EUR-Lex Access to European Union law

Back to EUR-Lex homepage

This document is an excerpt from the EUR-Lex website

Document 52019IE2189

Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Λαϊκισμός και θεμελιώδη δικαιώματα — περιαστικές και αγροτικές περιοχές» (γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

EESC 2019/02189

ΕΕ C 97 της 24.3.2020, p. 53–61 (BG, ES, CS, DA, DE, ET, EL, EN, FR, HR, IT, LV, LT, HU, MT, NL, PL, PT, RO, SK, SL, FI, SV)

24.3.2020   

EL

Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης

C 97/53


Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα «Λαϊκισμός και θεμελιώδη δικαιώματα — περιαστικές και αγροτικές περιοχές»

(γνωμοδότηση πρωτοβουλίας)

(2020/C 97/07)

Εισηγήτρια: η κα Karolina DRESZER-SMALEC

Συνεισηγητής: ο κ. Jukka AHTELA

Απόφαση της συνόδου ολομέλειας

20.2.2019

Νομική βάση

Άρθρο 32 παράγραφος 2 του εσωτερικού κανονισμού

 

Γνωμοδότηση πρωτοβουλίας

Αρμόδιο τμήμα

Γεωργία, αγροτική ανάπτυξη, περιβάλλον

Υιοθετήθηκε από το τμήμα

27.11.2019

Υιοθετήθηκε από την ολομέλεια

11.12.2019

Σύνοδος ολομέλειας αριθ.

548

Αποτέλεσμα της ψηφοφορίας

(υπέρ/κατά/αποχές)

145/3/6

1.   Συμπεράσματα και συστάσεις

1.1.

Τα λαϊκιστικά κόμματα σημείωσαν σημαντική άνοδο στις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019. Ο λαϊκισμός οδηγεί στην υπονόμευση της σταθερότητας των πολιτικών θεσμών, σε περαιτέρω κατακερματισμό και πόλωση των κοινοτήτων και σε ένα όλο και πιο επικίνδυνο περιβάλλον για τις επενδυτικές αποφάσεις από την πλευρά των επιχειρήσεων.

1.2.

Οι αιτίες για την επιτυχία των λαϊκιστικών κινημάτων και κομμάτων είναι πολλαπλές. Σε πολύ γενικές γραμμές, οφείλεται στις διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης που επηρεάζουν όλα τα είδη ανεπτυγμένων χωρών. Πιο συγκεκριμένα, ο λαϊκισμός μπορεί να εξηγηθεί με βάση πολιτιστικούς παράγοντες και παράγοντες ταυτότητας, αλλά και με βάση τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις. Τέλος, η λαϊκιστική απειλή είναι ιδιαίτερα έντονη στις «ασήμαντες περιοχές» (1), ανεξάρτητα από το αν βρίσκονται στην περιφέρεια ή στο κέντρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

1.3.

Πρέπει να γίνει σαφής διάκριση μεταξύ, αφενός, των φόβων, της αγωνίας και του θυμού που οδηγούν τους ανθρώπους στην αγκαλιά των λαϊκιστικών κομμάτων και, αφετέρου, εκείνων των επιτήδειων πολιτικών που σκόπιμα προσπαθούν να εξαργυρώσουν τους εν λόγω φόβους σε πολιτικό όφελος. Η δυσαρέσκεια των πολιτών, η οποία συχνά έχει λογική βάση, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. Αυτό είναι διαφορετικό από τη ρητορική των λαϊκιστών ηγετών που προσπαθούν να επωφεληθούν από αυτήν τη δυσαρέσκεια.

1.4.

Η γεωγραφία της δυσαρέσκειας συνδυάζει το ευρωπαϊκό χάσμα Βορρά-Νότου και το χάσμα Ανατολής-Δύσης σε ολόκληρη την ΕΕ με το εθνικό χάσμα κέντρου-περιφέρειας στο εσωτερικό κάθε επιμέρους κράτους μέλους. Ανάλογα με την τοποθεσία, η δυσαρέσκεια έχει τις ρίζες της σε διαφορετικές μορφές δυσχερειών. Οι στρατηγικές αντιμετώπισης πρέπει να λαμβάνουν υπόψη αυτές τις περιπλοκές για να είναι επιτυχείς. Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η οικοδόμηση συμμαχιών μεταξύ των τοπικών αρχών, των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, των κοινωνικών εταίρων και άλλων φορέων, π.χ. τοπικών ηγετών και κοινωνικών κινημάτων, είναι κομβικής σημασίας για την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτίων του λαϊκισμού.

1.5.

Όσο λιγότεροι πολίτες επωφελούνται από τις επιτυχίες των πόλων οικονομικής ανάπτυξης της χώρας τους, τόσο πιο έντονη τείνει να είναι η αρνητική τους στάση απέναντι στις κυβερνητικές ελίτ, τα κομματικά συστήματα και τους μεταμοντέρνους τρόπους ζωής. Οι ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών ταξινομούνται συχνά ως μέλη αυτών των ομάδων, γεγονός το οποίο ενισχύει τις αρνητικές στάσεις απέναντί τους.

1.6.

Για την κοινωνία των πολιτών, η κατάσταση γίνεται ιδιαίτερα σοβαρή εκεί όπου οι λαϊκιστές αποκτούν δύναμη και είναι σε θέση να επηρεάζουν αισθητά κυβερνητικές ατζέντες και να τις μετατοπίζουν προς τον αυταρχισμό. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών (ΟΚΠ) απειλούνται μαζικά όχι μόνο από τη συρρίκνωση των διαθέσιμων χώρων για τις δραστηριότητές τους, αλλά και από προσωπικές απειλές και διώξεις.

1.7.

Η Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) θεωρεί ότι για να αντιμετωπιστούν αυτές οι εξελίξεις πρέπει να ενισχυθεί η αγωγή του πολίτη σχετικά με τις αρχές της δημοκρατίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Επισημαίνει τη σύσταση που διατύπωσε στη γνωμοδότηση με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου» (2) με την οποία ζητούσε, αφενός, από τα κράτη μέλη να ενσωματώσουν τα θέματα αυτά στα σχολικά προγράμματα και στα προγράμματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και, αφετέρου, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει μια φιλόδοξη στρατηγική επικοινωνίας, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα, το κράτος δικαίου, τη δημοκρατία και τον ρόλο των ανεξάρτητων μέσων ενημέρωσης.

1.8.

Λαμβάνοντας υπόψη τη λαχτάρα του πληθυσμού για φιλόδοξα και αποτελεσματικά πολιτικά οράματα, η ΕΟΚΕ είναι πεπεισμένη ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση πρέπει να προτείνει αφηγήματα σχετικά με ένα επιθυμητό μέλλον και να αναβιώσει βασικές αρχές που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, όπως η εταιρική σχέση και η επικουρικότητα.

1.9.

Η ΕΟΚΕ στηρίζει το ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για την «αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών των αγροτικών, ορεινών και απομακρυσμένων περιοχών» (2018/2720(RSP) (3) το οποίο καλεί την ΕΕ «να προωθήσει την κοινωνικοοικονομική ανάπτυξη, την οικονομική μεγέθυνση και διαφοροποίηση, την κοινωνική ευημερία, την προστασία της φύσης, και τη συνεργασία και τη διασύνδεση με τις αστικές περιοχές προκειμένου να ενισχυθεί η συνοχή και να αποτραπεί ο κίνδυνος εδαφικού κατακερματισμού». Η ΕΟΚΕ, συνεπώς, συμφωνεί με το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και ζητεί τη θέσπιση ενός συμφώνου Έξυπνων Χωριών, με τη συμμετοχή όλων των επιπέδων διακυβέρνησης και με σεβασμό στην αρχή της επικουρικότητας.

1.10.

Η ΕΟΚΕ επαναλαμβάνει τη σύστασή της στη γνωμοδότηση με τίτλο «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (4) για «την κατάρτιση πίνακα αποτελεσμάτων για τη δημοκρατία που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει […] τους όρους πλαισίωσης της δραστηριότητας της κοινωνίας των πολιτών και να συμβάλλει στη διατύπωση συγκεκριμένων συστάσεων για την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων».

1.11.

Οι αρχές θα πρέπει να υιοθετήσουν μια πολιτική προσέγγιση (5) με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα — ιδίως όσον αφορά τις πολιτικές οικονομικής μεταρρύθμισης που πρέπει να βασίζονται σε συστηματικές αξιολογήσεις αντικτύπου ως προς τα ανθρώπινα δικαιώματα (6). Αυτό θα πρέπει να αποτελεί προϋπόθεση για τεκμηριωμένες και χωρίς αποκλεισμούς εθνικές συζητήσεις και προσαρμογή των πολιτικών επιλογών, καθώς και ομαλή εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων.

1.12.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις νέες οικονομικές δραστηριότητες που αναδύονται στις αγροτικές περιοχές, πολλές από τις οποίες βασίζονται στις αρχές της αμοιβαιότητας και της φροντίδας. Ενθαρρύνει δράσεις που στοχεύουν στη βελτίωση της στήριξης και της σύνδεσης των εν λόγω πρωτοβουλιών, έτσι ώστε να υπάρξει μετάβαση από μεμονωμένες και πειραματικές φάσεις προς πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες χειραφέτησης.

1.13.

Η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ και τα κράτη μέλη της να ενισχύσουν τις υποδομές σε υποεθνικό επίπεδο. Η αναστολή δημόσιων συγκοινωνιακών συνδέσεων, καθώς και η παύση λειτουργίας σχολείων και υπηρεσιών υγείας, συγκαταλέγονται σαφώς μεταξύ των λόγων της λαϊκιστικής διαμαρτυρίας στην Ευρώπη.

1.14.

Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ θα πρέπει να ενισχύσουν την ανάπτυξη ικανοτήτων των ευρωπαϊκών, εθνικών και τοπικών ΟΚΠ και να τις εξοπλίσουν με πόρους που θα τις βοηθήσουν να βελτιώσουν το πεδίο εφαρμογής και την ποιότητα της δράσης τους. Οι ΟΚΠ διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην αναγνώριση των αναγκών των κοινοτήτων και στην ανταπόκριση σε αυτές. και πλήττονται ιδιαίτερα σκληρά όταν επιδεινώνονται το κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα και η δημοκρατία.

2.   Γενικές παρατηρήσεις

2.1.

Τα λαϊκιστικά κόμματα σημείωσαν σημαντική άνοδο στις ευρωπαϊκές εκλογές του 2019. Η ΕΟΚΕ ανησυχεί σοβαρά για την εξέλιξη αυτή και ζητεί να αναληφθούν σημαντικές πρωτοβουλίες για την αντιμετώπισή της, ξεκινώντας με προσπάθειες για την καλύτερη κατανόηση των βασικών αιτίων της.

2.2.

Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προσοχή στην κατάσταση των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, οι οποίες πλήττονται ιδιαίτερα σκληρά όταν επιδεινώνονται το κράτος δικαίου, τα θεμελιώδη δικαιώματα και η δημοκρατία. Οι ΟΚΠ βιώνουν σήμερα συρρίκνωση του χώρου των δραστηριοτήτων τους σε πολλές χώρες. Η περαιτέρω άνοδος του λαϊκισμού είναι επίσης πιθανό να σημαίνει λιγότερη οικονομική σταθερότητα και πιο αναποτελεσματική διακυβέρνηση και πολιτικές, γεγονός το οποίο οδηγεί σε αρνητικές επιπτώσεις στις επενδύσεις.

2.3.

Η ΕΟΚΕ έχει ήδη εκφράσει έντονη ανησυχία «για την επιδείνωση της κατάστασης όσον αφορά τα ανθρώπινα δικαιώματα, για τη διάδοση της ολίσθησης προς τον λαϊκισμό και τον αυταρχισμό και για τον επακόλουθο κίνδυνο που ελλοχεύει όσον αφορά την ποιότητα της δημοκρατίας και την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων» (7). Έχει καλέσει τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα να «υιοθετήσουν μια προορατική και προληπτική προσέγγιση στο πλαίσιο των πολιτικών τους δραστηριοτήτων, προκειμένου να προλαμβάνονται και να αποφεύγονται ενδεχόμενα προβλήματα».

2.4.

Στη γνωμοδότηση πρωτοβουλίας της με θέμα «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (8), η ΕΟΚΕ έχει υπογραμμίσει ότι, κατά τη γνώμη της, η κοινωνία των πολιτών διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο «στη διαφύλαξη της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην Ευρώπη» και ότι «μόνο μια ισχυρή και πολύμορφη κοινωνία των πολιτών μπορεί να προασπίσει τη δημοκρατία και την ελευθερία και να διαφυλάξει την Ευρώπη από τους πειρασμούς του αυταρχισμού».

2.5.

Πρέπει να εξεταστούν διάφορες διαστάσεις για να κατανοηθεί πλήρως το φαινόμενο του λαϊκισμού. Ορισμένοι παρατηρητές στρέφονται κυρίως στους πολιτιστικούς παράγοντες για να εντοπίσουν την πηγή του λαϊκισμού. Χωρίς να παραβλέπουν τη σημασία των παραγόντων αυτών, άλλοι ισχυρίζονται ότι η κύρια αιτία του αυξανόμενου λαϊκισμού είναι κοινωνικοοικονομική και οι ρίζες της ανάγονται στις πολυπλοκότητες της διαδικασίας παγκοσμιοποίησης.

2.6.

Πολλές ανησυχίες, οι οποίες είναι το βαθύτερο αίτιο της δυσαρέσκειας του πληθυσμού, είναι λογικές και απαιτούν πολιτικές λύσεις. Αυτοί οι θεμιτοί προβληματισμοί πρέπει να διακρίνονται από τις προσπάθειες κάποιων επιτήδειων πολιτικών που επιδιώκουν να επωφεληθούν από τη δυσαρέσκεια και να τη χρησιμοποιήσουν για εκλογικό κέρδος μέσω δημαγωγικών, αλλά και παράλογων, προτάσεων.

2.7.

Στους σημαντικότερους παράγοντες που εξηγούν τη δεκτικότητα όσον αφορά τον λαϊκισμό περιλαμβάνονται: η ηλικία (μεγάλη), το επίπεδο εκπαίδευσης (χαμηλό), ο σχετικός πλούτος (χαμηλός), η ανεργία (υψηλή) και ο τύπος απασχόλησης (άτυπη, ορισμένου χρόνου). Η σημασία των κοινωνικοοικονομικών αυτών παραγόντων είναι υψηλότερη στις αγροτικές περιοχές και εκτός των μεγάλων πόλεων.

2.8.

Η ψήφος υπέρ του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο, το κίνημα των κίτρινων γιλέκων στη Γαλλία, η επιτυχία του AFD στην Ανατολική Γερμανία, της Λίγκας στην Ιταλία και του κόμματος «Νόμος και Δικαιοσύνη» στην Πολωνία διαφέρουν από πολλές απόψεις. Ωστόσο, το κοινό σημείο σε όλες αυτές τις εξελίξεις είναι ότι αντανακλούν τη δραματική μείωση της εμπιστοσύνης στους θεσμούς, στους πολιτικούς και στα μέσα ενημέρωσης.

2.9.

Όσο λιγότεροι πολίτες επωφελούνται από τις επιτυχίες των πόλων οικονομικής ανάπτυξης της χώρας τους, τόσο πιο έντονη τείνει να είναι η αρνητική τους στάση απέναντι στις κυβερνητικές ελίτ, τα κομματικά συστήματα και τους μεταμοντέρνους τρόπους ζωής. Οι ακτιβιστές της κοινωνίας των πολιτών ταξινομούνται συχνά ως μέλη αυτών των ομάδων, γεγονός το οποίο ενισχύει τις αρνητικές στάσεις απέναντί τους και έχει ουσιαστικές συνέπειες για τη λειτουργία των ΟΚΠ.

3.   Γενικοί και τοποκεντρικοί παράγοντες που οδηγούν στον λαϊκισμό

3.1.

Η άνοδος του λαϊκισμού μπορεί να εξηγηθεί μέσω δύο βασικών αξόνων. Ο ένας άξονας τονίζει τους πολιτιστικούς παράγοντες, όπως η διαμόρφωση της ταυτότητας και οι μεταβολές στις αντιλήψεις ως αποτέλεσμα των τάσεων στην ανάπτυξη τις τελευταίες δύο με τρεις δεκαετίες. Ο άλλος άξονας υπογραμμίζει τη σημασία των κοινωνικοοικονομικών παραγόντων ως των κύριων αιτίων που εξηγούν την επιτυχία του λαϊκισμού. Ενώ και οι δύο αυτές εξηγήσεις είναι σχετικές, οι παράγοντες της πολιτικής οικονομίας είναι σαφώς πιο σημαντικοί όσον αφορά την εξέταση του ρόλου του χώρου και του τόπου (9).

3.2.

Ο λαϊκισμός αποτελεί μία συγκεκριμένη έκφραση αυτού που αποκαλείται αλλαγή εποχής. Σε διαφορετικό βαθμό, όλες οι χώρες πλήττονται από τις συνέπειες της εν λόγω αλλαγής, ανεξάρτητα από την εκάστοτε περιοχή. Όλες οι κύριες διαστάσεις της κοινωνικής τάξης τείνουν να υπόκεινται σε αυτήν την αλλαγή — το κράτος, αλλά εξίσου και η αγορά ή η κοινότητα, με την τελευταία να εκπροσωπεί την κοινωνία των πολιτών.

3.3.

Ορμώμενος από τις διαδικασίες εμπορευματοποίησης των κοινωνικών και πολιτικών σχέσεων, ο λαϊκισμός τείνει αρχικά να αναδύεται μέσα στην κοινοτική διάσταση. Οι κοινότητες βάσει επιλογής, όπως ενώσεις συμφερόντων, κοινωνικά κινήματα και άλλες οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, υποφέρουν όλο και περισσότερο από αποδιοργάνωση. Αγωνίζονται να επιβιώσουν και να διατηρήσουν τα μέλη τους. Οι κοινότητες βάσει τύχης, όπως οικογένειες, γειτονιές και τοπικές ομάδες, υποφέρουν επίσης από κατακερματισμό, απώλεια αλληλεγγύης, αλλοτρίωση και διάλυση.

3.4.

Σε έναν όλο και πιο περίπλοκο κόσμο, ο εν λόγω κοινωνικός και πολιτικός κατακερματισμός τείνει να προκαλεί ανασφάλεια, άγχος και αναζήτηση ξεκάθαρων απαντήσεων. Οι παραδοσιακές κοινότητες συχνά δεν είναι πλέον σε θέση να παράσχουν τέτοιου είδους απαντήσεις. Ανεξαρτήτως ηλικίας και κοινωνικής τάξης, πολλοί άνθρωποι αναζητούν τόσο νέες μορφές αισθήματος του ανήκειν όσο και ασφαλείς ταυτότητες. Οι λαϊκιστές πολιτικοί επιχειρηματίες έχουν εξειδικευτεί στην παροχή τέτοιου είδους απλών απαντήσεων, οι οποίες συχνά σχετίζονται με οπισθοδρομικά οράματα ενός λαμπρού παρελθόντος που θα πρέπει να οικοδομηθεί εκ νέου.

3.5.

Από τη στιγμή που θα μετατραπούν σε ελκυστικά πολιτικά προγράμματα, οι απλές αυτές απαντήσεις ανατροφοδοτούν τις σφαίρες της πολιτικής και του κράτους — συστήματα που επηρεάζονται και αυτά από τον κατακερματισμό των κομματικών συστημάτων και τη μείωση της εμπιστοσύνης στη διακυβέρνηση.

3.6.

Οι γενικές αιτίες που εξηγούν τον λαϊκισμό ενισχύονται περαιτέρω από τον εδαφικό κατακερματισμό που επηρεάζει τις αγροτικές και τις περιαστικές περιοχές. Οι πληθυσμοί τους αισθάνονται αποκομμένοι από την οικονομική ανάπτυξη και τις δημόσιες υποδομές στον τομέα των μεταφορών, της υγείας, της φροντίδας των ηλικιωμένων, της εκπαίδευσης και της ασφάλειας. Το αίσθημα αυτό μεταφράζεται σε έντονο αντι-ελιτισμό και σε προκαταλήψεις έναντι αυτού που θεωρείται κοσμοπολίτικος τρόπος ζωής.

4.   Παγκοσμιοποίηση και οικονομική κρίση

4.1.

Η παγκοσμιοποίηση έχει δημιουργήσει ευκαιρίες και απειλές, με τις τελευταίες να βαρύνουν σημαντικά περισσότερο τις περιαστικές και αγροτικές περιοχές. Το γεγονός αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αποεπένδυση σε αυτές τις περιοχές και ένα δικαιολογημένο αίσθημα ανασφάλειας απέναντι στους κινδύνους της μετεγκατάστασης των βιομηχανικών υποδομών και των θέσεων εργασίας, σε συνδυασμό με απόρριψη των άδικων φορολογικών πολιτικών που γενικά κρίνονται ως μη επαρκώς ισορροπημένες. Ορισμένες εμπορικές συμφωνίες, όπως η πρόσφατη με τη Mercosur, έχουν επίσης εγείρει ανησυχίες σε ορισμένα κράτη μέλη, καθώς θεωρούνται ότι θέτουν σε κίνδυνο τόσο τα μέσα βιοπορισμού των Ευρωπαίων γεωργών όσο και το ευρωπαϊκό οικογενειακό μοντέλο γεωργίας.

4.2.

Αυτή η «πολιτική οικονομία του λαϊκισμού» εξετάζεται στην έκθεση που καταρτίστηκε για την Ομάδα «Ευρώπη της Πολυμορφίας» της ΕΟΚΕ (10)· στην έκθεση αναφέρεται ότι «τα υψηλότερα επίπεδα διαθέσιμου εισοδήματος, ποσοστού απασχόλησης, δαπανών για κοινωνικές παροχές και ΑΕγχΠ συνδέονται με μικρότερο ποσοστό λαϊκιστικής ψήφου σε περιφερειακό επίπεδο». Η μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος συνδέεται με την αύξηση της υποστήριξης των λαϊκιστικών κομμάτων.

4.3.

Παρά τις γενικές θετικές εξελίξεις στον τομέα της απασχόλησης στην Ευρώπη, η ανεργία, η άτυπη απασχόληση και η κοινωνική και οικονομική περιθωριοποίηση είναι ιδιαίτερα έντονες στα νεότερα τμήματα του πληθυσμού σε πολλά κράτη μέλη. Η γενιά μεταξύ 20 και 30 ετών ίσως είναι η πρώτη από τη γέννηση της ΕΕ που ενδέχεται να είναι σε χειρότερη θέση από τη γενιά που προηγήθηκε. Τα στοιχεία της Eurostat καταδεικνύουν ότι το 44 % των εργαζομένων ηλικίας 19 έως 24 ετών στην Ευρώπη έχουν προσωρινή σύμβαση μόνο, έναντι του 14 % για το σύνολο του πληθυσμού.

4.4.

Οι αγροτικές, περιαστικές και απόκεντρες περιοχές είναι γενικά πιο επιρρεπείς στην επιρροή του λαϊκισμού, ο οποίος προτείνει ένα μοντέλο που θέτει υπό αμφισβήτηση τους ίδιους τους παράγοντες επί των οποίων βασίζεται η πρόσφατη οικονομική ανάπτυξη: τις ανοικτές αγορές, τη μετανάστευση, την οικονομική ολοκλήρωση και την παγκοσμιοποίηση (11).

4.5.

Στο πλαίσιο της διαρθρωτικά χαμηλής οικονομικής ανάπτυξης, τα ευρωπαϊκά κράτη τείνουν γενικά να έχουν λιγότερα έσοδα και περισσότερες δαπάνες. Η πίεση επί των δαπανών οφείλεται σε πολλούς παράγοντες, όπως η γήρανση του πληθυσμού, το βάρος του χρέους και το αυξανόμενο κόστος της δημόσιας ασφάλειας. Ταυτόχρονα, η πίεση στα έσοδα απορρέει από παράγοντες όπως οι επιλογές πολιτικής οικονομίας, οι πολιτικές λιτότητας και η φοροδιαφυγή ή φοροαποφυγή. Ως αποτέλεσμα αυτού, η έλλειψη δημόσιων πόρων περιορίζει τα κράτη στον ρόλο τους ως αρμόδιων φορέων στον τομέα των πολιτικών αναδιανομής, οι οποίες είναι κομβικής σημασίας όσον αφορά την πλήρη άσκηση των κοινωνικών και οικονομικών δικαιωμάτων. Οι δημόσιοι και ιδιωτικοί επενδυτές στρέφουν την πλάτη στον βιομηχανικό ιστό, ιδίως στις αγροτικές και περιαστικές περιοχές, με αποτέλεσμα ένα αίσθημα περιθωριοποίησης και εγκατάλειψης από τις κρατικές δομές και τις δημόσιες υπηρεσίες εκ μέρους ορισμένων τμημάτων του πληθυσμού.

4.6.

Η ΕΟΚΕ καλεί τις ευρωπαϊκές και τις εθνικές αρχές να εξετάσουν την εξάλειψη των αποκλεισμών, την πρόσβαση στα δικαιώματα και τη διατήρηση των οικονομικών και βιομηχανικών ιστών και των δεξαμενών απασχόλησης ως βασικά κριτήρια για την οικονομική και εδαφική πολιτική και την πολιτική συνοχής.

5.   Ο ρόλος της μετανάστευσης

5.1.

Όπως και η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση είναι ένα φαινόμενο που επηρεάζει όλες τις χώρες, ανεπτυγμένες ή λιγότερο ανεπτυγμένες. Δεν αναμένεται να εξαφανιστεί, αλλά αντίθετα να ενταθεί με την πάροδο του χρόνου. Η αυξανόμενη πίεση που ασκείται από τα λαϊκιστικά κινήματα καθιστά πολύπλοκη, ωστόσο εξίσου υποχρεωτική, την επίτευξη συμφωνίας εκ μέρους των κρατών μελών όσον αφορά την άκρως αναγκαία δίκαιη, ανθρωπιστική και υπεύθυνη ευρωπαϊκή πολιτική μετανάστευσης και ασύλου, η οποία να συνάδει με το διεθνές δίκαιο περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

5.2.

Η λαϊκιστική ρητορική δεν κατευθύνεται ορθολογικά προς τις ρυθμιστικές πτυχές των μεταναστευτικών πολιτικών. Αντιθέτως, στιγματίζει άμεσα τους μετανάστες ως εγκληματίες, τρομοκράτες ή εισβολείς, γεγονός το οποίο δημιουργεί ένα κλίμα που ενθαρρύνει τις άμεσες επιθέσεις εναντίον τους.

5.3.

Όσον αφορά τη μετανάστευση, οι σημαντικότεροι διαχωρισμοί από γεωγραφικής σκοπιάς σχετίζονται με διαφορές στα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και στις αγορές εργασίας. Τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας και οι αγορές εργασίας ενδέχεται να είναι σχετικά ανοικτά στους μετανάστες σε ορισμένες χώρες, κλειστά όμως και με αποκλεισμούς σε άλλες. Με την άφιξη μεγαλύτερου αριθμού μεταναστών, οι αντιδράσεις των τμημάτων του τοπικού πληθυσμού που είναι περιθωριοποιημένα ή ανησυχούν ότι θα περιθωριοποιηθούν διαφέρουν ανάλογα με τα είδη των πολιτικών οικονομιών.

5.4.

Σε ορισμένες χώρες και σε συγκεκριμένες περιοχές των εν λόγω χωρών, υπάρχει φόβος ότι τα συστήματα κοινωνικής πρόνοιας θα επιβαρυνθούν υπερβολικά, ενώ σε άλλες οι μετανάστες θεωρούνται ανταγωνιστές στην αγορά εργασίας. Υποκειμενικά, οι μετανάστες ενδέχεται να αντιπροσωπεύουν μια πρόκληση όσον αφορά τη σταθερή απασχόληση ή τη λήψη κοινωνικών επιδομάτων. Φόβοι αυτού του είδους μπορεί να είναι ιδιαίτερα έντονοι σε ανθρώπους που ζουν σε αγροτικές και περιαστικές περιοχές.

5.5.

Προκύπτει συνεπώς ένα πλήθος πιθανών αιτιών για την ανάπτυξη των λαϊκιστικών κινημάτων που οι εθνικές κυβερνήσεις, τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη κατά τον σχεδιασμό των κατάλληλων στρατηγικών αντιμετώπισης, πολιτικής ή/και οικονομικής φύσεως. Εξίσου σημαντικό είναι το γεγονός ότι, σε περιοχές της ΕΕ, τα αισθήματα της κοινωνικής παρακμής και της οικονομικής περιθωριοποίησης δεν οφείλονται στην εισροή μεταναστών αλλά, αντίθετα, στην αποδημία. Σε τμήματα της Ανατολικής Ευρώπης ειδικότερα, η εκροή επαγγελματιών υψηλής ειδίκευσης φθάνει σε δραματικά επίπεδα που διαταράσσουν τον κοινωνικοοικονομικό ιστό των χωρών αυτών.

5.6.

Η ΕΟΚΕ απορρίπτει την ιδέα ότι υφίσταται ανταγωνισμός για τους δημόσιους πόρους μεταξύ των μεταναστών και των τοπικών πληθυσμών. Ζητεί από τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών να εντείνουν τις δραστηριότητές τους για την αντιμετώπιση του φόβου και του άγχους που παρατηρούνται σε τμήματα του πληθυσμού. Ζητεί επίσης τη θέσπιση εκπαιδευτικών και κοινωνικών προγραμμάτων που θα αντιμετωπίζουν το φάσμα των κινήτρων που τροφοδοτούν τον λαϊκισμό, ιδίως σε απομακρυσμένες περιοχές της ΕΕ. Θα πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη στήριξη στις εθνικές και ευρωπαϊκές πλατφόρμες και στα δίκτυα της κοινωνίας των πολιτών, ώστε να υπάρξει λεπτομερέστερη ανάλυση του φαινομένου και να ενθαρρυνθούν οι δραστηριότητες διάδοσης αξιόπιστης ενημέρωσης και εκπαίδευσης με στόχο την καλύτερη κατανόησή του.

6.   Η γεωγραφία της δυσαρέσκειας

6.1.

Τα λαϊκιστικά κόμματα σημειώνουν επιτυχία άνω του μέσου όρου στις αγροτικές και μεταβιομηχανικές περιφερειακές περιοχές της ΕΕ (12). Αυτό ισχύει για την ψήφο υπέρ του Brexit στο Ηνωμένο Βασίλειο, καθώς και στην Αυστρία, όπου ο υποψήφιος του FPÖ κέρδισε το 62 % των αγροτικών ψήφων κατά τις προεδρικές εκλογές του Μαΐου 2018.

6.2.

Η γεωγραφία της δυσαρέσκειας συνδυάζει το ευρωπαϊκό χάσμα Βορρά-Νότου και το χάσμα Ανατολής-Δύσης σε ολόκληρη την ΕΕ με το εθνικό χάσμα κέντρου-περιφέρειας στο εσωτερικό κάθε επιμέρους κράτους μέλους. Ο λαϊκισμός αναπτύχθηκε με την πάροδο των ετών στο γόνιμο έδαφος του πολλαπλού κατακερματισμού των κοινωνιών και των εδαφών. Επομένως, οι υποδομές και οι πολιτικές στον τομέα των μεταφορών έχουν ιδιαίτερη σημασία καθώς διασφαλίζουν την εδαφική συνέχεια και αποτελούν ουσιαστική προϋπόθεση για την πρόσβαση του κοινού στα αστικά, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά δικαιώματα.

6.3.

Η ΕΟΚΕ συνιστά οι ευρωπαϊκές και εθνικές αρχές να θεωρούν τις πολιτικές μεταφορών, υποδομών και συνδεσιμότητας στο διαδίκτυο ως μέσο για την αντιμετώπιση του λαϊκισμού. Οι αρχές θα πρέπει να διαμορφώνουν τις πολιτικές αυτές, καθώς και τις πολιτικές συνοχής και μείωσης της φτώχειας και την κοινωνική πολιτική, μέσω μιας προσέγγισης με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα (13). Θα πρέπει επίσης να διασφαλίζουν ότι οι πολιτικές, ιδίως αυτές για την οικονομική μεταρρύθμιση, βασίζονται σε συστηματικές εκ των προτέρων και εκ των υστέρων αξιολογήσεις αντικτύπου για τα ανθρώπινα δικαιώματα (14), έτσι ώστε να διευκολύνονται οι τεκμηριωμένες και χωρίς αποκλεισμούς εθνικές συζητήσεις σχετικά με τη διαιτησία και την προσαρμογή των πολιτικών επιλογών.

6.4.

Μία από τις συνέπειες του κοινωνικού, οικονομικού και εδαφικού κατακερματισμού είναι η εκ των πραγμάτων αυξανόμενη πολιτική αποξένωση μεγάλου μέρους του πληθυσμού στις περιαστικές και αγροτικές περιοχές. Τούτη λαμβάνει τη μορφή υψηλής αποχής, απόρριψης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και των ενδιάμεσων φορέων, συμπεριλαμβανομένων των πολιτικών κομμάτων και των συνδικαλιστικών οργανώσεων, και στήριξης των ριζοσπαστικών λαϊκιστικών κινημάτων. Η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι για να αντιμετωπιστούν αυτές οι εξελίξεις πρέπει να ενισχυθεί η αγωγή του πολίτη σχετικά με τις αρχές της δημοκρατίας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου. Επισημαίνει τη σύσταση που διατύπωσε στη γνωμοδότηση με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου» (15) με την οποία ζητούσε, αφενός, από τα κράτη μέλη να ενσωματώσουν τα θέματα αυτά στα σχολικά προγράμματα και στα προγράμματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και, αφετέρου, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να υποβάλει μια φιλόδοξη στρατηγική επικοινωνίας, εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης του κοινού σχετικά με τα θεμελιώδη δικαιώματα, το κράτος δικαίου και τη δημοκρατία.

6.5.

Ακριβώς λόγω των διασταυρούμενων πολιτικών σε θέματα ταυτότητας, αίσθησης του ανήκειν, αναγνώρισης και ανακατανομής, πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι η θρησκεία, η δυναμική των φύλων, ο τόπος και η πολιτιστική ταυτότητα είναι σημαντικά στοιχεία, όπως και τα ταξικά συμφέροντα και η ανισότητα. Η κινητοποίηση εναλλακτικών λύσεων έναντι της εύκολης αποδοχής οπισθοδρομικών πολιτικών δυνάμεων δεν είναι απλή. Απαιτούνται νέες εκστρατείες και αφηγήματα. Ένας ιδιαίτερα σημαντικός τρόπος για να επιτευχθεί αυτό είναι η εξέταση των πολλών νέων οικονομικών δραστηριοτήτων που αναδύονται στις αγροτικές περιοχές με βάση τις αρχές της κοινότητας, της αμοιβαιότητας και της φροντίδας. Στόχος είναι, στη συνέχεια, να συνδεθούν τα παραπάνω, υπερβαίνοντας τις μεμονωμένες και πειραματικές φάσεις, και να συνδεθούν μεταξύ τους καθώς και με πολιτικές συμμαχίες χειραφέτησης.

7.   Πώς επηρεάζεται από τον λαϊκισμό η κοινωνία των πολιτών εκτός των μεγάλων πόλεων

7.1.

Η κοινωνία των πολιτών επηρεάζεται βαθιά από την άνοδο των λαϊκιστικών κινημάτων και κομμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη και σε διαφορετικά εδαφικά επίπεδα. Όπως οι πολιτικοί χώροι σε πολλές περιοχές της Ευρώπης επηρεάζονται ολοένα και περισσότερο από την αυταρχική προπαγάνδα, τις ξενοφοβικές και ρατσιστικές συμπεριφορές και τη φασιστική βία, το ίδιο αφορά άμεσα και τα κοινωνικά κινήματα, τις συνδικαλιστικές οργανώσεις και τις επαγγελματικές ενώσεις.

7.2.

Για την κοινωνία των πολιτών, η κατάσταση γίνεται ιδιαίτερα σοβαρή στις περιοχές όπου οι λαϊκιστές έχουν αποκτήσει δύναμη και είναι σε θέση να επηρεάζουν σαφώς τις κυβερνητικές ατζέντες. Όταν τα λαϊκιστικά κόμματα καταλαμβάνουν κεντρικές θέσεις στο κοινοβούλιο και στην εκτελεστική εξουσία, τείνουν να ωθούν την κάποτε φιλελεύθερη κοινωνία προς την κατεύθυνση των αυταρχικών καθεστώτων. Οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών απειλούνται μαζικά από τη συρρίκνωση των διαθέσιμων χώρων για τις δραστηριότητές τους. Ταυτόχρονα, ορισμένες ψευδο-ΜΚΟ ή κατ'επίφαση ΜΚΟ που δημιουργούνται από την κορυφή και συχνά αυτοπροβάλλονται ως ριζοσπαστικά δημοκρατικές, περιπλέκουν περαιτέρω την ελεύθερη λειτουργία των υφιστάμενων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών.

7.3.

Το ζήτημα του βαθμού στον οποίο επηρεάζεται η κοινωνία των πολιτών από τον λαϊκισμό στις αγροτικές και περιαστικές περιοχές είναι περίπλοκο. Οι ακτιβιστές στις αγροτικές περιοχές στερούνται συχνά των πόρων που απαιτούνται για την οικοδόμηση των τύπων συνασπισμού που συναντώνται συχνότερα στις μητροπολιτικές περιοχές. Αυτό ισχύει, για παράδειγμα, και για τους συνασπισμούς με κινήματα καταναλωτών και ακτιβιστές τροφίμων που εδρεύουν σε αστικές περιοχές, οι οποίοι συχνά έχουν σημειώσει μεγαλύτερη πρόοδο σε θέματα πολιτικής για τη βιωσιμότητα των τροφίμων. Η έλλειψη ισχυρών κοινωνικών κινημάτων και πολιτικών κομμάτων που θα μπορούσαν να εκπροσωπήσουν τα συμφέροντα των κατοίκων της υπαίθρου εξηγεί εν μέρει την εκλογική επιτυχία των δεξιών λαϊκιστικών κομμάτων στην αγροτική Ευρώπη.

8.   Ευκαιρίες για την καταπολέμηση του λαϊκισμού

8.1.

Δύο ομάδες πολιτικών συνιστώνται ως εργαλεία για την καταπολέμηση του λαϊκισμού. Η πρώτη αφορά τη λαϊκιστική απειλή εν γένει και τα πιθανά μέσα που πρέπει να χρησιμοποιήσει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Η δεύτερη ομάδα συστάσεων αφορά πιο άμεσα συγκεκριμένες περιφέρειες και αγροτικές και περιαστικές περιοχές.

8.2.

Πολλές στρατηγικές μπορεί να είναι κατάλληλες για την αντιμετώπιση των βασικών αιτίων του λαϊκισμού. Η πρώτη αφορά τον τρόπο με τον οποίο οι πολιτικές και τα θεσμικά όργανα προσεγγίζουν και έρχονται σε επαφή με όσους υποφέρουν πραγματικά από κοινωνικοοικονομικές δυσχέρειες. Οι κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές πολυπλοκότητες είναι τέτοιες που κανένα θεσμικό όργανο μεμονωμένα, συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ, δεν είναι σε θέση να βρει εύκολες και ξεκάθαρες απαντήσεις που να μειώνουν την εν λόγω πολυπλοκότητα, επαναφέροντας μια εξιδανικευμένη κοινωνικοοικονομική προτέρα κατάσταση. Εστιάζοντας στην αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτίων του λαϊκισμού, οι πολιτικοί και τα θεσμικά όργανα θα πρέπει ταυτόχρονα να αποδομήσουν τη ρητορική που ισχυρίζεται ότι προτείνει τέτοιου είδους άμεσες και αλάνθαστες απαντήσεις σε πολύπλοκα προβλήματα.

8.3.

Η δεύτερη από αυτές τις στρατηγικές συνδέεται άμεσα με την εικόνα και το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μεταξύ των πολλών απογοητεύσεων που αισθάνονται όσοι είναι πιο δεκτικοί στη λαϊκιστική προπαγάνδα είναι η απουσία πραγματικά επιθυμητών πολιτικών προγραμμάτων που προτείνουν μια αξιόπιστη ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον και δράση με στόχο τη βελτίωση των καθημερινών συνθηκών διαβίωσης. Οι λαϊκιστές έχουν χρησιμοποιήσει αυτήν την απογοήτευση για να προτείνουν ένα οπισθοδρομικό όραμα που τοποθετείται σε ένα φαινομενικά ένδοξο παρελθόν. Για να επιβιώσει, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει άλλη επιλογή παρά να αναβιώσει τη λαϊκή επιθυμία για το ευρωπαϊκό εγχείρημα.

8.4.

Ο ιδρυτικός μύθος της ΕΕ δεν επαρκεί πλέον από μόνος του για να προσελκύει τους λαούς της Ευρώπης. Η ΕΕ πρέπει να προτείνει αφηγήματα σχετικά με ένα επιθυμητό μέλλον και να αναβιώσει βασικές αρχές που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, όπως η εταιρική σχέση και η επικουρικότητα.

8.5.

Η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ, τα κράτη μέλη και όλους τους ενδιαφερόμενους φορείς να αναζωογονήσουν τις αρχές της επικουρικότητας και της εταιρικής σχέσης. Όπως αναφέρεται στη σύσταση που διατύπωσε η Ομάδα «Ευρώπη της Πολυμορφίας» με θέμα «Αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην ΕΕ» (16), η ΕΟΚΕ θεωρεί ότι πρέπει να καταβληθούν προσπάθειες προκειμένου «να αποσαφηνιστεί στους πολίτες η αρχή της επικουρικότητας και να εξηγηθεί ότι η ΕΕ σέβεται τόσο την πολιτιστική ποικιλομορφία όσο και τις τοπικές παραδόσεις». Η λειτουργική επικουρικότητα συνίσταται σε μεγαλύτερη συμμετοχή των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών τόσο στον περιφερειακό σχεδιασμό όσο και στις περιφερειακές πολιτικές της ΕΕ, αλλά και στην προάσπιση της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης και της ίσης μεταχείρισης όλων των κατοίκων στις αγροτικές και απομακρυσμένες περιοχές. Η εδαφική επικουρικότητα θα ενισχύσει περαιτέρω τις περιφερειακές και τοπικές αρχές ώστε να αναλάβουν από κοινού την ευθύνη για τον σχεδιασμό, την εφαρμογή και την αξιολόγηση των διαρθρωτικών πολιτικών.

8.6.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την ενίσχυση ενός εργαλείου που εφαρμόζεται στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής πολιτικής για τη συνοχή, και συγκεκριμένα της Τοπικής ανάπτυξης με πρωτοβουλία των τοπικών κοινοτήτων (CLLD). Με τον τρόπο αυτό, οι τοπικοί φορείς και οι πολίτες θα έχουν την ευκαιρία να αποφασίζουν για τα άμεσα προβλήματά τους και, ως εκ τούτου, να συμβάλλουν ουσιαστικά στη βελτίωση της ποιότητας ζωής τους.

8.7.

Η εταιρική σχέση είναι ουσιαστικής σημασίας, όσον αφορά τόσο την επικοινωνία όσο και την αλληλεγγύη και την αμοιβαία βοήθεια μεταξύ των ΟΚΠ από διάφορες χώρες. Η εταιρική σχέση είναι εξίσου σημαντική όσον αφορά την οικοδόμηση συμμαχιών μεταξύ των δημοσίων αρχών και ομάδων της κοινωνίας των πολιτών σε τοπικό επίπεδο.

8.8.

Η ΕΕ και τα κράτη μέλη πρέπει να βελτιώσουν την ανταπόκρισή τους στις παραβιάσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου που απορρέουν από τη δράση λαϊκιστικών κινημάτων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που βρίσκονται στην εξουσία. Η ΕΟΚΕ επισημαίνει τη σύστασή της που εμπεριέχεται στη γνωμοδότηση με θέμα «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (17) για «την κατάρτιση πίνακα αποτελεσμάτων για τη δημοκρατία που θα μπορούσε να αντικατοπτρίζει […] τους όρους πλαισίωσης της δραστηριότητας της κοινωνίας των πολιτών και να συμβάλλει στη διατύπωση συγκεκριμένων συστάσεων για την πραγματοποίηση μεταρρυθμίσεων», καθώς και τις συστάσεις που διατυπώνει στη γνωμοδότηση με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου» (18).

8.9.

Η ΕΟΚΕ συνιστά την ενσωμάτωση των εκτιμήσεων της παρούσας γνωμοδότησης στον Πίνακα αποτελεσμάτων για τη δημοκρατία καθώς και έναν μελλοντικό μηχανισμό παρακολούθησης του κράτους δικαίου. Η προσεκτική επικοινωνία θα πρέπει να καθιστά σαφές ότι η ανταπόκριση της ΕΕ και των κρατών μελών αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των παραβιάσεων των θεμελιωδών δικαιωμάτων και του κράτους δικαίου που οφείλονται σε ορισμένες λαϊκιστικές πολιτικές, αντί να στοχεύει τους εκλογείς των λαϊκιστικών κομμάτων, οι θεμιτές ανησυχίες των οποίων πρέπει να απαντηθούν μέσω δίκαιων και αποτελεσματικών πολιτικών χωρίς διακρίσεις.

9.   Στήριξη μιας απάντησης στον λαϊκισμό σε επίπεδο βάσης

9.1.

Το πρόβλημα που αντιμετωπίζει η κοινωνία των πολιτών στις αγροτικές περιοχές δεν είναι απαραιτήτως ο «συρρικνούμενος χώρος». Το πρόβλημα είναι ότι οι χώροι δεν έχουν ακόμη δημιουργηθεί. Η απάντηση στην άνοδο του λαϊκισμού θα πρέπει να εξετάζει τα βαθύτερα αίτια της δυσαρέσκειας και να προέρχεται όσο το δυνατόν περισσότερο από το επίπεδο βάσης. Η ΕΟΚΕ ενθαρρύνει τη δράση που δημιουργεί μια αίσθηση κοινού συμφέροντος και στόχων μεταξύ διαφόρων ομάδων παραγωγών τροφίμων και καταναλωτών όσον αφορά τα χάσματα λόγω τάξης, φύλου, γενεάς και το χάσμα μεταξύ αστικών και αγροτικών περιοχών. Η επισιτιστική κυριαρχία και τα πολλαπλά ζητήματα που περιβάλλουν το δικαίωμα στην τροφή και σε ένα υγιές περιβάλλον αποτελούν παραδείγματα συγκεκριμένων προκλήσεων που θα αντιμετωπιστούν καλύτερα μέσω της ενίσχυσης της αλληλεγγύης, της συλλογικής ταυτότητας και της πολιτικής συμμετοχής στην αγροτική Ευρώπη.

9.2.

Όσον αφορά την ενισχυμένη συμμετοχή των πολιτών, τα κράτη μέλη που εξετάζουν το ενδεχόμενο ενίσχυσης της άμεσης δημοκρατίας μέσω τοπικών δημοψηφισμάτων θα πρέπει να έχουν επίγνωση του γεγονότος ότι αυτό ακριβώς το εργαλείο προωθείται από λαϊκιστικά κόμματα σε όλη την Ευρώπη. Η άμεση δημοκρατία μπορεί να είναι δίκοπο μαχαίρι. Οι τοπικές αρχές και οι φορείς της κοινωνίας των πολιτών θα πρέπει να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα για να εγγυώνται ότι η χρήση της περιορίζεται σε καταστάσεις όπου αναμένεται ότι θα αποφέρει πραγματικά οφέλη.

9.3.

Η ΕΟΚΕ πιστεύει ότι η οικοδόμηση συμμαχιών μεταξύ των τοπικών αρχών, των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, των κοινωνικών εταίρων και άλλων φορέων, π.χ. τοπικών ηγετών και κοινωνικών κινημάτων, είναι κομβικής σημασίας για την αντιμετώπιση των βαθύτερων αιτίων του λαϊκισμού. Αυτό θα αποτελέσει μέρος των προσπαθειών για την αντιμετώπιση του αισθήματος εκ μέρους των κατοίκων των αγροτικών και περιαστικών περιοχών ότι περιθωριοποιούνται. Θα ενισχύσει επίσης τον ρόλο των κοινωνικών εταίρων που μπορούν να συμβάλουν στη μείωση των ανισοτήτων και στην προσέλκυση οικονομικών επενδύσεων και ανάπτυξης μέσω διαλόγου και δράσης.

9.4.

Τα συμφέροντα και οι ανησυχίες των ενώσεων μικρών επιχειρήσεων, των τεχνιτών και των αγροτών είναι εξίσου σημαντικά στοιχεία. Όπου αυταρχικές ομάδες αποκτούν πρόσβαση στις (τοπικές) κυβερνήσεις, οι οικονομικοί παράγοντες ενδέχεται να διστάζουν να επενδύσουν. Επιπλέον, οι μετανάστες που αναζητούν απασχόληση μπορεί να αποφεύγουν τις εν λόγω περιοχές, παρά την ύπαρξη ευκαιριών απασχόλησης. Ως εκ τούτου, είναι σημαντικό να διαρραγεί αυτός ο φαύλος κύκλος στις περιαστικές και αγροτικές περιοχές.

9.5.

Η ενθάρρυνση ιδιωτικών και δημόσιων επενδύσεων στο αναξιοποίητο δυναμικό των περιφερειών που θεωρείται ότι παρουσιάζουν υστέρηση είναι μια προσέγγιση η οποία χρήζει περαιτέρω ανάπτυξης. Η έμφαση στις μεταφορές ή την ευημερία θα πρέπει να συμπληρώνεται με την ενίσχυση των ευκαιριών των περιφερειών –λαμβανομένων υπόψη των τοπικών συνθηκών– μέσω της αντιμετώπισης των θεσμικών ανεπαρκειών και των σημείων συμφόρησης, αλλά και μέσω μέτρων για την τόνωση της κατάρτισης, την προώθηση του επιχειρηματικού πνεύματος και την αφομοίωση της γνώσης και της καινοτομίας (19).

9.6.

Για να αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αιτίες του λαϊκισμού, πρέπει να εξεταστούν καλύτερα παράγοντες όπως η θρησκεία, η δυναμική των φύλων, ο τόπος διαμονής, η πολιτιστική ταυτότητα και η εκπαίδευση, παράλληλα με τους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες. Η κινητοποίηση εναλλακτικών λύσεων έναντι των εύκολων απαντήσεων των οπισθοδρομικών πολιτικών δυνάμεων δεν είναι εύκολη. Οι απαντήσεις πρέπει να προσαρμόζονται στο ιδιαίτερο μείγμα δυσχερειών που παρατηρούνται επιτόπου.

9.7.

Τα νέα αφηγήματα μπορούν επίσης να συμβάλουν στην καταπολέμηση του τύπου παραπληροφόρησης που αναμεταδίδεται μέσω εκστρατειών στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης· οι εκστρατείες αυτές αποσκοπούν στην υπονόμευση των ευρωπαϊκών αξιών και, επομένως, στηρίζουν την ανάδειξη αποσχιστικών και εθνικιστικών αξιώσεων και συμπεριφορών. Είναι σημαντικό να ενισχυθεί ο ρόλος των παραδοσιακών μέσων ενημέρωσης (δημόσια τηλεόραση, ανεξάρτητες εφημερίδες), ώστε να είναι σε θέση να εκπληρώνουν τον ρόλο τους στην παροχή αμερόληπτης ενημέρωσης. Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει ήδη δραστηριοποιηθεί στον τομέα αυτό (βλέπε COM (2018) 236), συνιστάται να κατανοηθεί ο επείγον χαρακτήρας του ζητήματος.

9.8.

Η ΕΟΚΕ ζητεί να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στις νέες οικονομικές δραστηριότητες που αναδύονται στις αγροτικές περιοχές, πολλές από τις οποίες βασίζονται στις αρχές της αμοιβαιότητας και της φροντίδας. Ενθαρρύνει τη δράση που στοχεύει στην καλύτερη στήριξη και σύνδεση των εν λόγω πρωτοβουλιών, έτσι ώστε οι μεμονωμένες και πειραματικές φάσεις να δώσουν τη θέση τους σε πολιτικές χειραφέτησης και σε κοινωνικές συμμαχίες.

9.9.

Η ΕΟΚΕ καλεί την ΕΕ και τα κράτη μέλη της να ενισχύσουν τις υποδομές σε υποεθνικό επίπεδο. Η αναστολή δημόσιων συγκοινωνιακών συνδέσεων, καθώς και η παύση λειτουργίας σχολείων και υπηρεσιών υγείας, συγκαταλέγονται σαφώς μεταξύ των λόγων της λαϊκιστικής διαμαρτυρίας στην Ευρώπη. Απαιτείται οικονομική βοήθεια για τη βελτίωση των τοπικών υποδομών, τόσο υλικών (μεταφορές και δημόσιες υπηρεσίες) όσο και άυλων (δίκτυα σε διάφορα είδη τοποθεσιών, θεσμικά όργανα και οργανισμοί).

9.10.

Η ΕΟΚΕ, οι οργανώσεις μέλη της και άλλα όργανα της ΕΕ θα πρέπει να ενισχύσουν την ανάπτυξη ικανοτήτων για τις τοπικές ΟΚΠ και να τις εξοπλίσουν με πόρους προς βελτίωση του πεδίου εφαρμογής και της ποιότητας της δράσης τους. Πρέπει να παρέχεται περισσότερη υποστήριξη στις ΟΚΠ και στα ευρωπαϊκά δίκτυά τους για την κατάρτιση των μελών των τοπικών ΟΚΠ.

Βρυξέλλες, 11 Δεκεμβρίου 2019.

Ο Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής

Luca JAHIER


(1)  Andrés Rodríguez-Pose 2018, The revenge of places that don't matter (Η εκδίκηση των ασήμαντων περιοχών) (and what to do about it), σ. 32. (Η εκδίκηση των ασήμαντων περιοχών και τι πρέπει να κάνουμε για αυτό) (LSE Research online): http://eprints.lse.ac.uk/85888/1/Rodriguez-Pose_Revenge%20of%20Places.pdf

(2)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου εντός της Ένωσης — Τρέχουσα κατάσταση και πιθανά επόμενα βήματα» (ΕΕ C 282 της 20.8.2019, σ. 39).

(3)  Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 3ης Οκτωβρίου 2018 σχετικά με την αντιμετώπιση των ειδικών αναγκών των αγροτικών, ορεινών και απομακρυσμένων περιοχών (ΕΕ C 11 της 13.1.2020, σ. 15).

(4)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (ΕΕ C 228 της 5.7.2019, σ. 24).

(5)  Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΥΑ), Αρχές και κατευθυντήριες γραμμές για μια προσέγγιση μείωσης της φτώχειας με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα, https://www.ohchr.org/Documents/Publications/PovertyStrategiesen.pdf.

(6)  Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΥΑ), Κατευθυντήριες αρχές για αξιολογήσεις αντικτύπου για τα ανθρώπινα δικαιώματα στις πολιτικές οικονομικής μεταρρύθμισης, 19 Δεκεμβρίου 2018, https://ap.ohchr.org/documents/dpage_e.aspx?si=A/HRC/40/57

(7)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ευρωπαϊκός μηχανισμός ελέγχου σχετικά με το κράτος δικαίου και τα θεμελιώδη δικαιώματα» (ΕΕ C 34 της 2.2.2017, σ. 8).

(8)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (EE C 228 της 5.7.2019, σ. 24)

(9)  Κοινωνίες εκτός μητροπόλεων: ο ρόλος των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών στην αντιμετώπιση του λαϊκισμού, ΕΟΚΕ, Βρυξέλλες, 2019.: https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/qe-04-19-236-en-n.pdf.

(10)  Κοινωνίες εκτός μητροπόλεων: ο ρόλος των οργανώσεων της κοινωνίας πολιτών στην αντιμετώπιση του λαϊκισμού, ΕΟΚΕ, Βρυξέλλες, 2019: https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/qe-04-19-236-en-n.pdf.

(11)  Andrés Rodriguez-Pose: The revenge of places that don't matter (and what to do about it), σ. 32. (Η εκδίκηση των ασήμαντων περιοχών και τι πρέπει να κάνουμε για αυτό) (LSE Research online): http://eprints.lse.ac.uk/85888/1/Rodriguez-Pose_Revenge%20of%20Places.pdf

(12)  Caroline de Gruyter, Commentary: The revenge of the countryside, 21 Οκτωβρίου 2016 (Σχολιασμός: Η εκδίκηση της υπαίθρου)

(13)  Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΥΑ), Αρχές και κατευθυντήριες γραμμές για μια προσέγγιση μείωσης της φτώχειας με βάση τα ανθρώπινα δικαιώματα. https://www.ohchr.org/Documents/Publications/PovertyStrategiesen.pdf.

(14)  Ύπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τα ανθρώπινα δικαιώματα (ΥΑ), Κατευθυντήριες αρχές για αξιολογήσεις αντικτύπου για τα ανθρώπινα δικαιώματα στις πολιτικές οικονομικής μεταρρύθμισης,19 Δεκεμβρίου 2018. https://ap.ohchr.org/documents/dpage_e.aspx?si=A/HRC/40/57

(15)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου εντός της Ένωσης. Τρέχουσα κατάσταση και πιθανά επόμενα βήματα» (ΕΕ C 282 της 20.8.2019, σ. 39).

(16)  «Αποκατάσταση της εμπιστοσύνης των πολιτών στην ΕΕ: 7 προτεραιότητες της Ομάδας «Ευρώπη της Πολυμορφίας»· Ομάδα «Ευρώπη της Πολυμορφίας».

(17)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Ανθεκτική δημοκρατία μέσω μιας ισχυρής και πολύμορφης κοινωνίας των πολιτών» (EE C 228 της 5.7.2019, σ. 24).

(18)  Γνωμοδότηση της ΕΟΚΕ με θέμα «Περαιτέρω ενδυνάμωση του κράτους δικαίου εντός της Ένωσης. Τρέχουσα κατάσταση και πιθανά επόμενα βήματα» (ΕΕ C 282 της 20.8.2019, σ. 39).

(19)  Andrés Rodriguez-Pose: The revenge of places that don't matter (and what to do about it), σ. 32. (Η εκδίκηση των ασήμαντων περιοχών και τι πρέπει να κάνουμε για αυτό) (LSE Research online): http://eprints.lse.ac.uk/85888/1/Rodriguez-Pose_Revenge%20of%20Places.pdf


Top