Υπόθεση C‑152/19 P

Deutsche Telekom AG

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής
και
Slovanet a.s

Απόφαση του Δικαστηρίου (τρίτο τμήμα) της 25ης Μαρτίου 2021

«Αίτηση αναιρέσεως – Ανταγωνισμός – Άρθρο 102 ΣΛΕΕ – Κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης – Σλοβακική αγορά υπηρεσιών ευρυζωνικής πρόσβασης στο διαδίκτυο – Κανονιστική υποχρέωση παροχής πρόσβασης στον τοπικό βρόχο η οποία έχει επιβληθεί στους φορείς εκμετάλλευσης που διαθέτουν σημαντική ισχύ – Όροι τους οποίους θέτει ο κατεστημένος φορέας για την αδεσμοποίητη πρόσβαση άλλων φορέων εκμετάλλευσης στον τοπικό βρόχο – Αναγκαίος χαρακτήρας της πρόσβασης – Καταλογισμός συμπεριφοράς μιας θυγατρικής στη μητρική εταιρία – Δικαιώματα άμυνας»

1. Δεσπόζουσα θέση – Κατάχρηση – Άρνηση κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης να επιτρέψει σε άλλη επιχείρηση την πρόσβαση σε ένα προϊόν ή σε μια υπηρεσία που είναι αναγκαία για τη δραστηριότητά της – Πρόσβαση τρίτων επιχειρήσεων στον τοπικό βρόχο του κατεστημένου φορέα εκμετάλλευσης στην αγορά ευρυζωνικών υπηρεσιών τηλεπικοινωνιών – Καθορισμός αθέμιτων όρων πρόσβασης που καταλήγει σε σιωπηρή άρνηση πρόσβασης – Εκτίμηση του καταχρηστικού χαρακτήρα – Υποχρέωση της Επιτροπής να αποδείξει τον αναγκαίο χαρακτήρα της πρόσβασης στον τοπικό βρόχο για την είσοδο στην αγορά ανταγωνιστών φορέων εκμετάλλευσης – Δεν υφίσταται

   (Άρθρο 102 ΣΛΕΕ· Συμφωνία ΕΟΧ, άρθρο 54)

   (βλ. σκέψεις 40-60)

2. Ανταγωνισμός – Κανόνες της Ένωσης – Παραβάσεις – Καταλογισμός – Μητρική εταιρία και θυγατρικές – Οικονομική ενότητα – Κριτήρια εκτιμήσεως – Άσκηση καθοριστικής επιρροής επί της συμπεριφοράς της θυγατρικής, δυνάμενη να συναχθεί από δέσμη ενδείξεων σχετικών με τους οικονομικούς, οργανωτικούς και νομικούς δεσμούς με τη μητρική εταιρία – Περιστάσεις από τις οποίες μπορεί να συναχθεί η ύπαρξη καθοριστικής επιρροής – Παρουσία ανώτερων στελεχών στο διοικητικό συμβούλιο της θυγατρικής – Διάθεση συνεργατών στη θυγατρική – Τακτική λήψη πληροφοριών σχετικά με την εμπορική στρατηγική της θυγατρικής

   (Άρθρο 102 ΣΛΕΕ· Συμφωνία ΕΟΧ, άρθρο 54)

   (βλ. σκέψεις 72-87, 94-97)

3. Ανταγωνισμός – Διοικητική διαδικασία – Ανακοίνωση των αιτιάσεων – Υποχρεωτικό περιεχόμενο – Σεβασμός των δικαιωμάτων άμυνας – Νέα στοιχεία που περιήλθαν σε γνώση του ενδιαφερομένου σε πολύ προχωρημένο στάδιο – Χορήγηση σύντομης προθεσμίας για την υποβολή παρατηρήσεων – Επιτρέπεται

   (Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 41 §2· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 27 §1)

   (βλ. σκέψεις 105, 106)

Σύνοψη

Το Δικαστήριο απορρίπτει τις αιτήσεις αναιρέσεως που άσκησαν οι Slovak Telekom και Deutsche Telekom κατά των αποφάσεων του Γενικού Δικαστηρίου σχετικά με αντίθετες προς τον ανταγωνισμό πρακτικές στη σλοβακική αγορά τηλεπικοινωνιών. Κατά συνέπεια παραμένουν αμετάβλητα το πρόστιμο των 38061963 ευρώ που επιβλήθηκε στις δύο αυτές εταιρίες και το πρόστιμο των 19030981 ευρώ που επιβλήθηκε μόνο στην Deutsche Telekom.

Η Slovak Telekom a.s. (στο εξής: ST) παρέχει, ως κατεστημένος φορέας τηλεπικοινωνιών στη Σλοβακία, ευρυζωνικές υπηρεσίες στα σταθερής τηλεφωνίας δίκτυά της από χαλκό και οπτική ίνα. Τα δίκτυα της ST περιλαμβάνουν επίσης τον «τοπικό βρόχο», ήτοι τις φυσικές γραμμές που συνδέουν την τηλεφωνική υποδοχή του συνδρομητή με τον κύριο κατανεμητή του δικτύου σταθερής τηλεφωνίας.

Κατόπιν αναλύσεως της εγχώριας αγοράς, η σλοβακική ρυθμιστική αρχή στον τομέα των τηλεπικοινωνιών εξέδωσε, στις 8 Μαρτίου 2005, απόφαση με την οποία όριζε την ST ως φορέα κατέχοντα σημαντική ισχύ στην αγορά χονδρικής για την αδεσμοποίητη πρόσβαση στον τοπικό βρόχο. Κατά συνέπεια, η ST υποχρεώθηκε, δυνάμει του κανονιστικού πλαισίου της Ένωσης ( 1 ), να χορηγήσει στους εναλλακτικούς φορείς εκμετάλλευσης πρόσβαση στον τοπικό βρόχο του οποίου ήταν ιδιοκτήτρια, ώστε να μπορούν, κατά τον τρόπο αυτό, οι νεοεισερχόμενοι στην αγορά να κάνουν χρήση της εν λόγω υποδομής προκειμένου να παράσχουν τις υπηρεσίες τους στους τελικούς χρήστες.

Στις 15 Οκτωβρίου 2014 η Επιτροπή εξέδωσε απόφαση με την οποία επέβαλε κυρώσεις στην ST, καθώς και στη μητρική της εταιρία, την Deutsche Telekom AG (στο εξής: DT), για κατάχρηση της δεσπόζουσας θέσης στη σλοβακική αγορά ευρυζωνικών υπηρεσιών διαδικτύου, καθόσον η ST περιόρισε την πρόσβαση των εναλλακτικών φορέων εκμετάλλευσης στον τοπικό βρόχο της μεταξύ των ετών 2005 και 2010 (στο εξής: επίδικη απόφαση). Η Επιτροπή προσήψε ειδικότερα στην ST και στην DT παράβαση του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, λόγω του καθορισμού αθέμιτων όρων και προϋποθέσεων στην προσφορά αναφοράς σχετικά με την αδεσμοποίητη πρόσβαση στον τοπικό βρόχο της, καθώς και εφαρμογή αθέμιτης τιμολογιακής πολιτικής η οποία δεν επέτρεπε σε έναν εξίσου αποτελεσματικό φορέα εκμετάλλευσης να παρέχει τις ίδιες υπηρεσίες λιανικής με εκείνες τις οποίες προσέφερε η ST χωρίς αυτός να υποστεί ζημία. Για τους λόγους αυτούς, η Επιτροπή επέβαλε στις ST και DT πρόστιμο ύψους 38838000 ευρώ και στην DT πρόστιμο ύψους 31070000 ευρώ.

Με τις αποφάσεις της 13ης Δεκεμβρίου 2018, Deutsche Telekom κατά Επιτροπής ( 2 ) και Slovak Telekom κατά Επιτροπής ( 3 ), το Γενικό Δικαστήριο ακύρωσε εν μέρει την επίδικη απόφαση καθορίζοντας το ποσό του προστίμου που επιβλήθηκε στις ST και DT σε 38061963 ευρώ και το ποσό του προστίμου που επιβλήθηκε μόνο στην DT σε 19030981 ευρώ.

Το Δικαστήριο απορρίπτει τις αιτήσεις αναιρέσεως της ST και της DT και διασαφηνίζει, στο πλαίσιο αυτό, το περιεχόμενο και το εύρος της αποφάσεως Bronner ( 4 ) σε σχέση με τον χαρακτηρισμό ως καταχρηστικής, κατά την έννοια του άρθρου 102 ΣΛΕΕ, της άρνησης μιας κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης να παράσχει πρόσβαση στις υποδομές της. Στην απόφαση Bronner, το Δικαστήριο καθόρισε υψηλότερα το όριο για τον χαρακτηρισμό ως καταχρηστικής μιας πρακτικής που συνίσταται σε άρνηση της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης να θέσει μια υποδομή που της ανήκει στη διάθεση ανταγωνιστριών επιχειρήσεων.

Εκτίμηση του Δικαστηρίου

Το Δικαστήριο τονίζει, κατ’ αρχάς, ότι κάθε επιχείρηση, ακόμη και αν κατέχει δεσπόζουσα θέση, εξακολουθεί, κατ’ αρχήν, να είναι ελεύθερη να αρνηθεί τη σύναψη σύμβασης και να εκμεταλλεύεται την υποδομή που έχει αναπτύξει για τις δικές της ανάγκες. Επομένως, όταν μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση αρνείται να συνάψει σύμβαση, η επιβολή στην επιχείρηση αυτή της υποχρέωσης να συνάψει σύμβαση με ανταγωνίστρια επιχείρηση, προκειμένου να παράσχει σε αυτήν πρόσβαση στην υποδομή της, θίγει ιδιαιτέρως την ελευθερία σύναψης συμβάσεων και το δικαίωμα ιδιοκτησίας της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης. Συνεπώς, όταν μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση αρνείται να παράσχει πρόσβαση στην υποδομή της, η απόφαση με την οποία επιβάλλεται στην επιχείρηση αυτή η υποχρέωση να παράσχει πρόσβαση στους ανταγωνιστές της μπορεί να δικαιολογηθεί, από απόψεως πολιτικής του ανταγωνισμού, μόνον στην περίπτωση που η κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση ασκεί πράγματι ασφυκτικό έλεγχο στην οικεία αγορά.

Το Δικαστήριο διευκρινίζει, εν συνεχεία, ότι η εφαρμογή των προϋποθέσεων που διατύπωσε στην απόφαση Bronner, ιδίως δε η τρίτη εξ αυτών, παρέχει τη δυνατότητα να προσδιοριστεί αν μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση ασκεί πράγματι ασφυκτικό έλεγχο στην οικεία αγορά χάρη στην εν λόγω υποδομή της. Κατά την απόφαση εκείνη, μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση μπορεί να εξαναγκαστεί να παράσχει πρόσβαση σε υποδομή την οποία έχει αναπτύξει για τις ανάγκες της δικής της δραστηριότητας μόνον όταν, πρώτον, η άρνηση παροχής της εν λόγω πρόσβασης είναι τέτοιας φύσεως ώστε να αποκλείει κάθε ανταγωνισμό από την ανταγωνίστρια επιχείρηση που αιτείται την πρόσβαση, δεύτερον, η άρνηση αυτή δεν δικαιολογείται αντικειμενικώς και, τρίτον, η πρόσβαση αυτή είναι αναγκαία για τη δραστηριότητα της ανταγωνίστριας επιχείρησης, ήτοι όταν δεν υφίσταται πραγματικό ή δυνητικό υποκατάστατο της συγκεκριμένης υποδομής.

Αντιθέτως, όταν μια κατέχουσα δεσπόζουσα θέση επιχείρηση παρέχει πρόσβαση στην υποδομή της, αλλά εξαρτά την πρόσβαση αυτή από αθέμιτους όρους, οι προϋποθέσεις που διατύπωσε το Δικαστήριο στην απόφαση Bronner δεν έχουν εφαρμογή. Ειδικότερα, μολονότι τέτοιες συμπεριφορές ενδέχεται να είναι καταχρηστικές καθόσον μπορούν να προκαλέσουν αντίθετα προς τον ανταγωνισμό αποτελέσματα στις οικείες αγορές, δεν μπορούν εντούτοις να εξομοιωθούν με άρνηση της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης να παράσχει πρόσβαση στην υποδομή της, δεδομένου ότι οι αρμόδιες για τον ανταγωνισμό αρχές δεν θα μπορούν να εξαναγκάσουν την επιχείρηση αυτή να παράσχει πρόσβαση στην υποδομή της, αφού η πρόσβαση αυτή έχει ήδη χορηγηθεί. Επομένως, τα μέτρα που θα επιβληθούν σε ένα τέτοιο πλαίσιο θα θίξουν την ελευθερία σύναψης συμβάσεων της κατέχουσας δεσπόζουσα θέση επιχείρησης και το δικαίωμα ιδιοκτησίας της σε μικρότερο βαθμό απ’ ό,τι εάν η επιχείρηση αυτή εξαναγκαζόταν να παράσχει πρόσβαση στην υποδομή της όταν η υποδομή αυτή χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά για τις ανάγκες της δικής της δραστηριότητας.

Λαμβανομένου υπόψη του κανονιστικού πλαισίου της Ένωσης, το οποίο υποχρεώνει την ST να παράσχει στις ανταγωνίστριες επιχειρήσεις πρόσβαση στον τοπικό βρόχο της, το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι ο σλοβακικός τηλεπικοινωνιακός φορέας εκμετάλλευσης δεν μπορούσε να αρνηθεί και πράγματι δεν αρνήθηκε να παράσχει τέτοια πρόσβαση. Αντιθέτως, η ST προέβη στον καθορισμό των όρων και των προϋποθέσεων τις οποίες αφορά η επίδικη απόφαση στηριζόμενη στην αυτονομία λήψεως αποφάσεων την οποία διατηρούσε ως προς τις επιμέρους ρυθμίσεις της πρόσβασης αυτής. Επομένως, δεδομένου ότι οι εν λόγω όροι και προϋποθέσεις δεν συνιστούν άρνηση παροχής πρόσβασης αντίστοιχης με εκείνη την οποία αφορούσε η απόφαση Bronner, οι προϋποθέσεις τις οποίες έθεσε το Δικαστήριο σε εκείνη την υπόθεση δεν έχουν εφαρμογή εν προκειμένω. Επομένως, αντιθέτως προς τα επιχειρήματα που προέβαλαν η ST και η DT, η Επιτροπή δεν ήταν υποχρεωμένη να αποδείξει τον αναγκαίο χαρακτήρα της πρόσβασης στον τοπικό βρόχο της ST για την είσοδο ανταγωνιστών φορέων εκμετάλλευσης στην αγορά, προκειμένου να μπορεί να χαρακτηρίσει ως κατάχρηση δεσπόζουσας θέσης τους επίμαχους όρους και τις επίμαχες προϋποθέσεις παροχής πρόσβασης.

Δεδομένου ότι απορρίφθηκαν και οι λοιποί λόγοι αναιρέσεως που προέβαλαν η ST και η DT, οι οποίοι αφορούσαν μεταξύ άλλων την εκτίμηση της τιμολογιακής πολιτικής της ST, η οποία οδήγησε σε συμπίεση των περιθωρίων κέρδους, και τον καταλογισμό της παράβασης στην DT ως μητρική εταιρία, το Δικαστήριο απέρριψε τις αιτήσεις αναιρέσεως στο σύνολό τους.

( 1 ) Πρόκειται, μεταξύ άλλων, για τον κανονισμό (ΕΚ) 2887/2000 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 18ης Δεκεμβρίου 2000, σχετικά με την αδεσμοποίητη πρόσβαση στον τοπικό βρόχο (ΕΕ 2000, L 336, σ. 4), και την οδηγία 2002/21/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 7ης Μαρτίου 2002, σχετικά με κοινό κανονιστικό πλαίσιο για δίκτυα και υπηρεσίες ηλεκτρονικών επικοινωνιών (οδηγία πλαίσιο) (ΕΕ 2002, L 108, σ. 33).

( 2 ) T‑827/14, EU:T:2018:930.

( 3 ) T‑851/14, EU:T:2018:929.

( 4 ) Απόφαση της 26ης Νοεμβρίου 1998, Bronner (C‑7/97, EU:C:1998:569).