Υπόθεση C-104/16 P

Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης

κατά

Front populaire pour la libération de la saguia-el-hamra et du rio de oro (Front Polisario)

«Αίτηση αναιρέσεως – Εξωτερικές σχέσεις – Συμφωνία μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως στον τομέα της γεωργίας και της αλιείας – Απόφαση που εγκρίνει τη σύναψη διεθνούς συμφωνίας – Προσφυγή ακυρώσεως – Παραδεκτό – Ενεργητική νομιμοποίηση – Εδαφική εφαρμογή της συμφωνίας – Ερμηνεία της συμφωνίας – Αρχή της αυτοδιαθέσεως – Αρχή του σχετικού αποτελέσματος των συνθηκών»

Περίληψη – Απόφαση του Δικαστηρίου (τμήμα μείζονος συνθέσεως)
της 21ης Δεκεμβρίου 2016

1. Ένδικη διαδικασία–Προφορική διαδικασία–Επανάληψη–Υποχρέωση επαναλήψεως της προφορικής διαδικασίας προκειμένου να δοθεί στους διαδίκους η δυνατότητα να καταθέσουν παρατηρήσεις επί των νομικών ζητημάτων που τέθηκαν με τις προτάσεις του γενικού εισαγγελέα–Δεν υφίσταται

   (Άρθρο 252, εδ. 2, ΣΛΕΕ· Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρο 23· Κανονισμός Διαδικασίας του Δικαστηρίου, άρθρο 83)

2. Αναίρεση–Έννομο συμφέρον–Αίτηση αναιρέσεως ασκηθείσα από προνομιούχο αναιρεσείοντα

   (Οργανισμός του Δικαστηρίου, άρθρο 56, εδ. 2 και 3)

3. Διεθνείς συμφωνίες–Συμφωνίες της Ένωσης–Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου–Ερμηνεία–Εφαρμογή των σχετικών κανόνων του διεθνούς δικαίου–Αρχή της αυτοδιαθέσεως

   (Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου)

4. Διεθνείς συμφωνίες–Συμφωνίες της Ένωσης–Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου–Εδαφικό πεδίο εφαρμογής–Μη αυτόνομο έδαφος της Δυτικής Σαχάρας εκτός της κυριαρχίας των μερών–Δεν εμπίπτει

   (Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου, άρθρο 94)

5. Διεθνείς συμφωνίες–Συμφωνίες της Ένωσης–Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου–Εδαφικό πεδίο εφαρμογής–Εφαρμογή της συμφωνίας έναντι του λαού της Δυτικής Σαχάρας χωρίς τη συναίνεσή του–Αποκλείεται

   (Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου, άρθρο 94)

6. Διεθνείς συμφωνίες–Συμφωνίες της Ένωσης–Συμφωνία ΕΚ-Μαρόκου περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως–Ερμηνεία–Υπέρτερη ισχύς των διατάξεων της Ευρωμεσογειακής Συμφωνίας Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου που δεν τροποποιήθηκαν από τη συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως

   (Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Συνδέσεως ΕΚ-Μαρόκου, άρθρο 94· Συμφωνία ΕΚ‑Μαρόκου περί μέτρων ελευθερώσεως)

7. Διεθνείς συμφωνίες–Συμφωνίες της Ένωσης–Ερμηνεία–Συνεκτίμηση της μεταγενέστερης πρακτικής κατά την εφαρμογή της συμφωνίας–Περιεχόμενο–Επέκταση, από τον δικαστή της Ένωσης, του εδαφικού πεδίου εφαρμογής συμφωνίας χωρίς να έχει αποδείξει την ύπαρξη πρακτικής απηχούσας την ύπαρξη μεταξύ των μερών συμφωνίας με το περιεχόμενο αυτό–Δεν επιτρέπεται–Ασυμβατότητα προς την αρχή της καλόπιστης εκτελέσεως των συνθηκών

8. Προσφυγή ακυρώσεως–Φυσικά ή νομικά πρόσωπα–Πράξεις που τα αφορούν άμεσα και ατομικά–Απόφαση του Συμβουλίου για την έγκριση της συνάψεως συμφωνίας με τρίτο κράτος που δεν παράγει έννομα αποτελέσματα επί εδάφους που ελέγχει το κράτος αυτό, δεδομένου ότι αυτό το τελευταίο δεν ασκεί διεθνώς ανεγνωρισμένη κυριαρχία επί του εν λόγω εδάφους–Προσφυγή ασκηθείσα από κίνημα που έχει διεθνώς αναγνωρισθεί ως εκπρόσωπος του λαού του εδάφους αυτού και συμμετέχει σε διαπραγματεύσεις που διεξάγονται από τα Ηνωμένα Έθνη προκειμένου να καθορισθεί το καθεστώς του εν λόγω εδάφους–Απαράδεκτη

   (Άρθρο 263, εδ. 4, ΣΛΕΕ· Συμφωνία ΕΚ-Μαρόκου περί μέτρων ελευθερώσεως)

1.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 60-65)

2.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 68, 69)

3.  Στο πλαίσιο της ερμηνείας της Ευρωμεσογειακής Συμφωνίας Συνδέσεως μεταξύ των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών μελών τους, αφενός, και του Βασιλείου του Μαρόκου, για να αντλήσει τις ορθές έννομες συνέπειες από την απουσία ρήτρας που να αποκλείει τη Δυτική Σαχάρα από το εδαφικό πεδίο εφαρμογής της συμφωνίας συνδέσεως, στο πλαίσιο της ερμηνείας της συμφωνίας αυτής, ο δικαστής της Ένωσης είναι υποχρεωμένος να τηρήσει όχι μόνον τον κανόνα περί καλόπιστης ερμηνείας, ο οποίος διατυπώνεται στο άρθρο 31, παράγραφος 1, της Συμβάσεως της Βιέννης της 23ης Μαΐου 1969 περί του δικαίου των Συνθηκών, αλλά και τον κανόνα της παραγράφου 3, στοιχείο γʹ, του ιδίου άρθρου, όπου ορίζεται ότι η εκάστοτε συνθήκη πρέπει να ερμηνεύεται λαμβανομένων υπόψη όλων των σχετικών κανόνων του διεθνούς δικαίου οι οποίοι εφαρμόζονται στις σχέσεις μεταξύ των μερών που συμβάλλονται στη συνθήκη αυτή.

   Συναφώς, η εθιμική αρχή της αυτοδιαθέσεως που υπενθυμίζεται μεταξύ άλλων στο άρθρο 1 του Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών είναι, όπως επεσήμανε το Διεθνές Δικαστήριο στη γνωμοδότησή του για τη Δυτική Σαχάρα, αρχή του διεθνούς δικαίου η οποία εφαρμόζεται σε όλα τα μη αυτόνομα εδάφη και σε όλους τους λαούς που δεν έχουν ακόμη αποκτήσει την ανεξαρτησία τους. Αποτελεί, περαιτέρω, δικαίωμα αντιτάξιμο erga omnes, καθώς και μια από τις θεμελιώδεις αρχές του διεθνούς δίκαιου. Ως εκ τούτου, η αρχή αυτή εντάσσεται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στις σχέσεις μεταξύ της Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου και πρέπει να λαμβάνεται υπόψη από τον δικαστή της Ένωσης.

   Λαμβανομένου υπόψη του χωριστού και διακριτού καθεστώτος που αναγνωρίζεται, δυνάμει της αρχής της αυτοδιαθέσεως, στο έδαφος της Δυτικής Σαχάρας σε σχέση προς το καθεστώς οποιουδήποτε κράτους, η προαναφερθείσα συμφωνία δεν μπορεί να ερμηνευθεί υπό την έννοια ότι εφαρμόζεται επί του εδάφους αυτού.

   (βλ. σκέψεις 86, 88, 89, 92)

4.  Ο εθιμικός κανόνας που έχει κωδικοποιηθεί στο άρθρο 29 της Συμβάσεως της Βιέννης της 23ης Μαΐου 1969 περί του δικαίου των Συνθηκών προβλέπει ότι, πλην της περιπτώσεως κατά την οποία υφίσταται διαφορετική πρόθεση, προκύπτουσα εκ της συνθήκης ή άλλως πως, η συνθήκη αυτή δεσμεύει έκαστο μέρος επί ολοκλήρου του εδάφους του.

   Συνάγεται έτσι από τον εν λόγω κανόνα ότι μια συνθήκη δεσμεύει, κατά κανόνα, ένα κράτος, βάσει του συνήθους νοήματος του όρου «έδαφος» σε συνδυασμό με την κτητική αντωνυμία «του» η οποία έπεται, σε σχέση με τον γεωγραφικό χώρο επί του οποίου το κράτος αυτό ασκεί το σύνολο των εξουσιών που αναγνωρίζονται στις κυρίαρχες οντότητες από το διεθνές δίκαιο, αποκλειομένου οποιουδήποτε άλλου εδάφους, όπως είναι το έδαφος που ενδέχεται να ευρίσκεται μόνον υπό τη δικαιοδοσία του ή μόνον υπό τη διεθνή ευθύνη του εν λόγω κράτους. Συναφώς, από τη διεθνή πρακτική συνάγεται ότι, οσάκις μια συνθήκη προορίζεται να εφαρμοστεί όχι μόνο στο έδαφος ενός κράτους, αλλά και πέραν του εδάφους αυτού, η συνθήκη αυτή το προβλέπει ρητώς, είτε πρόκειται για έδαφος ευρισκόμενο υπό τη δικαιοδοσία του κράτους αυτού, όπως ορίζει επί παραδείγματι το άρθρο 2, παράγραφος 1, της συμβάσεως κατά των βασανιστηρίων και άλλων τρόπων σκληρής, απάνθρωπης ή ταπεινωτικής μεταχείρισης ή τιμωρίας, η οποία εγκρίθηκε στη Νέα Υόρκη στις 10 Δεκεμβρίου 1984, είτε για έδαφος για τις διεθνείς σχέσεις του οποίου είναι υπεύθυνο το εν λόγω κράτος, όπως ορίζει επί παραδείγματι το άρθρο 56, παράγραφος 1, της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών.

   Έτσι, όσον αφορά την ερμηνεία του άρθρου 94 της Ευρωμεσογειακής Συμφωνίας Συνδέσεως μεταξύ των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών μελών τους, αφενός, και του Βασιλείου του Μαρόκου, αφετέρου, κατά το οποίο η συμφωνία αυτή εφαρμόζεται «στο έδαφος του Βασιλείου του Μαρόκου», αντίκειται στον εθιμικό κανόνα που έχει κωδικοποιηθεί στο άρθρο 29 της Συμβάσεως της Βιέννης να θεωρείται a priori ότι η Δυτική Σαχάρα εμπίπτει στο εδαφικό πεδίο εφαρμογής της εν λόγω συμφωνίας συνδέσεως.

   (βλ. σκέψεις 94-97)

5.  Δυνάμει της γενικής αρχής του διεθνούς δικαίου ότι οι διεθνείς συμβάσεις δεσμεύουν μόνον τα συμβαλλόμενα μέρη, της οποίας το άρθρο 34 της συμβάσεως της Βιέννης της 23ης Μαϊου 1969 περί του δικαίου των Συνθηκών αποτελεί ειδικότερη έκφανση, οι συνθήκες δεν πρέπει ούτε να βλάπτουν ούτε να ωφελούν τρίτους άνευ της συναινέσεώς τους.

   Η αρχή αυτή πρέπει να συνεκτιμάται στο πλαίσιο της ερμηνείας της Ευρωμεσογειακής Συμφωνίας Συνδέσεως μεταξύ των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών μελών τους, αφενός, και του Βασιλείου του Μαρόκου, αφετέρου, δεδομένου ότι τυχόν εφαρμογή στη Δυτική Σαχάρα της συμφωνίας αυτής, θα είχε ως αποτέλεσμα η συμφωνία αυτή να επηρεάσει έναν «τρίτο». Πράγματι, στη γνωμοδότησή του για τη Δυτική Σαχάρα, το Διεθνές Δικαστήριο εκτίμησε ότι η Δυτική Σαχάρα δεν αποτελούσε γη άνευ κυρίου (terra nullius) κατά τον χρόνο του εποικισμού της από το Βασίλειο της Ισπανίας, αφενός, και ότι τα στοιχεία και οι πληροφορίες που τέθηκαν σε γνώση του δεν τεκμηρίωναν την ύπαρξη κανενός δεσμού κυριαρχίας μεταξύ του εδάφους αυτού και του Βασιλείου του Μαρόκου, αφετέρου.

   Λαμβανομένων υπόψη των στοιχείων αυτών, ο λαός της Δυτικής Σαχάρας πρέπει να θεωρηθεί ως «τρίτος» κατά την έννοια της αρχής ότι οι συμβάσεις δεσμεύουν μόνον τα συμβαλλόμενα μέρη. Ως τέτοιος, ο τρίτος αυτός μπορεί να επηρεαστεί από την εφαρμογή της συμφωνίας συνδέσεως στην περίπτωση που το έδαφος της Δυτικής Σαχάρας περιλαμβάνεται στο πεδίο εφαρμογής της, χωρίς να είναι αναγκαίο να εξετασθεί εάν μια τέτοια εφαρμογή θα μπορούσε να τον βλάψει ή, αντιθέτως, να τον ωφελήσει. Υπό τις συνθήκες αυτές, η παραδοχή ότι το έδαφος της Δυτικής Σαχάρας εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της συμφωνίας συνδέσεως αντιβαίνει στην αρχή του διεθνούς δικαίου ότι οι συμβάσεις δεσμεύουν μόνον τα συμβαλλόμενα μέρη, η οποία ισχύει στις σχέσεις μεταξύ της Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου.

   (βλ. σκέψεις 100, 103, 104, 106, 107)

6.  Το άρθρο 30, παράγραφος 2, της Συμβάσεως της Βιέννης της 23ης Μαϊου 1969 περί του δικαίου των Συνθηκών, κωδικοποιεί τον κανόνα ότι, οσάκις συνθήκη ορίζει ότι υπόκειται στις διατάξεις προγενέστερης ή μεταγενέστερης συνθήκης ή ότι δεν θα πρέπει να θεωρείται ασυμβίβαστη προς αυτές, υπερισχύουν οι διατάξεις της άλλης συνθήκης.

   Η δε συμφωνία υπό μορφή ανταλλαγής επιστολών μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου σχετικά με αμοιβαία μέτρα ελευθέρωσης για τα γεωργικά προϊόντα, τα μεταποιημένα γεωργικά προϊόντα, τα ψάρια και τα αλιευτικά προϊόντα, με την αντικατάσταση των πρωτοκόλλων αριθ. 1, 2 και 3 και των παραρτημάτων τους και με τις τροποποιήσεις της Ευρωμεσογειακής Συμφωνίας Συνδέσεως μεταξύ των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων και των κρατών μελών τους, αφενός, και του Βασιλείου του Μαρόκου, αφετέρου, έχει ως αντικείμενο την τροποποίηση προγενέστερης συμφωνίας μεταξύ της Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου, ήτοι της συμφωνίας συνδέσεως, και, πιο συγκεκριμένα, των διατάξεων που προβλέπει αυτή η προγενέστερη συμφωνία σχετικά με την ελευθέρωση των συναλλαγών οι οποίες αφορούν προϊόντα προερχόμενα από τη γεωργία κα την αλιεία. Προς τούτο, η εν λόγω συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως τροποποίησε τέσσερα από τα 96 άρθρα της συμφωνίας συνδέσεως, μεταξύ των οποίων δεν περιλαμβάνεται το άρθρο 94 της τελευταίας, και αντικατέστησε τρία από τα πέντε πρωτόκολλα που συνοδεύουν τη συμφωνία αυτή. Οι τροποποιήσεις αυτές έχουν εξαντλητικό χαρακτήρα, όπως επιβεβαιώνεται από την ανταλλαγή επιστολών μεταξύ της Ένωσης και του Βασιλείου του Μαρόκου υπό τη μορφή της οποίας συνήφθη η συμφωνία περί μέτρων ελευθερώσεως.

   Εντεύθεν συνάγεται ότι η συμφωνία συνδέσεως και η συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως συνιστούν διαδοχικές συνθήκες συναφθείσες μεταξύ των ιδίων μερών και ότι η συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως, ως μεταγενέστερη συνθήκη η οποία αφορά συγκεκριμένες και περιορισμένες πτυχές ενός τομέα που σε μεγάλο βαθμό ρυθμίζεται από προγενέστερη συμφωνία, πρέπει να θεωρηθεί ως υποκείμενη στις διατάξεις της τελευταίας. Λαμβανομένου υπόψη ενός τέτοιου ιδιαίτερου δεσμού, πρέπει να θεωρηθεί, συμφώνως προς τον κανόνα που κωδικοποιήθηκε στο άρθρο 30, παράγραφος 2, της συμβάσεως της Βιέννης, ότι οι διατάξεις της συμφωνίας συνδέσεως οι οποίες δεν τροποποιήθηκαν ρητώς από τη συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως πρέπει να υπερισχύουν κατά την εφαρμογή αυτής της τελευταίας, προκειμένου να προληφθεί κάθε πιθανή ασυμβατότητα μεταξύ αυτών.

   (βλ. σκέψεις 110-113)

7.  Δυνάμει του άρθρου 31, παράγραφος 3, στοιχείο βʹ, της Συμβάσεως της Βιέννης της 23ης Μαϊου 1969 περί του δικαίου των Συνθηκών, για τους σκοπούς της ερμηνείας μιας συνθήκης, πρέπει ειδικότερα να λαμβάνεται υπόψη, ταυτόχρονα με το όλο πλαίσιό της, κάθε μεταγενέστερη πρακτική σχετική με την εφαρμογή της, μέσω της οποίας αποδεικνύεται η συμφωνία των μερών ως προς την ερμηνεία της. Στη συνάφεια αυτή, απόκειται στον δικαστή της Ένωσης να εξετάσει εάν η εφαρμογή αυτή, σε ορισμένες περιπτώσεις, απηχούσε την ύπαρξη συμφωνίας μεταξύ των μερών να τροποποιηθεί η ερμηνεία της εν λόγω συνθήκης.

   Συναφώς, αν γινόταν δεκτό ότι η μεταγενέστερη πρακτική αποτύπωνε βούληση της Ένωσης να θεωρούνται εφεξής η συμφωνία συνδέσεως και η συμφωνία περί αμοιβαίων μέτρων ελευθερώσεως ως νομικά ισχύουσες στο έδαφος της Δυτικής Σαχάρας, τούτο θα σήμαινε κατ’ ανάγκην ότι πρόθεση της Ένωσης ήταν να εκτελέσει τις συμφωνίες αυτές κατά παραβίαση τόσο της αρχής της αυτοδιαθέσεως όσο και της αρχής ότι οι συμβάσεις δεσμεύουν μόνον τα συμβαλλόμενα μέρη, μολονότι η ίδια είχε κατ’ επανάληψη υπενθυμίσει την ανάγκη τηρήσεως των αρχών αυτών. Εξάλλου, μια τέτοια εκτέλεση θα ήταν κατ’ ανάγκην ασυμβίβαστη προς την αρχή της καλόπιστης εκτελέσεως των συνθηκών, η οποία είναι όμως δεσμευτική αρχή του γενικού διεθνούς δικαίου εφαρμοστέα στα υποκείμενα διεθνούς δικαίου που είναι συμβαλλόμενα σε ορισμένη διεθνή σύμβαση.

   (βλ. σκέψεις 120, 122-124)

8.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 130, 132, 133)