον αφορά την Ευρώπη, γεγονός το οποίο θα μπορούσε να αποτελέσει ώθηση γι' αυτές να προσφέρουν τη συνεργασία τους.

11.4. Συνεργασία με την Επιτροπή των Περιφερειών: η τοπική και περιφερειακή εκπροσώπηση συμφερόντων στην ΕΤΠ δεν αντιτίθεται με την τομεακή εκπροσώπηση στην ΟΚΕ. Αντίθετα, σε πολλές περιπτώσεις είναι συμπληρωματική. Και σε αυτήν την περίπτωση, μπορούν να δημιουργηθούν πολλά οφέλη συνέργιας. Ένα πρώτο βήμα στην κατεύθυνση αυτή πραγματοποίησε το Προεδρείο τον Ιούλιο 1999, όταν συστάθηκε ομάδα συνδέσμου με την ΕΤΠ για την παρακολούθηση της συνέχειας που δόθηκε στη γνωμοδότηση της ΟΚΕ με θέμα "Καταπολέμηση της εκμετάλλευσης των παιδιών και του σεξουαλικού τουρισμού"(6) και από κοινού με την ΕΤΠ και τέθηκε σε εφαρμογή μία από τις προτάσεις της γνωμοδότησης σχετικά με τη δημιουργία ενός ευρωπαϊκού δικτύου πόλεων φιλικών για τα παιδιά.

Η ΟΚΕ οφείλει να καταβάλλει μεγαλύτερες προσπάθειες για την προώθηση τέτοιων σχεδίων πρακτικής συνεργασίας.

12. Κατάρτιση ενός σχεδίου δράσης για την "οργανωμένη κοινωνία των πολιτών" της ΟΚΕ

12.1. Η ΟΚΕ αποτελεί τον κατάλληλο χώρο για την επέκταση του κοινωνικού διαλόγου και, κατά συνέπεια, πρέπει να προβεί στη σύσταση των κατάλληλων δομών για τη διεξαγωγή του διαλόγου με εκείνους τους φορείς της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών που επί του παρόντος δεν εκπροσωπούνται στην ΟΚΕ. Με τον τρόπο αυτό, θα συμβάλει αποφασιστικά στην ανάπτυξη ενός προτύπου δημοκρατίας με βάση τη συμμετοχή.

12.2. Η ΟΚΕ αποτελεί θεσμικό χώρο συνάντησης της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών.

Συνεπώς προτείνεται η δημιουργία κατάλληλης οργανωτικής δομής της "Οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών", η οποία θα θέσει σε λειτουργία βραχυπρόθεσμο σχέδιο δράσης με πρωτοβουλίες στους ακόλουθους τομείς:

- εκδηλώσεις στην ΟΚΕ αλλά και ακροάσεις εκτός ΟΚΕ, οι οποίες θα δώσουν την ευκαιρία συμμετοχής σε ένα ευρύτερο κοινό. Έτσι θα υπάρξουν δυνατότητες διαμόρφωσης λογικών απόψεων και στόχων, που θα συμβάλλουν σημαντικά στην ανάπτυξη του κοινωνικού διαλόγου·

- ενίσχυση και ανάπτυξη των διοργανικών επαφών, με συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης μεταξύ εμπειρογνωμόνων για την επεξεργασία κοινών γνωμοδοτήσεων·

- αξιοποίηση του σημαντικού ανεκμετάλλευτου δυναμικού των εμπειρογνωμόνων των Ομάδων, οι οποίοι συχνά είναι πολύ υψηλού επιπέδου. Η προσαρμογή των πορισμάτων τους σχετικά με ζητήματα της κοινωνίας των πολιτών προς δημοσιογραφική ή επιστημονική χρήση, θα αποτελέσει όχι μόνο θα πλουτίσει τις γνώσεις των μελών της ΟΚΕ αλλά και θα προσελκύσει το ενδιαφέρον του ευρύτερου κοινού.

12.3. Ως χώρος ανάπτυξης της ευρωπαϊκής ταυτότητας: όπως προαναφέρθηκε, η ευρωπαϊκή ταυτότητα είναι πολύπλευρη και περιλαμβάνει διάφορα κριτήρια, το κυριότερο από τα οποία είναι η αποδοχή μιας σειράς κοινών αξιών, οι οποίες βασίζονται στο σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

- Η Γερμανική Προεδρία του Συμβουλίου δρομολόγησε πρωτοβουλία για την επεξεργασία ενός "Χάρτη των θεμελιωδών δικαιωμάτων των Ευρωπαίων πολιτών". Στη σύνοδο κορυφής της Κολωνίας, ο Γερμανός υπουργός δικαιοσύνης ανέφερε ότι "η θέσπιση μιας σειρά κοινών αξιών είναι τόσο σημαντική για τους πολίτες της Ένωσης, ώστε να επιδιώκεται η όσο το δυνατόν ισχυρότερη δημοκρατική νομιμοποίηση."·

- Η ΟΚΕ, ως εκπρόσωπος της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, μπορεί να παράσχει αυτή τη δημοκρατική νομιμοποίηση. Η ΟΚΕ θα επεξεργαστεί σχετική γνωμοδότηση πρωτοβουλίας και θα δώσει και τις απόψεις της όταν συνταχθεί ο κατάλογος των θεμελιωδών δικαιωμάτων, στο πλαίσιο μιας διαδικασίας επιτροπών, η οποία θα προσδιορισθεί ακριβέστερα κατά τη Φινλανδική Προεδρία·

- Ήδη πριν από την έναρξη των εργασιών, η ΟΚΕ μπορεί να διασφαλίζει τη συμμετοχή όσο το δυνατόν περισσότερων παραγόντων της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών, με τη διοργάνωση διαδικασιών διαβούλευσης και ακροάσεων.

12.4. Ως προγεφύρωμα της οργανωμένης κοινωνίας των πολιτών στο πλαίσιο της διεύρυνσης:

- Ενόψει της διεύρυνσης της ΕΕ, κάθε πτυχή του έργου της ΟΚΕ που αφορά την ενίσχυση της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών στις χώρες εκείνες οι οποίες δεν μπορούσαν ακόμη να υλοποιήσουν πλήρως αυτό το κοινοτικό πρότυπο έχει ανεκτίμητη σημασία. Για την ενσωμάτωση νέων μελών στην Ευρωπαϊκή Ένωση, παράλληλα με την κάλυψη ορισμένων νομοθετικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών κριτηρίων, απαιτούνται συγκρίσιμες διαρθρώσεις, οι οποίες επιτρέπουν την εφαρμογή στην πράξη του προαναφερθέντος κοινού συνόλου αξιών.

- Η ΟΚΕ έχει ήδη καταβάλλει μεγάλες προσπάθειες για να διευκολύνει τη σύσταση δομών παρόμοιων με την ίδια ή τα εθνικά οικονομικά και κοινωνικά συμβούλια, στις υποψήφιες χώρες: η ΟΚΕ συνεργάζεται, στο πλαίσιο μικτών συμβουλευτικών επιτροπών, με τις αρχές των υποψηφίων χωρών που είναι αρμόδιες για τη σύσταση τέτοιων δομών. Η ΟΚΕ οργανώνει προγράμματα ανταλλαγών και παρέχει σε ορισμένες περιπτώσεις, τεχνική και διοικητική βοήθεια. Περισσότερα ουσιαστικά βήματα πρέπει να πραγματοποιηθούν προς την κατεύθυνση αυτή από κοινού με το αρμόδιο τμήμα και άλλες ενδιαφερόμενες διοικητικές υπηρεσίες, στα πλαίσια του προγράμματος δράσης που αναφέρεται στο σημείο 12.2.

13. Σύνοψη

Νέες μορφές πολιτικής οργάνωσης - και η ΕΕ στη φάση μετά τη Συνθήκη του Άμστερνταμ είναι μια τέτοια μορφή - απαιτούν νέες ιδέες. Σε εποχές μεταβολών, και της αποκαλούμενης παραδειγματικής μεταβολής που αποτελεί τη σημερινή πραγματικότητα, χρειάζονται οράματα και κοινές προσπάθειες για την υλοποίησή τους. Η συγκεκριμένη περίοδος για την Ευρώπη πριν από την ενδεχόμενη διεύρυνση, περιλαμβάνει σημαντικές προκλήσεις για την καταβολή προσπαθειών τόσο για την υλοποίηση σημαντικών κοινωνικο-οικονομικών στόχων όσο και για την πρακτική εφαρμογή των εννοιών της δημοκρατίας και της νομιμότητας και τη θέσπιση μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας, με βάση μια σειρά κοινών αξιών.

Η ΟΚΕ μπορεί να συνοδεύσει την εξέλιξη αυτή και να συμβάλει ενεργά στην ολοκλήρωση της Ευρώπης κατά την έννοια της Συνθήκης του Μάαστριχτ.

Βρυξέλλες, 22 Σεπτεμβρίου 1999.

H Πρόεδρος

της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής

Beatrice RANGONI MACHIAVELLI

(1) ΕΕ C 313 της 30.11.1992, σ. 34.

(2) Βλέπε σημεία 6.1 και 7.1.

(3) Σε ένα ευρύτερο προσδιορισμό με τον όρο "πολιτισμός"νοείται το παλαιότερο και το σημερινό ισχύον σύστημα αξιών και αναγκών (υλικών ή άυλων), η ιεράρχηση των αξιών και αναγκών καθώς και τα "μέσα"με τα οποία εξυπηρετούνται οι αξίες και ικανοποιούνται ή καλύπτονται οι ανάγκες.

(4) COM(97) 241 τελικό.

(5) ΕΕ C 95 της 30.3.1998, σ. 99.

(6) ΕΕ C 284 της 14.9.1998, σ. 92.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

στη Γνωμοδότηση της Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής

(Άρθρο 47, παράγραφος 3 του Εσωτερικού Κανονισμού)

Η ακόλουθη τροπολογία που έλαβε περισσότερες των τριών τετάρτων των ψήφων που εκφράσθηκαν απορρίφθηκε κατά τη διάρκεια των συζητήσεων:

Σημείο 12.1

Να προστεθεί η εξής πρόταση μεταξύ της 1ης και της 2ης:

"Οι διάφορες δραστηριότητες που αναπτύσσονται χάρη στον εν λόγω διευρυμένο διάλογο πρέπει να επιτρέψουν και την αύξηση της συμμετοχής άλλων, μη μελών της ΟΚΕ, που προέρχονται από τις οργανώσεις που εκπροσωπούνται σήμερα στην ΟΚΕ."

Αιτιολογία

Εκτός από το πρόβλημα των οργανώσεων οι οποίες προς το παρόν δεν εκπροσωπούνται στην ΟΚΕ, υπάρχει και το πρόβλημα της διάδοσης των πληροφοριών, σχετικά με το τι κάνει στην πράξη η ΟΚΕ, εκτός των δικών μας οργανώσεων. Επιπλέον υπάρχουν και οι γνώσεις των εμπειρογνωμόνων των δικών μας οργανώσεων οι οποίες δεν λαμβάνονται υπόψη στις συνήθεις εργασίες της ΟΚΕ. Στις διάφορες εσωτερικές ή εξωτερικές εκδηλώσεις θα έπρεπε να γίνεται χρήση των εν λόγω γνώσεων και έτσι οι συμμετέχοντες σ' αυτές θα αποκτούσαν επίγνωση του έργου μας.

Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

Ψήφοι υπέρ: 27, ψήφοι κατά: 40, αποχές:11.