Υπόθεση T‑541/08

Sasol κ.λπ.

κατά

Ευρωπαϊκής Επιτροπής

«Ανταγωνισμός — Συμπράξεις — Αγορά των κηρών παραφίνης — Αγορά του κηρού ακατέργαστης παραφίνης — Απόφαση με την οποία διαπιστώνεται παράβαση του άρθρου 81 ΕΚ — Καθορισμός τιμών και κατανομή των αγορών — Ευθύνη της μητρικής εταιρίας για παραβάσεις των κανόνων ανταγωνισμού που διεπράχθησαν από θυγατρική της και από κοινή επιχείρηση ανήκουσα εν μέρει σε αυτήν — Άσκηση καθοριστικής επιρροής από τη μητρική εταιρία — Τεκμήριο σε περίπτωση συμμετοχής κατά 100 % — Διαδοχή επιχειρήσεων — Αναλογικότητα — Ίση μεταχείριση — Κατευθυντήριες γραμμές του 2006 για τον υπολογισμό των προστίμων — Επιβαρυντικές περιστάσεις — Ηγετικός ρόλος — Προσδιορισμός ανώτατου ορίου του προστίμου — Πλήρης δικαιοδοσία»

Περίληψη — Απόφαση του Γενικού Δικαστηρίου (τρίτο τμήμα) της 11ης Ιουλίου 2014

1. Ανταγωνισμός – Κανόνες της Ένωσης – Παραβάσεις – Καταλογισμός – Μητρική εταιρία και θυγατρικές – Οικονομική ενότητα – Κριτήρια εκτιμήσεως – Τεκμήριο ασκήσεως καθοριστικής επιρροής από τη μητρική εταιρία επί των θυγατρικών που της ανήκουν κατά 100 % – Μαχητό τεκμήριο – Υποχρέωση αποδείξεως την οποία υπέχει η εταιρία που επιδιώκει την ανατροπή του τεκμηρίου αυτού – Ανεπαρκή στοιχεία για την ανατροπή του τεκμηρίου – Παραβίαση της αρχής του τεκμηρίου αθωότητας – Δεν υφίσταται – Παραβίαση της αρχής της προσωπικής ευθύνης – Δεν υφίσταται

   (Άρθρο 81 ΕΚ· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 § 2)

2. Ανταγωνισμός – Κανόνες της Ένωσης – Παραβάσεις – Καταλογισμός – Μητρική εταιρία και θυγατρικές – Οικονομική ενότητα – Κριτήρια εκτιμήσεως – Δυνατότητα εφαρμογής τους στον καταλογισμό της ευθύνης στις μητρικές εταιρίες για παράβαση διαπραχθείσα από την κοινή επιχείρησή τους

   (Άρθρο 81 ΕΚ· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 § 2)

3. Ανταγωνισμός – Κανόνες της Ένωσης – Παραβάσεις – Καταλογισμός – Μητρική εταιρία και θυγατρικές – Οικονομική ενότητα – Κριτήρια εκτιμήσεως – Καταλογισμός της αντίθετης προς τον ανταγωνισμό συμπεριφοράς κοινής επιχειρήσεως σε μία μόνον εκ των μητρικών εταιριών της – Προϋποθέσεις – Καθοριστική επιρροή ασκούμενη μονομερώς από την εν λόγω μητρική εταιρία – Βάρος αποδείξεως που φέρει η Επιτροπή

   (Άρθρο 81 ΕΚ· κανονισμός 139/2004 του Συμβουλίου)

4. Ανταγωνισμός – Κανόνες της Ένωσης – Παραβάσεις – Καταλογισμός – Μητρική εταιρία και θυγατρικές – Οικονομική ενότητα – Εις ολόκληρον ευθύνη των νυν μητρικών εταιριών της άμεσα εμπλεκόμενης στην παράβαση εταιρίας – Απαλλαγή των παλαιών μητρικών εταιριών της εν λόγω εταιρίας – Άνιση μεταχείριση

   (Άρθρο 81 ΕΚ· Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρα 20 και 21· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 § 2)

5. Ανταγωνισμός – Πρόστιμα – Ύψος – Καθορισμός – Εξουσία εκτιμήσεως της Επιτροπής δυνάμει του άρθρου 23, παράγραφος 2, του κανονισμού 1/2003 – Παραβίαση της αρχής της νομιμότητας των ποινών – Δεν υφίσταται – Προβλεψιμότητα των τροποποιήσεων που εισήγαγαν οι νέες κατευθυντήριες γραμμές – Παραβίαση της αρχής της μη αναδρομικότητας – Δεν υφίσταται

   (Χάρτης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, άρθρο 49 § 1· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 § 2· ανακοινώσεις της Επιτροπής 98/C 9/03 και 2006/C 210/02)

6. Ανταγωνισμός – Διοικητική διαδικασία – Απόφαση της Επιτροπής με την οποία διαπιστώνεται παράβαση – Απόδειξη – Απόδειξη που συνίσταται σε σειρά διαφορετικών εκδηλώσεων της παραβάσεως – Επιτρέπεται – Προσφυγή σε δέσμη ενδείξεων – Απαιτούμενος βαθμός αποδεικτικής ισχύος όσον αφορά τις επιμέρους ενδείξεις – Έγγραφα αποδεικτικά στοιχεία – Κριτήρια – Αξιοπιστία των προσκομιζόμενων αποδεικτικών στοιχείων – Υποχρέωση αποδείξεως την οποία υπέχουν οι επιχειρήσεις που αμφισβητούν το υποστατό της παραβάσεως

   (Άρθρο 81 § 1 ΕΚ)

7. Ανταγωνισμός – Πρόστιμα – Ύψος – Καθορισμός – Κριτήρια – Σοβαρότητα της παραβάσεως – Καθορισμός του προστίμου κατ’ αναλογίαν προς τα στοιχεία που λαμβάνονται υπόψη για να εκτιμηθεί η σοβαρότητα της παραβάσεως

   (Άρθρο 81 § 1 ΕΚ· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 §§ 2 και 3· ανακοίνωση 2006/C 210/02 της Επιτροπής)

8. Ανταγωνισμός – Πρόστιμα – Ύψος – Καθορισμός – Κριτήρια – Σοβαρότητα της παραβάσεως – Επιβαρυντικές περιστάσεις – Επιχείρηση με ηγετικό ρόλο στην παράβαση – Έννοια – Κριτήρια εκτιμήσεως

   (Κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 23 §§ 2 και 3· ανακοίνωση 2006/C 210/02 της Επιτροπής, σημείο 28)

9. Ανταγωνισμός – Πρόστιμα – Ύψος – Καθορισμός – Εξουσία εκτιμήσεως της Επιτροπής – Δικαστικός έλεγχος – Πλήρης δικαιοδοσία του δικαστή της Ένωσης – Περιεχόμενο – Καθορισμός ανώτατου ορίου του ποσού του προστίμου

   (Άρθρο 261 ΣΛΕΕ· κανονισμός 1/2003 του Συμβουλίου, άρθρο 31)

1.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 29-32, 36, 134-141, 145-150, 153, 154, 163)

2.  Στον τομέα του ανταγωνισμού, η συμπεριφορά θυγατρικής μπορεί να καταλογιστεί στη μητρική εταιρία, λόγω του ότι ανήκουν στην ίδια επιχείρηση, όταν η εν λόγω θυγατρική δεν καθορίζει αυτοτελώς τη συμπεριφορά της στην αγορά, διότι υπόκειται στην καθοριστική επιρροή της μητρικής της όσον αφορά το ζήτημα αυτό.

   Η συμπεριφορά της θυγατρικής στην αγορά επηρεάζεται αποφασιστικά από τη μητρική εταιρία μεταξύ άλλων στην περίπτωση που η θυγατρική εφαρμόζει, κατά το ουσιώδες μέρος τους, τις οδηγίες της μητρικής εταιρίας.

   Η συμπεριφορά της θυγατρικής στην αγορά επηρεάζεται καταρχήν αποφασιστικά από τη μητρική εταιρία και στην περίπτωση κατά την οποία η τελευταία έχει απλώς την εξουσία να καθορίζει ή να εγκρίνει ορισμένες εμπορικές αποφάσεις στρατηγικής σημασίας, εφόσον παρίσταται ανάγκη, διά της παρουσίας των εκπροσώπων της εντός των οργάνων της θυγατρικής, ενώ η χάραξη της εν στενή εννοία εμπορικής πολιτικής της θυγατρικής απόκειται στα επιφορτισμένα με τη λειτουργική της διαχείριση διευθυντικά στελέχη που επιλέγει η μητρική εταιρία και τα οποία εκπροσωπούν και προωθούν τα εμπορικά της συμφέροντα.

   Οι αρχές αυτές έχουν επίσης εφαρμογή στον καταλογισμό της ευθύνης σε μία ή περισσότερες μητρικές εταιρίες για παράβαση διαπραχθείσα από την κοινή τους επιχείρηση.

   (βλ. σκέψεις 33-35, 37)

3.  Στον τομέα του ανταγωνισμού, η Επιτροπή, για να καταλογίσει την αντίθετη προς τους κανόνες του ανταγωνισμού συμπεριφορά κοινής επιχειρήσεως σε μία μόνον εκ των μητρικών της εταιριών στην οποία ανήκουν τα δύο τρίτα του κεφαλαίου της, κατ’ εφαρμογή του άρθρου 81 ΕΚ, δεν μπορεί να στηριχθεί, στο πλαίσιο αποδείξεως του ελέγχου, απλώς και μόνον στο γεγονός της ικανότητας της εν λόγω εταιρίας να ασκήσει καθοριστική επιρροή, όπως νοείται στο πλαίσιο της εφαρμογής του κανονισμού 139/2004 για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων, χωρίς να χρειάζεται να εξακριβώσει αν η εν λόγω επιρροή όντως ασκήθηκε. Αντιθέτως, στο θεσμικό αυτό όργανο απόκειται καταρχήν να αποδείξει μια τέτοια καθοριστική επιρροή βάσει ενός συνόλου πραγματικών στοιχείων. Περιλαμβάνονται δε στα στοιχεία αυτά η εκ μέρους των ίδιων φυσικών προσώπων σωρευτική κατοχή διευθυντικών θέσεων στη μητρική εταιρία και στη θυγατρική ή την κοινή επιχείρηση, ή το γεγονός ότι οι εταιρίες αυτές ήταν υποχρεωμένες να τηρούν τις οδηγίες που τους έδινε η ενιαία διεύθυνση, χωρίς να μπορούν να ακολουθήσουν αυτοτελή συμπεριφορά στην αγορά.

   Εκτός αυτού, η έμπρακτη άσκηση καθοριστικής επιρροής από μία ή περισσότερες μητρικές εταιρίες στην εμπορική συμπεριφορά της κοινής επιχειρήσεως μπορεί να αποδειχθεί επίσης μέσω της εξετάσεως του τρόπου λήψεως αποφάσεων στο εσωτερικό των οργάνων της επιχειρήσεως αυτής. Ακόμα και αν η εξουσία ή η δυνατότητα διαμορφώσεως του περιεχομένου των εμπορικών αποφάσεων της κοινής επιχειρήσεως εμπίπτει, αυτή καθαυτή, στην απλή ικανότητα ασκήσεως καθοριστικής επιρροής επί της εμπορικής συμπεριφοράς της και, επομένως, στην έννοια του ελέγχου κατά την έννοια του κανονισμού 139/2004, η Επιτροπή και ο δικαστής της Ένωσης μπορούν να θεωρήσουν κατά τεκμήριο ότι οι νομοθετικές διατάξεις και οι όροι των συμφωνιών των σχετικών με τη λειτουργία της κοινής επιχειρήσεως, ειδικότερα δε εκείνοι της συμφωνίας συστάσεως της κοινής επιχειρήσεως και της σχετικής με τα δικαιώματα ψήφου συμφωνίας των μετόχων, εφαρμόστηκαν και τηρήθηκαν. Στο μέτρο αυτό, η εξέταση της έμπρακτης ασκήσεως καθοριστικής επιρροής επί της εμπορικής συμπεριφοράς της κοινής επιχειρήσεως ενδέχεται να συνίσταται σε αφηρημένη ανάλυση των εγγράφων τα οποία υπεγράφησαν πριν την έναρξη λειτουργίας της.

   Εντούτοις, δεδομένου ότι η εξέταση σχετικά με την έμπρακτη άσκηση καθοριστικής επιρροής είναι αναδρομική οπότε μπορεί να στηριχθεί σε συγκεκριμένα στοιχεία, τόσο η Επιτροπή όσο και τα ενδιαφερόμενα μέρη μπορούν να προσκομίσουν στοιχεία που να αποδεικνύουν ότι οι εμπορικές αποφάσεις της κοινής επιχειρήσεως καθορίστηκαν με διαφορετικό τρόπο από εκείνον στον οποίο καταλήγει μια αφηρημένη μόνον εξέταση των συμφωνιών των σχετικών με τη λειτουργία της κοινής επιχειρήσεως.

   Εκτός αυτού, όταν εξετάζει την έμπρακτη άσκηση καθοριστικής επιρροής από μία μητρική εταιρία στην εμπορική συμπεριφορά της κοινής επιχειρήσεως, η Επιτροπή οφείλει να συνεκτιμά, κατά τρόπο αμερόληπτο, όλα τα νομικά και πραγματικά στοιχεία που της υποβάλλουν οι ενδιαφερόμενοι. Αντιθέτως προς την περίπτωση κατά την οποία το σύνολο του κεφαλαίου της θυγατρικής ανήκει σε μια και μόνη μητρική εταιρία, στην περίπτωση κοινής επιχειρήσεως κρίσιμο είναι το ζήτημα αν η μητρική εταιρία άσκησε πραγματική επιρροή στη λειτουργική διαχείριση της επιχειρήσεως αυτής. Συγκεκριμένα, στην περίπτωση αυτή υπάρχει πληθώρα μετόχων, οι αποφάσεις δε των οργάνων της κοινής επιχειρήσεως λαμβάνονται από τα μέλη που εκπροσωπούν τα εμπορικά συμφέροντα των διαφόρων μητρικών εταιριών, τα οποία ενδέχεται να συμπίπτουν αλλά και να αποκλίνουν.

   Συναφώς, η εξέταση των οργανωτικών δεσμών μεταξύ της κοινής επιχειρήσεως και της μητρικής εταιρίας δεν αφορά αναγκαστικά το ζήτημα της εκπροσωπήσεως της μητρικής που απορρέει από επίσημη εξουσιοδότηση της τελευταίας προς τον διευθύνοντα σύμβουλο της κοινής επιχειρήσεως. Συγκεκριμένα, είναι σκοπιμότερο να ληφθεί υπόψη η εν ευρεία εννοία εκπροσώπηση των εμπορικών συμφερόντων της μητρικής εταιρίας και η άσκηση επιρροής στις αποφάσεις των οργάνων της κοινής επιχειρήσεως με σκοπό την ευθυγράμμιση της εμπορικής πολιτικής της εν λόγω επιχειρήσεως με αυτήν της μητρικής εταιρίας, υπέρ της οποίας συνηγορεί η σωρευτική κατοχή διευθυντικών θέσεων στη μητρική εταιρία και στην κοινή επιχείρηση, καθώς και η κατοχή τμήματος του κεφαλαίου της μητρικής εταιρίας από διευθύνοντα σύμβουλο της κοινής επιχειρήσεως.

   Σε περίπτωση που η Επιτροπή καταλογίζει την ευθύνη για παράβαση διαπραττόμενη από κοινή επιχείρηση σε μία μόνο εκ των μητρικών εταιριών της, απόκειται στο θεσμικό αυτό όργανο να αποδείξει ότι η εν λόγω μητρική εταιρία ασκούσε μονομερώς καθοριστική επιρροή επί της εμπορικής συμπεριφοράς της κοινής επιχειρήσεως.

   (βλ. σκέψεις 43, 44, 49, 50, 54, 76, 85, 112)

4.  Στον τομέα του ανταγωνισμού, όταν η Επιτροπή καταλογίζει εις ολόκληρον ευθύνη στις νυν μητρικές εταιρίες της εταιρίας που εμπλέκεται άμεσα στην παράβαση του άρθρου 81, παράγραφος 1, ΕΚ, για τη χρονική περίοδο μετά την απόκτηση του συνόλου του κεφαλαίου της εταιρίας αυτής από τις νυν μητρικές εταιρίες, και, συγχρόνως, απαλλάσσει από την εις ολόκληρον ευθύνη τις παλαιές μητρικές εταιρίες στις οποίες ανήκε το σύνολο του κεφαλαίου της άμεσα εμπλεκόμενης εταιρίας κατά τη διάρκεια προγενέστερης περιόδου της ίδιας παραβάσεως, το θεσμικό αυτό όργανο αντιμετωπίζει διαφορετικά δύο παρόμοιες καταστάσεις.

   Εντούτοις, η τήρηση της αρχής της ίσης μεταχειρίσεως, η οποία κατοχυρώνεται στα άρθρα 20 και 21 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, πρέπει να συμβιβάζεται με την τήρηση της αρχής της νομιμότητας, σύμφωνα με την οποία κανείς δεν μπορεί να επικαλεστεί προς όφελός του την παρανομία που διαπράχθηκε υπέρ τρίτου. Επιπλέον, όταν μια επιχείρηση έχει παραβεί με τη συμπεριφορά της το άρθρο 81, παράγραφος 1, ΕΚ, δεν μπορεί να αποφύγει την επιβολή κυρώσεως για τον λόγο ότι σε άλλους επιχειρηματίες δεν έχει επιβληθεί κανένα πρόστιμο, εφόσον μάλιστα η περίπτωση των τελευταίων δεν έχει υποβληθεί στην κρίση του δικαστή της Ένωσης.

   Επομένως, δεδομένου ότι η Επιτροπή δεν υπέπεσε σε πλάνη καθόσον καταλόγισε στις νυν μητρικές εταιρίες την ευθύνη για την παράβαση που διέπραξε η άμεσα εμπλεκόμενη εταιρία κατά τη διάρκεια της περιόδου που ακολούθησε την εκ μέρους των εν λόγω μητρικών απόκτηση του συνόλου του κεφαλαίου της, το θεσμικό αυτό όργανο ορθώς καταλόγισε στις οικείες μητρικές εις ολόκληρον ευθύνη για την επίμαχη περίοδο.

   (βλ. σκέψεις 181, 185-187, 194, 196)

5.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 202-214)

6.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 218-239, 265, 291, 427)

7.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 315-319, 405)

8.  Βλ. το κείμενο της αποφάσεως.

   (βλ. σκέψεις 355-360, 375, 384, 393-396, 400)

9.  Τον έλεγχο νομιμότητας των αποφάσεων που λαμβάνει η Επιτροπή συμπληρώνει η πλήρης δικαιοδοσία που αναγνωρίζεται στον δικαστή της Ένωσης με το άρθρο 31 του κανονισμού 1/2003, συμφώνως προς το άρθρο 229 ΕΚ, νυν άρθρο 261 ΣΛΕΕ. Η εν λόγω πλήρης δικαιοδοσία παρέχει στον δικαστή την εξουσία, πέραν του απλού ελέγχου νομιμότητας της κυρώσεως, να υποκαθιστά την Επιτροπή προβαίνοντας στη δική του εκτίμηση και, κατά συνέπεια, να εξαλείφει, να μειώνει ή να αυξάνει το ποσό του προστίμου ή της χρηματικής ποινής που επιβλήθηκαν. Επομένως, ο έλεγχος που προβλέπουν οι Συνθήκες συνεπάγεται, σύμφωνα με τις επιταγές της αρχής της αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας, όπως αυτή κατοχυρώνεται με το άρθρο 47 του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ότι ο δικαστής της Ένωσης διενεργεί έλεγχο τόσο των νομικών όσο και των πραγματικών ζητημάτων και ότι έχει εξουσία να εκτιμά τα αποδεικτικά στοιχεία, να ακυρώνει την προσβαλλόμενη απόφαση και να τροποποιεί το ποσό των προστίμων. Παρά ταύτα, η άσκηση της πλήρους δικαιοδοσίας δεν ισοδυναμεί με αυτεπάγγελτο έλεγχο ενώ η διαδικασία ενώπιον των δικαστηρίων της Ένωσης διεξάγεται κατ’ αντιμωλία.

   Στο μέτρο που η άνιση μεταχείριση την οποία επιφυλάσσει η Επιτροπή, όταν καταλογίζει εις ολόκληρον ευθύνη στις νυν μητρικές εταιρίες της εταιρίας που εμπλέκεται άμεσα στην παράβαση του άρθρου 81, παράγραφος 1, ΕΚ, για τη χρονική περίοδο μετά την απόκτηση του συνόλου του κεφαλαίου της εταιρίας αυτής από τις νυν μητρικές εταιρίες, και, συγχρόνως, απαλλάσσει από την εις ολόκληρον ευθύνη τις παλαιές μητρικές εταιρίες στις οποίες ανήκε το σύνολο του κεφαλαίου της άμεσα εμπλεκόμενης εταιρίας κατά τη διάρκεια προγενέστερης περιόδου της ίδιας παραβάσεως, σε συνδυασμό με την απουσία διαφοροποιημένου καθορισμού ανώτατου ορίου του τμήματος του προστίμου σχετικά με την τελευταία αυτή περίοδο, ενδέχεται να επιτείνει την οικονομική ευθύνη των νυν μητρικών εταιριών για την παράβαση που διέπραξε η άμεσα εμπλεκόμενη εταιρία, το τμήμα του επιβαλλόμενου στην εν λόγω εταιρία προστίμου για την παράβαση που διαπράχθηκε κατά τη διάρκεια της οικείας περιόδου είναι σκόπιμο να προσδιοριστεί κατ’ ανώτατο όριο στο 10 % του κύκλου εργασιών που πραγματοποίησε η εταιρία αυτή κατά το έτος αναφοράς.

   Ομοίως, στο μέτρο που η πολλαπλή πλάνη εκτιμήσεως της Επιτροπής η οποία αφορά τον καταλογισμό της αντίθετης προς τον ανταγωνισμό συμπεριφοράς κοινής επιχειρήσεως σε μία και μόνη μητρική εταιρία, σε συνδυασμό με την απουσία χωριστού καθορισμού ανώτατου ορίου του τμήματος του προστίμου σχετικά με την περίοδο της κοινής επιχειρήσεως, ενδέχεται να επιτείνουν την οικονομική ευθύνη της οικείας μητρικής για την παράβαση που διέπραξε άμεσα η εν λόγω κοινή επιχείρηση, το τμήμα του επιβαλλόμενου στην εν λόγω επιχείρηση προστίμου για την παράβαση που διαπράχθηκε κατά τη διάρκεια της οικείας περιόδου είναι σκόπιμο να προσδιοριστεί κατ’ ανώτατο όριο στο 10 % του κύκλου εργασιών που πραγματοποίησε η εταιρία αυτή κατά το έτος αναφοράς.

   (βλ. σκέψεις 437, 439, 452, 453, 461, 462)