1

Με την προσφυγή της, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ζητεί από το Δικαστήριο να διαπιστώσει ότι:

2

Οι αιτιολογικές σκέψεις 2, 17 και 18 της οδηγίας 2008/50 έχουν ως εξής:

[…]

3

Το άρθρο 1 της οδηγίας 2008/50, το οποίο επιγράφεται «Αντικείμενο», ορίζει στα σημεία 1 έως 3 τα εξής:

«Τα μέτρα που θεσπίζονται με την παρούσα οδηγία έχουν ως στόχο:

4

Το άρθρο 2 της οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Ορισμοί», προβλέπει στα σημεία 5, 7, 8, 16, 18 και 24:

«Κατά την έννοια της παρούσας οδηγίας, νοείται ως:

[…]

[…]

[…]

[…]

[…]

5

Το άρθρο 13 της οδηγίας, το οποίο φέρει τον τίτλο «Οριακές τιμές και όρια συναγερμού για την προστασία της υγείας του ανθρώπου», ορίζει στην παράγραφο 1 τα εξής:

«Τα κράτη μέλη μεριμνούν ώστε τα επίπεδα διοξειδίου του θείου, ΑΣ10, μολύβδου και μονοξειδίου του άνθρακα στον ατμοσφαιρικό αέρα να μην υπερβαίνουν στις ζώνες και τους οικισμούς τους τις οριακές τιμές του παραρτήματος XI.

Ως προς το διοξείδιο του αζώτου και το βενζόλιο, απαγορεύεται κάθε υπέρβαση των οριακών τιμών του παραρτήματος XI μετά από τις αντίστοιχες ημερομηνίες που ορίζονται σε αυτό.

Η συμμόρφωση προς αυτές τις απαιτήσεις εκτιμάται σύμφωνα με το παράρτημα ΙΙΙ.

Τα περιθώρια ανοχής του παραρτήματος XI εφαρμόζονται σύμφωνα με το άρθρο 22 παράγραφος 3 και το άρθρο 23 παράγραφος 1.»

6

Το άρθρο 23 της ίδιας οδηγίας, το οποίο επιγράφεται «Σχέδια για την ποιότητα του αέρα», ορίζει στην παράγραφο 1 τα ακόλουθα:

«Όταν, σε συγκεκριμένες ζώνες ή οικισμούς, τα επίπεδα των ρύπων υπερβαίνουν κάθε οριακή τιμή ή τιμή στόχο, καθώς και κάθε αντίστοιχο περιθώριο ανοχής, τα κράτη μέλη μεριμνούν ώστε να εκπονούνται σχέδια για την ποιότητα του αέρα για τις εν λόγω ζώνες ή οικισμούς με σκοπό να επιτευχθούν οι αντίστοιχες οριακές τιμές ή οι τιμές στόχοι που αναφέρονται στα παραρτήματα XI και XIV.

Σε περίπτωση υπερβάσεων αυτών των οριακών τιμών, για τις οποίες έχει ήδη παρέλθει η προβλεπόμενη προθεσμία, τα σχέδια για την ποιότητα του αέρα θα θεσπίζουν κατάλληλα μέτρα ώστε η περίοδος υπέρβασης να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη. Τα σχέδια για την ποιότητα του αέρα μπορούν επιπροσθέτως να περιέχουν ειδικά μέτρα που αποσκοπούν στην προστασία ευαίσθητων ομάδων του πληθυσμού, περιλαμβανομένων των παιδιών.

Τα εν λόγω σχέδια για την ποιότητα του αέρα περιλαμβάνουν τουλάχιστον τις πληροφορίες που αναφέρονται στο τμήμα A του παραρτήματος XV και μπορεί να περιέχουν μέτρα σύμφωνα με το άρθρο 24. Τα εν λόγω σχέδια κοινοποιούνται αμελλητί στην Επιτροπή, το αργότερο δε δύο έτη μετά το τέλος του έτους κατά το οποίο παρατηρήθηκε η πρώτη υπέρβαση.

Όταν πρέπει να εκπονηθούν ή να εφαρμοστούν σχέδια για περισσότερους του ενός ρύπους τα κράτη μέλη εκπονούν και εφαρμόζουν, ανάλογα με την περίπτωση, ολοκληρωμένα σχέδια για την ποιότητα του αέρα που καλύπτουν όλους τους συγκεκριμένους ρύπους.»

7

Το άρθρο 27 της οδηγίας 2008/50 περιλαμβάνει υποχρεώσεις σχετικές με την υποβολή ετήσιων εκθέσεων για την ποιότητα του αέρα από τις εθνικές αρχές. Ορίζει ότι τα κράτη μέλη οφείλουν να διαβιβάζουν στην Επιτροπή πληροφορίες σχετικά με την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα το αργότερο εννέα μήνες μετά το τέλος εκάστου έτους, καθώς και σχετικά με τις ζώνες και τους οικισμούς στους οποίους τα επίπεδα ενός ή περισσοτέρων ρύπων είναι υψηλότερα από τις οριακές τιμές που καθορίζονται από την οδηγία, συν το περιθώριο ανοχής.

8

Το παράρτημα XI της οδηγίας, το οποίο επιγράφεται «Οριακές τιμές για την προστασία της υγείας του ανθρώπου», καθορίζει στο τμήμα Β τις ακόλουθες οριακές τιμές για το ΝΟ2:

«[…]

[…]

Διοξείδιο του αζώτου

[…]»

9

Το παράρτημα XV της οδηγίας απαριθμεί τις πληροφορίες που πρέπει να περιλαμβάνονται σε τοπικά, περιφερειακά ή εθνικά σχέδια για την ποιότητα του αέρα με σκοπό τη βελτίωση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα. Κατά το σημείο 8 του τμήματος Α του παραρτήματος αυτού, απαιτούνται οι πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα ή τα σχέδια για τη μείωση της ρύπανσης, συμπεριλαμβανομένων του καταλόγου και της περιγραφής όλων των μέτρων που προβλέπονται στο έργο, του χρονοδιαγράμματος εφαρμογής των μέτρων αυτών και της εκτίμησης της σχεδιαζόμενης βελτίωσης της ποιότητας του αέρα, καθώς και της εκτίμησης του χρόνου που απαιτείται για την επίτευξη των στόχων αυτών.

10

Στις 28 Μαΐου 2015 η Επιτροπή απηύθυνε στην Πορτογαλική Δημοκρατία προειδοποιητική επιστολή σχετικά με τη μη τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής, όπως αυτή έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50, στις ζώνες Lisboa Norte (PT‑3001), Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), πρώην περιοχή Braga (PT‑1001). Στην εν λόγω προειδοποιητική επιστολή η Επιτροπή επισήμανε ότι η διαρκής και συστηματική μη τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 συνιστά παράβαση της υποχρέωσης του άρθρου 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI, τμήμα B, της οδηγίας αυτής, το οποίο προβλέπει την υποχρέωση μη υπέρβασης της εν λόγω οριακής τιμής. Επιπλέον, η Επιτροπή επισήμανε ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία παρέβη επίσης την υποχρέωση που υπέχει από το άρθρο 23, παράγραφος 1, εξεταζόμενο τόσο μεμονωμένα όσο και σε συνδυασμό με το παράρτημα XV, τμήμα A, της ίδιας οδηγίας, το οποίο επιβάλλει στα κράτη μέλη να λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε η περίοδος υπέρβασης της ετήσιας οριακής τιμής για τον οικείο ρύπο να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη.

11

Η Πορτογαλική Δημοκρατία απάντησε στην εν λόγω προειδοποιητική επιστολή με τα έγγραφα της 17ης Ιουλίου 2015, της 16ης Οκτωβρίου 2015 και της 20ής Σεπτεμβρίου 2017. Σε αυτά, αναφέρθηκε σε ορισμένα μέτρα που είχαν ληφθεί και επρόκειτο να ληφθούν σε καθεμιά από τις οικείες ζώνες, προκειμένου να τεθεί τέλος στην υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής που καθορίζεται για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50.

12

Η Επιτροπή συνέχισε να παρακολουθεί την εξέλιξη της κατάστασης και, αφού εξέτασε τις διάφορες απαντήσεις στην προειδοποιητική επιστολή και αξιολόγησε τις ετήσιες εκθέσεις για την ποιότητα του αέρα που διαβίβασαν οι πορτογαλικές αρχές σύμφωνα με το άρθρο 27 της οδηγίας 2008/50, κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η παράβαση συνεχιζόταν.

13

Στο πλαίσιο αυτό, στις 13 Φεβρουαρίου 2020, η Επιτροπή απηύθυνε στην Πορτογαλική Δημοκρατία αιτιολογημένη γνώμη σχετικά με την εκ μέρους της παράβαση των υποχρεώσεων που υπέχει από την οδηγία 2008/50. Με αυτή την αιτιολογημένη γνώμη η Επιτροπή κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία, παραλείποντας να εξασφαλίσει την τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα από το 2010 έως και το 2018 στις οικείες ζώνες, είχε υποπέσει σε διαρκή και συστηματική παράβαση του άρθρου 13 σε συνδυασμό με το παράρτημα XI της εν λόγω οδηγίας. Επιπλέον, η Επιτροπή διαπίστωσε ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία, παραλείποντας να λάβει κατάλληλα και επαρκή μέτρα προκειμένου να εξασφαλίσει την τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα κατά τρόπον ώστε η περίοδος υπέρβασης της εν λόγω οριακής τιμής για τον συγκεκριμένο ρύπο να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη στις ζώνες αυτές, παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 23, παράγραφος 1, εξεταζόμενο τόσο μεμονωμένα όσο και σε συνδυασμό με το παράρτημα XV, τμήμα A, της ίδιας οδηγίας, και, ειδικότερα, παρέβη την υποχρέωση να μεριμνήσει ώστε η περίοδος υπέρβασης να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη.

14

Η προθεσμία που έταξε η Επιτροπή στην Πορτογαλική Δημοκρατία για να λάβει τα αναγκαία μέτρα προκειμένου να συμμορφωθεί προς την αιτιολογημένη γνώμη ορίστηκε αρχικώς σε δύο μήνες από την ημερομηνία παραλαβής της αιτιολογημένης γνώμης. Ωστόσο, λαμβανομένων υπόψη των εξαιρετικών περιστάσεων λόγω της πανδημίας COVID‑19, όλες οι εκκρεμείς προθεσμίες στις διαδικασίες επί παραβάσει παρατάθηκαν. Ως εκ τούτου, η προθεσμία που είχε ταχθεί στο εν λόγω κράτος μέλος για να απαντήσει στην αιτιολογημένη γνώμη παρατάθηκε μέχρι τις 15 Ιουνίου 2020.

15

Η Πορτογαλική Δημοκρατία απάντησε στην αιτιολογημένη γνώμη με έγγραφο της 24ης Ιουνίου 2020. Με το έγγραφο αυτό δεν αμφισβήτησε τη μη τήρηση της σχετικής ετήσιας οριακής τιμής, αλλά επανέλαβε και συμπλήρωσε τις πληροφορίες που είχε παράσχει με τις απαντήσεις της στην προειδοποιητική επιστολή.

16

Στις 25 Μαρτίου 2022, αφού εξέτασε τις συμπληρωματικές πληροφορίες, η Επιτροπή έκρινε ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από την οδηγία 2008/50 και άσκησε προσφυγή λόγω παραβάσεως δυνάμει του άρθρου 258 ΣΛΕΕ.

17

Με την πρώτη αιτίασή της, η Επιτροπή υποστηρίζει ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία, υπερβαίνοντας κατά τρόπο συστηματικό και διαρκή την ετήσια οριακή τιμή που καθορίζεται για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50, από 1ης Ιανουαρίου 2010, στις ζώνες Lisboa Norte (PT‑3001), Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI, τμήμα B, της οδηγίας αυτής.

18

Η Επιτροπή υποστηρίζει εκ προοιμίου ότι, κατά πάγια νομολογία, η υπέρβαση των καθορισμένων οριακών τιμών για τους ρύπους στον ατμοσφαιρικό αέρα αρκεί αφ’ εαυτής για να διαπιστωθεί παράβαση των διατάξεων του άρθρου 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI, της οδηγίας 2008/50. Η Επιτροπή αναφέρεται, μεταξύ άλλων, στην απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2) (C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψη 78).

19

Η Επιτροπή υπενθυμίζει, εξάλλου, ότι η ύπαρξη παράβασης εκτιμάται σε σχέση με την κατάσταση του κράτους μέλους όπως αυτή είχε κατά τη λήξη της ταχθείσας με την αιτιολογημένη γνώμη προθεσμίας, ήτοι, εν προκειμένω, στις 15 Ιουνίου 2020.

20

Κατά την Επιτροπή, στην υπό κρίση υπόθεση οι υποβληθείσες από την Πορτογαλική Δημοκρατία ετήσιες εκθέσεις για την ποιότητα του αέρα κατέδειξαν ότι από το 2010 σημειώθηκε στις ζώνες Lisboa Norte (PT‑3001), Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009) συστηματική και διαρκής υπέρβαση της προβλεπόμενης από την οδηγία 2008/50 ετήσιας οριακής τιμής για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα. Επιπλέον, δεν παρατηρείται στις τρεις αυτές ζώνες συνεπής τάση μείωσης των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα.

21

Όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), οι ετήσιες τιμές συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα, μετρούμενες σε μg/m3, ήταν, κατά την Επιτροπή, οι ακόλουθες: 65 το 2010, 61 το 2011, 58 το 2012, 53 το 2013, 53 το 2014, 59 το 2015, 57 το 2016, 60 το 2017, 61 το 2018, 55 το 2019 και 40 το 2020. Επομένως, υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 διαπιστώνονται κάθε έτος από το 2010 έως το 2019, με ανοδική τάση των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα από το 2016 έως το 2018. Το επίπεδο στο οποίο έφθασαν το 2019, ήτοι 55 μg/m3, ήταν κατά 37 % υψηλότερο από την εν λόγω ετήσια οριακή τιμή. Η δε τιμή αυτή τηρήθηκε μόνον το 2020.

22

Όσον αφορά τη ζώνη Porto Litoral (PT‑1004), οι ετήσιες τιμές συγκέντρωσης ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα, μετρούμενες σε μg/m3, ήταν, κατά την Επιτροπή, οι ακόλουθες: 51 το 2010, 48 το 2011, 47 το 2012, μικρότερη από 40 το 2013, 47 το 2014, 65 το 2015, 75 το 2016, 54 το 2017, 62 το 2018, 48 το 2019 και 40 το 2020. Επομένως, υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 διαπιστώθηκαν κάθε έτος, εκτός από το 2013 και το 2020, οι δε συγκεντρώσεις ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα αυξήθηκαν σημαντικά από το 2014 έως το 2016, προτού μειωθούν το 2017, για να αυξηθούν εκ νέου το 2018 και να μειωθούν, τέλος, ελαφρώς το 2019. Το επίπεδο που επιτεύχθηκε το 2019, ήτοι 48 μg/m3, είναι κατά 20 % υψηλότερο από την εν λόγω ετήσια οριακή τιμή.

23

Κατά την Επιτροπή πάντοτε, όσον αφορά τη ζώνη του Entre Douro e Minho (PT‑1009), οι ετήσιες τιμές συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα, μετρούμενες σε μg/m3, ήταν οι ακόλουθες: 48 το 2010, μικρότερη από 40 το 2011 και το 2012, 50 το 2013, 44 το 2014, 46 το 2015, 55 το 2016, 55 το 2017, 50 το 2018, 57 το 2019 και 32 το 2020. Επομένως, το 2010 και από το 2013 έως το 2019 διαπιστώθηκαν υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50. Οι καταγεγραμμένες συγκεντρώσεις ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα μειώθηκαν ελαφρώς μεταξύ των ετών 2013 και 2014, προτού αυξηθούν μεταξύ του 2016 και του 2017, μειώθηκαν ελαφρώς το 2018 και αυξήθηκαν, τέλος, περαιτέρω το 2019, φθάνοντας σε επίπεδο 57 μg/m3, ήτοι κατά 42 % υψηλότερο από την ετήσια οριακή τιμή.

24

Όσον αφορά τα στοιχεία για το έτος 2020, η Επιτροπή επισημαίνει ότι αυτά επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από τους περιορισμούς λόγω της πανδημίας COVID‑19 οι οποίοι τέθηκαν σε εφαρμογή την άνοιξη του 2020 και, ως εκ τούτου, θα πρέπει να αξιολογηθούν υπό το πρίσμα αυτών των πολύ ιδιαίτερων περιστάσεων. Η Επιτροπή επικαλείται διάφορες επιστημονικές μελέτες που επιβεβαιώνουν την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ, αφενός, των περιορισμών αυτών και των επιπτώσεών τους στην οδική κυκλοφορία και, αφετέρου, της σημαντικής μείωσης των επιπέδων συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα. Η Επιτροπή καταλήγει στο συμπέρασμα ότι είναι μάλλον απίθανο η μείωση αυτή να διατηρηθεί σε βάθος χρόνου, μετά την άρση των εν λόγω περιορισμών. Επομένως, το γεγονός ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία δήλωσε ότι το 2020 τήρησε την ετήσια οριακή τιμή που είχε καθοριστεί για το ΝΟ2 με την οδηγία 2008/50 δεν οδηγεί σε καμία περίπτωση στο συμπέρασμα ότι έπαυσε η συστηματική και διαρκής υπέρβαση που είχε διαπιστωθεί προηγουμένως.

25

Όσον αφορά, ειδικότερα, τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), η Επιτροπή διευκρινίζει ακόμη ότι, για το έτος 2020, η Πορτογαλική Δημοκρατία δεν προσκόμισε κανένα στοιχείο σχετικό με τα σημεία δειγματοληψίας στα οποία είχαν διαπιστωθεί κατά τα προηγούμενα έτη υπερβάσεις της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50, ήτοι το σημείο δειγματοληψίας João Gomes Laranjo‑S. Hora (PT 01030) και το σημείο δειγματοληψίας Fr Bartolomeu Mártires‑S. Vítor (PT 01041).

26

Η Επιτροπή παρατηρεί ότι, προκειμένου να διαπιστωθεί υπέρβαση μιας οριακής τιμής που καθορίζεται στο παράρτημα XI της οδηγίας 2008/50 για τον μέσο όρο ανά ημερολογιακό έτος, αρκεί να μετρηθεί σε ένα και μόνο σημείο δειγματοληψίας επίπεδο ρύπανσης ανώτερο της τιμής αυτής. Η Επιτροπή παραπέμπει συναφώς στην απόφαση της 24ης Οκτωβρίου 2019, Επιτροπή κατά Γαλλίας (Υπέρβαση οριακών τιμών διοξειδίου του αζώτου) (C‑636/18, EU:C:2019:900, σκέψη 44). Συναφώς, η μη κοινοποίηση των δεδομένων ποιότητας του αέρα από σημείο δειγματοληψίας στο οποίο είχαν διαπιστωθεί προηγουμένως υπερβάσεις, χωρίς να παρασχεθεί επαρκής αιτιολόγηση, δημιουργεί, κατά την ίδια, αμφιβολίες ως προς την τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής στις δύο επίμαχες ζώνες.

27

Τέλος, η Επιτροπή επισημαίνει ότι, εν πάση περιπτώσει, η Πορτογαλική Δημοκρατία δεν αμφισβήτησε τη μη τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 για τις τρεις οικείες ζώνες και ότι, ως εκ τούτου, παραδέχθηκε την ύπαρξη σχετικής παράβασης.

28

Με το υπόμνημα αντικρούσεως, η Πορτογαλική Δημοκρατία ισχυρίζεται ότι, όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), διαρκής υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 διαπιστώθηκε μόνο στον σταθμό παρακολούθησης της ποιότητας του αέρα της Avenida da Liberdade, ο οποίος βρίσκεται στο κέντρο της Λισσαβώνας (Πορτογαλία), σε ζώνη με πυκνή δόμηση και κοντά σε έναν από τους κύριους άξονες οδικής κυκλοφορίας.

29

Όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), η Πορτογαλική Δημοκρατία, ενώ παραδέχεται ότι η ετήσια οριακή τιμή ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 εξακολούθησε να μην τηρείται μέχρι και το 2019, διευκρινίζει ότι η έλλειψη στοιχείων το 2020 για τα σημεία δειγματοληψίας João Gomes Laranjo-S. Hora (PT 01030) και Fr Bartolomeu Mártires-S. Vítor (PT 01041) οφείλεται σε λειτουργικά προβλήματα που επηρέασαν τους αυτόματους αναλυτές ΝΟ2, τα οποία οδήγησαν στην ακύρωση των μετρήσεων που είχαν ήδη πραγματοποιηθεί, καθώς και στην αντικατάσταση των αναλυτών αυτών. Ισχυρίζεται, δε, ότι τα προβλήματα είχαν εντοπιστεί ήδη από το 2017, αλλά ειδικά μέτρα για την επίλυσή τους κατέστη δυνατόν να ληφθούν μόλις το 2021.

30

Ωστόσο, κατά την Πορτογαλική Δημοκρατία, λαμβανομένων υπόψη των όλως ιδιαίτερων περιστάσεων του 2020, κατά τη διάρκεια του οποίου οι δειγματοληψίες επηρεάστηκαν από τα μέτρα περιορισμού λόγω της πανδημίας COVID‑19, και παρά την ύπαρξη αμφιβολιών ως προς την τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 στα δύο αυτά σημεία δειγματοληψίας, είναι πιθανόν να τηρήθηκε η εν λόγω οριακή τιμή.

31

Εξάλλου, η Πορτογαλική Δημοκρατία υποστηρίζει ότι οι διαπιστωθείσες υπερβάσεις θα μπορούσαν να οφείλονται στην περιορισμένη αποτελεσματικότητα της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης σχετικά με τη μείωση των εκπομπών καυσαερίων, η οποία αποκαλύφθηκε το 2015 στο πλαίσιο της λεγόμενης υπόθεσης «dieselgate». Κατά την ίδια, τα μέτρα που ελήφθησαν σε επίπεδο Ένωσης για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας αυτής δεν έχουν ακόμη αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

32

Τέλος, η Πορτογαλική Δημοκρατία επισημαίνει ότι η πανδημία COVID‑19 είχε επίσης ως αρνητική συνέπεια την ενίσχυση της χρήσης ιδιωτικών μέσων μεταφοράς εις βάρος των δημοσίων, των οποίων η χρήση είχε σημειώσει αυξητική τάση πριν το 2020.

33

Στο υπόμνημά της απαντήσεως, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι, όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), μία διαρκής υπέρβαση σε ένα μεμονωμένο σημείο δειγματοληψίας αρκεί προκειμένου να διαπιστωθεί η μη τήρηση των οριακών τιμών που καθορίζονται στο παράρτημα XI της οδηγίας 2008/50. Κατά συνέπεια, ακόμη και μία διαπίστωση υπέρβασης μόνο στον σταθμό της Avenida da Liberdade αρκεί για να αποδείξει ότι τα οριζόμενα στο εν λόγω παράρτημα δεν τηρήθηκαν στη ζώνη Lisboa Norte.

34

Όσον αφορά την έλλειψη στοιχείων το 2020 για τα σημεία δειγματοληψίας João Gomes Laranjo-S. Hora (PT‑01030) και Fr Bartolomeu Mártires-S. Vítor (PT‑01041), η Επιτροπή παρατηρεί κατ’ ουσίαν ότι ένα κράτος μέλος δεν μπορεί να απαλλαγεί από την υποχρέωση συλλογής και κοινοποίησης στοιχείων σύμφωνα με τις απαιτήσεις της οδηγίας 2008/50 επικαλούμενο ελλείψεις για τις οποίες, εξάλλου, ευθύνεται αποκλειστικά το ίδιο. Ο ισχυρισμός της Πορτογαλικής Δημοκρατίας ότι είναι πιθανόν να τηρήθηκε η ετήσια οριακή τιμή το 2020 στα εν λόγω σημεία δειγματοληψίας, παρά την έλλειψη αξιόπιστων δεδομένων, δεν μπορεί να στηριχθεί σε κανένα στοιχείο.

35

Επιπλέον, όσον αφορά το επιχείρημα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας σχετικά με τον αντίκτυπο της κατάστασης στην οποία αναφέρεται η υπόθεση dieselgate στην επίτευξη των στόχων μείωσης των επιπέδων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι το Δικαστήριο απέρριψε παρόμοια επιχειρήματα με τις αποφάσεις της 24ης Οκτωβρίου 2019, Επιτροπή κατά Γαλλίας (Υπέρβαση οριακών τιμών διοξειδίου του αζώτου) (C‑636/18, EU:C:2019:900, σκέψη 48), και της 10ης Νοεμβρίου 2020, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – ΑΣ10) (C‑644/18, EU:C:2020:895, σκέψη 88).

36

Τέλος, η Επιτροπή σημειώνει ότι το επιχείρημα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας σχετικά με την αύξηση της χρήσης ιδιωτικών μέσων μεταφοράς σε βάρος των δημοσίων το 2020 δεν έχει αποδειχθεί και δεν μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι οι εκπομπές ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα το 2020 ήταν ασυνήθιστα υψηλές.

37

Με το υπόμνημα ανταπαντήσεως, η Πορτογαλική Δημοκρατία απαντά στο επιχείρημα της Επιτροπής ότι το εν λόγω κράτος μέλος παρέλειψε να συλλέξει και να διαβιβάσει τα δεδομένα από τα σημεία δειγματοληψίας PT‑01030 και PT‑01041 για το έτος 2020. Η Πορτογαλική Δημοκρατία διευκρινίζει ότι η αντικατάσταση των ελαττωματικών αυτόματων αναλυτών είχε ακριβώς ως σκοπό να εξασφαλίσει την τήρηση των προδιαγραφών ποιότητας των δεδομένων που προβλέπει η οδηγία 2008/50 και ότι η πρόσκληση υποβολής προσφορών για την αγορά νέων αυτόματων αναλυτών προκηρύχθηκε μόλις τον Ιούνιο του 2021 λόγω οικονομικών περιορισμών. Κατά την ίδια, οι εν λόγω αναλυτές έχουν στο μεταξύ εγκατασταθεί και είναι πλέον λειτουργικοί.

38

Τέλος, προς στήριξη του ισχυρισμού της σχετικά με την αύξηση της χρήσης ιδιωτικών μέσων μεταφοράς εις βάρος των δημοσίων το 2020, η Πορτογαλική Δημοκρατία παραθέτει μια έκθεση εκτίμησης επιπτώσεων την οποία συνέταξε το Instituto da Mobilidade e dos Transportes (Ινστιτούτο Κινητικότητας και Μεταφορών, Πορτογαλία). Διευκρινίζει, δε, ότι ο ισχυρισμός της αποσκοπεί όχι στο να δικαιολογήσει οποιαδήποτε μη φυσιολογική αύξηση των εκπομπών ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα κατά το έτος 2020, αλλά μάλλον στο να εξηγήσει ότι η λήψη πρόσθετων μέτρων ήταν αναγκαία προκειμένου να επανέλθει η τάση αυξημένης χρήσης των δημόσιων μέσων μεταφοράς η οποία είχε σημειωθεί πριν την πανδημία COVID‑19.

39

Κατά το άρθρο 13, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50, όσον αφορά το ΝΟ2, δεν επιτρέπεται υπέρβαση των οριακών τιμών του παραρτήματος XI της οδηγίας από τις ημερομηνίες που αναφέρονται στο παράρτημα αυτό.

40

Το παράρτημα XI, τμήμα B, της οδηγίας προβλέπει ότι από 1ης Ιανουαρίου 2010 η οριακή τιμή ΝΟ2 ανά ημερολογιακό έτος καθορίζεται σε 40 μg/m3.

41

Υπενθυμίζεται συναφώς ότι η αιτίαση περί παραβάσεως του άρθρου 13 της οδηγίας πρέπει να εκτιμηθεί λαμβανομένης υπόψη της πάγιας νομολογίας του Δικαστηρίου κατά την οποία η διαδικασία του άρθρου 258 ΣΛΕΕ στηρίζεται στην αντικειμενική διαπίστωση της μη τήρησης από κράτος μέλος των υποχρεώσεων που υπέχει από τη Συνθήκη ΛΕΕ ή από πράξη του παράγωγου δικαίου [απόφαση της 16ης Φεβρουαρίου 2023, Επιτροπή κατά Ελλάδας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑633/21, EU:C:2023:112, σκέψη 34 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

42

Κατά πάγια νομολογία, η υπέρβαση των οριακών τιμών που έχουν καθοριστεί με την οδηγία 2008/50 όσον αφορά τους ρύπους στον ατμοσφαιρικό αέρα αρκεί αφ’ εαυτής για να διαπιστωθεί παράβαση των διατάξεων του άρθρου 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI της οδηγίας 2008/50 [απόφαση της 16ης Φεβρουαρίου 2023, Επιτροπή κατά Ελλάδας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑633/21, EU:C:2023:112, σκέψη 35 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

43

Η παράβαση των εν λόγω διατάξεων εξετάζεται εντός του πλαισίου αυτού σε επίπεδο ζωνών και οικισμών, η δε υπέρβαση πρέπει να εξετάζεται για κάθε ζώνη ή οικισμό βάσει των καταγραφών σε κάθε σταθμό παρακολούθησης. Προκειμένου να διαπιστωθεί υπέρβαση οριακής τιμής καθοριζόμενης στο παράρτημα XI της ως άνω οδηγίας όσον αφορά τον μέσο όρο ανά ημερολογιακό έτος, αρκεί να μετρηθεί επίπεδο ρύπανσης ανώτερο της συγκεκριμένης οριακής τιμής σε ένα και μόνο σημείο δειγματοληψίας. Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει όριο «de minimis» όσον αφορά τον αριθμό των ζωνών στις οποίες μπορεί να διαπιστωθεί υπέρβαση [πρβλ. απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψεις 86 και 87 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

44

Συναφώς, για να μη διαπιστωθεί συστηματική και διαρκής παράβαση των διατάξεων του άρθρου 13 σε συνδυασμό με το παράρτημα XI της οδηγίας 2008/50 δεν αρκεί να μην υπήρξε υπέρβαση των προβλεπόμενων με τις διατάξεις αυτές οριακών τιμών κατά τη διάρκεια ορισμένων ετών εντός της περιόδου την οποία αφορά η προσφυγή. Πράγματι, όπως προκύπτει από τον ίδιο τον ορισμό της «οριακής τιμής» στο άρθρο 2, σημείο 5, της οδηγίας 2008/50, η οριακή τιμή πρέπει, προκειμένου να αποφεύγονται, να προλαμβάνονται ή να μειώνονται οι επιβλαβείς συνέπειες για την ανθρώπινη υγεία και/ή το περιβάλλον στο σύνολό του, να επιτυγχάνεται εντός δεδομένης προθεσμίας, χωρίς να σημειώνονται στη συνέχεια υπερβάσεις της [απόφαση της 10ης Νοεμβρίου 2020, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – ΑΣ10), C‑644/18, EU:C:2020:895, σκέψη 75].

45

Εν προκειμένω, από την επιχειρηματολογία της Επιτροπής προκύπτει ότι η πρώτη αιτίασή της αφορά την περίοδο από 1ης Ιανουαρίου 2010 έως και το τέλος του 2020, ενώ η αιτιολογημένη γνώμη της 13ης Φεβρουαρίου 2020, για την οποία γίνεται λόγος στη σκέψη 13 της παρούσας απόφασης, αφορούσε μόνον την περίοδο από το 2010 έως και το 2018.

46

Στο πλαίσιο αυτό, υπενθυμίζεται ότι, καίτοι το αντικείμενο προσφυγής λόγω παραβάσεως που ασκείται κατ’ εφαρμογήν του άρθρου 258 ΣΛΕΕ οριοθετείται από την αιτιολογημένη γνώμη της Επιτροπής, οπότε η προσφυγή πρέπει να στηρίζεται στους ίδιους με την αιτιολογημένη γνώμη λόγους και ισχυρισμούς, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι, σε περίπτωση που, όπως εν προκειμένω, η προσφυγή αυτή αποσκοπεί στη διαπίστωση συστηματικής και διαρκούς παράβασης των διατάξεων του άρθρου 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI της οδηγίας 2008/50, δεν μπορεί να αποκλειστεί κατ’ αρχήν η προσκόμιση συμπληρωματικών στοιχείων που αποσκοπούν, στο στάδιο της διαδικασίας ενώπιον του Δικαστηρίου, στην τεκμηρίωση του γενικού και διαρκούς χαρακτήρα της προβαλλόμενης με την προσφυγή παράβασης. Επομένως, το αντικείμενο προσφυγής λόγω προβαλλόμενης διαρκούς παραβάσεως μπορεί να διευρυνθεί ώστε να καλύπτει και πραγματικά περιστατικά μεταγενέστερα της αιτιολογημένης γνώμης, εφόσον αυτά είναι της ίδιας φύσεως και συνιστούν την ίδια συμπεριφορά με εκείνα στα οποία αναφέρεται η γνώμη αυτή [πρβλ. απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψεις 47, 54 και 55 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

47

Όσον αφορά την προβαλλόμενη στην υπό κρίση υπόθεση παράβαση, διαπιστώνεται ότι τα δεδομένα για τα έτη 2019 και 2020 συνιστούν πραγματικά περιστατικά που συνέβησαν μετά την έκδοση της αιτιολογημένης γνώμης της 13ης Φεβρουαρίου 2020, αλλά είναι της ίδιας φύσεως με εκείνα στα οποία αναφερόταν η αιτιολογημένη γνώμη και συνιστούν την ίδια συμπεριφορά, και ότι, ως εκ τούτου, είναι δυνατόν να καλύπτονται από το αντικείμενο της προσφυγής [βλ. κατ’ αναλογίαν, απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψη 57 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

48

Συναφώς, από τα στοιχεία που παρατίθενται στις σκέψεις 20 έως 23 της παρούσας απόφασης προκύπτει ότι οι συγκεντρώσεις ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα στις τρεις επίμαχες ζώνες υπερέβαιναν σημαντικά και τακτικά την ετήσια οριακή τιμή των 40 μg/m3 μεταξύ της 1ης Ιανουαρίου 2010 και του ολόκληρου του έτους 2019. Υπενθυμίζεται ότι τα στοιχεία αυτά κοινοποιήθηκαν από τις ίδιες τις πορτογαλικές αρχές και, επομένως, δεν αμφισβητούνται.

49

Όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), η ετήσια οριακή τιμή που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 ουδέποτε τηρήθηκε κατά την περίοδο αυτή. Με άλλα λόγια, η υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής ήταν μόνιμη από το 2010 έως το 2019. Για τη ζώνη Porto Litoral (PT‑1004), η εν λόγω ετήσια οριακή τιμή τηρήθηκε, κατά την εν λόγω περίοδο, μόνον το 2013 και το 2020. Με άλλα λόγια, η υπέρβαση συνεχίστηκε από το 2010 έως το 2012 και από το 2014 έως το 2019. Τέλος, όσον αφορά την περιοχή του Entre Douro e Minho (PT‑1009), η ίδια ετήσια οριακή τιμή τηρήθηκε, κατά την ίδια περίοδο, μόνον το 2011 και το 2012. Με άλλα λόγια, η υπέρβαση διαπιστώθηκε το 2010 και ήταν αδιάλειπτη από το 2013 έως το 2019.

50

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι, σύμφωνα με τη μνημονευόμενη στη σκέψη 44 της παρούσας απόφασης νομολογία, όσον αφορά την περίοδο από 1ης Ιανουαρίου 2010 έως και το τέλος του 2019, οι διαπιστωθείσες υπερβάσεις πρέπει να θεωρηθούν διαρκείς και συστηματικές, χωρίς η Επιτροπή να υποχρεούται να προσκομίσει συναφώς συμπληρωματικά αποδεικτικά στοιχεία [πρβλ., κατ’ αναλογίαν, απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2), C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψη 82 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

51

Το γεγονός ότι στις ζώνες αυτές τηρήθηκε σε μεμονωμένες περιπτώσεις το 2020 η ετήσια οριακή τιμή που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 δεν σημαίνει ότι οι εν λόγω διαρκείς και συστηματικές υπερβάσεις έπαυσαν κατά τη διάρκεια του έτους αυτού.

52

Πρώτον, όσον αφορά, τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), η Πορτογαλική Δημοκρατία ισχυρίζεται ότι η υπέρβαση περιορίζεται σε ένα μόνο σημείο δειγματοληψίας. Σύμφωνα όμως με τη νομολογία που υπενθυμίζεται στη σκέψη 43 της παρούσας απόφασης, αρκεί να μετρηθεί επίπεδο ρύπανσης ανώτερο της οικείας οριακής τιμής σε ένα μεμονωμένο σημείο δειγματοληψίας για να διαπιστωθεί παράβαση των υποχρεώσεων που απορρέουν από την οδηγία 2008/50. Το γεγονός ότι το εν λόγω σημείο δειγματοληψίας βρίσκεται σε τοποθεσία με πολύ πυκνή δόμηση και αυξημένη οδική κυκλοφορία δεν ασκεί συναφώς επιρροή.

53

Δεύτερον, όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), μολονότι τα στοιχεία που κοινοποίησαν οι πορτογαλικές αρχές δεν ανέφεραν υπερβάσεις για το 2020, επισημαίνεται ότι, αφενός, όπως παραδέχθηκε η Πορτογαλική Δημοκρατία, επρόκειτο για όλως ιδιαίτερο έτος, το οποίο χαρακτηρίστηκε από τις συνέπειες των μέτρων περιορισμού της κυκλοφορίας λόγω της πανδημίας COVID‑19 και ότι, επομένως, η διαπιστωθείσα μείωση των επιπέδων συγκέντρωσης ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα ήταν συγκυριακής φύσεως και, σύμφωνα με τη μνημονευόμενη στη σκέψη 44 της παρούσας απόφασης νομολογία του Δικαστηρίου, δεν αρκεί να μην έχει σημειωθεί, κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου ασυνήθιστου έτους, υπέρβαση των οριακών τιμών που προβλέπονται στην οδηγία 2008/50, προκειμένου να αποκλειστεί η διαπίστωση συστηματικής και διαρκούς παράβασης των διατάξεων του άρθρου 13 σε συνδυασμό με το παράρτημα ΧΙ της οδηγίας.

54

Αφετέρου, τα στοιχεία αυτά δεν περιλαμβάνουν, για το έτος 2020, κανένα αποτέλεσμα σχετικό με δύο σημεία δειγματοληψίας στα οποία κατά τα προηγούμενα έτη είχαν διαπιστωθεί υπερβάσεις της οριακής τιμής, λόγω λειτουργικών προβλημάτων που επηρέασαν τους αυτόματους αναλυτές ΝΟ2 στις συγκεκριμένες ζώνες. Στο πλαίσιο αυτό, δεδομένου ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία παραδέχθηκε ότι τα προβλήματα είχαν εντοπιστεί ήδη από το 2017, χωρίς να ληφθούν εγκαίρως μέτρα για την επίλυσή τους, ο ισχυρισμός της ότι είναι πιθανόν το 2020 η ετήσια οριακή τιμή να τηρήθηκε στα δύο αυτά σημεία δειγματοληψίας δεν μπορεί να στηριχθεί σε κανένα στοιχείο.

55

Τέλος, όσον αφορά το επιχείρημα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας περί προβαλλόμενης έλλειψης αποτελεσματικότητας της νομοθεσίας της Ένωσης στον τομέα της μείωσης των εκπομπών καυσαερίων η οποία, κατά την ίδια, αποκαλύφθηκε στο πλαίσιο της υπόθεσης dieselgate το 2015, υπενθυμίζεται ότι, κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, η νομοθεσία της Ένωσης που διέπει την έγκριση τύπου μηχανοκίνητων οχημάτων δεν απαλλάσσει τα κράτη μέλη από την υποχρέωσή τους να τηρούν τις οριακές τιμές που καθορίζει η οδηγία 2008/50 βάσει των επιστημονικών γνώσεων και της πείρας των κρατών μελών, κατά τρόπο που να αντανακλά το επίπεδο που κρίνεται ενδεδειγμένο από την Ένωση και από τα κράτη μέλη, προκειμένου να αποτρέπονται, να προλαμβάνονται ή να μειώνονται οι επιβλαβείς συνέπειες των ατμοσφαιρικών ρύπων για την ανθρώπινη υγεία και για το περιβάλλον στο σύνολό του [βλ., μεταξύ άλλων, απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 106 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

56

Κατά συνέπεια, η πρώτη αιτίαση πρέπει να γίνει δεκτή.

57

Με τη δεύτερη αιτίασή της, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία παρέβη τις υποχρεώσεις που υπέχει από το άρθρο 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50, εξεταζόμενο τόσο μεμονωμένα όσο και σε συνδυασμό με το παράρτημα XV, τμήμα A, της οδηγίας αυτής, όσον αφορά τις ζώνες Lisboa Norte (PT‑3001), Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), και, ειδικότερα, την υποχρέωση που υπέχει από το άρθρο 23, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, να λάβει τα κατάλληλα μέτρα ώστε η περίοδος υπέρβασης των οριακών τιμών για τον συγκεκριμένο ρύπο να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη.

58

Η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι, βάσει του άρθρου 23, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να εκπονούν σχέδια για την ποιότητα του αέρα σε περίπτωση υπέρβασης των οριακών τιμών που καθορίζονται στο παράρτημα XI της οδηγίας αυτής. Σημειώνει επίσης ότι, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου, μολονότι τα κράτη μέλη διαθέτουν ορισμένο περιθώριο εκτιμήσεως κατά τον καθορισμό των μέτρων που πρέπει να θεσπίσουν, τα μέτρα αυτά πρέπει, εν πάση περιπτώσει, να διασφαλίζουν ότι η περίοδος υπέρβασης των οριακών τιμών που έχουν καθοριστεί για τον οικείο ρύπο είναι όσο το δυνατόν συντομότερη. Η Επιτροπή αναφέρεται συναφώς στην απόφαση της 3ης Ιουνίου 2021, Επιτροπή κατά Γερμανίας (Οριακές τιμές – ΝΟ2) (C‑635/18, EU:C:2021:437, σκέψη 142).

59

Επομένως, κατά την Επιτροπή, η Πορτογαλική Δημοκρατία ήταν υποχρεωμένη να λάβει και να θέσει σε εφαρμογή το συντομότερο δυνατόν τα κατάλληλα για τον σκοπό αυτόν μέτρα. Λαμβανομένων, δε, υπόψη των σημαντικών υπερβάσεων που καταγράφηκαν κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου κατά τρόπο συστηματικό και διαρκή, το εν λόγω κράτος μέλος παρέβη προδήλως την υποχρέωση αυτή.

60

Κατά την ίδια, όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα για την περιοχή Lisboa e Vale do Tejo, το οποίο εγκρίθηκε τον Φεβρουάριο του 2019 και ίσχυε κατά τη λήξη της ταχθείσας με την αιτιολογημένη γνώμη προθεσμίας, ήτοι στις 15 Ιουνίου 2020, δεν ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του παραρτήματος XV, τμήμα A, σημείο 8, στοιχεία βʹ και γʹ, της οδηγίας 2008/50.

61

Σύμφωνα με την Επιτροπή, το σχέδιο αυτό, το οποίο περιλάμβανε πολιτικές και μέτρα που έπρεπε να εφαρμοστούν έως το 2020, με στόχευση κυρίως στον τομέα των μεταφορών, βασιζόταν σε στοιχεία του 2014 και σε ένα μη ρεαλιστικό σύστημα μοντελοποίησης, το οποίο δεν ενημερώθηκε ποτέ, παρά την αύξηση των επιπέδων συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα που διαπιστώθηκε μετά το 2014. Επιπλέον, μετά την εκπόνηση του εν λόγω σχεδίου έπρεπε να εγκριθεί πρόγραμμα εφαρμογής, το οποίο δεν είχε ακόμη εγκριθεί στις 15 Ιουνίου 2020. Η Επιτροπή επισημαίνει ακόμη ότι το σχέδιο αυτό δεν είναι σαφές όσον αφορά το συγκεκριμένο περιεχόμενο ορισμένων μέτρων και το χρονοδιάγραμμα εφαρμογής τους.

62

Επιπλέον, πέραν των ανεπαρκειών του σχεδίου για την ποιότητα του αέρα όσον αφορά την περιφέρεια Lisboa e Vale do Tejo, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι σημειώθηκαν παραβάσεις ως προς την αποτελεσματική εφαρμογή των μέτρων που προβλέπει το σχέδιο αυτό. Σημειώνει, δε, ότι, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου, η διαπίστωση υπέρβασης των οριακών τιμών συνεπάγεται υποχρέωση του οικείου κράτους μέλους όχι μόνο να θεσπίσει το ταχύτερο δυνατόν τα κατάλληλα μέτρα με σχέδιο για την ποιότητα του αέρα, αλλά και να τα θέσει σε εφαρμογή, οπότε το περιθώριο εκτιμήσεως που διαθέτει το εν λόγω κράτος μέλος σε περίπτωση υπέρβασης των οριακών τιμών περιορίζεται, στο πλαίσιο αυτό, από την εν λόγω απαίτηση. Η Επιτροπή αναφέρεται συναφώς στην απόφαση της 10ης Νοεμβρίου 2020, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – ΑΣ10) (C‑644/18, EU:C:2020:895, σκέψη 150).

63

Κατά την Επιτροπή, η Πορτογαλική Δημοκρατία παρέβη εν προκειμένω τις υποχρεώσεις της στο μέτρο που, ακόμη και όταν το σχέδιο αυτό προέβλεπε συγκεκριμένη προθεσμία για την εφαρμογή ενός μέτρου, η προθεσμία αυτή δεν τηρήθηκε σε πολλές περιπτώσεις. Η Επιτροπή παραθέτει διάφορα παραδείγματα μέτρων που δεν εφαρμόστηκαν ή εφαρμόστηκαν μόνον εν μέρει.

64

Ειδικότερα, όσον αφορά τα μέτρα που δεν τέθηκαν σε εφαρμογή, η Επιτροπή παραθέτει, μεταξύ άλλων, την περίπτωση του μέτρου E 2 (κανονιστική απόφαση περί της κυκλοφορίας των οχημάτων που χρησιμοποιούνται για τουριστικές δραστηριότητες στην πόλη της Λισσαβώνας), το οποίο προέβλεπε προθεσμία 180 ημερών για την έκδοση εκτελεστικής κανονιστικής απόφασης από τον δήμο. Η απόφαση αυτή δεν είχε ακόμη εκδοθεί στις 15 Ιουνίου 2020. Η Επιτροπή αναφέρει επίσης την περίπτωση του μέτρου E 3.5 (Διάδρομοι λεωφορείων), το οποίο προέβλεπε τη δημιουργία 8 επιπλέον χιλιομέτρων (km) διαδρόμων που προορίζονταν αποκλειστικά για τα μέσα μαζικής μεταφοράς και το οποίο δεν έχει τεθεί σε εφαρμογή. Η Επιτροπή αναφέρεται επίσης στη μη αποτελεσματική εφαρμογή των μέτρων P 1 (Ενίσχυση της απαίτησης περί ζώνης μειωμένων εκπομπών ρύπων – ΖΜΕ – της πόλης της Λισσαβώνας) και E 1 (Ενίσχυση της παρακολούθησης της ΖΜΕ της πόλης της Λισσαβώνας), για τις οποίες οι ίδιες οι πορτογαλικές αρχές αναγνώρισαν ότι ήταν ουσιώδους σημασίας για την τήρηση των οριακών τιμών ΝΟ2. Όσον αφορά τα εν μέρει εφαρμοσθέντα μέτρα, η Επιτροπή παραθέτει, μεταξύ άλλων, την περίπτωση του μέτρου Ε 3.3 (Επέκταση του δικτύου ποδηλατοδρόμων), το οποίο προέβλεπε επέκταση του δικτύου ποδηλατοδρόμων από 60 km σε 200 km και το οποίο εφαρμόστηκε μόνον εν μέρει (106 km το 2020).

65

Όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), η Επιτροπή παρατηρεί ότι το τελευταίο σχέδιο για την ποιότητα του αέρα για την περιοχή Norte, το οποίο εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2014 και συνοδευόταν από πρόγραμμα εφαρμογής που εγκρίθηκε τον Σεπτέμβριο του 2015, κάλυπτε την περίοδο 2015-2017 και έπαψε να ισχύει το 2018. Επομένως, οι προαναφερθείσες ζώνες δεν καλύπτονται επί του παρόντος από κανένα σχέδιο για την ποιότητα του αέρα. Κατά την Επιτροπή, η κατάσταση αυτή συνιστά ως εκ της φύσεώς της παράβαση του άρθρου 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50.

66

Επιπλέον, το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα για την περίοδο 2015‑2017, όπως εφαρμόστηκε από τις πορτογαλικές αρχές, δεν ήταν σύμφωνο με τις απαιτήσεις του άρθρου 23, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XV, τμήμα A, σημείο 8, της οδηγίας.

67

Ειδικότερα, η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι, αφενός, τα μέτρα που προβλέπονται από το σχέδιο αυτό ήταν ανεπαρκή, καθόσον, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις των ίδιων των πορτογαλικών αρχών, οδήγησαν σε μείωση της ετήσιας μέσης τιμής των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον αέρα μόλις της τάξεως των 4 μg/m3 έως 5 μg/m3. Λαμβανομένων υπόψη των υπερβάσεων που καταγράφηκαν στις εν λόγω ζώνες, η μείωση αυτή δεν ήταν αρκετή για να επιτευχθεί η ετήσια οριακή τιμή που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα. Εξάλλου, κατά την Επιτροπή, πολλά από τα προγραμματισμένα μέτρα ήταν γενικής φύσεως και ο αναμενόμενος αντίκτυπός τους δεν αποτιμήθηκε σε ακριβή μεγέθη. Η Επιτροπή αναφέρει την περίπτωση του μέτρου M 3 (συνεπιβατισμός/car pooling), του οποίου το περιεχόμενο δεν έχει επεξηγηθεί ακριβώς και ο αντίκτυπος δεν έχει αποτιμηθεί σε μεγέθη. Μία από τις δράσεις που υποτίθεται ότι υλοποιήθηκαν στο πλαίσιο του μέτρου αυτού ήταν η απλή ευαισθητοποίηση του πληθυσμού, η οποία πραγματοποιήθηκε με μία μόνο δημοσίευση στο κοινωνικό δίκτυο Facebook.

68

Αφετέρου, τα εν λόγω μέτρα δεν έτυχαν ορθής εφαρμογής. Ειδικότερα, κατά την Επιτροπή πάντοτε, η Πορτογαλική Δημοκρατία παραδέχθηκε ότι εφαρμόστηκαν εν μέρει, ήτοι σε ποσοστό 59 %. Η Επιτροπή αναφέρει πολλά μέτρα που δεν εφαρμόστηκαν ή των οποίων η εφαρμογή καθυστέρησε σημαντικά.

69

Όσον αφορά τα μέτρα που δεν τέθηκαν σε εφαρμογή, η Επιτροπή προβάλλει, μεταξύ άλλων, το παράδειγμα του μέτρου M 8 (Ζώνη μειωμένων εκπομπών), το οποίο έπρεπε να καλύπτει μέρος των Matosinhos, Leça da Palmeira, Senhora da Hora και S. Mameda De Infesta και το οποίο ουδόλως είχε τεθεί σε εφαρμογή στις 15 Ιουνίου 2020. Όσον αφορά τα μέτρα των οποίων η εφαρμογή καθυστέρησε σημαντικά, η Επιτροπή αναφέρει, μεταξύ άλλων, το μέτρο M 2 (Βελτίωση του δικτύου δημόσιων συγκοινωνιών), για το οποίο, εξάλλου, η Πορτογαλική Δημοκρατία δεν παρέσχε καμία διευκρίνιση ούτε ως προς τους συγκεκριμένους επιδιωκόμενους σκοπούς ούτε ως προς τα επιτευχθέντα αποτελέσματα.

70

Επικουρικώς, η Επιτροπή υποβάλλει ανάλυση άλλων μέτρων τα οποία, χωρίς να αποτελούν σχέδια για την ποιότητα του αέρα, κατά την έννοια του άρθρου 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50, παρουσιάστηκαν από την Πορτογαλική Δημοκρατία ως μέτρα που συμβάλλουν στη μείωση των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα.

71

Η Επιτροπή επισημαίνει ότι τα εν λόγω μέτρα είναι εθνικής εμβέλειας και, ως εκ τούτου, δεν αποσκοπούν ειδικά στη μείωση των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στις περιοχές τις οποίες αφορά η υπό κρίση προσφυγή λόγω παραβάσεως.

72

Όσον αφορά την Estratégia Nacional do Ar 2020 (Εθνική στρατηγική για τον αέρα 2020, στο εξής: ENAR 2020), η Επιτροπή υποστηρίζει ότι αποτελεί γενικό κατάλογο μέτρων τα οποία δεν μπορούν να εφαρμοστούν άμεσα και για τα οποία, εξάλλου, δεν προβλέπεται προθεσμία εφαρμογής. Εξάλλου, η ENAR 2020 δεν έχει αναθεωρηθεί από την υιοθέτησή της το 2016 και, ακόμη και αν κατέληγε στην έγκριση πιο φιλόδοξων σχεδίων για την ποιότητα του αέρα στις επίμαχες ζώνες, τα σχέδια αυτά θα έχουν εν πάση περιπτώσει καθυστερήσει, λαμβανομένων υπόψη των υπερβάσεων της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50, οι οποίες διαπιστώθηκαν συνεχώς από το 2010.

73

Τέλος, όσον αφορά τα προγράμματα που χρηματοδοτούνται από το Fundo Ambiental (Ταμείο για το Περιβάλλον, Πορτογαλία), ήτοι ένα πρόγραμμα στήριξης της μείωσης των τιμολογίων των δημόσιων συγκοινωνιών, ένα πρόγραμμα παροχής κινήτρων για την αγορά οχημάτων χαμηλών εκπομπών και ένα πρόγραμμα στήριξης της χρήσης ηλεκτροκίνητων οχημάτων από τους οργανισμούς δημόσιας διοίκησης, η Επιτροπή παρατηρεί ότι το πεδίο εφαρμογής των εν λόγω προγραμμάτων δεν έχει αποτιμηθεί σε συγκεκριμένα μεγέθη και ότι τα προγράμματα αυτά δεν συνιστούν μέτρα στήριξης. Το ίδιο ισχύει, κατά την ίδια, για το πρόγραμμα οικονομικής και κοινωνικής σταθεροποίησης που εγκρίθηκε τον Ιούνιο του 2020, το οποίο αποσκοπεί στην προαγωγή της τηλεργασίας και του οποίου οι συνέπειες δεν έχουν αποτιμηθεί σε συγκεκριμένα μεγέθη, καθώς και για την εθνική εκστρατεία «Por um pais com bom ar» (Για μια χώρα με καθαρό αέρα), η οποία στοχεύει στην εκπαίδευση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών και των επιχειρήσεων στις καλές περιβαλλοντικές πρακτικές.

74

Στο υπόμνημά της αντικρούσεως, η Πορτογαλική Δημοκρατία αμφισβητεί την ύπαρξη παράβασης της υποχρέωσης που επιβάλλει το άρθρο 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50. Υποστηρίζει δε, μεταξύ άλλων, ότι διάφορα μέτρα τέθηκαν σε εφαρμογή τόσο στις συγκεκριμένες ζώνες όσο και σε εθνικό επίπεδο. Διευκρινίζει ακόμη ότι οι προβαλλόμενες παραβάσεις αφορούν πολύ πυκνοκατοικημένες περιοχές, των οποίων οι εκπομπές ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα συνδέονται με την οδική κυκλοφορία και τις συνήθειες ως προς τους τρόπους μετακίνησης.

75

Όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), η Πορτογαλική Δημοκρατία αναφέρει ότι το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα για την περιοχή Lisboa e Vale do Tejo προβλέπει διάφορα μέτρα, ομαδοποιημένα σε οκτώ πολιτικές οι οποίες είναι διαρθρωμένες σύμφωνα με δύο σενάρια, ήτοι ένα «βασικό σενάριο», το οποίο περιλαμβάνει μέτρα υπό υλοποίηση έως το 2023, και ένα «σχεδιαζόμενο σενάριο», το οποίο περιλαμβάνει μέτρα που θα μπορούσαν να προστεθούν σε εκείνα του βασικού σεναρίου και που δεν έχουν ακόμη εγκριθεί.

76

Κατά την Πορτογαλική Δημοκρατία, η απουσία έγκρισης του προγράμματος εφαρμογής των μέτρων δεν εμπόδισε κάποια από τα μέτρα αυτά να εφαρμοστούν ήδη.

77

Στο πλαίσιο αυτό, η Πορτογαλική Δημοκρατία σημειώνει ότι τα μέτρα του βασικού σεναρίου θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε μείωση των εκπομπών ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα κατά 19 % για το σύνολο της πόλης της Λισσαβώνας. Ισχυρίζεται, δε, ότι με την προσθήκη των μέτρων του σχεδιαζόμενου σεναρίου, οι εκπομπές αυτές θα μπορούσαν να μειωθούν κατά περίπου 23 % σε όλη την πόλη. Κατά την ίδια, το σημαντικότερο μέτρο είναι εκείνο που συνδέεται με την ανανέωση του στόλου της εταιρίας δημόσιων συγκοινωνιών Carris. Η Πορτογαλική Δημοκρατία ισχυρίζεται ότι, αν εφαρμοζόταν το σύνολο των μέτρων αυτών, θα ήταν δυνατή για το 2023 η τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα από την οδηγία 2008/50.

78

Όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), η Πορτογαλική Δημοκρατία αναγνωρίζει ότι επί του παρόντος δεν υφίσταται για αυτές κανένα νέο σχέδιο για την ποιότητα του αέρα. Παραδέχεται επίσης ότι το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα κατά την περίοδο 2015-2017 δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα όσον αφορά τη μείωση των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα.

79

Ωστόσο, η Πορτογαλική Δημοκρατία ισχυρίζεται ότι οι περιφερειακές αρχές αναζητούν πρόσθετα μέτρα που θα μπορούσαν να συμβάλουν στη μείωση αυτή και επιδιώκουν να συντονιστούν με τους οργανισμούς τοπικής αυτοδιοίκησης του Porto, του Matosinhos και της Braga προκειμένου να αξιολογήσουν την ικανότητα των τελευταίων να εφαρμόσουν τέτοια μέτρα. Κατά την Πορτογαλική Δημοκρατία, πρέπει ακόμη να ληφθεί υπόψη ότι η πανδημία COVID‑19 καθυστέρησε τις προσπάθειες για τον περιορισμό των διαπιστωθεισών υπερβάσεων.

80

Με το υπόμνημά της απαντήσεως, η Επιτροπή υποστηρίζει γενικώς ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία δεν επικαλείται νέα στοιχεία προς στήριξη της θέσης της.

81

Όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), η Επιτροπή ισχυρίζεται ότι, λαμβανομένου υπόψη, μεταξύ άλλων, του γεγονότος ότι οι οικείες αρχές δεν έχουν ακόμη καταρτίσει πρόγραμμα εφαρμογής του σχεδίου για την ποιότητα του αέρα που εγκρίθηκε το 2019, καθώς και του πολύ αργού ρυθμού εκτέλεσης που έχει διαπιστωθεί μέχρι σήμερα, τα μέτρα που έλαβε και έθεσε σε εφαρμογή η Πορτογαλική Δημοκρατία δεν εξασφαλίζουν όσο το δυνατόν συντομότερη περίοδο υπέρβασης των οριακών τιμών για τον εν λόγω ρύπο, με αποτέλεσμα να στοιχειοθετείται παράβαση του άρθρου 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50.

82

Όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), από την έλλειψη σχεδίων σε ισχύ για την ποιότητα του αέρα και από τον πολύ αργό ρυθμό εκτέλεσης που έχει διαπιστωθεί μέχρι σήμερα, η Επιτροπή συνάγει επίσης παράβαση της διάταξης αυτής.

83

Τέλος, η Επιτροπή παρατηρεί ότι η ανεπάρκεια των μέτρων που έλαβε και έθεσε σε εφαρμογή η Πορτογαλική Δημοκρατία από το 2010 προκειμένου να εξασφαλίσει ότι η περίοδος υπέρβασης των οριακών τιμών για τον συγκεκριμένο ρύπο θα είναι όσο το δυνατόν συντομότερη δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από μια πανδημία που ενέσκηψε το 2020.

84

Με το υπόμνημα ανταπαντήσεως, όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), η Πορτογαλική Δημοκρατία επαναλαμβάνει το επιχείρημά της ότι η απουσία επίσημης έγκρισης του προγράμματος εφαρμογής του σχεδίου για την ποιότητα του αέρα δεν εμπόδισε την εφαρμογή των μέτρων που προβλέπονται στο πλαίσιο του βασικού σεναρίου. Ορισμένα από τα μέτρα αυτά υλοποιήθηκαν μέσω του Ταμείου για το Περιβάλλον ή μέσω προγραμμάτων χρηματοδότησης των οργανισμών τοπικής αυτοδιοίκησης.

85

Κατά την ίδια, τούτο ισχύει, μεταξύ άλλων, για το μέτρο που αποσκοπεί στην ανανέωση του στόλου λεωφορείων της εταιρίας δημόσιων συγκοινωνιών Carris, το οποίο θα μπορούσε να συμβάλει στη μείωση των εκπομπών ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα στην πόλη της Λισσαβώνας κατά 8 % έως το 2023. Τα εν λόγω μέτρα, τα οποία βρίσκονται ήδη στο στάδιο της εφαρμογής, πρόκειται να συμπληρωθούν με ένα πρόσθετο μέτρο, το οποίο θα συνίσταται στην προσφορά δωρεάν εισιτηρίων για τα μέσα μαζικής μεταφοράς στα άτομα ηλικίας κάτω των 23 ετών και άνω των 65 ετών.

86

Τέλος, η Πορτογαλική Δημοκρατία αναφέρεται στις πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν στο πλαίσιο της ENAR 2020 και του Ταμείου για το Περιβάλλον σε εθνικό επίπεδο, όπως το πρόγραμμα κινήτρων για την αγορά οχημάτων χαμηλών εκπομπών και στήριξης της χρήσης ηλεκτροκινούμενων μέσων μεταφοράς από τους οργανισμούς δημόσιας διοίκησης. Κατά την ίδια, οι πρωτοβουλίες αυτές, οι οποίες χρονολογούνται από το 2017, ωφελούν, μεταξύ άλλων, τις ζώνες Lisboa Norte (PT‑3001), Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009).

87

Κατά το άρθρο 23, παράγραφος 1, πρώτο έως τρίτο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50, όταν, σε συγκεκριμένες ζώνες ή οικισμούς, τα επίπεδα των ρύπων στον αέρα υπερβαίνουν κάθε οριακή τιμή, τα κράτη μέλη μεριμνούν ώστε να εκπονούνται σχέδια για την ποιότητα του αέρα για τις εν λόγω ζώνες ή οικισμούς με σκοπό να επιτευχθούν οι αντίστοιχες οριακές τιμές που καθορίζονται στο παράρτημα XI της οδηγίας αυτής. Σε περίπτωση υπέρβασης αυτών των οριακών τιμών, για τις οποίες έχει ήδη παρέλθει η προβλεπόμενη προθεσμία, τα σχέδια για την ποιότητα του αέρα προβλέπουν κατάλληλα μέτρα ώστε η περίοδος υπέρβασης να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη.

88

Τα εν λόγω σχέδια για την ποιότητα του αέρα περιλαμβάνουν τουλάχιστον τις πληροφορίες που αναφέρονται στο τμήμα A του παραρτήματος XV της οδηγίας. Σύμφωνα με το σημείο 8 του τμήματος Α του παραρτήματος αυτού, απαιτούνται οι πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα για τη μείωση της ρύπανσης, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται ο κατάλογος και η περιγραφή όλων των μέτρων που προβλέπονται στο έργο, το χρονοδιάγραμμα εφαρμογής των μέτρων αυτών και η εκτίμηση της αναμενόμενης βελτίωσης της ποιότητας του αέρα, καθώς και του χρόνου που απαιτείται για την επίτευξη των στόχων.

89

Κατά πάγια νομολογία, το άρθρο 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50 έχει ευρύ πεδίο εφαρμογής καθόσον διέπει, χωρίς χρονικό περιορισμό, τις υπερβάσεις κάθε οριακής τιμής ρύπου η οποία καθορίζεται με την εν λόγω οδηγία, εφόσον έχει παρέλθει η προθεσμία για την εφαρμογή της οριακής τιμής, ανεξαρτήτως του αν η σχετική προθεσμία ορίζεται από την ίδια την οδηγία ή έχει ταχθεί από την Επιτροπή βάσει του άρθρου 22 της οδηγίας [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 152 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

90

Επισημαίνεται επίσης ότι το άρθρο 23 της οδηγίας 2008/50 συνδέει άμεσα, αφενός, την υπέρβαση των οριακών τιμών ΝΟ2 οι οποίες καθορίζονται βάσει των διατάξεων του άρθρου 13, παράγραφος 1, σε συνδυασμό με το παράρτημα XI της οδηγίας και, αφετέρου, την εκπόνηση σχεδίων για την ποιότητα του αέρα [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 153 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

91

Τα σχέδια αυτά μπορούν να εκπονηθούν μόνο βάσει της ισορροπίας μεταξύ, αφενός, του σκοπού της μείωσης του κινδύνου ρύπανσης και, αφετέρου, των διαφόρων εμπλεκομένων δημοσίων και ιδιωτικών συμφερόντων [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 154 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

92

Ως εκ τούτου, το γεγονός ότι ένα κράτος μέλος υπερβαίνει τις οριακές τιμές NO2 δεν αρκεί αφ’ εαυτού για να γίνει δεκτό ότι το συγκεκριμένο κράτος μέλος παρέβη τις υποχρεώσεις που προβλέπει το άρθρο 23, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50 [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 155 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

93

Ωστόσο, από το άρθρο 23, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50 προκύπτει ότι, καίτοι τα κράτη μέλη διαθέτουν σε ορισμένο βαθμό ευχέρεια επιλογής κατά τον καθορισμό των μέτρων που πρόκειται να λάβουν, τα μέτρα αυτά πρέπει, εν πάση περιπτώσει, να εξασφαλίζουν ότι η περίοδος υπέρβασης των οριακών τιμών που έχουν καθοριστεί για τον οικείο ρύπο θα είναι όσο το δυνατόν συντομότερη [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 156 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

94

Υπό τις συνθήκες αυτές, πρέπει να εξακριβωθεί, με χωριστή ανάλυση της κάθε περίπτωσης, αν τα σχέδια τα οποία εκπόνησε το οικείο κράτος μέλος συνάδουν προς το άρθρο 23, παράγραφος 1, δεύτερο εδάφιο, της οδηγίας 2008/50 [απόφαση της 12ης Μαΐου 2022, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – NO2), C‑573/19, EU:C:2022:380, σκέψη 157 και εκεί μνημονευόμενη νομολογία].

95

Κατά περίπτωση πρέπει επίσης να εξετάζεται και το αν τα ληφθέντα μέτρα έχουν πράγματι τεθεί σε εφαρμογή. Ειδικότερα, κατά τη νομολογία, η διαπίστωση υπέρβασης των οριακών τιμών συνεπάγεται υποχρέωση του οικείου κράτους μέλους όχι μόνο να θεσπίσει το ταχύτερο δυνατόν τα κατάλληλα μέτρα με σχέδιο για την ποιότητα του αέρα, αλλά και να τα θέσει σε εφαρμογή, οπότε το περιθώριο εκτιμήσεως που διαθέτει το εν λόγω κράτος μέλος σε περίπτωση υπέρβασης των οριακών τιμών περιορίζεται, στο πλαίσιο αυτό, από την εν λόγω απαίτηση [πρβλ. συναφώς απόφαση της 10ης Νοεμβρίου 2020, Επιτροπή κατά Ιταλίας (Οριακές τιμές – ΑΣ10), C‑644/18, EU:C:2020:895, σκέψη 150].

96

Εν προκειμένω, όσον αφορά τη ζώνη Lisboa Norte (PT‑3001), προκύπτει ότι το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα που ίσχυε στις 15 Ιουνίου 2020 παρουσίαζε ελλείψεις, καθόσον στηριζόταν σε μη ενημερωμένα στοιχεία του 2014, καθώς και κενά ως προς το συγκεκριμένο περιεχόμενο ορισμένων μέτρων και ως προς το χρονοδιάγραμμα εφαρμογής τους.

97

Επιπλέον, το σχέδιο αυτό έπρεπε να συνοδεύεται από πρόγραμμα εφαρμογής το οποίο δεν είχε εγκριθεί επισήμως στις 15 Ιουνίου 2020. Έστω και αν, όπως υποστηρίζει η Πορτογαλική Δημοκρατία, αυτή η απουσία έγκρισης δεν εμπόδισε τη λήψη σειράς μέτρων, από τις πληροφορίες που παρέσχε η Επιτροπή, οι οποίες δεν αμφισβητήθηκαν από την Πορτογαλική Δημοκρατία, προκύπτει ότι η εκτέλεση των μέτρων αυτών ήταν καθυστερημένη και μερική. Εξάλλου, από τα στοιχεία που προσκόμισε η Πορτογαλική Δημοκρατία προκύπτει ότι η λήψη και η εφαρμογή όλων των σχεδιαζόμενων μέτρων θα μπορούσε να οδηγήσει στην τήρηση της ετήσιας οριακής τιμής ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα που καθορίζεται με την οδηγία 2008/50 το νωρίτερο το 2023.

98

Εν πάση περιπτώσει, δεδομένου ότι η υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής που έχει καθοριστεί για το ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα με την οδηγία 2008/50 συνεχίστηκε από το 2010 έως και το 2020, διαπιστώνεται ότι τα μέτρα που έλαβαν και εφάρμοσαν οι πορτογαλικές αρχές προδήλως δεν εξασφάλισαν όσο το δυνατόν συντομότερη περίοδο υπέρβασης των οριακών τιμών για τον συγκεκριμένο ρύπο, με αποτέλεσμα να στοιχειοθετείται η μη τήρηση του άρθρου 23, παράγραφος 1, τόσο εξεταζόμενου μεμονωμένα όσο και σε συνδυασμό με το παράρτημα XV, τμήμα A, της οδηγίας αυτής.

99

Όσον αφορά τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009), επισημαίνεται ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία αποδέχεται την απουσία οποιουδήποτε σχεδίου για την ποιότητα του αέρα από το 2017. Όπως ορθώς υποστήριξε η Επιτροπή, μια τέτοια κατάσταση συνιστά, αυτή καθεαυτήν, παράβαση του άρθρου 23, παράγραφος 1, της οδηγίας 2008/50, λαμβανομένων υπόψη των υπερβάσεων που διαπιστώθηκαν στις ζώνες αυτές.

100

Όσον αφορά το σχέδιο για την ποιότητα του αέρα για την περίοδο 2015-2017, διαπιστώνεται ότι τα ληφθέντα μέτρα ήταν εγγενώς ανεπαρκή, λαμβανομένων υπόψη των εκτιμήσεων των ίδιων των πορτογαλικών αρχών. Επιπλέον, σύμφωνα με τις πληροφορίες που παρέσχε η Επιτροπή και τις οποίες δεν αμφισβήτησε η Πορτογαλική Δημοκρατία, η εφαρμογή τους αποδείχθηκε καθυστερημένη και μερική. Η ίδια η Πορτογαλική Δημοκρατία παραδέχεται ότι το σχέδιο αυτό δεν είχε τα αναμενόμενα αποτελέσματα όσον αφορά τη μείωση των συγκεντρώσεων ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα και ότι, παρά τη διαπίστωση αυτή, κανένα νέο σχέδιο δεν εκπονήθηκε μετά το 2017.

101

Συναφώς, δεν μπορεί να γίνει δεκτό το επιχείρημα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας περί του αντικτύπου που είχε η πανδημία COVID‑19 στη λήψη και την εφαρμογή των κατάλληλων μέτρων. Πράγματι, όπως επισήμανε η Επιτροπή, η ανεπάρκεια των μέτρων που έπρεπε να έχουν ληφθεί και εφαρμοστεί από το 2010, προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι η περίοδος υπέρβασης των οριακών τιμών που έχουν καθοριστεί για τον συγκεκριμένο ρύπο θα ήταν όσο το δυνατόν συντομότερη, δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από μια πανδημία που ενέσκηψε το 2020.

102

Τέλος, η ύπαρξη πρωτοβουλιών σε εθνικό επίπεδο οι οποίες θα μπορούσαν εμμέσως να βελτιώσουν την ποιότητα του αέρα στις οικείες ζώνες δεν μπορεί να καλύψει τις ανεπάρκειες, ακόμη δε λιγότερο την απουσία, σχεδίων για την ποιότητα του αέρα στις περιοχές αυτές. Πράγματι, από το άρθρο 23 και το παράρτημα XV της οδηγίας 2008/50 προκύπτει σαφώς ότι το οικείο κράτος μέλος οφείλει να εκπονήσει σχέδιο για την ποιότητα του αέρα, το οποίο να περιλαμβάνει κατάλληλα μέτρα για κάθε ζώνη την οποία αφορά. Υπό τις συνθήκες αυτές, το επιχείρημα της Πορτογαλικής Δημοκρατίας σχετικά με τις πρωτοβουλίες που αναλήφθηκαν στο πλαίσιο της ENAR 2020 και του Ταμείου για το Περιβάλλον και σχετικά με τον αντίκτυπό τους στις συγκεντρώσεις ΝΟ2 στον ατμοσφαιρικό αέρα των εν λόγω ζωνών δεν μπορεί να γίνει δεκτό.

103

Επομένως, η παράβαση των επιταγών του άρθρου 23, παράγραφος 1, και του παραρτήματος XV της οδηγίας 2008/50 στοιχειοθετείται και για τις ζώνες Porto Litoral (PT‑1004) και Entre Douro e Minho (PT‑1009).

104

Κατά συνέπεια, η δεύτερη αιτίαση πρέπει να γίνει δεκτή.

105

Λαμβανομένου υπόψη του συνόλου των προεκτεθέντων, διαπιστώνεται ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία:

106

Βάσει του άρθρου 138, παράγραφος 1, του Κανονισμού Διαδικασίας του Δικαστηρίου, ο ηττηθείς διάδικος καταδικάζεται στα δικαστικά έξοδα, εφόσον υπάρχει σχετικό αίτημα του νικήσαντος διαδίκου. Δεδομένου ότι η Πορτογαλική Δημοκρατία ηττήθηκε, πρέπει να καταδικαστεί στα δικαστικά έξοδα, σύμφωνα με το σχετικό αίτημα της Επιτροπής.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (έκτο τμήμα) αποφασίζει: