Υπόθεση C‑391/20

Cilevičs κ.λπ.

(αίτηση του Latvijas Republikas Satversmes tiesa για την έκδοση προδικαστικής αποφάσεως)

Απόφαση του Δικαστηρίου (τμήμα μείζονος συνθέσεως) της 7ης Σεπτεμβρίου 2022

«Προδικαστική παραπομπή – Άρθρο 49 ΣΛΕΕ – Ελευθερία εγκατάστασης – Περιορισμός – Δικαιολόγηση – Οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος – Ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης – Υποχρέωση προσφοράς των προγραμμάτων σπουδών στην επίσημη γλώσσα του οικείου κράτους μέλους – Άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ – Εθνική ταυτότητα κράτους μέλους – Προάσπιση και προώθηση της επίσημης γλώσσας κράτους μέλους – Αρχή της αναλογικότητας»

1. Προδικαστικά ερωτήματα – Αρμοδιότητα του Δικαστηρίου – Όρια – Ζήτημα που ανακύπτει στο πλαίσιο διαφοράς της οποίας όλα τα στοιχεία περιορίζονται στο εσωτερικό ενός μόνο κράτους μέλους – Εθνικές διατάξεις που εφαρμόζονται τόσο στους ημεδαπούς όσο και στους υπηκόους άλλων κρατών μελών – Αρμοδιότητα λόγω του ότι ενδεχομένως θίγονται πρόσωπα προερχόμενα από τα λοιπά κράτη μέλη

   (Άρθρα 49 και 267 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 31, 32)

2. Ελευθερία εγκατάστασης – Ελεύθερη παροχή υπηρεσιών – Διατάξεις της Συνθήκης – Πεδίο εφαρμογής εκάστης διάταξης – Οργάνωση μαθημάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης τα οποία παρέχονται επ’ αμοιβή, κατά τρόπο σταθερό και συνεχή – Εξέταση υπό το πρίσμα της ελευθερίας εγκατάστασης

   (Άρθρα 49 και 56 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 50-53)

3. Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων – Ελευθερία εγκατάστασης – Περιορισμοί – Εξέταση, βάσει της ελευθερίας εγκατάστασης, περιορισμού που τίθεται με εθνική ρύθμιση – Περιεχόμενο – Περιορισμοί στην άσκηση των δικαιωμάτων και των ελευθεριών που κατοχυρώνονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων – Περιλαμβάνονται

   (Άρθρο 49 ΣΛΕΕ· Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρα 15 έως 17)

   (βλ. σκέψη 56)

4. Ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων – Ελευθερία εγκατάστασης – Περιορισμοί – Προάσπιση και προώθηση της επίσημης γλώσσας κράτους μέλους – Υποχρέωση των ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης να προσφέρουν τα προγράμματά τους αποκλειστικά στην επίσημη γλώσσα του οικείου κράτους μέλους – Επιτρέπεται – Προϋποθέσεις – Δικαιολόγηση για λόγους που συνδέονται με την προστασία της εθνικής ταυτότητας – Τήρηση της αρχής της αναλογικότητας

   (Άρθρο 49 ΣΛΕΕ)

   (βλ. σκέψεις 59, 61-64, 67-70, 75, 76, 81, 83-87 και διατακτ.)

Σύνοψη

Είκοσι μέλη του Latvijas Republikas Saeima (Κοινοβουλίου, Λεττονία) υπέβαλαν αίτηση ενώπιον του Latvijas Republikas Satversmes tiesa (Συνταγματικού Δικαστηρίου, Λεττονία), με την οποία ζητούσαν να ελεγχθεί η συνταγματικότητα ορισμένων διατάξεων του λεττονικού νόμου για τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης.

Ο εν λόγω νόμος, όπως τροποποιήθηκε το 2018, αποσκοπεί στην προώθηση της επίσημης γλώσσας της Δημοκρατίας της Λεττονίας, υποχρεώνοντας τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης να προσφέρουν τα προγράμματα σπουδών στη γλώσσα αυτή. Εντούτοις, ο νόμος προβλέπει τέσσερις εξαιρέσεις από την εν λόγω υποχρέωση. Πρώτον, τα προγράμματα σπουδών που παρακολουθούν αλλοδαποί σπουδαστές στη Λεττονία και τα προγράμματα σπουδών που διοργανώνονται στο πλαίσιο της συνεργασίας η οποία προβλέπεται σε προγράμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και σε διεθνείς συμφωνίες μπορούν να προσφέρονται στις επίσημες γλώσσες της Ένωσης. Δεύτερον, στα μαθήματα που διδάσκονται στις επίσημες γλώσσες της Ένωσης δεν μπορεί να αντιστοιχεί περισσότερο από το ένα πέμπτο του αριθμού των ακαδημαϊκών μονάδων του προγράμματος σπουδών. Τρίτον, τα προγράμματα σπουδών γλωσσολογικού και πολιτισμικού αντικειμένου καθώς και τα προγράμματα εκμάθησης γλωσσών μπορούν να διδάσκονται σε ξένη γλώσσα. Τέταρτον, τα κοινά προγράμματα σπουδών μπορούν να διδάσκονται στις επίσημες γλώσσες της Ένωσης.

Εξάλλου, ο λεττονικός νόμος για τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν εφαρμόζεται σε δύο ιδιωτικά ιδρύματα, τα οποία εξακολουθούν να διέπονται από ειδικούς νόμους και μπορούν να συνεχίσουν να προσφέρουν προγράμματα σπουδών σε άλλες επίσημες γλώσσες της Ένωσης.

Με την αίτησή τους, οι αιτούντες υποστηρίζουν ιδίως ότι ο νόμος, δημιουργώντας κωλύματα για την είσοδο στην αγορά της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και εμποδίζοντας τους υπηκόους και τις επιχειρήσεις άλλων κρατών μελών να παρέχουν υπηρεσίες τριτοβάθμιας εκπαίδευσης σε ξένη γλώσσα, θίγει, μεταξύ άλλων, την ελευθερία εγκατάστασης την οποία κατοχυρώνει το άρθρο 49 ΣΛΕΕ.

Το Συνταγματικό Δικαστήριο της Λεττονίας εκφράζει αμφιβολίες ως προς το κατά πόσον ρύθμιση κράτους μέλους η οποία επιβάλλει στον τομέα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, συμπεριλαμβανομένων των ιδιωτικών ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, τη χρήση της επίσημης γλώσσας του κράτους μέλους, προβλέποντας παράλληλα ορισμένες εξαιρέσεις από την εν λόγω υποχρέωση, συνιστά περιορισμό της ελευθερίας εγκατάστασης. Ως εκ τούτου, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Λεττονίας αποφάσισε να υποβάλει προδικαστικό ερώτημα στο Δικαστήριο προκειμένου να αποφανθεί επί της συμβατότητας του νόμου για τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης προς το δίκαιο της Ένωσης.

Με την απόφασή του, το τμήμα μείζονος συνθέσεως του Δικαστηρίου διαπιστώνει ότι το άρθρο 49 ΣΛΕΕ δεν αντιτίθεται σε ρύθμιση κράτους μέλους η οποία κατ’ αρχήν επιβάλλει στα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης την υποχρέωση να προσφέρουν τα προγράμματα σπουδών τους αποκλειστικά στην επίσημη γλώσσα του κράτους μέλους αυτού. Εντούτοις, μια τέτοια ρύθμιση πρέπει να δικαιολογείται από λόγους που συνδέονται με την προστασία της εθνικής ταυτότητας του κράτους αυτού, ήτοι η ρύθμιση να είναι αναγκαία και αναλογική προς την προστασία του θεμιτώς επιδιωκόμενου σκοπού.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

Προκαταρκτικώς, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι, κατά το άρθρο 6 ΣΛΕΕ, η Ένωση έχει αρμοδιότητα να αναλαμβάνει δράσεις για να υποστηρίζει, να συντονίζει ή να συμπληρώνει τη δράση των κρατών μελών, μεταξύ άλλων, στον τομέα της παιδείας. Μολονότι το δίκαιο της Ένωσης δεν θίγει την αρμοδιότητα αυτή των κρατών μελών όσον αφορά, αφενός, το περιεχόμενο της διδασκαλίας και την οργάνωση του εκπαιδευτικού συστήματος, καθώς και την πολιτιστική και γλωσσική τους πολυμορφία και, αφετέρου, το περιεχόμενο και την οργάνωση της επαγγελματικής εκπαίδευσης, εντούτοις, τα κράτη μέλη οφείλουν, κατά την άσκηση της εν λόγω αρμοδιότητας, να τηρούν το δίκαιο της Ένωσης και, ειδικότερα, τις διατάξεις για την ελευθερία εγκατάστασης.

Εν προκειμένω, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι, ακόμη και αν οι υπήκοοι άλλων κρατών μελών μπορούν να εγκατασταθούν στη Λεττονία και να προσφέρουν προγράμματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, η εν λόγω δυνατότητα εξαρτάται, κατ’ αρχήν, από την υποχρέωση προσφοράς των εν λόγω προγραμμάτων αποκλειστικά στην επίσημη γλώσσα του κράτους μέλους αυτού. Πλην όμως, μια τέτοια υποχρέωση είναι ικανή να καταστήσει λιγότερο ελκυστική για τους ως άνω υπηκόους την εγκατάστασή τους στη Λεττονία και αποτελεί, επομένως, περιορισμό της ελευθερίας εγκατάστασης.

Σύμφωνα με το σύστημα που έχει παγιώσει με τη νομολογία του, το Δικαστήριο εξετάζει εν συνεχεία την ύπαρξη δικαιολόγησης του διαπιστωθέντος περιορισμού και ελέγχει την τήρηση της αρχής της αναλογικότητας. Όσον αφορά την ύπαρξη επιτακτικού λόγου γενικού συμφέροντος, η επίμαχη υποχρέωση αποσκοπεί στην προάσπιση και προώθηση της χρήσης της επίσημης γλώσσας της Δημοκρατίας της Λεττονίας, όπερ συνιστά θεμιτό σκοπό ικανό να δικαιολογήσει, κατ’ αρχήν, περιορισμό της ελευθερίας εγκατάστασης. Πράγματι, κατά το άρθρο 3, παράγραφος 3, τέταρτο εδάφιο, ΣΕΕ καθώς και κατά το άρθρο 22 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Ένωση σέβεται τον πλούτο της πολιτιστικής και γλωσσικής της πολυμορφίας. Κατά το άρθρο 4, παράγραφος 2, ΣΕΕ, η Ένωση σέβεται επίσης την εθνική ταυτότητα των κρατών μελών, στην οποία περιλαμβάνεται και η προστασία της επίσημης γλώσσας του οικείου κράτους μέλους. Πρέπει να αναγνωριστεί η σημασία που έχει η εκπαίδευση για την επίτευξη του ως άνω σκοπού.

Όσον αφορά την αναλογικότητα του διαπιστωθέντος περιορισμού, ο περιορισμός αυτός πρέπει, πρώτον, να είναι κατάλληλος για την επίτευξη του σκοπού που θεμιτώς επιδιώκει η επίμαχη ρύθμιση. Προς τούτο, η ρύθμιση αυτή μπορεί να θεωρηθεί ικανή να διασφαλίσει την επίτευξη του σκοπού της προάσπισης και της προώθησης της λεττονικής γλώσσας μόνον αν εξυπηρετεί πραγματικά την επίτευξή του και αν εφαρμόζεται κατά τρόπο συνεπή και συστηματικό. Λόγω της περιορισμένης εμβέλειάς τους, οι εξαιρέσεις από την επίμαχη υποχρέωση, ιδίως όσον αφορά τα δύο ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης των οποίων η λειτουργία διέπεται από ειδικούς νόμους, δεν μπορούν να εμποδίσουν την επίτευξη του εν λόγω σκοπού. Η ύπαρξη διατάξεων που επιτρέπουν σε ορισμένα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης να υπαχθούν σε καθεστώς παρεκκλίσεων εντάσσεται σε μια ιδιαίτερη λογική διεθνούς πανεπιστημιακής συνεργασίας και δεν είναι ικανή να καταστήσει μη συνεπή την επίμαχη ρύθμιση.

Δεύτερον, ο περιορισμός δεν πρέπει να βαίνει πέραν του μέτρου που είναι αναγκαίο για την επίτευξη του επιδιωκόμενου σκοπού. Επομένως, τα κράτη μέλη έχουν τη δυνατότητα να επιβάλλουν, κατ’ αρχήν, υποχρέωση χρήσης της επίσημης γλώσσας στο πλαίσιο των προγραμμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης, εφόσον η υποχρέωση αυτή συνοδεύεται από εξαιρέσεις οι οποίες διασφαλίζουν ότι στο πλαίσιο των πανεπιστημιακών σπουδών μπορεί να χρησιμοποιηθεί γλώσσα διαφορετική από την επίσημη. Εν προκειμένω, οι εξαιρέσεις αυτές θα πρέπει, προκειμένου να μην υπερβαίνουν το αναγκαίο προς τούτο μέτρο, να καθιστούν δυνατή τη χρήση γλώσσας διαφορετικής από τη λεττονική, τουλάχιστον όσον αφορά σπουδές που προσφέρονται στο πλαίσιο ευρωπαϊκής ή διεθνούς συνεργασίας και σπουδές σχετικές με τον πολιτισμό και τις γλώσσες πλην της λεττονικής.