–

η Coöperatie Mobilisation for the Environment UA και η Vereniging Leefmilieu, εκπροσωπούμενες από τους V. Wösten και A. van den Burg, adviseurs,

–

η Stichting Werkgroep Behoud de Peel, εκπροσωπούμενη από τον A. K. M. van Hoof, adviseur,

–

η College van gedeputeerde staten van Limburg, η College van gedeputeerde staten van Gelderland και η College van gedeputeerde staten van Noord‑Brabant, εκπροσωπούμενες από τον H. J. M. Besselink, advocaat,

–

η Ολλανδική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τις M. K. Bulterman, C. S. Schillemans και P. P. Huurnink,

–

η Δανική Κυβέρνηση, εκπροσωπούμενη από τον J. Nymann-Lindegren καθώς και από τις S. Wolff και P.Z. L. Ngo,

–

η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εκπροσωπούμενη από τους E. Manhaeve, C. Hermes και C. Zadra,

1

Οι αιτήσεις προδικαστικής αποφάσεως αφορούν την ερμηνεία του άρθρου 6 της οδηγίας 92/43/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 21ης Μαΐου 1992, για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και της άγριας πανίδας και χλωρίδας (ΕΕ 1992, L 206, σ. 7, στο εξής: οδηγία για τους οικοτόπους).

2

Οι αιτήσεις αυτές υποβλήθηκαν στο πλαίσιο δικαστικών διαφορών μεταξύ, αφενός, των Coöperatie Mobilisation for the Environment UA και Vereniging Leefmilieu και, αφετέρου, των College van gedeputeerde staten van Limburg (κυβέρνησης της επαρχίας του Λιμβούργου, Κάτω Χώρες) και College van gedeputeerde staten van Gelderland (κυβέρνησης της επαρχίας του Gelderland, Κάτω Χώρες) (υπόθεση C-293/17), και της Stichting Werkgroep Behoud de Peel και της College van gedeputeerde staten van Noord-Brabant (κυβέρνησης της επαρχίας Noord-Brabant, Κάτω Χώρες) (υπόθεση C-294/17) όσον αφορά τα καθεστώτα έγκρισης για γεωργικές δραστηριότητες που προκαλούν εναπόθεση αζώτου σε τόπους του ευρωπαϊκού οικολογικού δικτύου «Natura 2000».

3

Η δέκατη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει ως εξής:

«[εκτιμώντας] ότι κάθε σχέδιο ή πρόγραμμα που ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά τους στόχους διατήρησης ενός τόπου που έχει χαρακτηρισθεί ή θα χαρακτηρισθεί στο μέλλον πρέπει να υπόκειται στην κατάλληλη εκτίμηση».

4

Το άρθρο 1 της οδηγίας αυτής ορίζει τα εξής:

«Για τους σκοπούς της παρούσας οδηγίας νοούνται ως:

[…]

[…]».

5

Το άρθρο 2 της εν λόγω οδηγίας προβλέπει τα κατωτέρω:

«1.   Η παρούσα οδηγία σκοπό έχει να συμβάλει στην προστασία της βιολογικής ποικιλομορφίας, μέσω της διατήρησης των φυσικών οικοτόπων, καθώς και της άγριας χλωρίδας και πανίδας στο ευρωπαϊκό έδαφος των κρατών μελών όπου εφαρμόζεται η Συνθήκη.

2.   Τα μέτρα τα οποία λαμβάνονται σύμφωνα με την παρούσα οδηγία αποσκοπούν στη διασφάλιση της διατήρησης ή της αποκατάστασης σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, των φυσικών οικοτόπων και των άγριων ειδών χλωρίδας και πανίδας κοινοτικού ενδιαφέροντος.

3.   Κατά τη λήψη μέτρων σύμφωνα με την παρούσα οδηγία, λαμβάνονται υπόψη οι οικονομικές, κοινωνικές και πολιτιστικές απαιτήσεις, καθώς και οι περιφερειακές και τοπικές ιδιομορφίες.»

6

Το άρθρο 3, παράγραφος 1, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει ως εξής:

«Συνίσταται ένα συνεκτικό ευρωπαϊκό οικολογικό δίκτυο ειδικών ζωνών, επονομαζόμενο “Natura 2000”. Το δίκτυο αυτό, που αποτελείται από τους τόπους όπου ευρίσκονται τύποι φυσικών οικοτόπων που εμφαίνονται στο παράρτημα Ι και τους οικοτόπους των ειδών που εμφαίνονται στο παράρτημα ΙΙ, πρέπει να διασφαλίζει την διατήρηση ή, ενδεχομένως, την αποκατάσταση σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, των τύπων φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων των οικείων ειδών στην περιοχή της φυσικής κατανομής των ειδών αυτών.

[…]»

7

Το άρθρο 6 της οδηγίας αυτής ορίζει τα ακόλουθα:

«1.   Για τις ειδικές ζώνες διατήρησης, τα κράτη μέλη καθορίζουν τα αναγκαία μέτρα διατήρησης που ενδεχομένως συνεπάγονται ειδικά ενδεδειγμένα σχέδια διαχείρισης ή ενσωματωμένα σε άλλα σχέδια διευθέτησης και τα δέοντα κανονιστικά, διοικητικά ή συμβατικά μέτρα που ανταποκρίνονται στις οικολογικές απαιτήσεις των τύπων φυσικών οικοτόπων του παραρτήματος Ι και των ειδών του παραρτήματος ΙΙ, τα οποία απαντώνται στους τόπους.

2.   Τα κράτη μέλη θεσπίζουν τα κατάλληλα μέτρα ώστε στις ειδικές ζώνες διατήρησης να αποφεύγεται η υποβάθμιση των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών, καθώς και οι ενοχλήσεις που έχουν επιπτώσεις στα είδη για τα οποία οι ζώνες έχουν ορισθεί, εφόσον οι ενοχλήσεις αυτές θα μπορούσαν να έχουν επιπτώσεις σημαντικές όσον αφορά τους στόχους της παρούσας οδηγίας.

3.   Κάθε σχέδιο, μη άμεσα συνδεόμενο ή αναγκαίο για τη διαχείριση του τόπου, το οποίο όμως είναι δυνατόν να επηρεάζει σημαντικά τον εν λόγω τόπο, καθεαυτό ή από κοινού με άλλα σχέδια, εκτιμάται δεόντως ως προς τις επιπτώσεις του στον τόπο, λαμβανομένων υπόψη των στόχων διατήρησής του. Βάσει των συμπερασμάτων της εκτίμησης των επιπτώσεων στον τόπο και εξαιρουμένης της περίπτωσης των διατάξεων της παραγράφου 4, οι αρμόδιες εθνικές αρχές συμφωνούν για το οικείο σχέδιο μόνον αφού βεβαιωθούν ότι δεν θα παραβλάψει την ακεραιότητα του τόπου περί του οποίου πρόκειται και, ενδεχομένως, αφού εκφρασθεί πρώτα η δημόσια γνώμη.

4.   Εάν, παρά τα αρνητικά συμπεράσματα της εκτίμησης των επιπτώσεων και ελλείψει εναλλακτικών λύσεων, ένα σχέδιο πρέπει να πραγματοποιηθεί για άλλους επιτακτικούς λόγους σημαντικού δημοσίου συμφέροντος, περιλαμβανομένων λόγων κοινωνικής ή οικονομικής φύσεως, το κράτος μέλος λαμβάνει κάθε αναγκαίο αντισταθμιστικό μέτρο ώστε να εξασφαλισθεί η προστασία της συνολικής συνοχής του Natura 2000. Το κράτος μέλος ενημερώνει την Επιτροπή σχετικά με τα αντισταθμιστικά μέτρα που έλαβε.

Όταν ο τόπος περί του οποίου πρόκειται είναι τόπος όπου ευρίσκονται ένας τύπος φυσικού οικοτόπου προτεραιότητας ή/και ένα είδος προτεραιότητας, είναι δυνατόν να προβληθούν μόνον επιχειρήματα σχετικά με την υγεία ανθρώπων και τη δημόσια ασφάλεια ή σχετικά με θετικές συνέπειες πρωταρχικής σημασίας για το περιβάλλον, ή, κατόπιν γνωμοδοτήσεως της Επιτροπής, άλλοι επιτακτικοί σημαντικοί λόγοι σημαντικού δημοσίου συμφέροντος.»

8

Η οδηγία 85/337/ΕΟΚ του Συμβουλίου, της 27ης Ιουνίου 1985, για την εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο περιβάλλον (ΕΕ 1985, L 175, σ. 40), προηγήθηκε της οδηγίας 2011/92/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 13ης Δεκεμβρίου 2011, για την εκτίμηση των επιπτώσεων ορισμένων σχεδίων δημοσίων και ιδιωτικών έργων στο περιβάλλον (ΕΕ 2012, L 26, σ. 1, στο εξής: οδηγία ΕΠΕ).

9

Το άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ, το οποίο επαναλαμβάνει το γράμμα του άρθρου 1, παράγραφος 2, της οδηγίας 85/337, ορίζει την έννοια του «έργου» ως «υλοποίηση κατασκευαστικών εργασιών ή άλλων εγκαταστάσεων ή τεχνικών κατασκευών» ή ως «άλλες επεμβάσεις στο φυσικό περιβάλλον ή το τοπίο, στις οποίες περιλαμβάνονται και οι επεμβάσεις που αφορούν την εκμετάλλευση των πόρων του εδάφους».

10

Ο Natuurbeschermingswet 1998 (νόμος για την προστασία της φύσης του 1998, Stb. 1998, αριθ. 403, στο εξής: Nbw 1998), ο οποίος τέθηκε σε ισχύ από 1ης Ιανουαρίου 2017, ορίζει, στο άρθρο 1:

«Για τους σκοπούς του παρόντος νόμου και των διατάξεων που θεσπίζονται βάσει αυτού, νοούνται ως:

[…]

11

Το άρθρο 19d, παράγραφοι 1 και 3, του νόμου αυτού προβλέπει τα εξής:

«1.   Απαγορεύεται η υλοποίηση σχεδίων ή η άσκηση άλλων δραστηριοτήτων χωρίς άδεια της επαρχιακής κυβέρνησης ή κατά παράβαση των όρων ή περιορισμών που συνοδεύουν την εν λόγω άδεια […], σχεδίων ή άλλων δραστηριοτήτων που, λαμβανομένου υπόψη του στόχου διατήρησης, […], ενδέχεται να υποβαθμίσουν την ποιότητα των φυσικών οικοτόπων και των οικοτόπων ειδών για τα οποία έχει ορισθεί η ζώνη ή να τα διαταράξουν σημαντικά.

[…]

3.   Η απαγόρευση της παραγράφου 1 δεν εφαρμόζεται σε υπάρχουσα χρήση, εκτός αν η χρήση αυτή είναι σχέδιο το οποίο δεν είναι άμεσα συνδεόμενο ή αναγκαίο για τη διαχείριση ζώνης Natura 2000, αλλά μπορεί, καθαυτό ή σε συνδυασμό με άλλα σχέδια ή έργα, να έχει σημαντικές επιπτώσεις στην οικεία ζώνη Natura 2000.»

12

Κατά το άρθρο 19f, παράγραφος 1, του εν λόγω νόμου:

«Για τα σχέδια για τα οποία η επαρχιακή κυβέρνηση οφείλει να εκδώσει απόφαση σχετικά με αίτηση για τη χορήγηση άδειας κατά την έννοια του άρθρου 19d, παράγραφος 1, τα οποία δεν είναι άμεσα συνδεόμενα ή αναγκαία για τη διαχείριση ζώνης Natura 2000, αλλά τα οποία, καθαυτά ή σε συνδυασμό με άλλα έργα ή σχέδια, ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στη ζώνη αυτή, ο αιτών οφείλει, πριν οι επαρχιακές αρχές εκδώσουν την απόφασή τους, να προβεί σε δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων στην περιοχή αυτή, λαμβανομένου υπόψη του στόχου διατήρησης […] της περιοχής αυτής.»

13

Το άρθρο 19g, παράγραφος 1, του 1998 προβλέπει τα εξής:

«Όταν κατά το άρθρο 19f, παράγραφος 1, απαιτείται δέουσα εκτίμηση, η κατά το άρθρο 19d, παράγραφος 1, άδεια χορηγείται μόνον αν η επαρχιακή κυβέρνηση έχει βεβαιωθεί, με βάση τη δέουσα εκτίμηση, ότι τα φυσικά χαρακτηριστικά της περιοχής δεν πρόκειται να επηρεαστούν.»

14

Το άρθρο 19kg, παράγραφοι 1, 2 και 5 του νόμου αυτού προβλέπει τα εξής:

«1.   [Οι αρμόδιοι υπουργοί] […] καταρτίζουν πρόγραμμα για τις καθορισθείσες περιοχές του δικτύου Natura 2000 με σκοπό τη μείωση των εναποθέσεων αζώτου στις περιοχές αυτές και την επίτευξη των στόχων διατήρησης των ευπρόσβλητων από το άζωτο οικοτόπων που βρίσκονται στις περιοχές αυτές εντός προβλέψιμου διαστήματος.

2.   Σκοπός του προγράμματος είναι η μείωση, κατά τρόπο φιλόδοξο και ρεαλιστικό, των εναποθέσεων αζώτου από πηγές ευρισκόμενες στο έδαφος των Κάτω Χωρών.

[…]

5.   Το πρόγραμμα καταρτίζεται τουλάχιστον μία φορά κατά τη διάρκεια της εξαετούς περιόδου και ισχύει για έξι έτη.»

15

Το άρθρο 19kh, παράγραφοι 1, 7 και 9, του εν λόγω νόμου προβλέπει τα εξής:

«1.   Κάθε πρόγραμμα κατά την έννοια του άρθρου 19kg πρέπει εν πάση περιπτώσει να περιγράφει ή να αναφέρει για τις οικείες περιοχές του δικτύου Natura 2000 τα εξής:

[…]

[…]

7.   Η απαγόρευση που τάσσει το άρθρο 19d, παράγραφος 1, όσον αφορά τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 δεν ισχύει για σχέδιο ή άλλη δραστηριότητα που πληροί το σύνολο των ακόλουθων προϋποθέσεων:

[…]

9.   Η αρμόδια αρχή, όταν εκδίδει απόφαση κατά την έννοια του άρθρου 19km, παράγραφος 1, δεν λαμβάνει υπόψη τις εναποθέσεις αζώτου τις οποίες το σχέδιο ή άλλη δραστηριότητα προκαλούν στους ευπρόσβλητους από το άζωτο οικοτόπους που βρίσκονται σε περιοχή του δικτύου Natura 2000 όταν αυτές οι εναποθέσεις αζώτου δεν υπερβαίνουν την τιμή που αναφέρεται στην παράγραφο 7, στοιχείο a, ή όταν το σχέδιο ή η δραστηριότητα υλοποιούνται σε απόσταση μεγαλύτερη από την απόσταση που καθορίζεται σύμφωνα με την παράγραφο 7, στοιχείο a.»

16

Το άρθρο 19km, παράγραφος 1, του Nbw 1998 προβλέπει:

«Το αρμόδιο διοικητικό όργανο για την έκδοση της απόφασης μπορεί να προβλέψει […] το περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης για περιοχή του δικτύου Natura 2000 που έχει περιληφθεί στο πρόγραμμα:

[…]

[…]».

17

Το άρθρο 2 της besluit grenswaarden programmatische aanpak stikstof (κανονιστικής απόφασης περί οριακών τιμών για την προγραμματική αντιμετώπιση των εναποθέσεων αζώτου, Stb. 2015, αριθ. 227) προβλέπει τα εξής:

«1.   Η τιμή που αναφέρεται στο άρθρο 19kh, παράγραφος 7, στοιχείο a, σημείο 1°, του [Nbw 1998] είναι 1 mol ανά εκτάριο ετησίως.

[…]

3.   Κατά παρέκκλιση από την παράγραφο 1, η τιμή που αναφέρεται στο άρθρο 19kh, παράγραφος 7, στοιχείο a, σημείο 1°, του [Nbw 1998] είναι, για σχέδιο ή άλλη δραστηριότητα που δεν αποτελεί σχέδιο ή άλλη δραστηριότητα κατά την έννοια του άρθρου 19kn, παράγραφος 1, του νόμου αυτού, 0,05 mol ανά εκτάριο ετησίως για όσο διάστημα προκύπτει από το μοντέλο υπολογισμού […] ότι, για ένα εκτάριο ευπρόσβλητου από το άζωτο οικοτόπου που βρίσκεται στην οικεία περιοχή του δικτύου Natura 2000, απομένει διαθέσιμο το 5 %, ή λιγότερο του 5 %, του περιθωρίου εναπόθεσης για οριακές τιμές.»

18

Το άρθρο 2, παράγραφος 1, της regeling programmattische aanpak stikstof (κανονιστικής απόφασης για την προγραμματική αντιμετώπιση των εναποθέσεων αζώτου, Stcrt. 2015, αριθ. 16320, στο εξής: κανονιστική απόφαση PAS) προβλέπει τα ακόλουθα:

«Για να διαπιστωθεί αν ένα σχέδιο ή άλλη δραστηριότητα κατά την έννοια του άρθρου 19d, παράγραφος 1, του [Nbw 1998] είναι, λόγω των εναποθέσεων αζώτου που προκαλεί, δυνατό να υποβαθμίσει ή να διαταράξει σημαντικά ευπρόσβλητο από το άζωτο οικότοπο που βρίσκεται σε περιοχή του δικτύου Natura 2000, οι εναποθέσεις αζώτου υπολογίζονται μέσω του λογισμικού Aerius Calculator.

[…]»

19

Κατά το άρθρο 5, παράγραφος 1, αυτής της κανονιστικής απόφασης:

«Η αρμόδια αρχή καθορίζει το προς κατανομή περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης στην εγκριτική απόφαση χρησιμοποιώντας το λογισμικό Aerius Calculator.»

20

Κατά το άρθρο 7, παράγραφος 1, της εν λόγω κανονιστικής απόφασης, το λογισμικό Aerius Register είναι ένα μέσο καταγραφής δεδομένων σχετικά με τη χρέωση, την πίστωση και τα αποθεματικά του περιθωρίου οικονομικής ανάπτυξης καθώς και δεδομένων σχετικά με σχέδια ή άλλες δραστηριότητες που υπόκεινται στην υποχρέωση κοινοποίησης.

21

Το άρθρο 8, παράγραφος 1, της κανονιστικής απόφασης PAS ορίζει:

«Όποιος προτίθεται να υλοποιήσει σχέδιο ή να αναλάβει μια άλλη δραστηριότητα στην οποία εφαρμόζεται το άρθρο 19kh, παράγραφος 7, στοιχείο a), σημείο 1°, του Nbw 1998, το δηλώνει τουλάχιστον τέσσερις εβδομάδες, και κατ’ ανώτατο όριο δύο έτη, πριν από την έναρξη του σχεδίου ή της δραστηριότητας όταν πληρούται το σύνολο των ακόλουθων προϋποθέσεων:

[…]

[…]»

22

Ο Wet natuurbescherming (νόμος για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος, Stb. 2016, αριθ. 34, στο εξής: Wnb), ο οποίος τέθηκε σε ισχύ από 1ης Ιανουαρίου 2017, προβλέπει, στο άρθρο 2.4, τα εξής:

«1.   Όταν κρίνεται αναγκαίο με βάση τους στόχους διατηρήσεως για μια περιοχή του δικτύου Natura 2000, η επαρχιακή κυβέρνηση επιβάλλει σε όποιον ασκεί ή πρόκειται να ασκήσει δραστηριότητα [κατά την έννοια του άρθρου 19d, παράγραφος 1, του Nbw1998] στην οικεία επαρχία την υποχρέωση:

2.   Όταν είναι αναγκαία η άμεση εκτέλεση αποφάσεως κατά την έννοια της παραγράφου 1 για λόγους προστασίας μιας περιοχής του δικτύου Natura 2000, η επαρχιακή κυβέρνηση δύναται να γνωστοποιήσει προφορικώς την απόφαση στο πρόσωπο που ασκεί ή πρόκειται να ασκήσει τη δραστηριότητα. Η επαρχιακή κυβέρνηση συντάσσει γραπτώς την απόφαση το συντομότερο δυνατό και την αποστέλλει ή την παραδίδει στον ενδιαφερόμενο.

[…]

4.   Απαγορεύεται η άσκηση δραστηριότητας κατά παράβαση των υποχρεώσεων που ορίζουν οι παράγραφοι 1 ή 3.»

23

Κατά το άρθρο 2.7, παράγραφος 2, του Wnb:

«Εκτός αν έχει δοθεί άδεια από την επαρχιακή κυβέρνηση, απαγορεύεται η υλοποίηση σχεδίων ή η άσκηση άλλων δραστηριοτήτων που, λαμβανομένων υπόψη των στόχων διατήρησης για μια περιοχή του δικτύου Natura 2000, ενδέχεται να υποβαθμίσουν την ποιότητα των φυσικών οικοτόπων ή των οικοτόπων ειδών στην περιοχή αυτή ή να διαταράξουν σημαντικά τα είδη για τα οποία έχει ορισθεί η περιοχή αυτή.»

24

Το άρθρο 2.9, παράγραφοι 3 και 4, του νόμου αυτού ορίζει:

«3.   Η απαγόρευση που προβλέπεται στο άρθρο 2.7, παράγραφος 2, δεν εφαρμόζεται σε σχέδια και άλλες δραστηριότητες, που εμπίπτουν στις κατηγορίες σχεδίων ή άλλων δραστηριοτήτων που έχουν οριστεί από τα επαρχιακά συμβούλια με κανονιστική πράξη, εφόσον τηρούνται οι κανόνες που καθορίζονται με κανονιστική απόφαση ή κατ’ εφαρμογή κανονιστικής απόφασης όσον αφορά το οικείο σχέδιο ή δραστηριότητα.

[…]

4.   Ορίζονται αποκλειστικά σύμφωνα με την παράγραφο 3:

25

Το άρθρο 3.7.8.1 της κανονιστικής απόφασης της κυβέρνησης της επαρχίας Gelderland σε θέματα περιβάλλοντος και το άρθρο 3.2.1 της κανονιστικής απόφασης της κυβέρνησης της επαρχίας του Λιμβούργου σε θέματα περιβάλλοντος, τα οποία τέθηκαν σε ισχύ στις 3 Φεβρουαρίου 2017 και στις 26 Απριλίου 2017, αντίστοιχα, προβλέπουν αμφότερα ότι η απαγόρευση του άρθρου 2.7, παράγραφος 2, του Wnb δεν εφαρμόζεται στα σχέδια «βόσκησης βοοειδών» και «εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους».

26

Οι υποθέσεις των κύριων δικών αφορούν καθεστώτα αδειοδότησης γεωργικών δραστηριοτήτων που προκαλούν εναποθέσεις αζώτου σε περιοχές προστατευόμενες από την οδηγία για τους οικοτόπους.

27

Το αιτούν δικαστήριο τονίζει ότι, από τους 162 καθορισμένους τόπους του δικτύου Natura 2000 στις Κάτω Χώρες, 118 αντιμετωπίζουν πρόβλημα υπέρμετρης εναπόθεσης αζώτου, του οποίου η κύρια πηγή εκπομπών σε εθνικό επίπεδο είναι η κτηνοτροφία.

28

Το αιτούν δικαστήριο παρατηρεί ότι οι εν λόγω υπέρμετρες εναποθέσεις αζώτου είναι προβληματικές για την επίτευξη των στόχων διατήρησης του ευπρόσβλητου από το άζωτο φυσικού πλούτου σε περιοχές του δικτύου Natura 2000. Ειδικότερα, οι μεγάλες εναποθέσεις προκαλούν τον σχηματισμό επικαλύψεως αζώτου, εξαιτίας της οποίας, σε πολλές περιοχές, υπάρχει μεγάλη υπέρβαση των καλούμενων «κρίσιμων» τιμών εναπόθεσης για τους καθορισμένους τύπους οικοτόπων. Η υπέρβαση της κρίσιμης τιμής εναπόθεσης σημαίνει ότι δεν μπορεί να αποκλειστεί εκ των προτέρων ο κίνδυνος να επηρεαστεί αρνητικά η ποιότητα των τύπων οικοτόπων λόγω της πρόκλησης οξίνισης και/ή ευτροφισμού από τις εναποθέσεις αζώτου.

29

Το εν λόγω δικαστήριο διευκρινίζει ότι το Βασίλειο των Κάτω Χωρών διαμόρφωσε μια προγραμματική αντιμετώπιση για την επίλυση του προβλήματος των υπερβολικών εναποθέσεων αζώτου στα φυσικά περιβάλλοντα. Το Programma Aanpak Stikstof 2015-2021 (πρόγραμμα για την αντιμετώπιση της εναπόθεσης αζώτου για την περίοδο 2015-2021, στο εξής: PAS), το οποίο τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιουλίου 2015, είναι απόρροια αυτής της προσπάθειας.

30

Το PAS επιδιώκει διττό σκοπό. Αποβλέπει, αφενός, στη διατήρηση και, εν ανάγκη, στην αποκατάσταση των περιοχών του δικτύου Natura 2000 τις οποίες περιλαμβάνει σε σχετικό κατάλογο προκειμένου να επιτευχθεί μια ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης σε εθνικό επίπεδο καθώς και, αφετέρου, στη δυνατότητα διατήρησης ή ανάπτυξης οικονομικών δραστηριοτήτων που προκαλούν εναποθέσεις αζώτου στις περιοχές αυτές. Το πρόγραμμα αυτό εκκινεί επίσης από την παραδοχή ότι οι εναποθέσεις αζώτου θα μειωθούν και το ήμισυ της μείωσης αυτής θα προσφέρει ένα περιθώριο «εναπόθεσης», όπως λέγεται, για νέες οικονομικές δραστηριότητες.

31

Η μέθοδος στην οποία στηρίζεται το PAS συνίσταται στον προσδιορισμό των κρίσιμων τιμών εναπόθεσης για κάθε τόπο του δικτύου Natura 2000 και για τους τύπους οικοτόπων που έχουν προσδιοριστεί. Αυτές οι κρίσιμες τιμές εναπόθεσης συνιστούν τα όρια πέραν των οποίων υπάρχει κίνδυνος η ποιότητα του οικοτόπου να επηρεασθεί σημαντικά από τη ρύπανση ή την οξίνηση που προκαλούν οι εναποθέσεις αζώτου.

32

Κάθε περιοχή του δικτύου Natura 2000 που περιλαμβάνεται στο PAS υπόκειται σε χωριστή ανάλυση. Οι αναλύσεις αυτές, οι οποίες πραγματοποιούνται ανά εκτάριο, αποτελούν μαζί με το γενικό μέρος της δέουσας εκτίμησης του PAS ανά περιοχή, τη «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους. Από την έναρξη της ισχύος του, το PAS και η δέουσα εκτίμηση στην οποία βασίζεται, καθώς και το ρυθμιστικό πλαίσιο που συνοδεύει το πρόγραμμα αυτό, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη χορήγηση εγκρίσεων για δραστηριότητες που προκαλούν εναπόθεση αζώτου.

33

Το αιτούν δικαστήριο επεξηγεί ότι το PAS περιλαμβάνει και ειδικά μέτρα αποκατάστασης ανά περιοχή, όπως υδρολογικά μέτρα και συμπληρωματικά μέτρα που ευνοούν τη βλάστηση, καθώς και μέτρα στην πηγή, όπως μέτρα που αφορούν τους στάβλους, τις μεθόδους λίπανσης με χαμηλές εκπομπές, καθώς και μέτρα για την κτηνοτροφία και τη διαχείριση. Τα εν λόγω μέτρα παρέχουν περιθώριο για περαιτέρω βελτίωση της ανθεκτικότητας της φύσης και για επιπλέον μείωση των εναποθέσεων αζώτου σε σχέση με τη μείωση που έχει ήδη επιτευχθεί, με εξωγενή μέτρα, τα οποία λαμβάνονται εκτός του PAS και είναι ικανά να επιφέρουν αυτοτελείς μειώσεις.

34

Το αιτούν δικαστήριο διευκρινίζει ακόμη ότι, όσον αφορά τις διαδικασίες έγκρισης, το ρυθμιστικό πλαίσιο που συνοδεύει το PAS διακρίνει τρεις κατηγορίες σχεδίων. Πρώτον, δεν απαιτείται η λήψη άδειας όταν πρόκειται για σχέδιο ή άλλη πράξη που προκαλεί εναπόθεση αζώτου κάτω των 0,05 mol Ν/εκτάριο/έτος. Δεύτερον, επιτρέπονται επίσης χωρίς προηγούμενη άδεια τα σχέδια και οι λοιπές πράξεις που προκαλούν εναπόθεση αζώτου άνω των 0,05 mol Ν/εκτάριο/έτος, αλλά λιγότερο του 1 mol Ν/εκτάριο/έτος, πλην όμως πρέπει υποχρεωτικά να κοινοποιούνται. Τρίτον, τα σχέδια και οι άλλες πράξεις που προκαλούν εναπόθεση αζώτου άνω του ορίου του 1 mol Ν/εκτάριο/έτος υπόκεινται στο σύνολό τους σε υποχρέωση λήψεως άδειας.

35

Στην τελευταία περίπτωση, η αρμόδια αρχή πρέπει να εξετάζει εάν η δραστηριότητα για την οποία έχει υποβληθεί τέτοια αίτηση θα επιφέρει αύξηση των εναποθέσεων αζώτου. Συναφώς, αποφασιστικής σημασίας είναι το κατά πόσον η προκαλούμενη με το νέο σχέδιο ή με τη νέα δραστηριότητα κατάσταση συνεπάγεται αύξηση των εναποθέσεων σε σύγκριση με την κατάσταση πριν από τη χορήγηση άδειας ή σε σύγκριση με την πράγματι υψηλότερη προκληθείσα εναπόθεση κατά το διάστημα από 1ης Ιανουαρίου 2012 έως 31 Δεκεμβρίου 2014. Εάν το σχέδιο ή η δραστηριότητα που σχεδιάζεται δεν προκαλεί αυξημένες εναποθέσεις αζώτου, η αρχή μπορεί να χορηγήσει την άδεια βάσει του Nbw 1998, παραπέμποντας στην δέουσα εκτίμηση στην οποία στηρίζεται το PAS. Στην περίπτωση αυτή, οι εναποθέσεις που προκαλούνται από το μελετώμενο σχέδιο ή δραστηριότητα αποτελούν μέρος των εναποθέσεων που αναλύθηκαν στο πλαίσιο αυτής της δέουσας εκτίμησης. Εάν το εν λόγω σχέδιο ή δραστηριότητα συνεπάγεται αύξηση των εναποθέσεων αζώτου, η αρμόδια αρχή μπορεί να χορηγήσει την άδεια εφόσον υπάρχει διαθέσιμο προς τούτο περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης.

36

Ο υπολογισμός του αντίκτυπου των μέτρων αυτών κατέδειξε ότι οι εναποθέσεις αζώτου θα μειωθούν κατά περίπου 13,4 κιλοτόνους/έτος μέχρι το έτος 2020, σε σύγκριση με την κατάσταση που θα προέκυπτε σε περίπτωση μη εφαρμογής του PAS. Προκειμένου να υπάρχει ένα περιθώριο ασφάλειας, μόνον 6,4 κιλοτόνοι/έτος ελήφθησαν υπόψη στο πλαίσιο του PAS. Όσον αφορά το περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης, 60 % κατ’ ανώτατο όριο μπορεί να χορηγηθεί κατά τα τρία πρώτα έτη του PAS και 40 % κατά το δεύτερο ήμισυ της διάρκειάς του.

37

Το αιτούν δικαστήριο διευκρινίζει περαιτέρω ότι, για τον προσδιορισμό της κατάστασης των εναποθέσεων αζώτου, την παρακολούθηση της εξέλιξής τους και τη διαπίστωση της κατάστασης όσον αφορά τη χορήγηση εγκρίσεων, οι αρμόδιες αρχές έχουν διαμορφώσει ορισμένα μέσα, μεταξύ των οποίων το λογισμικό Aerius, το οποίο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο στην ιστοσελίδα www.aerius.nl.

38

Μεταξύ των έξι υπομονάδων αυτού του λογισμικού, η υπομονάδα Aerius Calculator καθιστά δυνατή μια εν μέρει αυτοματοποιημένη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Προς τον σκοπό αυτό, υπολογίζει τη συμβολή της εναπόθεσης αζώτου από πηγές εκπομπών τις οποίες ένας χρήστης εγγράφει ή εισάγει στο σύστημα και χρησιμοποιείται για να εκτιμηθεί αν ένα σχέδιο ή μια δραστηριότητα ενδέχεται να προκαλέσει, λόγω των εναποθέσεων αζώτου, υποβάθμιση ή σημαντική ενόχληση σε ευπρόσβλητο από το άζωτο οικότοπο που βρίσκεται σε περιοχή του δικτύου Natura 2000. Επιπλέον, καταγράφει διαρκώς τα περιθώρια εναπόθεσης και οικονομικής ανάπτυξης που είναι διαθέσιμα στις περιοχές που εμπίπτουν στο PAS.

39

Τέλος, αν από το πρόγραμμα εποπτείας προκύψει ότι υπάρχει τέτοια ανάγκη, είναι δυνατή η αντικατάσταση ή η προσθήκη στο PAS μέτρων στην πηγή καθώς και μέτρων αποκατάστασης και η προσαρμογή του προς χορήγηση περιθωρίου οικονομικής ανάπτυξης.

40

Στις 14 Δεκεμβρίου 2015, η κυβέρνηση της επαρχίας της Βόρειας Βραβάντης χορήγησε έξι άδειες για τη δημιουργία ή την επέκταση γεωργικών εκμεταλλεύσεων που προκαλούν εναπόθεση αζώτου ιδίως στις περιοχές του δικτύου Natura 2000 Groote Peel και Deurnsche Peel & Mariapeel. Οι εν λόγω περιοχές έχουν ορισθεί για τους τυρφώνες υψιπέδων, οι οποίοι αποτελούν τύπο φυσικού οικοτόπου ευπρόσβλητο από το άζωτο. Οι αποφάσεις αυτές επιτρέπουν, όλες πλην μίας, αύξηση, σε διάφορα ποσοστά, των εναποθέσεων αζώτου σε καθεμία από τις εν λόγω εκμεταλλεύσεις.

41

Η ως άνω κυβέρνηση χορήγησε τις άδειες κατ’ εφαρμογήν, μεταξύ άλλων, του PAS και των μέτρων που θεσπίστηκαν για την εφαρμογή του από 1ης Ιουλίου 2015 με τον Nbw 1998 καθώς και με την κανονιστική απόφαση PAS.

42

Όσον αφορά μία από τις επίμαχες εκμεταλλεύσεις, η εν λόγω κυβέρνηση χορήγησε την άδεια με την αιτιολογία ότι το σχέδιο δεν επέφερε αύξηση των εναποθέσεων αζώτου συγκριτικά με τις τιμές που είχαν πράγματι επιτευχθεί πριν από τη θέσπιση του PAS. Στο πλαίσιο της δέουσας εκτίμησης για το PAS, η εναπόθεση από υπάρχουσες δραστηριότητες θεωρήθηκε μέρος της εναπόθεσης που εν προκειμένω αποτέλεσε το σημείο αφετηρίας. Για τη χορήγηση της άδειας, παρέπεμψε στη δέουσα εκτίμηση που πραγματοποιήθηκε για το PAS.

43

Όσον αφορά τις λοιπές εκμεταλλεύσεις, οι επίδικες άδειες αφορούν δραστηριότητες που επιφέρουν αύξηση της εναπόθεσης αζώτου συγκριτικά με τις τιμές που είχαν πραγματικά επιτευχθεί ή είχαν εγκριθεί πριν από την έναρξη ισχύος του PAS. Στον βαθμό που οι δραστηριότητες αυτές επιφέρουν εναποθέσεις αζώτου πέραν του ορίου ή της ανώτατης τιμής, του 0,05 mol N/εκτάριο/έτος ή του 1 mol Ν/εκτάριο/έτος, που ισχύει για την οικεία περιοχή του δικτύου Natura 2000, παρασχέθηκε περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης για την αύξηση της εναπόθεσης αζώτου. Η ίδια κυβέρνηση χορήγησε τις άδειες παραπέμποντας στη δέουσα αξιολόγηση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του PAS.

44

Η Stichting Werkgroep Behoud de Peel άσκησε προσφυγή κατά των έξι επίμαχων αδειών, διότι θεωρεί ότι η κυβέρνηση της επαρχίας της Βόρειας Βραβάντης δεν μπορούσε να τις χορηγήσει κατ’ εφαρμογή της εθνικής ρύθμισης, καθόσον με τη ρύθμιση αυτή δεν είχε μεταφερθεί ορθώς στο εσωτερικό δίκαιο το άρθρο 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους.

45

Συναφώς, η εν λόγω περιβαλλοντική οργάνωση εκτιμά, καταρχάς, ότι ένα πρόγραμμα δεν μπορεί να αντικαταστήσει την ατομική εκτίμηση που απαιτεί το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας αυτής για τα σχέδια που ενδέχεται να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στις περιοχές του δικτύου Natura 2000. Στη συνέχεια, διατείνεται ότι οι εναποθέσεις κάτω του ορίου ή της ανώτατης τιμής που έχει καθορίσει το εθνικό ρυθμιστικό πλαίσιο μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις. Η ως άνω οργάνωση προσθέτει ότι η δέουσα εκτίμηση που αποτελεί τη βάση του PAS δεν είναι σύμφωνη με την εν λόγω οδηγία, της οποίας το άρθρο 6, παράγραφοι 1 και 2, επιβάλλει τη λήψη κατάλληλων μέτρων διατήρησης. Θεωρεί, επιπλέον, ότι η εκτίμηση αυτή περιλαμβάνει μέτρα στην πηγή και μέτρα αποκατάστασης αντισταθμιστικού χαρακτήρα και, τέλος, εκτιμά ότι δεν συμβιβάζεται με το άρθρο 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους το ότι το περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης μπορεί να παρασχεθεί πριν επέλθουν θετικά αποτελέσματα λόγω των μέτρων.

46

Η κυβέρνηση της επαρχίας της Βόρειας Βραβάντης είναι της άποψης ότι το PAS και το ρυθμιστικό πλαίσιο που το συνοδεύει διασφαλίζουν την ορθή μεταφορά στο εσωτερικό δίκαιο του άρθρου 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, το PAS περιλαμβάνει εκτίμηση της ενδεχόμενης επιβάρυνσης με άζωτο υπό το πρίσμα των στόχων διατήρησης σε όλες τις περιοχές του δικτύου Natura 2000 που έχουν ευπρόσβλητη από το στοιχείο αυτό φυσική κληρονομιά.

47

Για όλες αυτές τις περιοχές, με την επίμαχη εκτίμηση εξετάσθηκε αν, από επιστημονική άποψη, δεν υφίστατο καμία εύλογη αμφιβολία ως προς το ότι, παρά το περιθώριο εναπόθεσης και το περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης που παρασχέθηκαν για τα σχέδια και τις δραστηριότητες και λαμβανομένων υπόψη των μέτρων στην πηγή και των μέτρων αποκατάστασης που περιλαμβάνει το PAS, οι στόχοι διατήρησης της ευπρόσβλητης από το άζωτο φυσικής κληρονομιάς θα επιτευχθούν και ως προς το ότι η διατήρησή της θα είναι εγγυημένη. Το περιθώριο εναπόθεσης και το περιθώριο οικονομικής ανάπτυξης που παρασχέθηκαν για όλα τα σχέδια και τις δραστηριότητες που επέτρεψε το PAS εκτιμήθηκαν δεόντως. Από την εκτίμηση αυτή προκύπτει ότι η ποιότητα των τύπων οικοτόπων δεν θα υποβαθμιστεί και ότι δεν θα θιγούν τα φυσικά χαρακτηριστικά των περιοχών του δικτύου Natura 2000.

48

Εν πάση περιπτώσει, κατά την κυβέρνηση της επαρχίας της Βόρειας Βραβάντης, δεν είναι δυνατό να συναχθεί από τη νομολογία του Δικαστηρίου ότι η οδηγία για τους οικοτόπους δεν επιτρέπει την προγραμματική αντιμετώπιση.

49

Υπό τις συνθήκες αυτές, το Raad van State (Συμβούλιο της Επικρατείας, Κάτω Χώρες) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

50

Με απόφαση της 23ης Ιουνίου 2015, η κυβέρνηση της επαρχίας Gelderland απέρριψε ως αβάσιμη τη διοικητική προσφυγή των περιβαλλοντικών οργανώσεων, δηλαδή της Coöperatie Mobilisation for the Environment UA και της Vereniging Leefmilieu, κατά της απόφασης της κυβέρνησης αυτής περί μη επιβολής κυρώσεων για τις δραστηριότητες μιας επιχείρησης εκτροφής που προκαλούσαν εναπόθεση αζώτου σε περιοχές του δικτύου Natura 2000. Με τρεις αποφάσεις της 14ης Ιουλίου 2015, η κυβέρνηση της επαρχίας του Λιμβούργου επίσης απέρριψε ως αβάσιμες ανάλογες προσφυγές για πανομοιότυπες δραστηριότητες. Οι διαφορές ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου αφορούν τις τέσσερις αυτές αποφάσεις.

51

Δεδομένου ότι η απαλλαγή από την απαίτηση λήψεως άδειας για τη βόσκηση βοοειδών και την εναπόθεση λιπάσματος επί και εντός του εδάφους τέθηκε σε ισχύ μετά την έκδοση των αποφάσεων αυτών, ήτοι, σε πρώτη φάση, κατ’ εφαρμογήν του Nbw 1998 και, έπειτα, μετά την 1η Ιανουαρίου 2017, κατ’ εφαρμογήν του Wnb, οι επαρχιακές κυβερνήσεις ζητούν η κανονιστική ρύθμιση αυτή να ληφθεί υπόψη κατά την εκδίκαση των προσφυγών. Κατά το αιτούν δικαστήριο, οι προσφυγές πρέπει ειδικότερα να εξεταστούν βάσει της κανονιστικής απόφασης της κυβέρνησης της επαρχίας Gelderland για το περιβάλλον και της αντίστοιχης απόφασης της κυβέρνησης του Λιμβούργου για το περιβάλλον. Το εν λόγω δικαστήριο αναφέρει ακόμη ότι η δέουσα εκτίμηση στην οποία στηρίζεται η προβλεπόμενη στις εν λόγω αποφάσεις απαλλαγή είναι η εκτίμηση που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του PAS στο σύνολό του.

52

Η Coöperatie Mobilisation for the Environment UA και η Vereniging Leefmilieu υποστηρίζουν ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου ότι οι δραστηριότητες των γεωργικών επιχειρήσεων είναι ικανές να υποβαθμίσουν την ποιότητα του οικοτόπου, οπότε υπόκεινται στην υποχρέωση λήψεως άδειας σύμφωνα με το άρθρο 19d, παράγραφος 1, του Nbw 1998.

53

Οι κυβερνήσεις της επαρχίας του Λιμβούργου και της επαρχίας Gelderland υποστηρίζουν ότι η βόσκηση βοοειδών και η εναπόθεση λιπάσματος συνιστούν μεν «άλλες δραστηριότητες», κατά την έννοια του άρθρου 19d, παράγραφος 1, του Nbw 1998, πλην όμως δεν προκύπτει από τη διάταξη αυτή υποχρέωση λήψεως άδειας για την άσκηση αυτών των άλλων δραστηριοτήτων, διότι δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι θα έχουν συνέπειες για τις περιοχές του δικτύου Natura 2000.

54

Οι κυβερνήσεις αυτές παρατηρούν ότι, κατόπιν της δέουσας εκτίμησης που πραγματοποιήθηκε για τη θέσπιση του PAS, αποκλείσθηκε το ενδεχόμενο η βόσκηση και η εναπόθεση λιπάσματος, στην κλίμακα στην οποία διεξάγονταν το 2014, να έχουν σημαντικές συνέπειες και ότι, κατά μέσο όρο, μπορεί να αποκλεισθεί η αύξηση της εναπόθεσης αζώτου που προκαλείται από τις δραστηριότητες αυτές μετά το έτος 2014.

55

Ειδικότερα, η κυβέρνηση της επαρχίας του Λιμβούργου εκτιμά κατά τα φαινόμενα ότι τόσο η βόσκηση όσο και η εναπόθεση λιπάσματος συνιστούν «υπάρχουσες χρήσεις» κατά τον Nbw 1998 και ήταν επομένως νόμιμες πριν το άρθρο 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους καταστεί εφαρμοστέο στις οικείες περιοχές του δικτύου Natura 2000.

56

Το αιτούν δικαστήριο διευκρινίζει ότι, εκτός από τα διατυπωθέντα ερωτήματα στην υπόθεση C-294/17, η αίτηση προδικαστικής αποφάσεως στην υπόθεση C‑293/17 εγείρει, αφενός, το ζήτημα αν οι δραστηριότητες της βόσκησης βοοειδών και της εναπόθεσης λιπάσματος πρέπει να θεωρηθούν σχέδια, κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, και αν είναι συμβατή με το άρθρο 6, παράγραφοι 2 και 3, της οδηγίας αυτής η χορήγηση απαλλαγής, με αποτέλεσμα να επιτρέπεται στην επιχείρηση να ασκεί μια τέτοια δραστηριότητα χωρίς ατομική έγκριση. Αφετέρου, το εν λόγω δικαστήριο διερωτάται αν η αρμοδιότητα για την επιβολή υποχρεώσεων την οποία προβλέπει το άρθρο 2.4 του Wnb, καθόσον πρόκειται για το μόνο κατάλληλο μέτρο παρεμβάσεως όσον αφορά υπάρχουσες ή μελλοντικές δραστηριότητες που μπορούν να υποβαθμίσουν ή να βλάψουν σημαντικά έναν φυσικό τόπο, επαρκεί για τη διασφάλιση της τήρησης του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους.

57

Υπό τις συνθήκες αυτές, το Raad van State (Συμβούλιο της Επικρατείας) αποφάσισε να αναστείλει την ενώπιόν του διαδικασία και να υποβάλει στο Δικαστήριο τα ακόλουθα προδικαστικά ερωτήματα:

58

Με απόφαση του Προέδρου του Δικαστηρίου της 19ης Ιουνίου 2017, αφενός, αποφασίστηκε η συνεκδίκαση των υποθέσεων C‑293/17 έως C‑294/17 προς διευκόλυνση της έγγραφης και της προφορικής διαδικασίας και προς έκδοση κοινής απόφασης και, αφετέρου, έγινε δεκτή η αίτηση του αιτούντος δικαστηρίου για την κατά προτεραιότητα εκδίκασή τους.

59

Με το πρώτο ερώτημα στην υπόθεση C-293/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι οι δραστηριότητες της βόσκησης βοοειδών και της εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους κοντά σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 μπορούν να χαρακτηριστούν ως «σχέδιο» κατά την έννοια της διάταξης αυτής, διότι είναι πιθανόν να έχουν σημαντικές συνέπειες στις εν λόγω περιοχές, ακόμη και στην περίπτωση που οι δραστηριότητες αυτές, στον βαθμό που δεν αποτελούν υλική επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον, δεν αποτελούν «έργο», κατά την έννοια του άρθρου 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ.

60

Πρώτον, επισημαίνεται ότι, καίτοι η οδηγία για τους οικοτόπους δεν περιλαμβάνει ορισμό της έννοιας του «σχεδίου», από τη νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι η έννοια του «έργου», κατά το άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας EΠE, είναι κρίσιμη για την οριοθέτηση της έννοιας του σχεδίου κατά την οδηγία για τους οικοτόπους (βλ., συναφώς, απόφαση της 14ης Ιανουαρίου 2010, Stadt Papenburg, C-226/08, EU:C:2010:10, σκέψη 38 και παρατιθέμενη νομολογία).

61

Εν προκειμένω, το αιτούν δικαστήριο ζητεί να διευκρινιστεί αν οι δραστηριότητες της βόσκησης βοοειδών και της εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους καλύπτονται από την έννοια του «σχεδίου», κατά το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, καθόσον το Δικαστήριο διευκρίνισε, στη σκέψη 24 της απόφασης της 17ης Μαρτίου 2011, Brussels Hoofdstedelijk Gewest κ.λπ. (C‑275/09, EU:C:2011:154), ότι η ανανέωση υφιστάμενης άδειας δεν δύναται, ελλείψει εργασιών ή επεμβάσεων που τροποποιούν, υπό την έννοια της υλικής μεταβολής, τα πράγματα στον συγκεκριμένο τόπο, να χαρακτηριστεί ως «σχέδιο» υπό την έννοια των διατάξεων που προηγήθηκαν του άρθρου 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ.

62

Συναφώς, πρέπει να τονιστεί ότι, στην απόφαση αυτή, το Δικαστήριο, διατυπώνοντας την προϋπόθεση σχετικά με την ύπαρξη εργασιών ή επεμβάσεων που τροποποιούν, υπό την έννοια της υλικής μεταβολής, τα πράγματα στον συγκεκριμένο τόπο, διευκρίνισε τον ορισμό της έννοιας «σχέδιο» κατά το άρθρο 1, παράγραφος 2, της οδηγίας 85/337, και, ιδίως, την προβλεπόμενη σε αυτό απαίτηση για «επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον».

63

Πάντως, επιβάλλεται η διαπίστωση ότι οι απαιτήσεις περί «εργασιών» ή «επεμβάσεων που τροποποιούν, υπό την έννοια της υλικής μεταβολής, τα πράγματα» ή ακόμη περί «επέμβασης στο φυσικό περιβάλλον» δεν προβλέπονται στο άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, καθώς η διάταξη αυτή απαιτεί δέουσα εκτίμηση, ιδίως όταν ένα σχέδιο είναι δυνατόν να επηρεάζει έναν τόπο «σημαντικά».

64

Στο πλαίσιο αυτό, το άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ ορίζει την έννοια του «έργου», για τους σκοπούς της οδηγίας, προβλέποντας προϋποθέσεις οι οποίες δεν καθορίζονται στην αντίστοιχη διάταξη της οδηγίας για τους οικοτόπους.

65

Ομοίως, από τη νομολογία του Δικαστηρίου προκύπτει ότι, στον βαθμό που ο ορισμός της έννοιας του «σχεδίου» κατά την οδηγία 85/337 είναι περισσότερο περιοριστικός από τον ορισμό του «σχεδίου» κατά την οδηγία για τους οικοτόπους, εφόσον μια δραστηριότητα εμπίπτει στην οδηγία 85/337, η δραστηριότητα αυτή εμπίπτει, κατά μείζονα λόγο, στην οδηγία για τους οικοτόπους (βλ., συναφώς, απόφαση της 7ης Σεπτεμβρίου 2004, Waddenvereniging και Vogelbeschermingsvereniging, C-127/02, EU:C:2004:482, σκέψεις 26 και 27).

66

Επομένως, αν μια δραστηριότητα θεωρείται «έργο» κατά την έννοια της οδηγίας ΕΠΕ, δύναται να συνιστά «σχέδιο» κατά την έννοια της οδηγίας για τους οικοτόπους. Ωστόσο, το γεγονός και μόνον ότι μια δραστηριότητα δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως «έργο», κατά την οδηγία ΕΠΕ, δεν αρκεί, αυτό καθεαυτό, για να συναχθεί το συμπέρασμα ότι δεν μπορεί να εμπίπτει στην έννοια του «σχεδίου», κατά την οδηγία για τους οικοτόπους.

67

Δεύτερον, προκειμένου να διαπιστωθεί αν οι δραστηριότητες βόσκησης βοοειδών και εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους μπορούν να χαρακτηριστούν ως «σχέδιο», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, πρέπει να εξεταστεί αν τέτοιες δραστηριότητες μπορούν να επηρεάζουν σημαντικά τον προστατευόμενο τόπο.

68

Συγκεκριμένα, όπως επισημαίνεται στη δέκατη αιτιολογική σκέψη της οδηγίας για τους οικοτόπους, κάθε σχέδιο ή πρόγραμμα το οποίο ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά τους σκοπούς διατήρησης ενός τόπου που έχει χαρακτηρισθεί ή θα χαρακτηρισθεί στο μέλλον πρέπει να υπόκειται στην κατάλληλη εκτίμηση. Το περιεχόμενο της αιτιολογικής αυτής σκέψης αποτυπώνεται στο άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, το οποίο προβλέπει, μεταξύ άλλων, ότι άδεια για σχέδιο ή έργο που ενδέχεται να επηρεάσει σημαντικά τον οικείο τόπο χορηγείται μόνον κατόπιν προηγούμενης εκτίμησης των επιπτώσεών του στον τόπο αυτό (απόφαση της 12ης Απριλίου 2018, People Over Wind και Sweetman, C-323/17, EU:C:2018:244, σκέψη 28 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

69

Εν προκειμένω, από τις διαπιστώσεις του αιτούντος δικαστηρίου, όπως εκτίθενται στη σκέψη 27 της παρούσας απόφασης, προκύπτει ότι ένας μεγάλος αριθμός από τους τόπους του δικτύου Natura 2000 που βρίσκονται στις Κάτω Χώρες αντιμετωπίζει πρόβλημα υπέρμετρης εναπόθεσης αζώτου, ενώ κύρια πηγή των εκπομπών σε εθνικό επίπεδο είναι ο γεωργικός τομέας.

70

Στο πλαίσιο αυτό, και όπως επισήμανε και η γενική εισαγγελέας στα σημεία 117 και 126 των προτάσεών της, πρέπει να εξεταστεί αν δραστηριότητες όπως η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους καθώς και η βόσκηση βοοειδών είναι συμβατές με τους στόχους διατήρησης των προστατευόμενων τόπων στις επαρχίες Gelderland και Λιμβούργου ή αν μπορούν να επηρεάσουν σημαντικά τους τόπους αυτούς.

71

Επιπλέον, όπως κατ’ ουσίαν επισήμανε η γενική εισαγγελέας στο σημείο 118 των προτάσεών της, δεν μπορεί να αποκλειστεί ότι οι δραστηριότητες βόσκησης βοοειδών και εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους εμπίπτουν, εν πάση περιπτώσει, στην έννοια του «έργου», κατά το άρθρο 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ.

72

Συγκεκριμένα, όσον αφορά την εναπόθεση λιπάσματος, μια τέτοια δραστηριότητα μπορεί να μεταβάλει τις ιδιότητες του εδάφους, εμπλουτίζοντάς το με θρεπτικές ουσίες, οπότε αποτελεί επέμβαση που τροποποιεί, υπό την έννοια της υλικής μεταβολής, τα πράγματα στον συγκεκριμένο χώρο, κατά την έννοια του εν λόγω άρθρου 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, και, όσον αφορά τη βόσκηση ζώων, η εγκατάσταση βοσκοτόπου μπορεί να αντιστοιχεί στην «υλοποίηση κατασκευαστικών εργασιών ή άλλων εγκαταστάσεων ή τεχνικών κατασκευών», κατά την έννοια της ίδιας διάταξης, ιδίως όταν η υλοποίηση αυτή συνεπάγεται, υπό τις περιστάσεις της συγκεκριμένης υπόθεσης, αναπόφευκτη ή προγραμματισμένη ανάπτυξη ενός τέτοιου βοσκοτόπου, γεγονός το οποίο εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

73

Κατόπιν των προεκτεθέντων, στο πρώτο ερώτημα στην υπόθεση C‑293/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι οι δραστηριότητες της βόσκησης βοοειδών και της εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους κοντά σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 μπορούν να χαρακτηριστούν ως «σχέδιο» κατά την έννοια της διάταξης αυτής, ακόμη και στην περίπτωση που οι δραστηριότητες αυτές, στον βαθμό που δεν αποτελούν υλική επέμβαση στο φυσικό περιβάλλον, δεν συνιστούν «έργο», κατά την έννοια του άρθρου 1, παράγραφος 2, στοιχείο αʹ, της οδηγίας ΕΠΕ.

74

Με το δεύτερο ερώτημα στην υπόθεση C-293/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι μια επαναλαμβανόμενη δραστηριότητα, όπως η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους, η οποία έχει εγκριθεί δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας αυτής, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα και το αυτό σχέδιο, κατά την έννοια της εν λόγω διάταξης, με συνέπεια η εν λόγω δραστηριότητα να μην εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής της ίδιας διάταξης.

75

Προκειμένου να δοθεί απάντηση στα ζητήματα που απασχολούν το αιτούν δικαστήριο, πρέπει να υπομνησθεί ότι, κατά το άρθρο 6, παράγραφος 3, πρώτη περίοδος, της οδηγίας για τους οικοτόπους, κάθε σχέδιο το οποίο είναι δυνατόν να επηρεάζει σημαντικά τον οικείο τόπο δεν μπορεί να εγκριθεί χωρίς προηγούμενη εκτίμηση των επιπτώσεών του επί του τόπου.

76

Στον βαθμό που η δραστηριότητα εναπόθεσης λιπάσματος επί και εντός του εδάφους κοντά σε περιοχές του δικτύου Natura 2000 μπορεί να χαρακτηριστεί ως «σχέδιο», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, πρέπει να εξεταστεί κατά πόσον επηρεάζει την εφαρμογή της διάταξης αυτής το ότι αυτή η επαναλαμβανόμενη δραστηριότητα έχει εγκριθεί δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας.

77

Συναφώς, το Δικαστήριο έχει ήδη διευκρινίσει ότι ένα τέτοιο γεγονός δεν αποτελεί, αφ’ εαυτού, κώλυμα για τον χαρακτηρισμό κάθε μεταγενέστερης επέμβασης ως αυτοτελούς σχεδίου κατά την έννοια της οδηγίας αυτής, διότι άλλως θα υπήρχε κίνδυνος να απαλλάσσεται διά παντός η δραστηριότητα αυτή από οποιαδήποτε εκ των προτέρων εκτίμηση των επιπτώσεών της για τον οικείο τόπο κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3 (βλ., συναφώς, απόφαση της 14ης Ιανουαρίου 2010, Stadt Papenburg, C-226/08, EU:C:2010:10, σκέψεις 41 και 42).

78

Πάντως, αν ορισμένες δραστηριότητες μπορούν να θεωρηθούν ως ενιαία πράξη, λόγω ιδίως της συχνότητάς τους, της φύσης τους ή των όρων εκτέλεσής τους, μπορούν επίσης να θεωρηθούν ως ένα και το αυτό σχέδιο, κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους (βλ., συναφώς, απόφαση της 14ης Ιανουαρίου 2010, Stadt Papenburg, C-226/08, EU:C:2010:10, σκέψη 47).

79

Εν προκειμένω, όπως επισήμανε η γενική εισαγγελέας στα σημεία 132 έως 134 των προτάσεών της, η τακτική λίπανση των γεωργικών εκτάσεων έχει κατά κανόνα έναν κοινό και ενιαίο σκοπό, ήτοι την καλλιέργεια της γης στο πλαίσιο γεωργικής εκμετάλλευσης, και μπορεί να συνιστά ενιαία πράξη, η οποία χαρακτηρίζεται, κατά την επιδίωξη αυτού του κοινού σκοπού, από τη συνέχιση της εν λόγω δραστηριότητας στις ίδιες περιοχές υπό πανομοιότυπες συνθήκες εκτέλεσης.

80

Στην περίπτωση αυτή, μια τέτοια ενιαία πράξη, εγκεκριμένη και τακτικά διενεργούμενη πριν από την έναρξη εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους στον επίμαχο τόπο, μπορεί να συνιστά ένα και το αυτό σχέδιο κατά την έννοια της διάταξης αυτής, το οποίο απαλλάσσεται από την υποχρέωση υπαγωγής σε νέα διαδικασία έγκρισης.

81

Το αιτούν δικαστήριο ζητεί, ωστόσο, να διευκρινιστεί κατά πόσον επηρεάζεται η δυνατότητα εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους και, ως εκ τούτου, η απαίτηση για «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια της διάταξης αυτής, από το γεγονός ότι, αφενός, η λίπανση πραγματοποιείται σε επιμέρους αγροτεμάχια, σε ποικίλες ποσότητες και σύμφωνα με διαφορετικές μεθόδους, οι οποίες εξελίσσονται με την πάροδο των ετών, λόγω των τεχνικής και κανονιστικής φύσεως μεταβολών και, αφετέρου, η εναπόθεση αζώτου που προκαλεί η λίπανση δεν έχει συνολικά αυξηθεί μετά την έναρξη ισχύος της εν λόγω διάταξης.

82

Πρέπει, εκ προοιμίου, να υπομνησθεί ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους αποτελεί έκφραση της αρχής της προφύλαξης και καθιστά δυνατή την αποτελεσματική πρόληψη των απειλών που συνεπάγονται τα διάφορα μελετώμενα σχέδια ή έργα για την ακεραιότητα των προστατευομένων τόπων [απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C‑441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 118 και παρατιθέμενη νομολογία]. Έτσι, κατά πάγια νομολογία του Δικαστηρίου, όπως υπομνήσθηκε στη σκέψη 68 της παρούσας απόφασης, το αποφασιστικό κριτήριο προκειμένου να κριθεί αν ένα νέο σχέδιο απαιτεί τη διενέργεια δέουσας εκτίμησης των επιπτώσεων έγκειται στο ενδεχόμενο το σχέδιο αυτό να επηρεάσει σημαντικά έναν προστατευόμενο τόπο.

83

Κατά συνέπεια, ελλείψει συνέχειας και ταυτότητας ιδίως όσον αφορά τον τόπο και τους συνθήκες εκτέλεσής της, η επαναλαμβανόμενη δραστηριότητα της εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους δεν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ένα και το αυτό σχέδιο κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους. Κατά περίπτωση, μπορεί να πρόκειται για νέα σχέδια για τα οποία απαιτείται δέουσα εκτίμηση υπό την έννοια της διάταξης αυτής, καθόσον η απόφαση ως προς την υποχρέωση διενέργειας τέτοιας εκτίμησης εξαρτάται, σε κάθε περίπτωση, από το κριτήριο του κινδύνου πρόκλησης σημαντικών επιπτώσεων στον προστατευόμενο τόπο λόγω τροποποιήσεων που επηρέασαν τη δραστηριότητα αυτή.

84

Επομένως, το γεγονός ότι οι εναποθέσεις αζώτου τις οποίες προκαλεί η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους δεν έχουν, στο σύνολό τους, αυξηθεί μετά την έναρξη ισχύος του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους δεν επηρεάζει το ζήτημα αν απαιτείται η διενέργεια δέουσας εκτίμησης όσον αφορά ένα νέο σχέδιο, δεδομένου ότι η περίσταση αυτή δεν αποκλείει τον κίνδυνο οι εναποθέσεις αζώτου στους οικείους προστατευόμενους τόπους να έχουν αυξηθεί και να επηρεάζουν πλέον σημαντικά έναν εξ αυτών.

85

Πρέπει επίσης να προστεθεί ότι, ακόμη και αν ένα σχέδιο έχει εγκριθεί πριν από την εφαρμογή του προβλεπόμενου από την οδηγία για τους οικοτόπους καθεστώτος προστασίας επί του οικείου τόπου, και, συνεπώς, πριν το σχέδιο αυτό υπαχθεί στις διατάξεις για τη διαδικασία προηγούμενης εκτίμησης σύμφωνα με το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας αυτής, η εκτέλεσή του εμπίπτει εντούτοις στο πεδίο εφαρμογής του άρθρου 6, παράγραφος 2, της εν λόγω οδηγίας. Πιο συγκεκριμένα, μια δραστηριότητα είναι σύμφωνη με το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους μόνον εφόσον διασφαλίζεται ότι δεν συνεπάγεται καμία ενόχληση ικανή να θίξει σημαντικά τους σκοπούς της εν λόγω οδηγίας, ιδίως δε τους στόχους διατήρησης που αυτή επιδιώκει. Η ύπαρξη ακόμη και πιθανότητας ή κινδύνου πρόκλησης, από δραστηριότητα επί προστατευόμενου τόπου, σημαντικών ενοχλήσεων για ορισμένο είδος μπορεί να συνιστά παράβαση της εν λόγω διάταξης (βλ., συναφώς, απόφαση της 14ης Ιανουαρίου 2016, Grüne Liga Sachsen κ.λπ., C-399/14, EU:C:2016:10, σκέψεις 33, 41 και 42 καθώς και παρατιθέμενη νομολογία).

86

Κατόπιν των προεκτεθέντων, στο δεύτερο ερώτημα στην υπόθεση C‑293/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι μια επαναλαμβανόμενη δραστηριότητα, όπως η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους, η οποία έχει εγκριθεί δυνάμει της εθνικής νομοθεσίας πριν από την έναρξη ισχύος της οδηγίας αυτής, μπορεί να θεωρηθεί ως ένα και το αυτό σχέδιο, κατά την έννοια της εν λόγω διάταξης, το οποίο απαλλάσσεται από την υποχρέωση υπαγωγής σε νέα διαδικασία έγκρισης, εφόσον συνιστά ενιαία πράξη, η οποία χαρακτηρίζεται από κοινό σκοπό, καθώς και από συνέχεια και ταυτότητα, ιδίως όσον αφορά τον τόπο και τις συνθήκες εκτέλεσής της. Αν ένα ενιαίο σχέδιο εγκρίθηκε πριν από την εφαρμογή του προβλεπόμενου από την ίδια διάταξη καθεστώτος προστασίας στον επίμαχο τόπο, η εκτέλεση του σχεδίου αυτού είναι, πάντως, δυνατό να εμπίπτει στο άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας αυτής.

87

Καταρχάς, πρέπει να υπομνησθεί ότι, καίτοι οι παράγραφοι 2 και 3 του άρθρου 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους αποσκοπούν στη διασφάλιση ίδιου επιπέδου προστασίας (απόφαση της 12ης Απριλίου 2018, People Over Wind και Sweetman, C-323/17, EU:C:2018:244, σκέψη 24 καθώς και παρατιθέμενη νομολογία), οι διατάξεις αυτές έχουν διαφορετικό αντικείμενο, καθόσον η πρώτη αποσκοπεί στην εφαρμογή μέτρων πρόληψης, ενώ η δεύτερη προβλέπει διαδικασία εκτίμησης ώστε να διασφαλίζεται, μέσω προηγουμένου ελέγχου, ότι ένα σχέδιο ή έργο μη άμεσα συνδεόμενο με τη διαχείριση του οικείου τόπου ή αναγκαίο για αυτήν, αλλά δυνάμενο να τον επηρεάσει σημαντικά, εγκρίνεται μόνον εφόσον δεν θίγει την ακεραιότητα του τόπου αυτού (απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C‑441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 108 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία].

88

Εν προκειμένω, τα προς διευκρίνιση ζητήματα που απασχολούν το αιτούν δικαστήριο αφορούν τη χορηγηθείσα έγκριση σε γεωργικές εκμεταλλεύσεις των οποίων οι εναποθέσεις αζώτου στις προστατευόμενες περιοχές εξετάζονται με βάση τη δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων ενός προγράμματος, όπως το PAS, πραγματοποιηθείσας σε προγενέστερο στάδιο, κατά τη θέσπιση του προγράμματος αυτού.

89

Τα προς ζητήματα που απασχολούν το αιτούν δικαστήριο αφορούν, επομένως, το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους.

90

Με το δεύτερο ερώτημα στην υπόθεση C-294/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση προγραμματικού σχεδιασμού που παρέχει στις αρμόδιες αρχές τη δυνατότητα να εγκρίνουν σχέδια βάσει «δέουσας εκτίμησης», κατά την έννοια της διάταξης αυτής, η οποία πραγματοποιήθηκε σε προγενέστερο στάδιο και με την οποία μια συγκεκριμένη συνολική ποσότητα εναπόθεσης αζώτου κρίθηκε συμβατή με τους σκοπούς προστασίας που επιδιώκει η εν λόγω ρύθμιση.

91

Όπως υπομνήσθηκε στη σκέψη 87 της παρούσας απόφασης, το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους προβλέπει διαδικασία εκτίμησης ώστε να διασφαλίζεται, μέσω προηγούμενου ελέγχου, ότι σχέδιο μη άμεσα συνδεόμενο με τη διαχείριση του οικείου τόπου ή αναγκαίο γι’ αυτήν, αλλά δυνάμενο να τον επηρεάσει σημαντικά, εγκρίνεται μόνον εφόσον δεν πρόκειται να παραβλάψει την ακεραιότητα του τόπου αυτού.

92

Κατά το πρώτο στάδιο της διαδικασίας εκτίμησης, την οποία ρυθμίζει η πρώτη περίοδος της διάταξης αυτής, επιβάλλεται στα κράτη μέλη η υποχρέωση να προβαίνουν σε δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων που έχει ένα σχέδιο ή έργο επί προστατευόμενου τόπου, εφόσον είναι πιθανό ότι το σχέδιο ή το έργο αυτό θα επηρεάσει σημαντικά τον τόπο (απόφαση της 21ης Ιουλίου 2016, Orleans κ.λπ., C-387/15 και C‑388/15, EU:C:2016:583, σκέψη 44 καθώς και παρατιθέμενη νομολογία).

93

Λαμβανομένης υπόψη της αρχής της προφύλαξης, αν σχέδιο ή έργο μη άμεσα συνδεόμενο με τη διαχείριση ενός τόπου ή αναγκαίο γι’ αυτήν ενδέχεται να θέσει σε κίνδυνο την επίτευξη των στόχων διατήρησης του τόπου αυτού, πρέπει να θεωρείται ικανό να επηρεάσει σημαντικά τον τόπο αυτό. Η εκτίμηση του εν λόγω κινδύνου πρέπει, ιδίως, να γίνεται υπό το πρίσμα των ειδικών περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών και συνθηκών του τόπου τον οποίο αφορά το σχέδιο ή το έργο [απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C‑441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 112 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία].

94

Όπως επισήμανε η γενική εισαγγελέας στο σημείο 40 των προτάσεών της, το άρθρο 6, παράγραφος 3, πρώτη περίοδος, της οδηγίας για τους οικοτόπους επιβάλλει κατά κανόνα την ατομική εξέταση των σχεδίων ή έργων.

95

Πάντως, γεγονός παραμένει ότι η δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων σχεδίου ή έργου στον οικείο τόπο συνεπάγεται ότι πρέπει να προσδιορίζονται όλες οι πτυχές του σχεδίου ή του έργου που θα μπορούσαν, είτε αφ’ εαυτών είτε σε συνδυασμό με άλλα σχέδια ή έργα, να επηρεάσουν τους στόχους διατήρησης του συγκεκριμένου τόπου (απόφαση της 25ης Ιουλίου 2018, Grace και Sweetman, C‑164/17, EU:C:2018:593, σκέψη 40 καθώς και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

96

Συναφώς, όπως επισήμανε η γενική εισαγγελέας στα σημεία 42 έως 44 των προτάσεών της, μια συνολική εκτίμηση των επιπτώσεων, διενεργούμενη εκ των προτέρων, όπως η διενεργούμενη κατά τη θέσπιση του PAS, καθιστά δυνατή την εξέταση των πιθανών σωρευτικών επιπτώσεων των διαφόρων εναποθέσεων αζώτου στους οικείους τόπους.

97

Το γεγονός ότι η εκτίμηση σε ένα τέτοιο γενικό επίπεδο καθιστά δυνατή την καλύτερη εξέταση των σωρευτικών επιπτώσεων των διαφόρων σχεδίων δεν σημαίνει, εντούτοις, ότι μια εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην κύρια δίκη, πληροί κατ’ ανάγκη το σύνολο των απαιτήσεων που απορρέουν από το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους.

98

Πράγματι, η εκτίμηση που πραγματοποιείται βάσει του άρθρου 6, παράγραφος 3, πρώτη περίοδος, της οδηγίας για τους οικοτόπους δεν μπορεί να παρουσιάζει κενά και πρέπει να περιέχει πλήρη, ακριβή και οριστικά συμπεράσματα και διαπιστώσεις, ώστε να αίρεται κάθε εύλογη αμφιβολία, από επιστημονική άποψη, όσον αφορά τις επιπτώσεις των μελετώμενων σχεδίων ή έργων στον οικείο προστατευόμενο τόπο (απόφαση της 25ης Ιουλίου 2018, Grace και Sweetman, C‑164/17, EU:C:2018:593, σκέψη 39 καθώς και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

99

Εξάλλου, το δεύτερο στάδιο της διαδικασίας εκτίμησης, το οποίο ρυθμίζει η δεύτερη περίοδος του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους και το οποίο διεξάγεται μετά την δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων σχεδίου ή έργου στον οικείο τόπο, εξαρτά την έγκριση του σχεδίου από την προϋπόθεση ότι δεν παραβλάπτεται η ακεραιότητα του οικείου τόπου [βλ., συναφώς, απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C-441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 115 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία].

100

Επομένως, η διάταξη αυτή αποτελεί έκφραση της αρχής της προφύλαξης και παρέχει τη δυνατότητα αποτελεσματικής αποτροπής των προσβολών που μπορούν να προκαλέσουν στην ακεραιότητα των προστατευόμενων τόπων τα μελετώμενα σχέδια ή έργα. Ένα λιγότερο αυστηρό κριτήριο έγκρισης δεν θα μπορούσε να διασφαλίσει εξίσου αποτελεσματικά την επίτευξη του σκοπού της προστασίας των τόπων, τον οποίο ακριβώς επιδιώκει η εν λόγω διάταξη [απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C‑441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 118 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία].

101

Προκειμένου να διασφαλιστεί ότι πληρούται το σύνολο των απαιτήσεων που προαναφέρθηκαν, εναπόκειται στα εθνικά δικαστήρια να προβαίνουν σε εμπεριστατωμένη και πλήρη εξέταση της επιστημονικής αρτιότητας της «δέουσας εκτίμησης», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, που συνοδεύει την προγραμματική αντιμετώπιση και τις διάφορες λεπτομέρειες εφαρμογής της, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται, ιδίως, η χρήση λογισμικού όπως το επίμαχο στην υπόθεση της κύριας δίκης, προοριζόμενου να συμβάλει στη διαδικασία έγκρισης. Μόνον αν το εθνικό δικαστήριο κρίνει ότι η εκτίμηση που διενεργήθηκε σε προγενέστερο στάδιο πληροί τις εν λόγω απαιτήσεις, μπορούν οι αρμόδιες εθνικές αρχές να εγκρίνουν ένα τέτοιο μεμονωμένο σχέδιο με βάση τέτοιου είδους εκτίμηση.

102

Συναφώς πρέπει να τονισθεί ότι το άρθρο 1, στοιχείο εʹ, της οδηγίας για τους οικοτόπους προβλέπει ότι η κατάσταση της διατήρησης ενός φυσικού οικοτόπου θεωρείται «ικανοποιητική», μεταξύ άλλων, όταν η περιοχή της φυσικής κατανομής του και οι εκτάσεις που περιέχει μένουν σταθερές ή αυξάνονται και η δομή και οι ειδικές λειτουργίες που απαιτούνται για τη μακροπρόθεσμη συντήρησή του υφίστανται και είναι δυνατόν να συνεχίσουν να υφίστανται κατά το προβλεπτό μέλλον.

103

Υπό περιστάσεις όπως αυτές της υπόθεσης της κύριας δίκης, όταν η κατάσταση της διατήρησης ενός φυσικού οικοτόπου είναι μη ικανοποιητική, η δυνατότητα έγκρισης δραστηριοτήτων ικανών να επηρεάσουν σε μεταγενέστερο στάδιο την οικολογική κατάσταση των οικείων τόπων είναι αναγκαστικά περιορισμένη.

104

Κατόπιν των προεκτεθέντων, στο δεύτερο ερώτημα στην υπόθεση C‑294/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι δεν αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση προγραμματικού σχεδιασμού που παρέχει στις αρμόδιες αρχές τη δυνατότητα να εγκρίνουν σχέδια βάσει «δέουσας εκτίμησης», κατά την έννοια της διάταξης αυτής, η οποία πραγματοποιήθηκε σε προγενέστερο στάδιο και με την οποία μια συγκεκριμένη συνολική ποσότητα εναπόθεσης αζώτου κρίθηκε συμβατή με τους σκοπούς προστασίας που επιδιώκει η εν λόγω ρύθμιση. Πάντως, τούτο ισχύει μόνο στο μέτρο που η εμπεριστατωμένη και πλήρης εξέταση της επιστημονικής αρτιότητας αυτής της εκτίμησης διασφαλίζει ότι δεν υφίσταται καμία εύλογη αμφιβολία, από επιστημονική άποψη, ως προς την απουσία επιβλαβών συνεπειών κάθε σχεδίου ή έργου για την ακεραιότητα του οικείου τόπου, πράγμα που εναπόκειται στο εθνικό δικαστήριο να εξακριβώσει.

105

Με το πρώτο ερώτημα στην υπόθεση C-294/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφοι 2 και 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση προγραμματικού σχεδιασμού, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, που απαλλάσσει ορισμένα σχέδια τα οποία δεν φθάνουν ορισμένο όριο ή δεν υπερβαίνουν ορισμένη ανώτατη τιμή όσον αφορά την εναπόθεση αζώτου, από την υποχρέωση λήψεως ατομικής άδειας, δεδομένου ότι τα σωρευτικά αποτελέσματα όλων των σχεδίων ή έργων που μπορούν να προκαλέσουν τέτοια εναπόθεση υποβλήθηκαν, σε προγενέστερο στάδιο, σε «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας αυτής.

106

Για τους ίδιους λόγους που παρατέθηκαν στις σκέψεις 87 έως 89 της παρούσας απόφασης, θα δοθεί απάντηση στο εν λόγω ερώτημα μόνον υπό το πρίσμα του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους.

107

Στην υπόθεση της κύριας δίκης, δεν υπάρχει ανάγκη λήψεως άδειας, αφενός, όταν πρόκειται για σχέδιο το οποίο προκαλεί εναπόθεση αζώτου μικρότερη των 0,05 mol N/εκτάριο/έτος. Αφετέρου, τα σχέδια που προκαλούν εναπόθεση αζώτου μεγαλύτερη των 0,05 mol N/εκτάριο/έτος, αλλά μικρότερη του 1 mol N/εκτάριο/έτος, επιτρέπονται επίσης χωρίς προηγούμενη έγκριση, αλλά πρέπει υποχρεωτικά να κοινοποιούνται.

108

Εν προκειμένω, έστω και αν, σε αμφότερες τις περιπτώσεις, τα μελετώμενα σχέδια απαλλάσσονται από την υποχρέωση λήψεως άδειας, το καθεστώς έγκρισής τους βασίζεται στη «δέουσα εκτίμηση», σύμφωνα με το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, η οποία πραγματοποιήθηκε κατά τη θέσπιση του PAS και στο πλαίσιο της οποίας εξετάστηκαν οι επιπτώσεις των σχεδίων ή έργων αυτής της εμβέλειας.

109

Το Δικαστήριο έχει ήδη κρίνει ότι, όταν κράτος μέλος θεσπίζει καθεστώς έγκρισης, το οποίο δεν προβλέπει εκτίμηση του κινδύνου ανάλογα, ειδικότερα, με τα ειδικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά και τις προϋποθέσεις του οικείου τόπου, απόκειται στο κράτος μέλος να αποδείξει ότι οι διατάξεις που έχει θεσπίσει επιτρέπουν να αποκλειστεί, βάσει αντικειμενικών στοιχείων, ότι τα σχέδια ή έργα που υπόκεινται σε αυτό το καθεστώς έγκρισης επηρεάζουν σημαντικά τόπο του δικτύου Natura 2000, αφ’ εαυτών ή από κοινού με άλλα σχέδια ή έργα. Συγκεκριμένα, μπορεί να συναχθεί από το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους ότι οι αρμόδιες εθνικές αρχές μπορούν να απαλλαγούν από την υποχρέωση εκτίμησης των επιπτώσεων σχεδίου ή έργου μη άμεσα συνδεόμενου με τη διαχείριση τόπου του δικτύου Natura 2000 ή αναγκαίου γι’ αυτήν μόνο στην περίπτωση που μπορεί να αποκλειστεί, βάσει αντικειμενικών στοιχείων, ότι αυτό το σχέδιο ή έργο επηρεάζει σημαντικά τον εν λόγω τόπο, αφ’ εαυτού ή από κοινού με άλλα σχέδια ή έργα (βλ., συναφώς, απόφαση της 26ης Μαΐου 2011, Επιτροπή κατά Βελγίου, C-538/09, EU:C:2011:349, σκέψεις 52 και 53 καθώς και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

110

Όπως διευκρινίστηκε στη σκέψη 101 της παρούσας απόφασης, εναπόκειται στα εθνικά δικαστήρια να προβαίνουν σε εμπεριστατωμένη και πλήρη εξέταση της επιστημονικής αρτιότητας της «δέουσας εκτίμησης», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, η οποία συνοδεύει μια προγραμματική αντιμετώπιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, και μόνον εφόσον το εθνικό δικαστήριο βεβαιωθεί ότι αυτή η εκτίμηση που πραγματοποιήθηκε σε προγενέστερο στάδιο πληροί τις απαιτήσεις της ως άνω διάταξης, μπορούν να γίνουν δεκτές απαλλαγές, όπως οι επίμαχες στην υπόθεση της κύριας δίκης, από την υποχρέωση απόκτησης άδειας.

111

Ειδικότερα, πρέπει να εξακριβωθεί αν, ακόμη και με τιμές χαμηλότερες των επίμαχων στην υπόθεση της κύριας δίκης ορίων ή ανώτατων τιμών, δεν υφίσταται κίνδυνος να προκληθούν σημαντικές επιπτώσεις δυνάμενες να επηρεάσουν αρνητικά την ακεραιότητα των οικείων τόπων.

112

Κατόπιν των προεκτεθέντων, στο πρώτο ερώτημα στην υπόθεση C‑294/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι δεν αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση προγραμματικού σχεδιασμού, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, που απαλλάσσει ορισμένα σχέδια τα οποία δεν φθάνουν ορισμένο όριο ή δεν υπερβαίνουν ορισμένη ανώτατη τιμή όσον αφορά την εναπόθεση αζώτου από την υποχρέωση λήψεως ατομικής άδειας, όταν το εθνικό δικαστήριο βεβαιωθεί ότι η «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια της διάταξης αυτής, η οποία πραγματοποιήθηκε σε προγενέστερο στάδιο, ικανοποιεί το κριτήριο της μη υπάρξεως αμφιβολίας, από επιστημονική άποψη, ως προς την απουσία επιβλαβών συνεπειών των σχεδίων ή έργων για την ακεραιότητα των οικείων τόπων.

113

Με το τρίτο και το τέταρτο ερώτημα στην υπόθεση C‑293/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι δεν αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, κατά την οποία συγκεκριμένη κατηγορία σχεδίων, εν προκειμένω η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους και η βόσκηση βοοειδών, υλοποιείται χωρίς να υπόκειται σε υποχρέωση λήψεως άδειας και, ως εκ τούτου, σε εξατομικευμένη δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεών τους στους οικείους τόπους, καθόσον η ίδια η ρύθμιση βασίζεται σε «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια της ως άνω διάταξης.

114

Κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου, η προϋπόθεση από την οποία εξαρτάται η εκτίμηση των επιπτώσεων ενός σχεδίου ή έργου σε συγκεκριμένο τόπο, βάσει της οποίας η εν λόγω εκτίμηση πρέπει να διενεργείται εφόσον υπάρχει αμφιβολία ως προς την απουσία σημαντικών συνεπειών, δεν επιτρέπει την απαλλαγή ορισμένων κατηγοριών σχεδίων ή έργων από την υποχρέωση υποβολής σε εκτίμηση, με βάση κριτήρια τα οποία δεν είναι ικανά να εξασφαλίσουν ότι τα εν λόγω σχέδια ή έργα δεν επηρεάζουν σημαντικά τους προστατευόμενους τόπους. Πράγματι, η δυνατότητα γενικής απαλλαγής ορισμένων δραστηριοτήτων, σύμφωνα με την ισχύουσα νομοθεσία, από την υποχρεωτική εκτίμηση των επιπτώσεών τους στον οικείο τόπο δεν είναι δυνατό να διασφαλίσει ότι οι δραστηριότητες αυτές δεν θα βλάψουν την ακεραιότητα του προστατευόμενου τόπου. Στο πλαίσιο αυτό, το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους δεν επιτρέπει σε κράτος μέλος να θεσπίζει εθνικούς κανόνες βάσει των οποίων ορισμένα είδη σχεδίων ή έργων απαλλάσσονται γενικώς από την υποχρέωση εκτίμησης των επιπτώσεων στον τόπο (βλ., συναφώς, απόφαση της 26ης Μαΐου 2011, Επιτροπή κατά Βελγίου, C-538/09, EU:C:2011:349, σκέψεις 41 έως 43 και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

115

Ως εκ τούτου, όπως επισήμανε και η γενική εισαγγελέας στο σημείο 144 των προτάσεών της, στην περίπτωση που οι δραστηριότητες της βόσκησης βοοειδών και της εναπόθεσης λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους συνιστούν «σχέδια», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, η απαλλαγή από τη διενέργεια δέουσας εκτίμησης των επιπτώσεων των σχεδίων αυτών στον οικείο τόπο συμβιβάζεται με τις απαιτήσεις που απορρέουν από τη διάταξη αυτή μόνον εάν διασφαλίζεται ότι οι εν λόγω δραστηριότητες δεν προκαλούν καμία ενόχληση δυνάμενη να επηρεάσει σημαντικά την επίτευξη των σκοπών της οδηγίας (βλ., συναφώς, απόφαση της 4ης Μαρτίου 2010, Επιτροπή κατά Γαλλίας, C-241/08, EU:C:2010:114, σκέψη 32).

116

Εν προκειμένω, το αιτούν δικαστήριο επισημαίνει ότι η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης δέουσα εκτίμηση στηρίχθηκε ιδίως στην αναμενόμενη έκταση και ένταση των οικείων γεωργικών δραστηριοτήτων και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, στην κλίμακα που διενεργούνταν κατά τον χρόνο της εν λόγω εκτίμησης, αποκλειόταν ότι οι δραστηριότητες αυτές θα είχαν σημαντικές επιπτώσεις, και ότι μπορούσε να αποκλεισθεί, κατά μέσο όρο, η αύξηση της εναπόθεσης αζώτου από τέτοιες δραστηριότητες. Υπογραμμίζει, επίσης, ότι οι επίμαχες στην κύρια δίκη απαλλαγές ανά κατηγορία σημαίνουν ότι οι σχετικές δραστηριότητες μπορούν να ασκούνται ανεξαρτήτως του τόπου όπου βρίσκονται και της εναπόθεσης αζώτου που προκαλούν.

117

Κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου που υπομνήσθηκε στη σκέψη 98 της παρούσας απόφασης, η εκτίμηση που πραγματοποιείται βάσει του άρθρου 6, παράγραφος 3, πρώτη περίοδος, της οδηγίας για τους οικοτόπους δεν μπορεί να παρουσιάζει κενά και πρέπει να περιέχει πλήρη, ακριβή και οριστικά συμπεράσματα και διαπιστώσεις, ώστε να αίρεται κάθε εύλογη αμφιβολία, από επιστημονική άποψη, όσον αφορά τις επιπτώσεις των εξεταζόμενων σχεδίων ή έργων στον οικείο προστατευόμενο τόπο.

118

Υπό τις συνθήκες αυτές, όπως κατ’ ουσίαν επισήμανε και η γενική εισαγγελέας στα σημεία 146, 147 και 150 των προτάσεών της, οι επιβλαβείς συνέπειες των επίμαχων στην υπόθεση της κύριας δίκης σχεδίων για την ακεραιότητα των οικείων τόπων δεν φαίνεται ότι μπορούν να αποκλεισθούν πέραν κάθε εύλογης αμφιβολίας, από επιστημονική άποψη, πράγμα που εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

119

Πράγματι, μια μέση τιμή δεν είναι, κατ’ αρχήν, ικανή να διασφαλίσει ότι κανένας προστατευόμενος τόπος δεν θα επηρεαστεί σημαντικά από την εναπόθεση λιπάσματος ή από τη βόσκηση βοοειδών, καθόσον μια τέτοια βλάβη φαίνεται να εξαρτάται ιδίως από την έκταση και τον κατά περίπτωση εντατικό χαρακτήρα των δραστηριοτήτων αυτών, από την εγγύτητα της περιοχής όπου αναπτύσσονται οι εν λόγω δραστηριότητες με τον προστατευόμενο τόπο, καθώς και από τις ιδιαίτερες συνθήκες, οφειλόμενες, για παράδειγμα, στη συνδυασμένη δράση άλλων πηγών αζώτου, που χαρακτηρίζουν ενδεχομένως τον εν λόγω τόπο.

120

Κατόπιν των προεκτεθέντων, στο τρίτο και στο τέταρτο ερώτημα πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση προγραμματικού σχεδιασμού, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, κατά την οποία συγκεκριμένη κατηγορία σχεδίων, εν προκειμένω η εναπόθεση λιπάσματος επί ή εντός του εδάφους και η βόσκηση βοοειδών, υλοποιείται χωρίς να υπόκειται σε υποχρέωση λήψεως άδειας και, ως εκ τούτου, σε εξατομικευμένη δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεών τους στους οικείους τόπους, εκτός εάν αντικειμενικές περιστάσεις επιτρέπουν να αποκλειστεί, με βεβαιότητα, κάθε ενδεχόμενο τα εν λόγω σχέδια, αφ’ εαυτών ή από κοινού με άλλα σχέδια, να επηρεάσουν σημαντικά τους τόπους αυτούς, πράγμα που εναπόκειται στο αιτούν δικαστήριο να εξακριβώσει.

121

Με το πέμπτο, το έκτο και το έβδομο ερώτημα στην υπόθεση C-293/17 καθώς και με το τρίτο το τέταρτο και το πέμπτο ερώτημα στην υπόθεση C-294/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν και υπό ποιες προϋποθέσεις η «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, μπορεί να λαμβάνει υπόψη την ύπαρξη «μέτρων διατήρησης», κατά την έννοια της παραγράφου 1 του άρθρου αυτού, «προληπτικών μέτρων», κατά την έννοια της παραγράφου 2 του εν λόγω άρθρου, μέτρων που θεσπίζονται ειδικά για ένα πρόγραμμα όπως το επίμαχο στην υπόθεση της κύριας δίκης ή ακόμη και των αποκαλούμενων «αυτοτελών» μέτρων, καθόσον τα μέτρα αυτά δεν έχουν σχέση με το πρόγραμμα.

122

Ειδικότερα, το δικαστήριο αυτό ζητεί να διευκρινιστεί αν τέτοιου είδους μέτρα μπορούν να ληφθούν υπόψη στο πλαίσιο της «δέουσας εκτίμησης», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, αποκλειστικώς αν έχουν ήδη θεσπιστεί και παραγάγει αποτελέσματα.

123

Συναφώς, επισημαίνεται ότι θα έθιγε την πρακτική αποτελεσματικότητα του άρθρου 6, παράγραφοι 1 και 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους η δυνατότητα επίκλησης των συνεπειών των μέτρων που απαιτούνται δυνάμει των διατάξεων αυτών για την έγκριση, βάσει της παραγράφου 3 του άρθρου αυτού, σχεδίου ή έργου με επιπτώσεις στον οικείο τόπο, πριν από την ουσιαστική εφαρμογής τους [βλ., συναφώς, απόφαση της 17ης Απριλίου 2018, Επιτροπή κατά Πολωνίας (δάσος Białowieża), C-441/17, EU:C:2018:255, σκέψη 213].

124

Ούτε οι θετικές συνέπειες των μέτρων που απαιτούνται δυνάμει των παραγράφων 1 και 2 του άρθρου 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους μπορούν να προβληθούν προκειμένου να εγκριθούν, βάσει της παραγράφου 3 του άρθρου αυτού, σχέδια που έχουν αρνητικές συνέπειες για τους προστατευόμενους τόπους.

125

Εξάλλου, πρέπει να προστεθεί ότι, όπως προκύπτει από τις αποφάσεις της 15ης Μαΐου 2014, Briels κ.λπ. (C-521/12, EU:C:2014:330), καθώς και της 21ης Ιουλίου 2016, Orleans κ.λπ. (C-387/15 και C-388/15, EU:C:2016:583), από τη σχετική με το άρθρο 6 της οδηγίας για τους οικοτόπους νομολογία συνάγεται ότι τα περιλαμβανόμενα στο επίμαχο σχέδιο ή έργο μέτρα προστασίας, τα οποία αποσκοπούν στην αποτροπή ή τον μετριασμό των τυχόν άμεσων επιβλαβών συνεπειών του, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι αυτό το σχέδιο ή έργο δεν θα παραβλάψει την ακεραιότητα των οικείων τόπων, και τα οποία εμπίπτουν στο πεδίο εφαρμογής της παραγράφου 3 του άρθρου αυτού, πρέπει να διακρίνονται από τα μέτρα που, κατά την έννοια της παραγράφου 4 του εν λόγω άρθρου, έχουν ως σκοπό να αντισταθμίσουν τις αρνητικές συνέπειες του εν λόγω σχεδίου ή έργου στον προστατευόμενο τόπο και δεν είναι δυνατό να ληφθούν υπόψη στο πλαίσιο της εκτίμησης των επιπτώσεων του ίδιου σχεδίου ή έργου (βλ., συναφώς, απόφαση της 25ης Ιουλίου 2018, Grace και Sweetman, C‑164/17, EU:C:2018:593, σκέψη 47 καθώς και εκεί παρατιθέμενη νομολογία).

126

Επιπλέον, κατά τη νομολογία του Δικαστηρίου, ένα τέτοιο μέτρο μπορεί να ληφθεί υπόψη στο πλαίσιο της «δέουσας εκτίμησης», υπό την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, μόνον εφόσον υφίσταται επαρκής βεβαιότητα για την αποτελεσματικότητα της συμβολής του στην αποτροπή της προκλήσεως βλάβης στον οικείο τόπο, υπό την έννοια ότι αποκλείει κάθε εύλογη αμφιβολία ως προς το ότι το επίμαχο σχέδιο ή έργο δεν θα παραβλάψει την ακεραιότητα του τόπου αυτού (βλ., συναφώς, αποφάσεις της 26ης Απριλίου 2017, Επιτροπή κατά Γερμανίας, C‑142/16, EU:C:2017:301, σκέψη 38, καθώς και της 25ης Ιουλίου 2018, Grace και Sweetman, C-164/17, EU:C:2018:593, σκέψη 51).

127

Εν προκειμένω, το αιτούν δικαστήριο τονίζει, αφενός, ότι ο τρόπος με τον οποίο το PAS προσεγγίζει τη σχετική με το άζωτο προβληματική αποσκοπεί στη μείωση της εναπόθεσης αζώτου στις περιοχές του δικτύου Natura 2000 μέσω της λήψης μέτρων στις ήδη πληγείσες περιοχές, τα οποία θα επιφέρουν τα αποτελέσματά τους μακροπρόθεσμα, δεδομένου ότι ορισμένα από τα μέτρα αυτά μπορούν να ληφθούν μόνο στο μέλλον ενώ άλλα πρέπει να ανανεώνονται τακτικά.

128

Συγκεκριμένα, και όπως επισήμανε κατ’ ουσίαν η γενική εισαγγελέας στο σημείο 92 των προτάσεών της, για ορισμένες από τις περιοχές αυτές, τέτοια μέτρα δεν έχουν ακόμη ληφθεί ή δεν έχουν ακόμη επιφέρει αποτελέσματα, οπότε οι συνέπειές τους εξακολουθούν να είναι αβέβαιες.

129

Αφετέρου, το εν λόγω δικαστήριο αναφέρει ότι το PAS προβλέπει ετήσια παρακολούθηση τόσο της εξέλιξης των εναποθέσεων όσο και της προόδου της εφαρμογής και των αποτελεσμάτων των μέτρων καθώς και προσαρμογή τους όταν τα αποτελέσματά τους είναι λιγότερο ευνοϊκά από την πρόβλεψη στην οποία είχε στηριχθεί η δέουσα εκτίμηση.

130

Ωστόσο, η δέουσα εκτίμηση των επιπτώσεων ενός σχεδίου ή έργου στους οικείους τόπους δεν πρέπει να λαμβάνει υπόψη τα μελλοντικά οφέλη των εν λόγω «μέτρων», εφόσον τα οφέλη αυτά δεν είναι βέβαια, κυρίως διότι οι διαδικασίες που απαιτούνται για τη συγκεκριμενοποίησή τους δεν έχουν ακόμη ολοκληρωθεί ή διότι ο βαθμός επιστημονικής γνώσης δεν επιτρέπει τον προσδιορισμό ή την ποσοτικοποίησή τους με βεβαιότητα.

131

Πρέπει να προστεθεί ότι πρέπει να περιλαμβάνονται στη «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους, όχι μόνο τα αναμενόμενα θετικά αποτελέσματα των εν λόγω «μέτρων», αλλά και τα βέβαια ή δυνητικά αρνητικά αποτελέσματα που μπορούν αυτά να προκαλέσουν (βλ., συναφώς, απόφαση της 25ης Ιουλίου 2018, Grace και Sweetman, C-164/17, EU:C:2018:593, σκέψη 53).

132

Λαμβανομένων υπόψη των προεκτεθέντων, στο πέμπτο, έκτο και έβδομο ερώτημα στην υπόθεση C-293/17 καθώς και στο τρίτο, τέταρτο και πέμπτο ερώτημα στην υπόθεση C-294/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 3, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι η «δέουσα εκτίμηση», κατά την έννοια της διάταξης αυτής, δεν μπορεί να λαμβάνει υπόψη την ύπαρξη «μέτρων διατήρησης», κατά την έννοια της παραγράφου 1 του άρθρου αυτού, «προληπτικών μέτρων», κατά την έννοια της παραγράφου 2 του εν λόγω άρθρου, μέτρων που θεσπίζονται ειδικά για ένα πρόγραμμα όπως το επίμαχο στην υπόθεση της κύριας δίκης ή ακόμη και των αποκαλούμενων «αυτοτελών» μέτρων, καθόσον τα μέτρα αυτά δεν έχουν σχέση με το εν λόγω πρόγραμμα, εάν τα προσδοκώμενα οφέλη των μέτρων αυτών δεν είναι βέβαια κατά τον χρόνο διενέργειας της εν λόγω εκτίμησης.

133

Με το όγδοο ερώτημα στην υπόθεση C-293/17, το αιτούν δικαστήριο ερωτά, κατ’ ουσίαν, αν το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι τα μέτρα που επιβάλλονται με εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, στα οποία περιλαμβάνονται η μέθοδος παρακολούθησης και ελέγχου των γεωργικών εκμεταλλεύσεων των οποίων οι δραστηριότητες προκαλούν εναπόθεση αζώτου, καθώς και η δυνατότητα επιβολής κυρώσεων που είναι δυνατό να φθάσουν έως και την παύση λειτουργίας των εν λόγω εκμεταλλεύσεων είναι επαρκή για τη συμμόρφωση προς τη διάταξη αυτή.

134

Συναφώς, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι εθνική ρύθμιση η οποία προβλέπει τρόπους δράσης των αρμόδιων αρχών αποκλειστικά εκ των υστέρων και όχι και προληπτικά παραγνωρίζει την έκταση των υποχρεώσεων που απορρέουν από το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους (βλ., συναφώς, απόφαση της 13ης Δεκεμβρίου 2007, Επιτροπή κατά Ιρλανδίας, C-418/04, EU:C:2007:780, σκέψεις 207 και 208).

135

Εν προκειμένω, η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης ρύθμιση προβλέπει ότι οι αρχές, λαμβανομένων υπόψη των στόχων διατήρησης, αφενός, μπορούν να επιβάλλουν μέτρα τόσο προληπτικά όσο και διορθωτικά. Αφετέρου, η ρύθμιση αυτή περιλαμβάνει επίσης εξουσία καταναγκασμού, συμπεριλαμβανομένης της δυνατότητας θέσπισης μέτρων έκτακτης ανάγκης.

136

Κατά συνέπεια, μια τέτοια ρύθμιση, καθόσον προλαμβάνει την επέλευση ορισμένων κινδύνων που συνδέονται με τις επίμαχες δραστηριότητες, συνιστά κατάλληλο μέτρο, κατά την έννοια του άρθρου 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους.

137

Κατόπιν των ανωτέρω σκέψεων, στο όγδοο ερώτημα στην υπόθεση C‑293/17 πρέπει να δοθεί η απάντηση ότι το άρθρο 6, παράγραφος 2, της οδηγίας για τους οικοτόπους έχει την έννοια ότι τα μέτρα που επιβάλλονται με εθνική ρύθμιση, όπως η επίμαχη στην υπόθεση της κύριας δίκης, στα οποία περιλαμβάνονται η μέθοδος παρακολούθησης και ελέγχου των γεωργικών εκμεταλλεύσεων των οποίων οι δραστηριότητες προκαλούν εναπόθεση αζώτου, καθώς και η δυνατότητα επιβολής κυρώσεων που είναι δυνατό να φθάσουν έως και την παύση λειτουργίας των εν λόγω εκμεταλλεύσεων, είναι επαρκή για τη συμμόρφωση προς τη διάταξη αυτή.

138

Δεδομένου ότι η παρούσα διαδικασία έχει ως προς τους διαδίκους της κύριας δίκης τον χαρακτήρα παρεμπίπτοντος που ανέκυψε ενώπιον του αιτούντος δικαστηρίου, σ’ αυτό εναπόκειται να αποφανθεί επί των δικαστικών εξόδων. Τα έξοδα στα οποία υποβλήθηκαν όσοι υπέβαλαν παρατηρήσεις στο Δικαστήριο, πλην των ως άνω διαδίκων, δεν αποδίδονται.

Για τους λόγους αυτούς, το Δικαστήριο (δεύτερο τμήμα) αποφαίνεται: