1.

Στο Βέλγιο, μια στεγαστική εταιρία παροχής δημόσιας υπηρεσίας και ένας δήμος αποφάσισαν να συνάψουν συμφωνία-πλαίσιο για τη σύναψη δημοσίων συμβάσεων. Σύμφωνα με αυτή, μία σύμβαση για την παροχή τεχνικής συνδρομής σε σχέση με την κατασκευή κατοικιών και μία σύμβαση υπηρεσιών καταγραφής αμίαντου δεν θα ανατίθεντο με διαγωνισμό, αλλά με απευθείας ανάθεση σε τρίτο φορέα, επίσης δημόσιο.

2.

Η αρχή που είναι επιφορτισμένη από την Κυβέρνηση της Βαλλονίας με την εποπτεία της δράσης των στεγαστικών εταιριών παροχής δημόσιας υπηρεσίας ακύρωσε την προαναφερθείσα συμφωνία-πλαίσιο με την αιτιολογία ότι, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν πληρούνταν οι προϋποθέσεις για την απευθείας ανάθεση των συμβάσεων.

3.

Οι δύο υπογράφοντες τη συμφωνία προσέφυγαν έκαστος κατά της ακύρωσής της, καθόσον, κατά την κρίση τους, η απευθείας ανάθεση ήταν συμβατή με την οδηγία 2014/24/ΕΕ ( 2 ). Η διαφορά έχει αχθεί ενώπιον του Ανωτάτου Διοικητικού Δικαστηρίου του Βελγίου, το οποίο υποβάλλει στο Δικαστήριο δύο αιτήσεις προδικαστικής αποφάσεως.

4.

Σύμφωνα με την αιτιολογική σκέψη 31:

«Υπάρχει σοβαρή νομική ασάφεια σχετικά με τον βαθμό στον οποίο οι συμβάσεις που συνάπτονται μεταξύ φορέων του δημόσιου τομέα θα πρέπει να καλύπτονται από τους κανόνες περί δημοσίων [συμβάσεων]. Η σχετική νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης ερμηνεύεται διαφορετικά από τα διάφορα κράτη μέλη, ακόμα και από τις διάφορες αναθέτουσες αρχές. Κατά συνέπεια, κρίνεται αναγκαίο να αποσαφηνιστεί σε ποιες περιπτώσεις οι συμβάσεις που συνάπτονται εντός του δημόσιου τομέα δεν υπόκεινται στην εφαρμογή των κανόνων περί δημοσίων [συμβάσεων].

Η εν λόγω αποσαφήνιση θα πρέπει να βασίζεται στις αρχές που έχουν διατυπωθεί στη σχετική νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το γεγονός ότι οι συμβαλλόμενοι σε μια συμφωνία είναι οι ίδιοι δημόσιες αρχές δεν αποκλείει από μόνο του την εφαρμογή των κανόνων περί δημοσίων [συμβάσεων]. Εντούτοις, η εφαρμογή των κανόνων περί δημοσίων [συμβάσεων] δεν πρέπει να παρεμποδίζει το δικαίωμα των δημόσιων αρχών να εκτελούν τα καθήκοντα παροχής δημόσιων υπηρεσιών που τους ανατίθενται χρησιμοποιώντας ίδιους πόρους, συνεργαζόμενες, ενδεχομένως, με άλλες δημόσιες αρχές.

[…]»

5.

Η αιτιολογική σκέψη 33 αναφέρει τα εξής:

«Οι αναθέτουσες αρχές θα πρέπει να μπορούν να επιλέξουν να παρέχουν από κοινού τις δημόσιες υπηρεσίες τους μέσω συνεργασίας, χωρίς να υποχρεούνται να χρησιμοποιούν κάποια ιδιαίτερη νομική μορφή. Η συνεργασία αυτή μπορεί να καλύπτει όλα τα είδη των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την εκτέλεση υπηρεσιών και υποχρεώσεων παροχής υπηρεσιών που ανατίθενται στις συμμετέχουσες αρχές ή αναλαμβάνονται από αυτές, όπως υποχρεωτικά ή εθελούσια καθήκοντα τοπικών ή περιφερειακών αρχών ή υπηρεσίες που ανατίθενται σε συγκεκριμένους οργανισμούς δημοσίου δικαίου. Οι υπηρεσίες που παρέχονται από τις διάφορες συμμετέχουσες αρχές δεν είναι απαραίτητο να είναι όμοιες· μπορούν επίσης να είναι συμπληρωματικές.

Οι συμβάσεις για την από κοινού παροχή δημόσιων υπηρεσιών δεν θα πρέπει να υπόκεινται στην εφαρμογή των κανόνων που ορίζονται στην παρούσα οδηγία, υπό τις προϋποθέσεις ότι αυτές συνάπτονται αποκλειστικά μεταξύ αναθετουσών αρχών, ότι η υλοποίηση της συνεργασίας αυτής εξυπηρετεί αποκλειστικά σκοπούς που αφορούν το δημόσιο συμφέρον και ότι κανένας ιδιωτικός πάροχος υπηρεσιών δεν περιέρχεται σε πλεονεκτική θέση έναντι των ανταγωνιστών του.

Για να πληροί τις προϋποθέσεις αυτές, η συνεργασία θα πρέπει να στηρίζεται σε συνεργατική αντίληψη. Αυτό δεν συνεπάγεται ότι όλες οι συμμετέχουσες αρχές αναλαμβάνουν την εκτέλεση βασικών συμβατικών υποχρεώσεων, εφόσον αναλαμβάνουν δέσμευση να συμβάλουν στη συνεργατική εκτέλεση της σχετικής δημόσιας υπηρεσίας. Επιπροσθέτως, η υλοποίηση της συνεργασίας, συμπεριλαμβανομένων τυχόν χρηματοοικονομικών συναλλαγών μεταξύ συμμετεχουσών αναθετουσών αρχών, θα πρέπει να εξυπηρετεί αποκλειστικά σκοπούς που αφορούν το δημόσιο συμφέρον.»

6.

Το άρθρο 12 («Δημόσιες συμβάσεις μεταξύ φορέων του δημοσίου τομέα») έχει ως εξής:

«1.   Μια δημόσια σύμβαση που ανατίθεται από αναθέτουσα αρχή σε άλλο νομικό πρόσωπο ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της παρούσας οδηγίας, εάν πληρούνται οι κατωτέρω σωρευτικές προϋποθέσεις:

[…]

3.   Μια αναθέτουσα αρχή που δεν ασκεί έλεγχο κατά την έννοια της παραγράφου 1 σε νομικό πρόσωπο ιδιωτικού ή δημοσίου δικαίου μπορεί, εντούτοις, να αναθέσει δημόσια σύμβαση στο εν λόγω νομικό πρόσωπο χωρίς να εφαρμόσει τις διατάξεις της παρούσας οδηγίας, εφόσον πληρούνται οι ακόλουθες σωρευτικές προϋποθέσεις:

4.   Μια σύμβαση η οποία συνάπτεται αποκλειστικά μεταξύ δύο ή περισσότερων αναθετουσών αρχών δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της παρούσας οδηγίας, εφόσον πληρούνται όλες οι κατωτέρω προϋποθέσεις:

[…]»

7.

Η Société de logement de service publique Sambre & Biesme ( 3 ) είναι δημόσιος φορέας υπό τη νομική μορφή της συνεταιριστικής εταιρίας περιορισμένης ευθύνης. Οι κύριοι εταίροι της είναι οι Δήμοι Farciennes και Aiseau-Presles. Εντάσσεται στο δίκτυο των στεγαστικών εταιριών παροχής δημόσιας υπηρεσίας της Βαλλονίας (Βέλγιο).

8.

Το 2015, η SLSP Sambre και Biesme και ο Δήμος Farciennes αποφάσισαν να δημιουργήσουν στη Farciennes «οικολογικό οικισμό» με περίπου 150 κατοικίες, δημόσιες και ιδιωτικές. Δοθείσης της κλίμακας του έργου, τα μέρη ζήτησαν τη συνδρομή του Intercommunale pour la gestion et la réalisation d’études techniques et économiques ( 4 ), φορέα ο οποίος περιβάλλεται ομοίως τη νομική μορφή συνεταιριστικής εταιρίας περιορισμένης ευθύνης.

9.

Ο IGRETEC απαρτίζεται αποκλειστικά από νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου. Το 2016 αριθμούσε, μεταξύ των μελών του, περισσότερους από 70 δήμους (μεταξύ των οποίων και τον Δήμο Farciennes) και περισσότερες από 50 άλλες «δημόσιες αρχές». Οι δήμοι κατείχαν 5054351 εταιρικά μερίδια με δικαίωμα ψήφου και οι λοιπές δημόσιες αρχές 17126 τέτοια μερίδια.

10.

Το καταστατικό του IGRETEC παρέχει στους δήμους την πλειοψηφία των ψήφων καθώς και την προεδρία στα διάφορα διοικητικά όργανα. Οι αποφάσεις των οργάνων αυτών λαμβάνονται κατά πλειοψηφία των δήμων-μελών του συνεταιρισμού.

11.

Κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών, ένας δημοτικός σύμβουλος του Δήμου Farciennes, ο οποίος ήταν επίσης μέλος του διοικητικού συμβουλίου της SLSP Sambre και Biesme, μετείχε στο διοικητικό συμβούλιο του IGRETEC.

12.

Στις 29 Οκτωβρίου 2015, η SLSP Sambre και Biesme αποφάσισε να αγοράσει ένα μόνον εταιρικό μερίδιο στον IGRETEC, αξίας ύψους 6,20 ευρώ, προκειμένου να έχει τη δυνατότητα να επωφεληθεί των υπηρεσιών του. Απέκτησε κατ’ αυτόν τον τρόπο την ιδιότητα του εταίρου διαδημοτικού συνεταιρισμού, έστω και αν η συμμετοχή της ήταν απλώς συμβολική ( 5 ).

13.

Τον Ιανουάριο του 2017, ο Δήμος Farciennes και η SLSP Sambre και Biesme κατήρτισαν σχέδιο συμφωνίας-πλαισίου προκειμένου να καθορίσουν τα αντίστοιχα δικαιώματα και υποχρεώσεις τους κατά τη μελέτη και κατασκευή του οικολογικού οικισμού στη Farciennes. Η συμφωνία περιείχε τις ακόλουθες ρήτρες:

14.

Στις 9 Φεβρουαρίου 2017, το διοικητικό συμβούλιο της SLSP Sambre και Biesme αποφάσισε: α) «να εγκρίνει τη σύναψη συμφωνίας-πλαισίου για τις κοινές συμβάσεις με τον Δήμο Farciennes» και β) «να μην προκηρύξει διαγωνισμό για την ανάθεση της δημόσιας σύμβασης υπηρεσιών καταγραφής αμιάντου», της οποίας τη συγγραφή υποχρεώσεων είχε εγκρίνει, «δεδομένης της σχέσης in house μεταξύ της SLSP Sambre και Biesme και του IGRETEC». Η συγγραφή υποχρεώσεων περιγράφεται ως το πρώτο στάδιο υλοποίησης του έργου του οικολογικού οικισμού στο Farciennes.

15.

Στις 10 Φεβρουαρίου 2017, επίτροπος της SWL, αρμόδιος για την SLSP Sambre και Biesme, άσκησε προσφυγή ενώπιον της ίδιας της SWL κατά των δύο προαναφερθεισών αποφάσεων (στο εξής: επίμαχες αποφάσεις). Η SWL ενεργεί για λογαριασμό της Κυβέρνησης της Βαλλονίας ως εποπτική αρχή των στεγαστικών εταιριών παροχής δημόσιας υπηρεσίας.

16.

Στις 25 Φεβρουαρίου 2017, η SWL ακύρωσε τις επίμαχες αποφάσεις για τον λόγο ότι η σύμβαση για την παροχή τεχνικής συνδρομής (άρθρο 5 της συμφωνίας-πλαισίου) και η σύμβαση υπηρεσιών καταγραφής αμίαντου είχαν ανατεθεί στον IGRETEC χωρίς δημόσιο διαγωνισμό.

17.

Κατά την κρίση της SWL:

18.

Δεδομένου ότι οι αποφάσεις της SWL είναι δεκτικές προσφυγής ενώπιον των διοικητικών δικαστηρίων, η SLSP Sambre και Biesme και ο Δήμος Farciennes προσέβαλαν, αυτοτελώς, τις επίμαχες αποφάσεις.

19.

Το Conseil d’État (Συμβούλιο της Επικρατείας, Βέλγιο), το οποίο καλείται να αποφανθεί επί των εν λόγω προσφυγών, υποβάλλει στο Δικαστήριο δύο αιτήσεις προδικαστικής αποφάσεως.

20.

Όσον αφορά την πρώτη (υπόθεση C‑383/21) υποβάλλει τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

21.

Με τη δεύτερη αίτηση προδικαστικής αποφάσεως (υπόθεση C‑384/21), το αιτούν δικαστήριο, πέραν των ανωτέρω, υποβάλλει τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

22.

Οι αιτήσεις προδικαστικής αποφάσεως περιήλθαν στο Δικαστήριο στις 24 Ιουνίου 2021. Αποφασίστηκε η συνεκδίκαση των δύο αυτών υποθέσεων προς διευκόλυνση της έγγραφης και της προφορικής διαδικασίας και προς έκδοση κοινής απόφασης.

23.

Γραπτές παρατηρήσεις κατέθεσαν η SLSP Sambre και Biesme, ο Δήμος Farciennes, η Βελγική Κυβέρνηση και η Επιτροπή. Όλοι οι ανωτέρω παρέστησαν στην επ’ ακροατηρίου συζήτηση της 30ής Μαρτίου 2022.

24.

Καθ’ υπόδειξιν του Δικαστηρίου, οι παρούσες προτάσεις θα επικεντρωθούν στο πρώτο ερώτημα αμφοτέρων των υποθέσεων και στο τέταρτο και πέμπτο ερώτημα της δεύτερης υπόθεσης.

25.

Σύμφωνα με το αιτούν δικαστήριο, ο βελγικός νόμος περί μεταφοράς της οδηγίας 2014/24 στο εθνικό δίκαιο δεν είχε ακόμη τεθεί σε ισχύ κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών, παρά το γεγονός ότι η προθεσμία μεταφοράς είχε πλέον παρέλθει ( 8 ).

26.

Με τις προσφυγές τους, οι προσφεύγουσες υποστηρίζουν ότι το άρθρο 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24 έχει άμεσο αποτέλεσμα, καθόσον περιέχει ανεπιφύλακτες και αρκούντως ακριβείς διατάξεις που θεσπίζουν δικαιώματα για τους ιδιώτες, τα οποία οι τελευταίοι μπορούν να επικαλεστούν έναντι του κράτους και όλων των διοικητικών οργάνων του ( 9 ).

27.

Η Βελγική Κυβέρνηση και η Επιτροπή ( 10 ) διατυπώνουν αντίθετη άποψη. Υποστηρίζουν ότι το άρθρο 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24 δεν πληροί τις προϋποθέσεις παραγωγής άμεσου αποτελέσματος, καθόσον, εν συνόψει:

28.

Το αποτέλεσμα που εν συνεχεία υποστηρίζω (εφαρμογή εν προκειμένω του άρθρου 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24) θα μπορούσε, στην πράξη, να επιτευχθεί είτε μέσω της παραδοχής ότι το ενδεχόμενο άμεσο αποτέλεσμα των εν λόγω διατάξεων ωφελεί τους οικείους δημόσιους φορείς, οι οποίοι θα μπορούσαν να το επικαλεστούν έναντι του κράτους, είτε απλώς με το επιχείρημα ότι, ελλείψει εμπρόθεσμης μεταφοράς της οδηγίας, οι εν λόγω φορείς δεσμεύονταν από τις οικείες διατάξεις. Φρονώ ότι η δεύτερη αυτή θέση είναι η ορθή.

29.

Κατά τη γνώμη μου, η λογική που διαπνέει τα προδικαστικά αυτά ερωτήματα δεν είναι η πλέον ορθή. Εάν ήταν, η απάντηση θα έπρεπε να κινηθεί προς την κατεύθυνση που υποστήριξε η SWL στο πλαίσιο της διαφοράς της κύριας δίκης και που προβάλλουν εν προκειμένω η Βελγική Κυβέρνηση και η Επιτροπή.

30.

Προς επίρρωση τούτου υπενθυμίζω ότι η θεωρία του λεγόμενου «άμεσου αποτελέσματος», η οποία αναπτύχθηκε από το Δικαστήριο σε σχέση με τις οδηγίες, αποσκοπεί πρωτίστως στην προστασία των ιδιωτών. Τους επιτρέπει να ασκούν τα δικαιώματα που τους παρέχουν οι οδηγίες και τα οποία δεν θα μπορούσαν διαφορετικά να διεκδικήσουν ελλείψει των αναγκαίων μέτρων εφαρμογής σε εθνικό επίπεδο.

31.

Η πάγια νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με το άμεσο αποτέλεσμα των οδηγιών, ιδίως εκείνων που δεν έχουν μεταφερθεί εγκαίρως ή έχουν μεταφερθεί πλημμελώς, καθορίζει ποιος μπορεί να επικαλεστεί το άμεσο αυτό αποτέλεσμα και υπό ποιες προϋποθέσεις.

32.

Με πρόσφατη απόφαση της 8ης Μαρτίου 2022, το Δικαστήριο έκρινε ότι:

33.

Υπό το πρίσμα των παραδοχών αυτών, φρονώ ότι δημόσιοι φορείς, όπως ο Δήμος Farciennes και η SLSP Sambre και Biesme, οι οποίοι αποτελούν απλώς προέκταση του εν ευρεία εννοία κράτους, δεν μπορούν να επικαλεστούν έναντι αυτού το (υποτιθέμενο) άμεσο αποτέλεσμα του άρθρου 12 της οδηγίας 2014/24.

34.

Αφενός, ακόμη και αν γίνει δεκτό ότι οι παράγραφοι 3 και 4 του εν λόγω άρθρου περιλαμβάνουν μια «αρκούντως ακριβή» διατύπωση, δυσχερώς θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι η τελευταία είναι «ανεπιφύλακτη» και ότι επιβάλλει ρητή υποχρέωση στα κράτη μέλη. Τουναντίον, επιτρέπει στα κράτη μέλη, εφόσον το κρίνουν σκόπιμο, να εξαιρούν από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24 τις συμβάσεις που συνάπτονται μεταξύ φορέων του δημοσίου τομέα.

35.

Το Δικαστήριο αναφέρει ότι αποτέλεσμα του άρθρου 12, παράγραφος 1, της οδηγίας 2014/24, «[το οποίο] διευκρινίζει μόνον τις προϋποθέσεις που πρέπει να τηρεί η αναθέτουσα αρχή όταν προτίθεται να προβεί σε εσωτερική ανάθεση, είναι ότι παρέχεται στα κράτη μέλη η ευχέρεια να αποκλείουν τέτοιες αναθέσεις από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24» ( 14 ).

36.

Στην ίδια αυτήν κατεύθυνση, το Δικαστήριο επισημαίνει ότι η οδηγία 2014/24 «δεν υποχρεώνει τα κράτη μέλη να χρησιμοποιούν οπωσδήποτε τη διαδικασία σύναψης δημοσίων συμβάσεων» και ότι «δεν είναι δυνατόν και να τα εξαναγκάζει να προβαίνουν σε εσωτερική ανάθεση σε περίπτωση που πληρούνται οι προϋποθέσεις του άρθρου 12, παράγραφος 1» ( 15 ). Το ίδιο ισχύει όσον αφορά τις παραγράφους 3 και 4 του άρθρου 12.

37.

Η εκτίμηση αυτή συνάδει με την ελευθερία των κρατών μελών «να επιλέγουν τον τρόπο παροχής υπηρεσιών με τον οποίο οι αναθέτουσες αρχές θα καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες» ( 16 ).

38.

Εξάλλου, όπως έχω ήδη αναφέρει, οι δημοτικοί φορείς και οι οργανισμοί δημοσίου δικαίου (ακόμη και αν έχουν τη μορφή εμπορικών εταιριών) δεν μπορούν να επικαλεστούν έναντι του κράτους το υποτιθέμενο «άμεσο αποτέλεσμα» του άρθρου 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24. Στις σχέσεις τους με τα κρατικά όργανα τα οποία ελέγχουν τις αποφάσεις τους, οι δημοτικοί φορείς δεν είναι «ιδιώτες» που μπορούν να επωφεληθούν του αποτελέσματος αυτού.

39.

Για τους λόγους αυτούς, μολονότι θεωρώ ότι παρέλκει εν προκειμένω η απάντηση σχετικά με το άμεσο αποτέλεσμα του άρθρου 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24, αναφέρω, για την περίπτωση που το Δικαστήριο αποφασίσει να εξετάσει το ζήτημα αυτό, το οποίο συζητήθηκε εκτενώς κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση, ότι η άποψή μου είναι ίδια με εκείνη που εξέφρασαν η Βελγική Κυβέρνηση και η Επιτροπή κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση.

40.

Το άρθρο 12 της οδηγίας 2014/24 θέτει τις ελάχιστες προϋποθέσεις σχετικά με ορισμένη εξουσία της οποίας την άσκηση, εμμένω, τα κράτη μέλη μπορούν να αποκλείσουν πλήρως. Εάν δεν αποφασίσουν να την αποκλείσουν, η μόνη πιθανή περίπτωση άμεσου αποτελέσματος του εν λόγω άρθρου 12 (το οποίο θα μπορούσε να επικαλεστεί μόνον ένας οικονομικός φορέας που θεωρεί ότι έχει υποστεί ζημία) θα ήταν εκείνη κατά την οποία η αναθέτουσα αρχή θα προσπαθούσε, ελλείψει των ελάχιστων προϋποθέσεων που επιβάλλει το άρθρο 12, να καταστρατηγήσει τη νομοθεσία περί δημοσίων συμβάσεων και να πραγματοποιήσει μια εσωτερική πράξη ή οριζόντια συνεργασία.

41.

Όσα έχουν έως τώρα εκτεθεί δεν σημαίνουν, ωστόσο, ότι το άρθρο 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24 στερείται εν προκειμένω εφαρμογής.

42.

Όσον αφορά τις δημόσιες αρχές, η υποχρέωση συμμόρφωσης, πριν από τη μεταφορά της οδηγίας, προς το άρθρο της 12, παράγραφοι 3 και 4, δεν απορρέει από το ενδεχόμενο άμεσο αποτέλεσμα που θα μπορούσαν να έχουν οι διατάξεις αυτές, αλλά από την «υποχρ[έωση] όλων των κρατικών αρχών να συμμορφώνονται προς τις διατάξεις των οδηγιών (άρθρο 288, τρίτο εδάφιο, ΣΛΕΕ) καθώς και να συνεργάζονται καλόπιστα και να διασφαλίζουν την εκτέλεση των υποχρεώσεων που απορρέουν από τις Συνθήκες ή προκύπτουν από πράξεις των θεσμικών οργάνων (άρθρο 4, παράγραφος 3, ΣΕΕ)» ( 17 ).

43.

Επομένως, η απάντηση που πρέπει να δοθεί στο πρώτο προδικαστικό ερώτημα αμφοτέρων των αιτήσεων προδικαστικής αποφάσεως θα πρέπει να επικεντρωθεί πρωτίστως στη δέσμευση των δημοσίων αρχών από την οδηγία 2014/24 (ή αλλιώς, στο υποχρεωτικό αποτέλεσμά της, όπως το χαρακτήρισε η Επιτροπή κατά την επ’ ακροατηρίου συζήτηση), ακόμη και αν η τελευταία, παρά την παρέλευση της προθεσμίας, δεν είχε μεταφερθεί στο εθνικό δίκαιο.

44.

Το Δικαστήριο έχει επιβεβαιώσει αυτή την υποχρέωση συμμόρφωσης ( 18 ).

45.

Όσον αφορά τις αναθέτουσες αρχές που εμπλέκονται στις δύο αυτές διαφορές, των οποίων ο χαρακτήρας δημοσίου δικαίου δεν αμφισβητείται, τούτο σημαίνει ότι δεσμεύονταν από την οδηγία 2014/24 από την ημερομηνία κατά την οποία η τελευταία θα έπρεπε να έχει μεταφερθεί στο εθνικό δίκαιο ( 19 ).

46.

Ελλείψει μεταφοράς στο εθνικό δίκαιο και ανεξαρτήτως του εάν το άρθρο 12, παράγραφοι 3 και 4, της οδηγίας 2014/24 είχε άμεσο αποτέλεσμα ώστε οι ιδιώτες να μπορούν να το επικαλεστούν έναντι των δημοσίων αρχών ή των εξαρτώμενων από αυτές φορέων, οι τελευταίοι, στο μέτρο που ενεργούσαν ως αναθέτουσες αρχές, όφειλαν να συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις του εν λόγω άρθρου.

47.

Εάν, προκειμένου να αποκτήσουν τις υπηρεσίες που είναι απαραίτητες για την υλοποίηση των αντίστοιχων έργων τους, ο Δήμος Farciennes και η SLSP Sambre και Biesme επέλεγαν να μην προσφύγουν στην αγορά και να παρακάμψουν τις συνήθεις διαδικασίες σύναψης δημοσίων συμβάσεων, τότε έναντι αυτών θα ίσχυαν, κατά τον χρόνο των πραγματικών περιστατικών, οι όροι του άρθρου 12 της οδηγίας 2014/24.

48.

Μετά τη μεταφορά της οδηγίας, η συνεργασία μεταξύ δημοσίων φορέων, είτε κάθετη (in house) είτε οριζόντια, δεν θα υπόκειται στις διαδικασίες σύναψης δημοσίων συμβάσεων εάν το κράτος μέλος, ασκώντας την ελευθερία του, αποφασίσει να κάνει χρήση των δυνατοτήτων εξαίρεσης από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24 που του παρέχει το άρθρο 12 της οδηγίας, όπως το τελευταίο έχει ερμηνευθεί από το Δικαστήριο ( 20 ).

49.

Συναφώς, εάν ένα κράτος επιλέξει να επιτρέψει μηχανισμούς συνεργασίας μεταξύ φορέων του δημοσίου τομέα που εκφεύγουν των τυπικών διαδικασιών σύναψης συμβάσεων της οδηγίας 2014/24, οι αναθέτουσες αρχές του θα πρέπει να συμμορφώνονται με τις απαιτήσεις του άρθρου 12, παράγραφοι 3 και 4, εφόσον σκοπεύουν να μην προσφύγουν στην αγορά για την απόκτηση ορισμένων υπηρεσιών ή προμηθειών.

50.

Το πέμπτο προδικαστικό ερώτημα στην υπόθεση C‑384/21 αφορά την εξαίρεση από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24, όπως αυτή προβλέπεται στο άρθρο της 12, παράγραφος 4.

51.

Σε αντίθεση με την εξαίρεση των παραγράφων 2 και 3 του άρθρου 12 της οδηγίας 2014/24, σύμφωνα με τις οποίες μία αναθέτουσα αρχή (ή περισσότερες) πρέπει να κατέχει τον έλεγχο επί του αναδόχου δημόσιας σύμβασης, η εξαίρεση της παραγράφου 4 βασίζεται στη συνεργασία αναθετουσών αρχών που δεν έχουν μεταξύ τους τέτοια σχέση ελέγχου.

52.

Το προδικαστικό ερώτημα προκύπτει από τα επιχειρήματα που επικουρικώς προέβαλε ο Δήμος Farciennes για την περίπτωση που ήθελε γίνει δεκτό ότι, υπό το πρίσμα της σχέσης μεταξύ της SLSP Sambre και Biesme και του IGRETEC, δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρου 12, παράγραφος 3, της οδηγίας ( 21 ).

53.

Ο Δήμος Farciennes υποστηρίζει ότι, ελλείψει από κοινού ελέγχου, όπως προβλέπεται στην εν λόγω παράγραφο, η οριζόντια συνεργασία μεταξύ των αναθετουσών αρχών θα εξακολουθούσε, σύμφωνα με το άρθρο 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24, να είναι δυνατή. Κατά τον ίδιο, η συνεργασία μεταξύ αυτού, της SLSP Sambre και Biesme και του IGRETEC είναι τέτοιας φύσεως.

54.

Από την ανάγνωση των παρατηρήσεών του συνάγω ότι ο Δήμος Farciennes υποστηρίζει δύο τρόπους κατανόησης των σχέσεων μεταξύ των εμπλεκόμενων δημοσίων φορέων:

55.

Υποστηρίζει ότι, σε αμφότερους τους συνδυασμούς, οι σχέσεις καλύπτονται από το άρθρο 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24. Κατά συνέπεια, δεν απαιτείται η διενέργεια δημόσιου διαγωνισμού.

56.

Σύμφωνα με το γράμμα του άρθρου 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24, μια δημόσια σύμβαση δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24, εάν πληρούνται σωρευτικά οι τρεις προϋποθέσεις που απαριθμούνται στα στοιχεία αʹ, βʹ και γʹ, του άρθρου αυτού ( 24 ).

57.

Οι αμφιβολίες του εθνικού δικαστηρίου επικεντρώνονται στον όρο «συνεργασία» κατά την έννοια του εν λόγω άρθρου, όρος ο οποίος πρέπει να ερμηνεύεται αυτοτελώς ( 25 ).

58.

Επ’ ευκαιρία άλλης υπόθεσης ( 26 ) είχα αναφέρει ότι η εν λόγω διάταξη ενσωματώνει την πρότερη της κωδικοποίησης νομολογία του Δικαστηρίου, αλλά βαίνει και πέραν αυτής: την αποσαφηνίζει και την καθιστά πιο ευέλικτη, κατά τρόπο ώστε οι απαιτήσεις της να συγκλίνουν, έως ενός ορισμένου βαθμού, με εκείνες άλλων κατηγοριών που επιτρέπουν την εξαίρεση ορισμένων συμβάσεων φορέων του δημοσίου τομέα από το πεδίο εφαρμογής της οδηγίας 2014/24 ( 27 ).

59.

Τούτο εξηγεί τα ακόλουθα χαρακτηριστικά της οριζόντιας συνεργασίας που, σύμφωνα με την οδηγία 2014/24, δεν υπόκειται στις τυπικές διαδικασίες σύναψης δημοσίων συμβάσεων:

60.

Αντιθέτως, είναι απαραίτητο η συνεργασία των συμβαλλομένων να αποσκοπεί στην επίτευξη σκοπών κοινών για όλους τους συμβαλλομένους. Το τελευταίο αποτελεί ουσιώδες στοιχείο της οριζόντιας συνεργασίας, το οποίο τη διαφοροποιεί από την απευθείας ανάθεση σε φορείς ελεγχόμενους από την αναθέτουσα αρχή.

61.

Υπ’ αυτή την έννοια απεφάνθη το Δικαστήριο στην υπόθεση Remondis II, αναφερόμενο στην «εγγενώς συνεργατική διάσταση» της συνεργασίας του άρθρου 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24. Η διάσταση αυτή συνίσταται, μεταξύ άλλων, στο γεγονός ότι κατά την κατάρτιση της συμφωνίας συνεργασίας οι συμβαλλόμενοι καθορίζουν τις κοινές ανάγκες τους και εντοπίζουν κοινές λύσεις ( 33 ).

62.

Επιπλέον, η οριζόντια συνεργασία βασίζεται σε μια συνεργατική αντίληψη, όπερ σημαίνει ότι λαμβάνει τη μορφή αμοιβαίων δεσμεύσεων των συμμετεχόντων. Οι δεσμεύσεις αυτές βαίνουν πέραν της εκτέλεσης ορισμένης υπηρεσίας, αφενός, και της καταβολής του αντιτίμου της, αφετέρου, όπως διευκρινίζεται στην απόφαση Remondis II ( 34 ).

63.

Η έκφραση «συνεργατική αντίληψη», η οποία περιλαμβάνεται ρητώς στην αιτιολογική σκέψη 33 της οδηγίας 2014/24, ισοδυναμεί με τις προτάσεις που είχαν διατυπωθεί περί «ουσιαστικής συνεργασίας», η οποία «συνεπάγεται αμοιβαία δικαιώματα και υποχρεώσεις των μερών» ( 35 ). Δεν είναι δυνατόν μία από τις αναθέτουσες αρχές να είναι «απλός “αγοραστής”» ( 36 ) του οικείου έργου, υπηρεσίας ή προμήθειας.

64.

Ο ουσιαστικός χαρακτήρας της συνεργασίας είναι θεμελιώδης σε κάθε συμφωνία που επιδιώκει να κάνει χρήση του άρθρου 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24. Βάσει του χαρακτηριστικού αυτού είναι δυνατή η διάκριση της εν λόγω μορφής οριζόντιας συνεργασίας από την κάθετη συνεργασία (in house), καθώς και από τις συμβάσεις που υπόκεινται σε διαδικασίες σύναψης δημοσίων συμβάσεων, στις οποίες ένας από τους συμβαλλόμενους επιτελεί καθήκοντα σύμφωνα με τις προδιαγραφές που έχει θέσει ο άλλος συμβαλλόμενος, ο οποίος, με τη σειρά του, περιορίζεται στην καταβολή του αντίστοιχου τιμήματος ( 37 ).

65.

Ο Δήμος Farciennes παρουσιάζει ένα πρώτο σενάριο προς στήριξη του επιχειρήματός του ότι υφίσταται σχέση οριζόντιας συνεργασίας μεταξύ του ίδιου, της SLSP Sambre και Biesmes και του IGRETEC.

66.

Εν συνόψει, υπενθυμίζω ότι:

67.

Κατά τη γνώμη μου, η ούτως περιγραφείσα τριμερής σχέση δεν βρίσκει κάλυψη στο άρθρο 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24. Την ίδια εκτίμηση εκφράζει το αιτούν δικαστήριο, κατά το οποίο «το γεγονός απλώς ότι εκτελεί τα καθήκοντά του στο πλαίσιο της συμφωνίας που συνήφθη μεταξύ του Δήμου Farciennes και της SLSP Sambre και Biesme για την υλοποίηση ενός σχεδίου βιώσιμης κοινότητας στο Farciennes δεν συνεπάγεται ότι ο IGRETEC συμμετέχει ο ίδιος στο έργο ή ότι επιδιώκει έναν κοινό σκοπό με τα συμβαλλόμενα μέρη της συμφωνίας αυτής» ( 38 ).

68.

Διάφοροι λόγοι με οδηγούν να επιβεβαιώσω την εκτίμηση αυτή του αιτούντος δικαστηρίου, την οποία συμμερίζεται και η Επιτροπή, υπό το πρίσμα της περιγραφής των πραγματικών περιστατικών από το αιτούν δικαστήριο. Πρέπει να τονιστεί ότι στο τελευταίο εναπόκειται αποκλειστικά ο καθορισμός του πραγματικού πλαισίου της διαφοράς, όπερ προϋποθέτει αξιολόγηση της συμμετοχής των εμπλεκόμενων προσώπων και του σκοπού που έκαστο εξ αυτών επιδιώκει.

69.

Πρώτον, όπως επισημαίνει το αιτούν δικαστήριο υπό τους όρους που μόλις εξέθεσα, δεν υφίσταται κοινός σκοπός που να δικαιολογεί τη συνεργασία μεταξύ των τριών φορέων κατά την έννοια του άρθρου 12, παράγραφος 4, της οδηγίας 2014/24 ( 39 ).

70.

Η εξέταση του καταστατικού του IGRETEC και της συμμετοχής του στα επίμαχα έργα οδηγεί το Conseil d’État (Συμβούλιο της Επικρατείας) να τονίσει ότι τα καθήκοντα που επιτελεί εν προκειμένω ο IGRETEC εμπίπτουν στον «τομέα Ι» του εταιρικού σκοπού του, ήτοι στις δραστηριότητες που αναπτύσσουν στην αγορά ειδικευόμενες στην υλοποίηση έργων εταιρίες μελετών και διαχείρισης, και όχι στον «τομέα ΙΙ», ο οποίος αφορά την οικονομική, κοινωνική και τουριστική ανάπτυξη της περιοχής και, ειδικότερα, την κατασκευή, χρηματοδότηση και χρήση ορισμένων κτιρίων ( 40 ).

71.

Δεύτερον, απουσιάζει και η συνεργατική διάσταση, η οποία αντανακλάται, σε πρώτο χρόνο, στον καθορισμό των κοινών για τα μέρη που σκοπεύουν να συνεργαστούν αναγκών και λύσεων. Στο στάδιο αυτό, η επαγγελματική παρέμβαση του IGRETEC μπορεί να βοηθήσει τον Δήμο Farciennes και την SLSP Sambre και Biesme να εντοπίσουν και να κατανοήσουν τις ανάγκες του σχεδίου οικολογικού οικισμού που και οι δύο θέλουν να δημιουργήσουν. Αντιθέτως, ως προς τον IGRETEC, πρόκειται για αλλότριες ανάγκες.

72.

Τρίτον, η στρατηγική ως προς τον βέλτιστο τρόπο διαμοιρασμού και κοινής χρήσης των πόρων των συμβαλλομένων περιορίζεται, κατά τη γνώμη μου, στον Δήμο Farciennes και στην SLSP Sambre και Biesme, ακόμη και αν λειτουργούν με βάση τις επιλογές που προτείνει ο IGRETEC ( 41 ). Ο τελευταίος δεν παρέχει, στην πραγματικότητα, από κοινού με τον εν λόγω δήμο και την SLSP Sambre και Biesme, κανενός είδους δημόσια υπηρεσία.

73.

Τέλος, η είσοδος του IGRETEC στη σχέση μεταξύ των δύο αναθετουσών αρχών ( 42 ) μέσω της συμφωνίας παροχής συνδρομής στους τομείς της διοίκησης των έργων, των νομικών και των περιβαλλοντικών υπηρεσιών δεν πληροί τις απαιτήσεις ουσιαστικής συνεργασίας. Μέσω της συμφωνίας αυτής, ο Δήμος Farciennes και η SLSP Sambre και Biesme δεν δεσμεύονται, όσον αφορά τον IGRETEC, σε τίποτα διαφορετικό από ό,τι θα έκαναν στο πλαίσιο δημόσιου διαγωνισμού: ζητούν υπηρεσίες τις οποίες παρέχει ο IGRETEC, αναλαμβάνοντας ως αντάλλαγμα, ως μόνη υποχρέωση, αυτή της πληρωμής.

74.

Το δεύτερο σενάριο προβλέπει έναν συνδυασμό οριζόντιας και κάθετης συνεργασίας, στο πλαίσιο της οποίας ο IGRETEC, ελεγχόμενος από τον έναν από τους δύο μετέχοντες στην οριζόντια συνεργασία (τον Δήμο Farciennes), παρέχει υπηρεσίες και στον άλλο (την SLSP Sambre και Biesme) και αμείβεται και από τους δύο.

75.

Ο Δήμος Farciennes υποστηρίζει ότι, όταν αναθέτει στον IGRETEC τη συνδρομή στους τομείς της διοίκησης των έργων, των νομικών και των περιβαλλοντικών υπηρεσιών, χρησιμοποιεί τους ιδίους πόρους του δήμου. Το γεγονός αυτό πρέπει, κατά την άποψή του, να ληφθεί υπόψη και στο πλαίσιο της συνεργασίας του με την SLSP Sambre και Biesme.

76.

Δεν μπορώ να δεχθώ το επιχείρημα αυτό, το οποίο ο ίδιος ο Δήμος Farciennes προβάλλει επικουρικώς (στο πλαίσιο μιας επιχειρηματολογίας που, με τη σειρά της, είναι επικουρική της κύριας θέσης) και, ίσως για τον λόγο αυτό, δεν αναπτύσσει περαιτέρω.

77.

Εάν αντιλαμβάνομαι ορθά τη θέση του Δήμου Farciennes, αυτό που υποστηρίζει είναι ότι οι δύο φορείς που μετέχουν στη σχέση κάθετης συνεργασίας (ο IGRETEC και ο ίδιος ο δήμος) είναι, δυνάμει της σχέσης αυτής, ένα και το αυτό πρόσωπο για τους σκοπούς της οριζόντιας συνεργασίας με τρίτο ( 43 ). Κατά συνέπεια, δεν ήταν αναγκαίο, κατά την άποψή του, να υπογράψουν και οι δύο τη συμφωνία-πλαίσιο με την SLSP Sambre και Biesme.

78.

Δεν συμμερίζομαι την επιχειρηματολογία αυτή. Στην κάθετη συνεργασία (in house) η αναθέτουσα αρχή και η βοηθητική οντότητα επί της οποίας ασκεί έλεγχο παρόμοιο με αυτόν που ασκεί στις δικές της υπηρεσίες είναι τυπικά διακριτοί φορείς, τόσο πριν όσο και μετά τη σύναψη μιας δημόσιας σύμβασης.

79.

Επομένως, η ύπαρξη σχέσης in house μεταξύ του Δήμου Farciennes και του IGRETEC δεν αρκεί για να θεωρηθεί ότι πληρούνται οι προϋποθέσεις της οριζόντιας συνεργασίας με την SLSP Sambre και Biesme.

80.

Βάσει των προεκτεθέντων, προτείνω στο Δικαστήριο να απαντήσει στο Conseil d’État (Συμβούλιο της Επικρατείας, Βέλγιο) ως εξής: