KOMISJA EUROPEJSKA
Bruksela, dnia 8.6.2023
COM(2023) 309 final
KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO BANKU CENTRALNEGO, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW
Unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r.
1. Wprowadzenie
Skuteczne systemy wymiaru sprawiedliwości są niezbędne do stosowania i egzekwowania prawa Unii oraz utrzymania praworządności i innych wartości, na których opiera się UE i które są wspólne dla państw członkowskich. Stosując prawo Unii, sądy krajowe działają jako sądy unijne. To przede wszystkim sądy krajowe zapewniają skuteczne egzekwowanie praw i obowiązków przewidzianych w prawie Unii (art. 19 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE)).
Skuteczne systemy wymiaru sprawiedliwości są również niezbędne do zapewnienia wzajemnego zaufania, lepszego klimatu inwestycyjnego i zrównoważonego rozwoju w perspektywie długoterminowej. Dlatego też poprawa efektywności, jakości i niezależności krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości stanowi jeden z priorytetów europejskiego semestru – rocznego cyklu koordynacji polityki gospodarczej UE. W rocznej analizie zrównoważonego wzrostu gospodarczego 2023 ( 1 ), w której określono priorytety polityki gospodarczej i polityki zatrudnienia dla UE, potwierdzono związek między skutecznymi systemami wymiaru sprawiedliwości a otoczeniem biznesowym w państwach członkowskich oraz gospodarką służącą ludziom. Sprawnie funkcjonujące i w pełni niezależne systemy wymiaru sprawiedliwości mogą wywierać pozytywny wpływ na inwestycje i mają kluczowe znaczenie dla ich ochrony, a tym samym przyczyniają się do wzrostu produktywności i konkurencyjności. Mają one również istotne znaczenie w kontekście zapewnienia skutecznego transgranicznego wykonania umów, decyzji administracyjnych oraz rozstrzygania sporów, co jest kluczowe dla funkcjonowania jednolitego rynku ( 2 ).
W tym kontekście unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości zapewnia coroczny przegląd wskaźników dotyczących najważniejszych parametrów skutecznych systemów wymiaru sprawiedliwości:
-efektywność
-jakość
-niezależność.
W tablicy wyników z 2023 r. dopracowano wskaźniki dotyczące tych wszystkich trzech aspektów, w tym dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób narażonych na dyskryminację i osób starszych, a także cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości, która odegrała kluczową rolę w utrzymaniu funkcjonowania sądów w czasie pandemii COVID-19 i przywróceniu ich sprawnego działania po pandemii, a także bardziej ogólnie w celu propagowania efektywnych i dostępnych systemów wymiaru sprawiedliwości ( 3 ). W tej edycji tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości położono większy nacisk na wymiar biznesowy wszystkich trzech aspektów, gdyż uwzględniono nowe dane dotyczące skuteczności w obszarze zwalczania korupcji ( 4 ) oraz zaktualizowano wykres dotyczący gwarancji prawnych w odniesieniu do decyzji administracyjnych, a także ponownie zamieszczono dane dotyczące zaufania do ochrony inwestycji. Co więcej, w tablicy wyników z 2023 r. przedstawiono sposób, w jaki systemy wymiaru sprawiedliwości rozpoczęły odbudowę, aby zaradzić skutkom pandemii COVID-19 w kontekście efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości.
Roczny cykl dotyczący praworządności –
Jak zapowiedziano w wytycznych politycznych przewodniczącej von der Leyen, Komisja ustanowiła roczny cykl dotyczący praworządności, aby bardziej wnikliwie monitorować sytuację w państwach członkowskich. Cykl dotyczący praworządności pełni rolę narzędzia zapobiegawczego, pogłębiając dialog i wspólną świadomość kwestii z zakresu praworządności. Podstawą nowego cyklu będzie roczne sprawozdanie na temat praworządności, w którym podsumowano najważniejsze zmiany – zarówno te pozytywne, jak i te negatywne – które zaszły we wszystkich państwach członkowskich oraz całej Unii. Sprawozdania, w tym z 2022 r. – opublikowane 13 lipca 2022 r., oparte są na różnych źródłach informacji, w tym na unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości ( 5 ). Ponadto, zgodnie z zapowiedzią przewodniczącej von der Leyen w orędziu o stanie Unii z 2021 r., sprawozdanie na temat praworządności z 2022 r. zawiera zalecenia dla państw członkowskich. Tablicę wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. dopracowano w jeszcze większym stopniu, aby odzwierciedlała także potrzebę w zakresie dodatkowych informacji porównawczych, stwierdzoną podczas przygotowywania sprawozdania na temat praworządności z 2022 r., w celu zapewnienia wsparcia na potrzeby przyszłych sprawozdań na temat praworządności, w tym w obszarze zwalczania korupcji.
Czym jest unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości?
Unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości jest porównawczym narzędziem informacyjnym. Jej celem jest wspieranie UE i państw członkowskich w zwiększaniu skuteczności krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości dzięki zapewnieniu obiektywnych, wiarygodnych i porównywalnych danych dotyczących szeregu wskaźników istotnych z punktu widzenia oceny (i) efektywności, (ii) jakości i (iii) niezależności systemów wymiaru sprawiedliwości we wszystkich państwach członkowskich. W tablicy wyników nie przedstawia się jednego ogólnego rankingu, lecz ogólny zarys funkcjonowania wszystkich systemów wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich na podstawie wskaźników, którymi są zainteresowane wszystkie państwa członkowskie i które mają dla nich wszystkich znaczenie.
Tablica wyników nie promuje żadnego konkretnego typu systemu wymiaru sprawiedliwości i traktuje wszystkie państwa członkowskie jednakowo.
Efektywność, jakość i niezależność są najważniejszymi parametrami skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości, niezależnie od modelu krajowego systemu wymiaru sprawiedliwości i tradycji prawnej, z której dany model się wywodzi. Dane liczbowe odnoszące się do tych trzech parametrów należy analizować łącznie, ponieważ wszystkie trzy często są ze sobą powiązane (inicjatywy służące poprawie jednego z tych parametrów mogą mieć wpływ na inny).
W tablicy wyników przedstawia się przede wszystkim wskaźniki dotyczące spraw cywilnych, handlowych i administracyjnych, a także – w zależności od dostępności danych – niektórych spraw karnych (tj. spraw dotyczących prania pieniędzy w sądach pierwszej instancji), aby wspomóc państwa członkowskie w podejmowanych przez nie staraniach na rzecz stworzenia środowiska, które jest bardziej efektywne, bardziej sprzyjające dla inwestycji oraz bardziej przyjazne dla biznesu i obywateli. Tablica wyników jest narzędziem porównawczym, które podlega zmianom w miarę prowadzenia dialogu z państwami członkowskimi i Parlamentem Europejskim ( 6 ). Jej celem jest określenie podstawowych parametrów skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości i dostarczanie odpowiednich danych rocznych.
Jaką metodykę zastosowano w ramach tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości UE?
Przy tworzeniu tablicy wyników wykorzystuje się różne źródła informacji. Dużą część danych ilościowych dostarcza Europejska Komisja na rzecz Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ) Rady Europy, z którą Komisja zawarła umowę na przygotowanie specjalnej corocznej ekspertyzy. Dane te obejmują okres 2012–2021 i zostały dostarczone przez państwa członkowskie zgodnie z metodyką CEPEJ. Opracowanie zawiera także szczegółowe uwagi i noty informacyjne dotyczące poszczególnych państw, w których przedstawiono szerszy kontekst. Należy je odczytywać wraz z danymi liczbowymi ( 7 ).
Zgromadzone przez CEPEJ dane dotyczące długości postępowania przedstawiają „czas przeznaczony na rozpatrzenie”, tj. obliczoną długość postępowania sądowego (na podstawie stosunku spraw w toku do spraw rozstrzygniętych). Dane dotyczące efektywności sądów i organów administracji w stosowaniu prawa Unii w określonych dziedzinach pokazują średnią długość postępowania obliczoną na podstawie faktycznego czasu rozpatrywania spraw w sądach. Należy zauważyć, że długość postępowania sądowego może się istotnie różnić w zależności od obszaru w państwie członkowskim, zwłaszcza w ośrodkach miejskich, w których działalność handlowa może prowadzić do większego nagromadzenia spraw.
Pozostałe dane obejmujące lata 2012–2022 pochodzą od: grupy osób odpowiedzialnych za kontakty w sprawach dotyczących krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości ( 8 ), Europejskiej Sieci Rad Sądownictwa (ENCJ) ( 9 ), Sieci Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej ( 10 ), Stowarzyszenia Rad Stanu i Najwyższych Sądów Administracyjnych Unii Europejskiej ( 11 ), Rady Izb Adwokackich i Stowarzyszeń Prawniczych Unii Europejskiej (CCBE)( 12 ), Europejskiej Sieci Konkurencji ( 13 ), Komitetu ds. Łączności (COCOM) ( 14 ), europejskiego obserwatorium do spraw naruszeń praw własności intelektualnej ( 15 ), sieci współpracy w zakresie ochrony konsumenta ( 16 ), grupy ekspertów ds. prania pieniędzy i finansowania terroryzmu (EGMLTF) ( 17 ), Eurostatu ( 18 ) oraz Europejskiej Sieci Szkolenia Kadr Wymiaru Sprawiedliwości (EJTN) ( 19 ) oraz krajowych punktów kontaktowych ds. zwalczania korupcji ( 20 ).
Na przestrzeni lat metodyka stosowana do sporządzenia tablicy wyników była dalej rozwijana i udoskonalana w ścisłej współpracy z grupą osób odpowiedzialnych za kontakty w sprawach dotyczących krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości w poszczególnych państwach członkowskich, w szczególności za pomocą kwestionariusza (corocznie aktualizowanego) oraz przez gromadzenie danych na temat określonych aspektów funkcjonowania systemów wymiaru sprawiedliwości.
Dostępność danych, w szczególności w przypadku wskaźników efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości, nadal się poprawia. Wynika to z faktu, że wiele państw członkowskich zainwestowało w swoją zdolność do tworzenia lepszych statystyk sądowych. W przypadkach, w których nadal występują trudności związane z gromadzeniem lub dostarczaniem danych, powodem tego są albo niewystarczające zdolności statystyczne, albo fakt, że krajowe kategorie, w odniesieniu do których gromadzone są dane, nie odpowiadają dokładnie kategoriom stosowanym na potrzeby tablicy wyników. Jedynie w bardzo niewielu przypadkach luka w danych spowodowana jest brakiem wkładu organów krajowych w ich gromadzenie. Komisja zachęca państwa członkowskie do dalszego zmniejszania tej luki w danych.
W jaki sposób unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości dostarcza dane na potrzeby europejskiego semestru i w jaki sposób jest ona związana z Instrumentem na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF)?
Tablica wyników zapewnia elementy potrzebne do oceny efektywności, jakości i niezależności krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości. W ten sposób ma ona pomóc państwom członkowskim w zwiększeniu skuteczności ich krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości. Dzięki porównaniu informacji na temat systemów wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich tablica wyników ułatwia zidentyfikowanie najlepszych praktyk i niedociągnięć oraz monitorowanie wyzwań i poczynionych postępów. W ramach europejskiego semestru przeprowadzana się oceny poszczególnych krajów w drodze dwustronnego dialogu z organami krajowymi i zainteresowanymi stronami. Jeżeli stwierdzone niedociągnięcia mają znaczenie makroekonomiczne, analiza w ramach europejskiego semestru może skutkować tym, że Komisja wystąpi z wnioskiem do Rady o przyjęcie zaleceń dla poszczególnych krajów w celu poprawy krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości w poszczególnych państwach członkowskich ( 21 ). W ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności udostępniono ponad 737 mld EUR w formie pożyczek i bezzwrotnego wsparcia finansowego, z których każde państwo członkowskie będzie musiało przeznaczyć co najmniej 20 % na transformację cyfrową oraz co najmniej 37 % na środki wnoszące wkład w osiągnięcie celów klimatycznych. Jak dotąd proponowane przez państwa członkowskie reformy i inwestycje przekraczają te cele – wydatki na cyfryzację szacuje się na 26 %, a wydatki na klimat na około 40 %. Instrument ten zapewnia możliwość wypełnienia zaleceń dla poszczególnych krajów dotyczących systemów wymiaru sprawiedliwości oraz możliwość przyspieszenia cyfryzacji systemów wymiaru sprawiedliwości. Płatności dla państw członkowskich w ramach pomocy z RRF są uzależnione od wyników, czyli od osiągnięcia określonych kamieni milowych i wartości docelowych. Do tej pory wprowadzono 6 000 kamieni milowych i wartości docelowych, z których około dwie trzecie stanowią inwestycje, a jedną trzecią reformy. W tym kontekście Komisja musiała więc ocenić, czy zgodnie z oczekiwaniami krajowe plany odbudowy i zwiększania odporności państw członkowskich (RRP) przyczynią się do skutecznego sprostania wszystkim wyzwaniom, które wskazano w stosownych zaleceniach dla poszczególnych krajów lub innych istotnych dokumentach Komisji przyjętych w kontekście europejskiego semestru, lub znacznej liczby tych wyzwań ( 22 ). W następstwie wniosków o płatność złożonych przez państwa członkowskie i pozytywnych ocen Komisji dotyczących osiągnięcia w zadowalający sposób odpowiednich kamieni milowych i wartości docelowych, w ostatnich latach państwom członkowskim wypłacono dotacje i pożyczki w ramach RRF na łączną kwotę 144,08 mld EUR. Do chwili obecnej Komisja nie oceniła jednak osiągnięcia 92 % kamieni milowych i wartości docelowych.
Dlaczego skuteczne systemy wymiaru sprawiedliwości są ważne dla otoczenia biznesowego sprzyjającego inwestycjom?
Skuteczne systemy wymiaru sprawiedliwości, które zapewniają utrzymanie praworządności, mają pozytywny wpływ na gospodarkę, co jest szczególnie istotne w kontekście europejskiego semestru i RRF. Tam, gdzie systemy sądowe gwarantują egzekwowanie praw, wierzyciele są bardziej skłonni do udzielania pożyczek, przedsiębiorstwa wykazują większe zaufanie i są mniej skłonne do zachowań oportunistycznych, koszty transakcji są ograniczane, a innowacyjne przedsiębiorstwa wykazują większą gotowość do inwestowania. W rzeczywistości skuteczny system wymiaru sprawiedliwości ma zasadnicze znaczenie dla trwałego wzrostu gospodarczego. Może się on przyczynić do poprawy klimatu biznesowego, sprzyjać innowacjom, przyciągnąć bezpośrednie inwestycje zagraniczne, zapewnić dochody podatkowe i wspierać wzrost gospodarczy. Korzyści dla gospodarki płynące z dobrze funkcjonujących krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości potwierdzono w wielu badaniach i w literaturze naukowej, w tym w publikacjach Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) ( 23 ), Europejskiego Banku Centralnego (EBC) ( 24 ), Europejskiej Sieci Rad Sądownictwa ( 25 ), Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) ( 26 ), Światowego Forum Ekonomicznego ( 27 ) oraz Banku Światowego ( 28 ).
Z jednego badania wynika, że istnieje silna korelacja między skróceniem czasu trwania postępowań sądowych (mierzonych czasem przeznaczonym na rozpatrzenie ( 29 )) oraz zwiększeniem dynamiki wzrostu liczby przedsiębiorstw ( 30 ) oraz korelacja między wyższym o 1 % odsetkiem przedsiębiorstw, które postrzegają system wymiaru sprawiedliwości jako niezależny, a wyższym obrotem i większym wzrostem wydajności przedsiębiorstw ( 31 ).
Ponadto wyniki kilku badań podkreśliły znaczenie skuteczności krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości dla przedsiębiorstw. Na przykład w jednym badaniu 93 % dużych przedsiębiorstw odpowiedziało, że systematycznie i stale dokonuje przeglądu warunków w zakresie praworządności (w tym niezależności sądów) w krajach, w których inwestuje ( 32 ). W innym badaniu ponad połowa małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) odpowiedziała, że odpowiednio koszty i przewlekłość postępowań sądowych były głównymi przyczynami niewszczęcia postępowania sądowego w sprawie naruszenia praw własności intelektualnej ( 33 ). Informacje na temat znaczenia skutecznych systemów wymiaru sprawiedliwości dla funkcjonowania jednolitego rynku, w szczególności z punktu widzenia przedsiębiorstw, można również znaleźć w komunikacie Komisji w sprawie określenia i usuwania barier na jednolitym rynku ( 34 ) i w planie działania dotyczącym egzekwowania przepisów jednolitego rynku ( 35 ).
W jaki sposób Komisja wspiera wdrażanie dobrych reform wymiaru sprawiedliwości w ramach wsparcia technicznego?
Państwa członkowskie mogą korzystać ze wsparcia technicznego ze strony Komisji, dostępnego za pośrednictwem Dyrekcji Generalnej ds. Wspierania Reform Strukturalnych (DG REFORM) w ramach Instrumentu Wsparcia Technicznego ( 36 ), którego całkowity budżet na lata 2021–2027 wynosi 864,4 mln EUR. Od 2021 r. w ramach Instrumentu Wsparcia Technicznego wspierane są projekty bezpośrednio związane ze skutecznością wymiaru sprawiedliwości, takie jak cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości, reformy struktur systemu sądowego czy lepszy dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Instrument Wsparcia Technicznego stanowi również uzupełnienie innych instrumentów, mianowicie RRF, ponieważ może służyć on jako wsparcie dla państw członkowskich w zakresie wdrażania planów odbudowy i zwiększania odporności. Plany odbudowy i zwiększania odporności obejmują m.in. działania związane ze zwiększeniem skuteczności wymiaru sprawiedliwości: cyfryzację wymiaru sprawiedliwości, zmniejszenie zaległości oraz poprawę zarządzania sądami i sprawami.
W jaki sposób program „Sprawiedliwość” wspiera skuteczność systemów wymiaru sprawiedliwości?
W ramach programu „Sprawiedliwość”, którego całkowity budżet na lata 2021–2027 wynosi około 305 mln EUR, wspiera się dalszy rozwój europejskiej przestrzeni sprawiedliwości opartej na praworządności, w tym niezależności, jakości i efektywności systemu wymiaru sprawiedliwości, na zasadzie wzajemnego uznawania i zaufania oraz na współpracy sądowej. W 2022 r. na finansowanie projektów i innych działań w ramach trzech celów szczegółowych programu przeznaczono około 42,5 mln EUR:
·11,4 mln EUR przeznaczono na propagowanie współpracy sądowej w sprawach cywilnych i karnych oraz na przyczynianie się do skutecznego i spójnego stosowania i egzekwowania instrumentów UE, a także na wsparcie państw członkowskich w zakresie ich podłączenia do systemu ECRIS-TCN,
·16,6 mln EUR przeznaczono na wsparcie szkoleń dla pracowników wymiaru sprawiedliwości w zakresie unijnego prawa cywilnego, karnego i prawa dotyczącego praw podstawowych, systemów prawnych państw członkowskich oraz praworządności,
·14,5 mln EUR przeznaczono na promowanie dostępu do wymiaru sprawiedliwości (w tym e-sprawiedliwości), praw ofiar i praw osób podejrzanych lub oskarżonych o popełnienie przestępstwa, a także na wsparcie rozwoju i wykorzystania narzędzi cyfrowych, a także na utrzymanie i rozbudowę europejskiego portalu „e-Sprawiedliwość” (w uzupełnieniu do programu „Cyfrowa Europa”).
Dlaczego Komisja monitoruje cyfryzację krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości?
Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości ma kluczowe znaczenie dla zwiększenia skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości i jest wysoce skutecznym narzędziem poprawy i ułatwienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Pandemia COVID-19 uwydatniła potrzebę przyspieszenia prowadzonych przez państwa członkowskie reform w zakresie modernizacji tego obszaru.
Począwszy od 2013 r. unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości zawiera pewne informacje porównawcze na temat cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości we wszystkich państwach członkowskich, np. w dziedzinie dostępu do orzeczeń przez internet lub składania i monitorowania wniosków przez internet.
W komunikacie Komisji pt. „Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości w Unii Europejskiej: wachlarz możliwości” ( 37 ) przyjętym w grudniu 2020 r. przedstawiono strategię, której celem jest poprawa dostępu do wymiaru sprawiedliwości i skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości przy użyciu technologii. Jak wskazano w komunikacie, od 2021 r. w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości uwzględniono szereg dodatkowych wskaźników. Celem jest zapewnienie kompleksowego i terminowego, dogłębnego monitorowania obszarów, w których czynione są postępy, i wyzwań, jakie państwa członkowskie napotykają w swoich staraniach na rzecz cyfryzacji systemów wymiaru sprawiedliwości.
2. Kontekst: Reformy wymiaru sprawiedliwości w 2022 r.
W 2022 r. wiele państw członkowskich kontynuowało wysiłki zmierzające do dalszej poprawy skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości. Na wykresie 1 przedstawiono zaktualizowany przegląd przyjętych i planowanych środków w szeregu obszarów systemów wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich zaangażowanych w prowadzenie reform tych systemów.
Wykres 1: Działania o charakterze ustawodawczym i regulacyjnym dotyczące systemów wymiaru sprawiedliwości w 2022 r. (przyjęte środki/negocjowane inicjatywy z podziałem na poszczególne państwa członkowskie) (źródło: Komisja Europejska ( 38 ))
W 2022 r. prawo procesowe nadal stanowiło obszar szczególnego zainteresowania w wielu państwach członkowskich, a znaczna część działań ustawodawczych była albo w toku, albo zaplanowana. Istotne działania prowadzono również w dziedzinie reform dotyczących statusu sędziów, przepisów dotyczących prawników praktyków, a także przepisów dotyczących prokuratury. Po wprowadzeniu w 2021 r. przepisów dotyczących korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) w wielu państwach członkowskich w 2022 r. przyjęto dużą część proponowanych przepisów. W 2022 r. utrzymano zaobserwowane w poprzednich latach tempo wprowadzania środków dotyczących administracji sądów. Cztery państwa członkowskie planują wykorzystywanie sztucznej inteligencji w systemach wymiaru sprawiedliwości, jednak w 2022 r. nie przyjęto żadnych przepisów w tym zakresie. Przegląd ten potwierdza spostrzeżenie, że reformy wymiaru sprawiedliwości wymagają czasu − niekiedy od ogłoszenia do przyjęcia środków ustawodawczych i wykonawczych oraz ich wdrożenia w praktyce upływa wiele lat.
3. Kluczowe ustalenia w ramach tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r.
W tablicy wyników przedstawiono wskaźniki dotyczące wszystkich trzech parametrów skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości – efektywności, jakości i niezależności.
3.1. Efektywność systemów wymiaru sprawiedliwości
W tablicy wyników przedstawiono wskaźniki efektywności postępowań w szeroko rozumianych sprawach cywilnych, handlowych i administracyjnych oraz w konkretnych obszarach, w których organy administracyjne i sądy stosują prawo Unii ( 39 ).
Wskaźniki dotyczące efektywności w 2021 r., w szczególności liczba spraw napływających, wskaźnik zamykanych spraw i czas przeznaczony na rozpatrzenie, wykazały pierwsze oznaki poprawy po pandemii COVID-19, która dotknęła państwa członkowskie w różny sposób (np. ze względu na czas jej wystąpienia lub nasilenie) ( 40 ).
3.1.1. Zmiany pod względem liczby rozpatrywanych spraw
W porównaniu z poprzednim rokiem liczba spraw rozpatrywanych przez krajowe systemy wymiaru sprawiedliwości spadła zwłaszcza w trzech państwach członkowskich, natomiast w czterech wzrosła lub w 14 nie uległa zmianie. Zasadniczo nadal różni się ona w dużym stopniu w zależności od państwa członkowskiego (wykres 2). Świadczy to o tym, jak ważne dla zapewnienia skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości jest dalsze zwracanie uwagi na zmiany zachodzące w liczbie rozpatrywanych spraw.
Wykres 2: Liczba napływających spraw cywilnych, handlowych, administracyjnych i innych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ ( 41 ))
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ kategoria ta obejmuje wszystkie cywilne i handlowe sprawy procesowe i nieprocesowe, sprawy nieprocesowe dotyczące ewidencji gruntów i sprawy dotyczące rejestru przedsiębiorców oraz inne sprawy dotyczące rejestrów, inne sprawy nieprocesowe, sprawy z zakresu prawa administracyjnego oraz inne sprawy niekarne.
Wykres 3: Liczba napływających procesowych spraw cywilnych i handlowych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ cywilne i handlowe sprawy procesowe obejmują spory między stronami, np. spory dotyczące zobowiązań umownych. Cywilne i handlowe sprawy nieprocesowe obejmują postępowania bezsporne, na przykład bezsporne nakazy zapłaty. Zmiany w metodyce w EL i SK. Dane dotyczące NL obejmują sprawy nieprocesowe.
Wykres 4: Liczba napływających spraw administracyjnych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ sprawy z zakresu prawa administracyjnego obejmują spory między osobami fizycznymi a organami lokalnymi, regionalnymi lub krajowymi. DK i IE nie rejestrują osobno spraw administracyjnych. W 2018 r. w RO doszło do wyłączenia z postępowania sądowego niektórych procedur administracyjnych. Zmiany w metodyce w EL, SK i SE. W SE sprawy dotyczące migracji traktowano jako sprawy administracyjne (z mocą wsteczną w odniesieniu do 2017 r.).
3.1.2. Ogólne dane dotyczące efektywności
Wskaźniki związane z efektywnością postępowań w szeroko zakrojonych obszarach spraw cywilnych, handlowych i administracyjnych obejmują: (i) szacowaną długość postępowania (czas przeznaczony na rozpatrzenie), (ii) wskaźnik zamykanych spraw oraz (iii) liczbę spraw w toku.
Szacowana długość postępowania –
Długość postępowania wyraża przybliżony czas (w dniach) niezbędny do rozstrzygnięcia sprawy w sądzie, tj. czas, jakiego potrzebuje sąd na wydanie orzeczenia w pierwszej instancji. Wskaźnik „czasu przeznaczonego na rozpatrzenie” to liczba spraw nierozstrzygniętych podzielona przez liczbę spraw rozstrzygniętych na koniec roku i pomnożona przez 365 (dni) ( 42 ). Jest to wyliczona szacunkowa wartość, która wskazuje minimalny czas, jakiego sąd potrzebuje na rozstrzygnięcie sprawy w obecnych warunkach pracy. Im wartość ta jest wyższa, tym większe jest prawdopodobieństwo, że czas potrzebny na wydanie orzeczenia przez sąd jest dłuższy. Dane liczbowe w dużej mierze dotyczą postępowań w sądach pierwszej instancji i porównano w nich dane z lat 2012, 2019, 2020 i 2021, o ile były dostępne ( 43 ). Wykresy 7 i 9 przedstawiają czas przeznaczony na rozpatrzenie cywilnych i handlowych spraw procesowych oraz spraw administracyjnych we wszystkich instancjach sądowych w 2021 r.
Wykres 5: Szacunkowy czas potrzebny na rozstrzygnięcie spraw cywilnych, handlowych, administracyjnych i innych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ kategoria ta obejmuje wszystkie cywilne i handlowe sprawy procesowe i nieprocesowe, sprawy nieprocesowe dotyczące ewidencji gruntów i sprawy dotyczące rejestru przedsiębiorców oraz inne sprawy dotyczące rejestrów, inne sprawy nieprocesowe, sprawy z zakresu prawa administracyjnego oraz inne sprawy niekarne. Zmiany w metodyce w SK. Sprawy w toku obejmują wszystkie instancje w CZ i do 2016 r. w SK. LV: gwałtowny spadek wynika z reformy systemu sądowego oraz ze sprawdzania błędów i czyszczenia danych w sądowym systemie informacyjnym.
Wykres 6: Szacunkowy czas potrzebny na rozstrzygnięcie procesowych spraw cywilnych i handlowych w pierwszej instancji w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ cywilne i handlowe sprawy procesowe obejmują spory między stronami, np. spory dotyczące zobowiązań umownych. Cywilne i handlowe sprawy nieprocesowe obejmują postępowania bezsporne, na przykład bezsporne nakazy zapłaty. Zmiany w metodyce w EL i SK. Sprawy w toku obejmują wszystkie instancje w CZ i do 2016 r. w SK. IT: czasowe spowolnienie działalności sądów spowodowane wprowadzeniem rygorystycznych środków ograniczających w związku z pandemią COVID-19 wpłynęło na czas przeznaczony na rozpatrzenie. Dane dotyczące NL obejmują sprawy nieprocesowe.
Wykres 7: Szacunkowy czas potrzebny na rozpatrzenie procesowych spraw cywilnych i handlowych we wszystkich instancjach sądowych w 2021 r. (*) (pierwsza, druga i trzecia instancja/w dniach) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Kolejność jest ustalana na podstawie instancji sądowej o najdłuższym czasie trwania postępowania w każdym państwie członkowskim. Brak danych w przypadku sądów pierwszej i drugiej instancji w BE i BG, w przypadku sądów drugiej instancji w NL, w przypadku sądów drugiej i trzeciej instancji w AT i w przypadku sądów trzeciej instancji w DE i HR. Brak sądu trzeciej instancji w DE i MT. IT: czasowe spowolnienie działalności sądów spowodowane wprowadzeniem rygorystycznych środków ograniczających w związku z pandemią COVID-19 wpłynęło na czas przeznaczony na rozpatrzenie. W niektórych państwach członkowskich dostęp do sądu trzeciej instancji może być ograniczony.
Wykres 8: Szacunkowy czas potrzebny na rozstrzygnięcie spraw administracyjnych w pierwszej instancji w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Sprawy z zakresu prawa administracyjnego obejmują spory między osobami fizycznymi a organami lokalnymi, regionalnymi lub krajowymi, zgodnie z metodyką CEPEJ. Zmiany w metodyce w EL i SK. Sprawy w toku obejmują sądy wszystkich instancji w CZ i do 2016 r. w SK. DK i IE nie rejestrują osobno spraw administracyjnych. CY: w 2018 r. liczba spraw rozstrzygniętych wzrosła w wyniku łącznego rozpatrywania spraw, wycofania 2 724 spraw skonsolidowanych oraz utworzenia w 2015 r. sądu administracyjnego.
Wykres 9: Szacunkowy czas potrzebny na rozpatrzenie spraw administracyjnych we wszystkich instancjach sądowych w 2021 r. (*) (pierwsza oraz, w stosownych przypadkach, druga i trzecia instancja/w dniach (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Kolejność jest ustalana na podstawie instancji sądowej o najdłuższym czasie trwania postępowania w każdym państwie członkowskim. Brak dostępnych danych w przypadku sądów drugiej instancji w BE, CZ, HU, MT, AT, RO, SI, SK i FI, w przypadku sądów trzeciej instancji w CY, LT, LU, MT i PL. Sąd najwyższy lub inny sąd najwyższej instancji jest jedyną instancją odwoławczą w CZ, IT, CY, AT, SI i FI. Nie istnieje żaden sąd trzeciej instancji dla tego rodzaju spraw w LT, LU i MT. W BE w niektórych przypadkach najwyższy sąd administracyjny jest pierwszą i jedyną instancją. W niektórych państwach członkowskich dostęp do sądu trzeciej instancji może być ograniczony. DK i IE nie rejestrują osobno spraw administracyjnych.
Wskaźnik zamykanych spraw –
Wskaźnik zamykanych spraw jest stosunkiem liczby spraw rozstrzygniętych do liczby spraw napływających. Służy on do mierzenia tego, czy sąd nadąża z obsługą napływających spraw. Wskaźnik zamykanych spraw wynoszący około 100 % lub więcej oznacza, że system sądowy jest w stanie rozstrzygać co najmniej tyle spraw, ile do niego wpływa. Wskaźnik zamykanych spraw wynoszący mniej niż 100 % oznacza, że sądy rozstrzygają mniej spraw niż liczba spraw napływających.
Wykres 10: Wskaźnik rozstrzygania spraw cywilnych, handlowych, administracyjnych i innych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w % – wartości wyższe niż 100 % wskazują, że liczba spraw rozstrzygniętych przewyższa liczbę spraw napływających, a wartości niższe niż 100 % wskazują, że liczba spraw rozstrzygniętych jest niższa niż liczba spraw napływających) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ kategoria ta obejmuje wszystkie cywilne i handlowe sprawy procesowe i nieprocesowe, sprawy nieprocesowe dotyczące ewidencji gruntów i sprawy dotyczące rejestru przedsiębiorców oraz inne sprawy dotyczące rejestrów, inne sprawy nieprocesowe, sprawy z zakresu prawa administracyjnego oraz inne sprawy niekarne. Zmiany w metodyce w SK. IE: ze względu na stosowaną metodykę można się spodziewać zaniżonej liczby spraw rozstrzygniętych. IT: inna klasyfikacja spraw cywilnych wprowadzona w 2013 r.
Wykres 11: Wskaźnik rozstrzygania procesowych spraw cywilnych i handlowych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*)(pierwsza instancja, w %) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zmiany w metodyce w EL i SK. IE: ze względu na stosowaną metodykę można się spodziewać zaniżonej liczby spraw rozstrzygniętych. IT: inna klasyfikacja spraw cywilnych wprowadzona w 2013 r. Dane dotyczące NL obejmują sprawy nieprocesowe.
Wykres 12: Wskaźnik rozstrzygania spraw administracyjnych w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/w %) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Poprzednie wartości dla niektórych państw członkowskich zostały obniżone do celów prezentacji (CY w 2018 r. = 219 %; IT w 2012 r. = 279,8 %). Zmiany w metodyce w EL i SK. DK i IE nie rejestrują osobno spraw administracyjnych. W CY liczba spraw rozstrzygniętych wzrosła w wyniku łącznego rozpatrywania spraw, wycofania 2 724 spraw skonsolidowanych oraz utworzenia w 2015 r. sądu administracyjnego.
Sprawy w toku –
Liczba spraw w toku wyraża liczbę spraw, które wciąż pozostają do rozpatrzenia na koniec danego roku. Liczba ta wpływa także na czas przeznaczony na rozpatrzenie.
Wykres 13: Liczba spraw cywilnych, handlowych, administracyjnych i innych spraw w toku w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ kategoria ta obejmuje wszystkie cywilne i handlowe sprawy procesowe i nieprocesowe, sprawy nieprocesowe dotyczące ewidencji gruntów i sprawy dotyczące rejestru przedsiębiorców oraz inne sprawy dotyczące rejestrów, inne sprawy nieprocesowe, sprawy z zakresu prawa administracyjnego oraz inne sprawy niekarne. Zmiany w metodyce w SK. Sprawy w toku obejmują sprawy zawisłe przed sądami wszystkich instancji w CZ i do 2016 r. w SK. IT: inna klasyfikacja spraw cywilnych wprowadzona w 2013 r.
Wykres 14: Liczba procesowych spraw cywilnych i handlowych w toku w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Zmiany w metodyce w EL i SK. Sprawy w toku obejmują sprawy zawisłe przed sądami wszystkich instancji w CZ i do 2016 r. w SK. IT: inna klasyfikacja spraw cywilnych wprowadzona w 2013 r. Dane dotyczące NL obejmują sprawy nieprocesowe.
Wykres 15: Liczba spraw administracyjnych w toku w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja/100 mieszkańców) (źródło: badanie CEPEJ)
(*) Poprzednie wartości dla niektórych państw członkowskich zostały obniżone do celów prezentacji (EL w 2012 r. = 3,5). Zmiany w metodyce w EL i SK. Sprawy w toku obejmują sprawy zawisłe przed sądami wszystkich instancji w CZ i do 2016 r. w SK. DK i IE nie rejestrują osobno spraw administracyjnych.
3.1.3. Efektywność w określonych dziedzinach prawa Unii
W tej sekcji uzupełniono dane ogólne dotyczące efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości i przedstawiono średnią długość postępowania ( 44 ) w określonych dziedzinach prawa Unii. Tablica wyników z 2023 r. opiera się na poprzednich danych dotyczących konkurencji, łączności elektronicznej, unijnego znaku towarowego, prawa ochrony konsumentów oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy. Dodano szóstą dziedzinę, aby uwzględnić dane dotyczące postępowań antykorupcyjnych w związku z niedawnym wnioskiem w tej sprawie ( 45 ). Obecne sześć dziedzin wybrano ze względu na ich znaczenie dla jednolitego rynku i otoczenia biznesowego. W tym wydaniu kontynuowany jest przegląd skuteczności organów administracyjnych zawierający zaktualizowane dane liczbowe dotyczące obszarów konkurencji i ochrony konsumentów. Zasadniczo duże opóźnienia w postępowaniach sądowych i administracyjnych mogą mieć negatywny wpływ na prawa wynikające z prawa Unii, np. w przypadku gdy nie są już dostępne odpowiednie środki prawne lub gdy nie można już zrekompensować poważnych szkód finansowych. Szczególnie dla biznesu opóźnienia administracyjne i niepewność w niektórych sprawach mogą prowadzić do znacznych kosztów i szkodzić planowanym lub istniejącym inwestycjom ( 46 ).
– Konkurencja –
Skuteczne egzekwowanie prawa konkurencji jest nieodzowne dla atrakcyjnego otoczenia biznesowego i zapewnia przedsiębiorcom równe szanse. Zachęca do przedsiębiorczości i efektywności, zapewnia konsumentom szerszy wybór oraz pomaga obniżyć ceny i poprawić jakość. Na wykresie 17 przedstawiono średnią długość postępowania w przypadku zaskarżenia decyzji krajowych organów ochrony konkurencji stosujących art. 101 i 102 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) ( 47 ). Na wykresie 18 przedstawiono średnią długość postępowania przed krajowymi organami ochrony konkurencji stosującymi art. 101 i 102 TFUE.
Wykres 16: Polityka konkurencji: średni czas trwania kontroli sądowej w 2013 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz europejska sieć konkurencji)
(*) IE i AT: wspomniany scenariusz nie ma zastosowania, ponieważ organy te nie mają uprawnień do podejmowania odnośnych decyzji. AT: dane obejmują sprawy, w których orzekał Sąd Antymonopolowy i które dotyczą naruszenia art. 101 i art. 102 TFUE, oprócz tych, które dotyczą zaskarżenia decyzji krajowego organu ochrony konkurencji. W przypadku IT wykorzystano długość szacunkową. Pusta kolumna może oznaczać, że państwo członkowskie nie zgłosiło żadnych spraw za dany rok. W wielu państwach członkowskich liczba spraw jest niewielka (mniej niż pięć rocznie). Może to spowodować, że dane roczne będą uzależnione od jednej wyjątkowo długiej lub wyjątkowo krótkiej sprawy (np. MT, gdzie sprawa była tylko jedna).
Wykres 17: Polityka konkurencji: średnia długość postępowania przed krajowymi organami ochrony konkurencji w latach 2020–2021 (*) (w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz europejska sieć konkurencji)
(*) W dziesięciu państwach członkowskich liczba spraw jest ograniczona. Należy wziąć pod uwagę, że niektóre państwa członkowskie liczą długość postępowania w dniach począwszy od różnych momentów postępowania. Poza kilkoma wyjątkami wymienionymi poniżej większość państw członkowskich uznaje sprawę za otwartą, gdy postępowanie przygotowawcze jest w toku. W NL sprawę uznaje się za otwartą w chwili wysłania pisemnego zgłoszenia zastrzeżeń, natomiast w CZ i SK sprawę uznaje się za otwartą w chwili wszczęcia postępowania administracyjnego. W tym drugim przypadku jest to etap pośredni między wszczęciem postępowania przygotowawczego a wysłaniem pisemnego zgłoszenia zastrzeżeń. Istnieje również szereg czynników, które mogą wpłynąć na długość postępowania przed krajowymi organami ochrony konkurencji. Należą do nich: charakter i złożoność sprawy, czas potrzebny na zebranie danych ekonomicznych i sporządzenie analizy ekonomicznej, przedłużanie terminów na wniosek stron, powtarzanie rozpraw oraz postępowania sądowe. Również pandemia COVID-19 wywarła wpływ na długość postępowań.
– Łączność elektroniczna –
Celem unijnych przepisów dotyczących łączności elektronicznej jest zwiększenie konkurencji, przyczynienie się do rozwoju jednolitego rynku oraz generowanie inwestycji, innowacji i wzrostu. Pozytywne skutki dla konsumentów można osiągnąć poprzez skuteczne egzekwowanie tych przepisów, co może prowadzić do niższych cen dla użytkowników końcowych i lepszej jakości usług. Na wykresie 18 poniżej przedstawiono średni czas trwania kontroli sądowej decyzji krajowych organów regulacyjnych stosujących prawo UE dotyczące łączności elektronicznej ( 48 ). Obejmuje on szeroki wachlarz spraw, począwszy od bardziej złożonych kontroli „analiz rynkowych” po bardziej oczywiste kwestie dotyczące konsumentów.
Wykres 18: Łączność elektroniczna: średni czas trwania kontroli sądowej w 2013 r. oraz w latach 2019–2021:(*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło Komisja Europejska oraz Komitet ds. Łączności)
(*) Liczba spraw różni się w poszczególnych państwach członkowskich. Pusta kolumna oznacza, że państwo członkowskie nie zgłosiło żadnych spraw za dany rok (oprócz PT za lata 2019–2020 i RO – brak danych). W niektórych instancjach z powodu niewielkiej liczby odnośnych spraw (BG, CY, MT, NL, SK, FI, SE) dane roczne mogą opierać się na jednej wyjątkowo długiej lub wyjątkowo krótkiej sprawie i w związku z tym charakteryzować się dużymi rozbieżnościami między poszczególnymi latami. DK: za rozstrzyganie środków zaskarżenia w pierwszej instancji odpowiada organ quasi-sądowy. EE: w 2013 r. średni czas trwania kontroli sądowej wynosił 18 dni. ES, AT i PL: za rozstrzyganie środków odwoławczych odpowiadają różne sądy w zależności od przedmiotu sprawy.
– Unijny znak towarowy –
Skuteczne egzekwowanie praw własności intelektualnej jest niezbędne, aby stymulować inwestycje w innowację. Zgodnie z przepisami UE dotyczącymi unijnych znaków towarowych ( 49 ) sądy krajowe odgrywają istotną rolę, działając jako sądy unijne i podejmując decyzje mające wpływ na jednolity rynek. Na wykresie 19 przedstawiono średnią długość postępowania procesowego w sporach o naruszenie unijnego znaku towarowego między podmiotami prywatnymi.
Wykres 19: Unijny znak towarowy: średnia długość postępowania w sporach o naruszenie unijnego znaku towarowego w 2013 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz europejskie obserwatorium do spraw naruszeń praw własności intelektualnej)
(*) FR, IT, LT, LU: w odniesieniu do danych z niektórych lat wykorzystano próbę spraw. DK: dane odnoszą się do wszystkich spraw procesowych dotyczących znaków towarowych prowadzonych w handlowych i morskich sądach najwyższych – nie tylko UE; brak danych dotyczących średniej długości postępowania za lata 2018 i 2019 ze względu na zmiany w systemie gromadzenia danych. EL: dane oparte na średniej ważonej długości postępowania z dwóch sądów. ES: przy obliczaniu średniej długości postępowania uwzględnia się sprawy dotyczące pozostałych tytułów własności intelektualnej UE.
– Ochrona konsumentów –
Skuteczne egzekwowanie praw ochrony konsumentów gwarantuje, że konsumenci korzystają ze swoich praw i że przedsiębiorstwa naruszające przepisy prawa ochrony konsumentów nie odnoszą nieuczciwych korzyści. Organy ochrony konsumentów oraz sądy odgrywają kluczową rolę w egzekwowaniu unijnego prawa ochrony konsumentów ( 50 ) w ramach poszczególnych krajowych systemów egzekwowania przepisów. Na wykresie 20 zilustrowano średni czas trwania kontroli sądowej decyzji organów ochrony konsumentów stosujących prawo Unii.
W przypadku konsumentów lub przedsiębiorstw skuteczne egzekwowanie może obejmować szereg podmiotów – nie tylko sądy, ale także organy administracyjne. Aby dokładniej zilustrować ten system egzekwowania, przedstawiono długość postępowań prowadzonych przez organy ochrony konsumentów. Na wykresie 21 przedstawiono średni czas potrzebny na wydanie decyzji administracyjnej przez krajowe organy ochrony konsumentów w roku 2014 oraz w latach 2019–2021, licząc od dnia otwarcia sprawy. Przedmiotowe decyzje obejmują orzeczenia dotyczące naruszenia przepisów prawa materialnego, zasądzenia środków tymczasowych, nakazów zaniechania naruszenia, wszczęcia postępowania sądowego lub zamknięcia sprawy.
Wykres 20: Ochrona konsumentów: średni czas trwania kontroli sądowej w 2013 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz sieć współpracy w zakresie ochrony konsumenta)
(*) DE, LU, AT: podany scenariusz nie ma zastosowania, ponieważ organy ochrony konsumentów nie są uprawnione do wydawania decyzji w sprawie naruszenia odnośnych przepisów konsumenckich. Liczba odnośnych spraw w 2020 r. była niewielka (poniżej pięciu) w przypadku IE i FI. Szacunkową średnią długość postępowania za niektóre lata podały EL i RO.
Wykres 21: Ochrona konsumentów: średni czas wydawania decyzji administracyjnych przez organy ochrony konsumentów w 2014 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz sieć współpracy w zakresie ochrony konsumenta)
(*) DE, LU, AT: podany scenariusz nie ma zastosowania, ponieważ organy ochrony konsumentów nie są uprawnione do wydawania decyzji w sprawie naruszenia odnośnych przepisów konsumenckich. Szacunkową średnią długość postępowania za niektóre lata podały DK, EL, FR, RO i FI.
– Pranie pieniędzy –
Poza pozbawieniem przestępców środków wykorzystywanych do popełniania nielegalnych czynów zwalczanie prania pieniędzy jest niezbędne do zapewnienia solidności, integralności i stabilności sektora finansowego, zaufania do systemu finansowego oraz uczciwej konkurencji na jednolitym rynku ( 51 ). Pranie pieniędzy może zniechęcać do dokonywania inwestycji zagranicznych, zakłócać międzynarodowe przepływy kapitału i wpływać negatywnie na wyniki makroekonomiczne kraju, skutkując spadkiem poziomu dobrobytu i odpływem zasobów z bardziej wydajnych dziedzin działalności gospodarczej ( 52 ). Zgodnie z dyrektywą w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy państwa członkowskie są zobowiązane prowadzić statystyki dotyczące skuteczności ich własnych systemów zwalczania prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu ( 53 ). We współpracy z państwami członkowskimi, z zastosowaniem zaktualizowanego kwestionariusza, zebrano dane na temat etapów postępowania sądowego w ramach krajowych systemów przeciwdziałania praniu pieniędzy. Na wykresie 22 przedstawiono średnią długość postępowania przed sądami pierwszej instancji w sprawach dotyczących przestępstw związanych z praniem pieniędzy.
Wykres 22: Pranie pieniędzy: średni czas rozpatrywania spraw w sądach w 2014 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (pierwsza instancja, w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz grupa ekspertów ds. prania pieniędzy i finansowania terroryzmu)
(*) Brak danych za 2021 r.: BE, DE, FR, HR, IT i RO. BG: średni czas rozpatrywania spraw liczy się w miesiącach od dnia otwarcia sprawy do dnia wydania orzeczenia sądowego. PT: bazę danych przefiltrowano w odniesieniu do każdego okręgu sądowego według odpowiednich kryteriów, aby dotrzeć do informacji związanych z aktami dotyczącymi prania pieniędzy; jeżeli chodzi o średnią liczbę dni, wzięto pod uwagę daty wykroczenia oraz datę ostatecznej decyzji lub zamknięcia sprawy. CY: sprawy dotyczące poważnych przestępstw, rozpoznawane przez sąd assize, trwają średnio rok. Sprawy dotyczące mniej poważnych przestępstw, rozpoznawane przez sądy rejonowe, trwają dłużej. SK*: dane dotyczą średniej długości całego postępowania, w tym przed sądem apelacyjnym.
– Działania antykorupcyjne –
Korupcja stoi na przeszkodzie zrównoważonego wzrostu gospodarczego, gdyż powoduje przekierowanie zasobów, które mogłyby umożliwić osiągnięcie produktywnych wyników, ogranicza efektywność wydatków publicznych i pogłębia nierówności społeczne. Utrudnia skuteczne i sprawne funkcjonowanie jednolitego rynku, wprowadza niepewność w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i powoduje wstrzymywanie inwestycji. Korupcja jest problemem szczególnie trudnym do rozwiązania, ponieważ w przeciwieństwie do większości przestępstw obie strony zamieszane w sprawę korupcji chcą zachować ją w tajemnicy, co sprawia, że trudno jest określić skalę korupcji w jakimkolwiek kraju. Korupcja jest szczególnie poważnym przestępstwem o wymiarze transgranicznym, o którym mowa w art. 83 ust. 1 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, które można skutecznie zwalczać jedynie za pomocą wspólnych norm minimalnych w całej Unii Europejskiej. 3 maja 2023 r. Komisja przyjęła wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie zwalczania korupcji środków prawnokarnych oraz wspólny komunikat w sprawie zwalczania korupcji ( 54 ). We wniosku dotyczącym dyrektywy zaktualizowano i zharmonizowano przepisy UE dotyczące definicji i kar za przestępstwa korupcyjne, aby zapewnić wysokie standardy w odniesieniu do pełnego zakresu przestępstw korupcyjnych (tj. łapownictwa, ale także sprzeniewierzenia środków publicznych, płatnej protekcji, nadużycia stanowiska, a także utrudniania działania wymiaru sprawiedliwości i nielegalnego wzbogacenia związanego z przestępstwem korupcyjnym) w celu lepszego zapobiegania korupcji i poprawy egzekwowania przepisów. We współpracy z państwami członkowskimi opracowano nowy kwestionariusz w celu zebrania danych na temat czasu trwania postępowań sądowych przed sądami pierwszej instancji w sprawach o łapownictwo, który przedstawiono na wykresie 23 poniżej ( 55 ).
Wykres 23: Korupcja (łapownictwo): średni czas rozpatrywania spraw w sądach w 2021 r. (*) (pierwsza instancja/w dniach) (źródło: Komisja Europejska oraz krajowe punkty kontaktowe ds. zwalczania korupcji)
(*) Brak odpowiedzi na to pytanie od MT i CY. W przypadku BE, EE, DE, IE, EL, ES i IT brak dostępnych danych na temat dokładnej liczby dni. NL: średni czas rozpatrywania 27 spraw wynosi 443 dni. Akt oskarżenia/wezwanie do stawienia się przed sądem w tym punkcie wyjścia nie mają jednak jeszcze charakteru ostatecznego, a sprawa często nie jest jeszcze gotowa, aby rozpocząć proces, więc mija trochę czasu, zanim dojdzie do rozprawy. Jeśli punktem wyjścia jest pierwsza rozprawa, a punktem końcowym jest data wydania wyroku kończącego postępowanie w sprawie (przez sędziego pierwszej instancji), średni czas rozpatrywania wspomnianych wyżej spraw wynosi 100 dni.
3.1.4. Podsumowanie efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości
|
Efektywny system wymiaru sprawiedliwości zarządza swoimi sprawami, bieżącymi i zaległymi, oraz wydaje orzeczenia bez zbędnej zwłoki. Do głównych wskaźników wykorzystanych w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości do monitorowania efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości należą zatem długość postępowania (szacowany lub średni czas w dniach potrzebny do rozstrzygnięcia sprawy), wskaźnik zamykanych spraw (stosunek liczby spraw rozstrzygniętych do liczby spraw napływających) oraz liczba spraw w toku (sprawy, które pozostały nierozstrzygnięte na koniec roku). Ogólne dane dotyczące efektywności Tablica wyników wymiaru sprawiedliwości za 2023 r. zawiera dane na temat efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości obejmujące okres dziesięciu lat (2012–2021). Okres ten umożliwia zidentyfikowanie pewnych tendencji i uwzględnia fakt, że efekt reform wymiaru sprawiedliwości często daje się odczuć dopiero po pewnym czasie. Dane za lata 2012–2021 w sprawach cywilnych, handlowych i administracyjnych wskazują na pozytywne tendencje w większości przypadków. Po spadku wydajności zaobserwowanym w 2020 r., prawdopodobnie z powodu pandemii COVID-19, w 2021 r. widać powrót do poziomów wydajności z 2019 r. Pokazuje to skutki środków wdrożonych przez państwa członkowskie w celu wprowadzenia różnych rodzajów hybrydowej lub internetowej organizacji pracy, aby utrzymać funkcjonowanie sądów pomimo trwającej pandemii COVID-19 w 2021 r. Pewne pozytywne zmiany można zaobserwować w państwach członkowskich, które w kontekście europejskiego semestru uznano za państwa mierzące się ze szczególnymi wyzwaniami ( 56 ): ·Jak wynika z istniejących danych dotyczących wymienionych powyżej państw członkowskich, pomimo pandemii COVID-19 od 2012 r. w 12 państwach członkowskich długość postępowań sądowych pierwszej instancji w szeroko zakrojonej kategorii „wszystkie sprawy” (wykres 5) oraz w kategorii „procesowe sprawy cywilne i handlowe” (wykres 6) nadal się skracała lub utrzymała się na stałym poziomie. Na wykresach 5 i 6 przedstawiono skrócenie czasu trwania postępowań w dziesięciu państwach członkowskich, w niektórych przypadkach poniżej poziomów z 2019 r. W sprawach administracyjnych (wykres 8) w około siedmiu państwach członkowskich długość postępowania od 2012 r. skróciła się lub utrzymała na stałym poziomie. Ogółem w 2021 r. w 15 państwach członkowskich odnotowano skrócenie długości postępowań w sprawach administracyjnych. ·W tablicy wyników przedstawiono dane dotyczące długości postępowania we wszystkich instancjach sądowych w procesowych sprawach cywilnych i handlowych (wykres 7) oraz sprawach administracyjnych (wykres 9). Z danych wynika, że w pięciu z tych państw członkowskich, w których stwierdzono problemy z długością postępowania w sądach pierwszej instancji, sądy wyższej instancji działają sprawniej. W przypadku pięciu innych państw członkowskich mających do czynienia z wyzwaniami średnia długość postępowania w sądach wyższej instancji jest jednak jeszcze większa w sądach pierwszej instancji. ·W szeroko zakrojonej kategorii „wszystkie sprawy” oraz w kategorii „procesowe sprawy cywilne i handlowe” (wykresy 10 i 11) ogólna liczba państw członkowskich, w których wskaźnik zamykanych spraw wynosi ponad 100 %, zwiększyła się od ubiegłego roku, poprawiając się znacznie od 2020 r. W 2021 r. 21 państw członkowskich, w tym państwa borykające się z wyzwaniami, zgłosiło wysoki wskaźnik zamykanych spraw (ponad 97 %). Oznacza to, że sądy są zazwyczaj w stanie rozstrzygać sprawy napływające w tych kategoriach. W przypadku spraw administracyjnych (wykres 12) w 2021 r. w dziesięciu państwach członkowskich wskaźnik zamykanych spraw pozostał zasadniczo na tym samym poziomie co w 2020 r. Chociaż zasadniczo wskaźnik zamykanych spraw administracyjnych nadal jest niższy niż w pozostałych kategoriach spraw, to jednak pięciu państw członkowskich poczyniło znaczne postępy. W szczególności siedem państw członkowskich mających do czynienia z wyzwaniami zgłasza wzrost wskaźnika zamykanych spraw administracyjnych od 2012 r. ·Od 2012 r. w pięciu państwach członkowskich, które borykają się z najpoważniejszymi wyzwaniami związanymi z zaległościami, sytuacja pozostaje stabilna lub poprawia się, bez względu na kategorię spraw. W 2021 r. liczba spraw w toku – mimo jej wzrostu – w państwach członkowskich utrzymywała się na stabilnym poziomie w przypadku procesowych spraw cywilnych i handlowych (wykres 14), jak i spraw administracyjnych (wykres 15). Nadal istnieją jednak istotne różnice między państwami członkowskimi, w których jest stosunkowo niewiele spraw w toku, a tymi, które mają wiele spraw w toku. Efektywność w określonych dziedzinach prawa Unii Dane dotyczące średniej długości postępowania w określonych obszarach prawa Unii (wykresy 16–23) dają wgląd w funkcjonowanie systemów wymiaru sprawiedliwości w konkretnych rodzajach sporów o charakterze biznesowym. Dane dotyczące efektywności w określonych dziedzinach prawa Unii gromadzone są na podstawie ściśle zdefiniowanych scenariuszy, stąd liczba istotnych spraw może być niewielka. W porównaniu jednak z obliczoną długością postępowania przedstawioną w ogólnych danych dotyczących efektywności dane te wskazują na rzeczywistą średnią długość postępowania we wszystkich istotnych sprawach w określonych dziedzinach w ciągu roku. Warto zauważyć, że państwa członkowskie, które na podstawie ogólnych danych na temat efektywności wydają się nie mieć problemów, zgłosiły znaczne wydłużenie średniego czasu trwania postępowania w określonych dziedzinach prawa Unii. Jednocześnie długość postępowania w poszczególnych dziedzinach może również znacznie się różnić w obrębie tego samego państwa członkowskiego. Kolejny wykres wprowadzony w tym roku dotyczy długości postępowań karnych, w szczególności dotyczących łapownictwa i pokazuje poziom skuteczności prawa UE w tej dziedzinie. Co więcej, tablica wyników na rok 2023 opiera się na skuteczności całego łańcucha egzekwowania przepisów. Na przykład wykres dotyczący spraw z zakresu prawa konkurencji pokazuje czas trwania postępowań przed krajowym organem ochrony konkurencji oraz kontroli sądowej decyzji tego organu. Zapewnienie terminowego rozstrzygania spraw i egzekwowania praw jest ważne z punktu widzenia pozytywnego otoczenia biznesowego i inwestycyjnego. Na podstawie danych liczbowych w określonych dziedzinach prawa Unii można zauważyć następujące tendencje. ·W przypadku kontroli sądowej spraw z zakresu konkurencji (wykres 16), jako że ogólna liczba postępowań przed sądami w UE wzrosła, czas trwania kontroli sądowej skrócił się albo utrzymał na dotychczasowym poziomie w czterech państwach członkowskich, natomiast w siedmiu uległ wydłużeniu. Pomimo umiarkowanie pozytywnej tendencji sześć państw członkowskich zgłosiło w 2021 r., że średnia długość postępowania przekraczała 1 000 dni. W przypadku postępowań przed krajowymi organami ochrony konkurencji siedem państw członkowskich zgłosiło, że postępowania trwały krócej niż 1 000 dni. Wśród państw członkowskich, w których występują problemy z efektywnością kontroli sądowej spraw z zakresu konkurencji, trzy należą do najbardziej efektywnych państw, jeśli chodzi o postępowania przed krajowymi organami ochrony konkurencji. ·W przypadku łączności elektronicznej (wykres 18) liczba postępowań przed sądami zmalała w porównaniu z poprzednimi latami, co oznacza utrzymanie się pozytywnej tendencji skracania się długości postępowań zaobserwowanej w 2020 r. W 2021 r. – w porównaniu z 2020 r. – 13 państw członkowskich odnotowało spadek lub utrzymanie średniej długości postępowania, a tylko dwa odnotowały wzrost. ·W przypadku spraw o naruszenie unijnego znaku towarowego (wykres 19) w 2021 r. ogólna liczba postępowań w dalszym ciągu malała. Podczas gdy dziewięć państw członkowskich lepiej poradziło sobie z napływającymi sprawami i odnotowało spadek lub brak zmian w długości postępowania, w dwóch państwach członkowskich nastąpił wyraźny wzrost średniej długości postępowania. ·W obszarze unijnego prawa ochrony konsumentów obserwuje się możliwy połączony efekt systemu egzekwowania obejmującego zarówno administracyjne, jak i sądowe postępowania odwoławcze (wykresy 20 i 21). W 2021 r. pięć państw członkowskich zgłosiło, że ich organy ochrony konsumentów potrzebują średnio mniej niż 3 miesiące na wydanie decyzji w sprawie z zakresu unijnego prawa ochrony konsumentów, natomiast w dziewięciu państwach członkowskich wydanie takich decyzji zajmuje ponad sześć miesięcy. W przypadku zaskarżenia do sądu decyzji organów ochrony konsumentów w 2021 r. tendencje w zakresie czasu trwania kontroli sądowej decyzji administracyjnej były rozbieżne, przy czym w porównaniu z 2020 r. odnotowano wzrost w siedmiu państwach członkowskich i spadek w sześciu państwach członkowskich. W dwóch państwach członkowskich średni czas trwania kontroli sądowej nadal wynosi ponad 1 000 dni. ·Skuteczne środki walki z praniem pieniędzy są niezbędne do zapewnienia ochrony systemu finansowego i uczciwej konkurencji oraz zapobiegania negatywnym skutkom gospodarczym. Przewlekłe postępowania sądowe mogą ograniczać zdolność UE do zwalczania prania pieniędzy lub ograniczać skuteczność działań podejmowanych w tej dziedzinie. Na wykresie 22 przedstawiono zaktualizowane dane dotyczące długości postępowań sądowych dotyczących przestępstw związanych z praniem pieniędzy. Wynika z niego, że o ile w 15 państwach członkowskich postępowania sądowe w pierwszej instancji trwają średnio do roku, w siedmiu państwach członkowskich trwają one średnio do dwóch lat, a w dwóch państwach członkowskich średnio 3,5 roku ( 57 ). ·Korupcja to szczególnie poważne przestępstwo o wymiarze transgranicznym. Ma ona negatywne skutki dla gospodarki i może być skutecznie zwalczana jedynie za pomocą wspólnych norm minimalnych w całej UE. W tegorocznej tabeli wyników przedstawiono pierwszy zestaw danych dotyczących czasu trwania postępowań sądowych w sprawach o łapownictwo. Na wykresie 23 przedstawiono różne poziomy dostępności danych w poszczególnych państwach członkowskich oraz różnice w średniej długości postępowań przed sądami karnymi pierwszej instancji. W 12 państwach członkowskich postępowanie rozstrzyga się w ciągu około roku, natomiast w pozostałych pięć, w których dostępne są dane, postępowanie może trwać nawet około czterech lat. Ogólnie rzecz biorąc, złożoność ścigania i orzekania w sprawach o łapownictwo odzwierciedla poważny charakter tego przestępstwa, co znajduje również odzwierciedlenie w długości postępowania. |
3.2. Jakość systemów wymiaru sprawiedliwości
Nie ma uniwersalnego sposobu mierzenia jakości systemów wymiaru sprawiedliwości. W tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości za 2023 r. w dalszym ciągu analizuje się parametry, które są ogólnie przyjmowane jako właściwe dla poprawy jakości wymiaru sprawiedliwości. Podzielono je na cztery kategorie:
1) dostępność wymiaru sprawiedliwości dla obywateli i przedsiębiorstw;
2) odpowiednie zasoby finansowe i ludzkie;
3) wprowadzanie w życie narzędzi oceny;
4) cyfryzacja.
3.2.1. Dostępność
Dostępność jest konieczna na każdym etapie postępowania, aby ogół społeczeństwa mógł uzyskać istotne informacje – dotyczące systemu wymiaru sprawiedliwości, sposobów występowania z roszczeniem i powiązanych aspektów finansowych, stanu postępowania na wszystkich etapach aż do jego zakończenia – a także zapoznać się z orzeczeniem online.
–Pomoc prawna, opłaty sądowe i koszty zastępstwa procesowego –
Koszty postępowania sądowego stanowią kluczowy czynnik warunkującym dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Wysokie koszty postępowania sądowego, w tym opłaty sądowe ( 58 ) i koszty zastępstwa procesowego ( 59 ) mogą utrudniać dostęp do wymiaru sprawiedliwości. Koszty postępowania sądowego w sprawach cywilnych i handlowych nie zostały zharmonizowane na poziomie unijnym. Zostały one uregulowane w przepisach krajowych i różnią się w poszczególnych państwach członkowskich.
Dostęp do pomocy prawnej jest prawem podstawowym przewidzianym w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej ( 60 ). Prawo to umożliwia uzyskanie dostępu do wymiaru sprawiedliwości osobom, których w przeciwnym razie nie byłoby stać na pokrycie lub uiszczenie z góry kosztów postępowania sądowego. Większość państw członkowskich udziela pomocy prawnej na podstawie dochodu wnioskodawcy ( 61 ).
Na wykresie 24 przedstawiono dostępność pełnej lub częściowej pomocy prawnej w przypadku konkretnej sprawy konsumenckiej o wartości przedmiotu sporu wynoszącej 6 000 EUR. Na wykresie tym porównano progi dochodowe warunkujące uprawnienie do pomocy prawnej wyrażone jako odsetek granicy ubóstwa według Eurostatu w każdym państwie członkowskim ( 62 ). Na przykład, jeżeli próg pomocy prawnej zdaje się wynosić 20 %, oznacza to, że wnioskodawca, którego dochód o 20 % przewyższa granicę ubóstwa według Eurostatu w jego państwie członkowskim, nadal kwalifikuje się do otrzymania pomocy prawnej. Jednak jeżeli próg pomocy prawnej zdaje się mieć wartość ujemną, oznacza to, że osoba, która uzyskuje dochód poniżej granicy ubóstwa, może nie kwalifikować się do otrzymania pomocy prawnej.
Dziewięć państw członkowskich stosuje system pomocy prawnej, który zapewnia pokrycie 100 % kosztów postępowania sądowego (pełna pomoc prawna) i który uzupełnia system pokrywający część kosztów (częściowa pomoc prawna) oparty na kryteriach kwalifikowalności innych niż w przypadku systemu pełnej pomocy prawnej. Dziesięć państw członkowskich stosuje z kolei wyłącznie system pełnej pomocy prawnej albo częściowej pomocy prawnej. W trzech państwach członkowskich sądy dysponują swobodą uznania w przyznawaniu pomocy prawnej.
Wykres 24: Próg dochodowy uprawniający do uzyskania pomocy prawnej w konkretnej sprawie konsumenckiej w 2022 r. (*) (różnice w % w stosunku do granicy ubóstwa według Eurostatu) (źródło: Komisja Europejska wraz z Radą Izb Adwokackich i Stowarzyszeń Prawniczych Unii Europejskiej (CCBE ( 63 ))
(*) Obliczenia opierają się na wartościach progowych zagrożenia ubóstwem (AROP) z 2021 r. BE, DE, ES, FR, HR, IE, IT, LT, LU, NL, SI, SK, FI: w przypadku pomocy prawnej bierze się pod uwagę również zbywalne aktywa wnioskodawcy. EE: podstawą decyzji o przyznaniu pomocy prawnej nie jest poziom środków finansowych wnioskodawcy. EL: beneficjentem pomocy prawnej jest osoba, której roczny dochód kapitałowy nie przekracza 2/3 najniższego rocznego wynagrodzenia przewidzianego w obowiązujących przepisach.
W 21 państwach członkowskich strony wszczynające postępowanie sądowe muszą wnieść opłatę sądową. Osoby korzystające z pomocy prawnej są często zwolnione z obowiązku uiszczania opłat sądowych. Jedynie w sześciu państwach członkowskich (Bułgarii, Estonii, Irlandii, Niderlandach, Polsce i Słowenii) osoby korzystające z pomocy prawnej nie są automatycznie zwolnione z obowiązku uiszczenia opłat sądowych. W Czechach sąd podejmuje decyzję w kwestii zwolnienia beneficjenta pomocy prawnej z obowiązku uiszczenia opłat sądowych na podstawie analizy poszczególnych przypadków. W Luksemburgu strony postępowania będące beneficjentami pomocy prawnej nie muszą uiszczać opłat komorniczych. Na wykresie 25 przedstawiono porównanie wysokości opłaty sądowej jako odsetka wartości przedmiotu sporu w ramach dwóch scenariuszy. Jeżeli przykładowo opłata sądowa stanowi 10 % wartości przedmiotu sporu w wysokości 6 000 EUR, jak pokazano na wykresie poniżej, konsument będzie musiał wnieść opłatę sądową w wysokości 600 EUR, aby wszcząć postępowanie sądowe. To, jaką wartość uznaje się za niską wartość przedmiotu sporu, jest zależne od progu zagrożenia ubóstwem w każdym państwie członkowskim.
Wykres 25: Opłata sądowa za wszczęcie postępowania sądowego w konkretnej sprawie konsumenckiej w 2022 r. (*) ((wysokość opłaty sądowej jako odsetek wartości przedmiotu sporu) (źródło: Komisja Europejska wraz z Radą Izb Adwokackich i Stowarzyszeń Prawniczych Unii Europejskiej (CCBE ( 64 ))
(*) Obliczenia opierają się na wartościach progowych zagrożenia ubóstwem (AROP) z 2021 r. „Niska wartość przedmiotu sporu” oznacza wartość przedmiotu sporu odpowiadającą granicy ubóstwa według Eurostatu dla osoby stanu wolnego w każdym z państw członkowskich, w przeliczeniu na miesięczne dochody (np. w 2021 r. wartość ta utrzymywała się w przedziale od 242 EUR w RO do 2 124 EUR w LU). EE, PT: brak danych na temat opłaty sądowej w przypadku niskiej wartości przedmiotu sporu. NL: wartości opłat sądowych są ustalone w odniesieniu do strony procesowej o rocznym dochodzie poniżej 29 400 EUR.
– Dostęp do alternatywnych metod rozwiązywania sporów –
Na wykresie 26 przedstawiono działania państw członkowskich na rzecz propagowania dobrowolnego stosowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR) za pomocą konkretnych zachęt. Mogą one być różne w zależności od dziedziny prawa ( 65 ).
Wykres 26: Promowanie stosowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów i środki zachęcające do ich stosowania, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 66 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 68 punktów. Zagregowane wskaźniki opierają się na następujących wskaźnikach: 1) strony internetowe zawierające informacje na temat ADR; 2) kampanie reklamowe prowadzone w mediach; 3) broszury skierowane do ogółu społeczeństwa; 4) specjalne sesje informacyjne poświęcone ADR prowadzone na wniosek przez sądy; 5) obecność koordynatora ADR/mediacji w sądach; 6) publikacja ocen dotyczących korzystania z ADR; 7) publikacja statystyk dotyczących korzystania z ADR; 8) częściowe lub pełne pokrycie w ramach pomocy prawnej kosztów poniesionych w związku z ADR; 9) zwroty opłat sądowych w całości lub w części, w tym opłat skarbowych, w przypadku gdy ADR zakończy się powodzeniem; 10) brak wymogu obecności adwokata w ramach procedury ADR; 11) możliwość pełnienia przez sędziego funkcji mediatora; 12) możliwość wyegzekwowania na drodze sądowej porozumienia osiągniętego przez strony; 13) możliwość wszczęcia postępowania/złożenia pozwu i przedstawienia dowodów w postaci dokumentów przez internet; 14) możliwość informowania stron drogą elektroniczną o wszczęciu i poszczególnych etapach postępowania; 15) możliwość uiszczenia stosownych opłat przez internet; 16) wykorzystanie technologii (aplikacji opartych na sztucznej inteligencji, chatbotów) do ułatwienia składania pozwów i rozstrzygania sporów oraz 17) inne środki. Za każdy z tych 17 wskaźników przyznano jeden punkt w odniesieniu do każdej dziedziny prawa. IE: sprawy administracyjne zaliczane są do kategorii spraw cywilnych i handlowych. EL: w dziedzinie procedury udzielania zamówień publicznych istnieje ADR przed administracyjnymi sądami apelacyjnymi. ES: ADR jest obowiązkowe w sprawach z zakresu prawa pracy. PT: w odniesieniu do sporów cywilnych i handlowych opłaty sądowe są zwracane wyłącznie w przypadku sędziów pokoju. SK: w słowackim porządku prawnym nie funkcjonuje stosowanie ADR do celów administracyjnych. FI: spory konsumenckie i zbiorowe również uznaje się za sprawy cywilne. SE: sędziowie mają swobodę proceduralną w zakresie ADR. Próba ugodowego rozstrzygnięcia sporu jest obowiązkowym zadaniem sędziego, o ile nie jest to niewłaściwe ze względu na charakter sprawy.
– Szczególne zasady dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości –
W tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2022 r. zawarto specjalny wykres poświęcony szczególnym ustaleniom dotyczącym ułatwienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do wymiaru sprawiedliwości. W niniejszym wydaniu kontynuowana jest pogłębiona analiza wybranych szczególnych ustaleń, które ułatwiają równy dostęp do wymiaru sprawiedliwości osobom narażonym na dyskryminację ogółem oraz dwóm konkretnym grupom: osobom starszym i ofiarom przemocy wobec kobiet i przemocy domowej.
Dwa poniższe wykresy pokazują, jakie kroki podjęło każde państwo członkowskie w celu ułatwienia dostępu do wymiaru sprawiedliwości odpowiednim grupom. Wykres 27 przedstawia wybrane szczególne ustalenia dotyczące osób narażonych na dyskryminację, a także osób starszych. Są to między innymi dostępność informacji w przystępnych formatach, zapewnienie fizycznego dostępu do budynków sądowych i sal sądowych lub umożliwienie udziału organizacji pozarządowych i organów ds. równości w postępowaniach sądowych w imieniu lub na rzecz ofiary (ofiar).
Wykres 27: Szczególne ustalenia dotyczące dostępu do wymiaru sprawiedliwości dla osób narażonych na dyskryminację i osób starszych w 2022 r. (źródło: Komisja Europejska ( 67 ))
Wykres 28 przedstawia działania państw członkowskich na rzecz ochrony i wsparcia ofiar przemocy wobec kobiet/przemocy domowej 68 oraz ułatwienia im dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Dostęp do wymiaru sprawiedliwości odgrywa ważną rolę w zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Skoordynowana i zintegrowana reakcja wymiaru sprawiedliwości przyczynia się do zapewnienia bezpieczeństwa i dobrostanu ofiar oraz zapobiegania ponownej wiktymizacji.
Wykres 28: Szczególne ustalenia dotyczące ofiar przemocy wobec kobiet/przemocy domowej, 2022 (*) (źródło: Komisja Europejska ( 69 ))
– Wybrane uprawnienia organów ds. równości w zakresie udzielania pomocy ofiarom dyskryminacji w dostępie do wymiaru sprawiedliwości –
W unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. po raz pierwszy przedstawiono przegląd wybranych szczególnych uprawnień organów ds. równości w zakresie udzielania pomocy ofiarom dyskryminacji w dostępie do wymiaru sprawiedliwości. Na poniższym wykresie 29 przedstawiono uprawnienia organów ds. równości – lub w niektórych przypadkach innych określonych organów – jakie organy te posiadają w każdym państwie członkowskim w celu rozwiązywania przypadków dyskryminacji. Są to m.in. oferowanie stronom możliwości poszukiwania alternatywnego rozwiązania sporu (np. mediacja lub postępowanie pojednawcze), wydawanie wiążących decyzji w sprawach o dyskryminację, występowanie przed sądem w sprawach o dyskryminację w imieniu ofiar albo we własnym imieniu, czy przedstawianie sądowi uwag jako amicus curiae lub ekspert w sprawach dotyczących dyskryminacji. Wykonywanie tych uprawnień w praktyce różni się w poszczególnych państwach członkowskich.
Wykres 29: Wybrane uprawnienia organów ds. równości w zakresie udzielania pomocy ofiarom dyskryminacji w dostępie do wymiaru sprawiedliwości, 2022 (*) (źródło: informacje opracowane na podstawie danych zebranych od EQUINET (europejska sieć krajowych organów ds. równości), krajowych organów ds. równości i europejskiej sieci specjalistów prawników)
Proponowanie stronom możliwości skorzystania z ADR
Wydawanie prawnie wiążących decyzji
Podejmowanie czynności w postępowaniach sądowych
Zgłaszanie uwag do sądu
(*) Kropka oznacza, że co najmniej jeden organ ds. równości w państwie członkowskim ma odpowiednie uprawnienia. W niektórych państwach członkowskich analizowane uprawnienia są wykonywane przez inny podmiot niż organ ds. równości, w którym to przypadku tabela nie zawiera kropki. BG: zgodnie z ustawą nr 15/2022 przyjętą dnia 12 lipca 2022 r.CZ: Publiczny Obrońca Praw jest uprawniony do występowania w charakterze amicus curiae wyłącznie przed Trybunałem Konstytucyjnym. Nie jest on formalnie uprawniony do składania uwag przed sądami orzekającymi w sprawach o dyskryminację. ES: zgodnie z ustawą nr 15/2022 przyjętą dnia 12 lipca 2022 r., która nie została jednak jeszcze w pełni wdrożona.
– Kontrola sądowa działalności administracji publicznej w ramach scenariuszy biznesowych –
W unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. kontynuowany jest przegląd wybranych gwarancji prawnych dotyczących działania lub zaniechania organów administracyjnych w ramach scenariuszy biznesowych 70 , który to przegląd rozpoczęto w wydaniu tablicy z 2022 r. Gwarancje te obejmują kontrolę sądową decyzji administracyjnych i środków tymczasowych oraz możliwość uzyskania rekompensaty finansowej w przypadku milczenia administracyjnego lub bezpodstawnej decyzji. Wszystkie te elementy przyczyniają się do poprawy jakości systemu wymiaru sprawiedliwości, co ma szczególne znaczenie dla otoczenia biznesowego i inwestycyjnego oraz funkcjonowania jednolitego rynku.
Wykres 30: Gwarancje prawne dotyczące decyzji organów administracyjnych w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 71 ))
Milczenie administracji oznacza dorozumianą odmowę
Milczenie administracji
oznacza dorozumianą zgodę
Odpowiedzialność państwa w przypadku naruszenia prawa UE decyzją sądu orzekającego w ostatniej instancji („Köbler”)*
Odpowiedzialność państwa w przypadku naruszenia prawa UE aktami ustawodawczymi lub administracyjnymi („Brasserie du Pêcheur”)*
Możliwość rekompensaty finansowej w przypadku szkód spowodowanych decyzją administracyjną, która ostatecznie została uchylona przez sąd jako bezzasadna
Sąd może zawiesić, w drodze środka tymczasowego, wykonanie decyzji administracyjnej
Możliwość rekompensaty finansowej w przypadku szkód spowodowanych milczeniem administracji
Sąd może nakazać organowi zajęcie się sprawą w przypadku milczenia
BRAK DANYCH
BRAK DANYCH
(*) „●”: Szczególna forma odpowiedzialności państwa jest uznawana w systemie prawnym państwa członkowskiego i została zastosowana w praktyce w co najmniej jednej sprawie sądowej w ciągu ostatnich dziesięciu lat. „○”: Szczególna forma odpowiedzialności państwa jest uznawana w systemie prawnym państwa członkowskiego, ale nie została zastosowana w praktyce w co najmniej jednej sprawie sądowej w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Pustej komórki nie należy rozumieć jako stwierdzenia dotyczącego istnienia wymogów wynikających z prawa Unii. FR: chociaż zasadniczo milczenie administracyjne oznacza milczącą zgodę, w pewnych wyjątkowych przypadkach wymienionych w przepisach prawa oznacza ono milczącą odmowę; SK: w większości przypadków sąd może zawiesić wykonanie decyzji administracyjnej na wniosek. Krajowe odniesienia do spraw ustanawiających odpowiedzialność państwa w przypadku naruszenia prawa UE decyzją sądu orzekającego w ostatniej instancji (Köbler); CZ: mogą istnieć sprawy, w których ustanawia się taką odpowiedzialność państwa. W kilku sprawach dotyczących takiej odpowiedzialności państwa Sąd Najwyższy przekazał sprawę do ponownego rozpoznania do pierwszej instancji, lecz wyniki nowego postępowania nie są publicznie dostępne (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 26 lipca 2019 r., nr 30 Cdo 3856/2017, ECLI:CZ:NS:2019:30.CDO.3856.2017.1); DK: podstawą prawną roszczeń o odszkodowanie finansowe musiałyby być zwykłe przepisy prawa duńskiego, a mianowicie zasada „culpa”, zgodnie z którą przedsiębiorstwo musi m.in. przedstawić dowód odpowiedzialności. W pewnych wyjątkowych przypadkach milczenia administracyjnego, gdy brak działania jest uznawany za niezgodne z prawem zaniechanie działania, organ administracji państwowej może nakazać gminom podjęcie działań; EE: Sąd Najwyższy Estonii (20.05.2022) wyrok Izby Administracyjnej Sądu Najwyższego w sprawie administracyjnej nr 3-20-1684; EL: decyzje Rady Stanu na posiedzeniu plenarnym 799-803/2021; ES: wyrok Sądu Krajowego 415/2009 – Sentencia de la Audiencia Nacional AN 415/2009 – ECLI:ES:AN:2009:415, Audiencia Nacional. Sala de lo Contencioso. Sección: 3 10/02/2009, Nº de Recurso: 553/2007; FR: Tribunal administratif de Paris, 21 kwietnia 2021 r., nr 1823994; HU: Kúria, Pfv. III. 22.112/2012/13. (doktryna potwierdzona, roszczenie odrzucone) Kúria, Pfv.III.21.591/2013/5; NL: ECLI:NL:HR:2018:2396, ECLI:NL:RBDHA:2021:15447, ECLI:NL:HR:2018:2396; FI: KKO2013:58; odpowiedzialność państwa w przypadku naruszenia prawa UE aktami ustawodawczymi lub administracyjnymi (Brasserie du Pêcheur); BE: Civ. Fr. Brussels (4ème ch.), 17 czerwca 2021 r., decyzja Sądu Apelacyjnego w Brukseli z dnia 9.3.2021 r. (Fernand Ullens de Schooten/État belge); BG: wyrok SCC nr 16 z dnia 2 marca 2021 r. w sprawie nr 1914/2020; CZ: mogą istnieć sprawy, w których ustanawia się taką odpowiedzialność państwa. Przykładowo w kilku sprawach dotyczących takiej odpowiedzialności państwa Sąd Najwyższy przekazał sprawę do ponownego rozpoznania do pierwszej instancji, ale wyniki nowego postępowania nie są publicznie dostępne (zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 25 kwietnia 2018 r., nr 30 Cdo 1945/2016, ECLI:CZ:NS:2018:30.CDO.1945.2016.1); EE: wyrok Sądu Okręgowego w Tallinie z 31.10.2017 r. w sprawie administracyjnej nr 3-13-366; IE: Ogieriakhi/MJE i in. (sprawa C-244/13); EL: decyzje Rady Stanu nr 607/2016 i 4403/2015; ES: Sąd Najwyższy, Wydział Administracyjny, wyrok z dnia 26 maja 2021 r., skarga nr 352/2019, ECLI:ES:TS:2021: 2143; Sąd Najwyższy, Wydział Administracyjny, wyrok z dnia 29 października 2021 r., skarga nr 3409/2016, ECLI:ES:TS: 2021:4019; FR: trybunał administracyjny w Rouen, 28 czerwca 2022 r., nr 2001360; trybunał administracyjny w Clermont-Ferrand, 14 grudnia 2021 r., nr 2000090 (5 różnych spraw); trybunał administracyjny w Poitiers, 26 listopada 2020 r., nr 1901176; apelacyjny sąd administracyjny w Wersalu, 24 listopada 2020 r., IP Celimo SAS, nr 15VE02812); IT: włoski Sąd Najwyższy (Sąd Kasacyjny), sekcja III, wyrok z dnia 24 listopada 2020 r. nr 26757, i Sąd Kasacyjny, wyrok z dnia 29 września 2021 r. nr 26302; Sąd Kasacyjny, sekcje połączone, wyrok z dnia 23 czerwca 2022 r. nr 20278; Sąd Kasacyjny, sekcja III, wyrok z dnia 13 maja 2020 r. nr 8889, Sąd Kasacyjny, sekcja I, wyrok z dnia 30 października 2018 r. nr 27690; Sąd Kasacyjny, sekcja III, wyrok z dnia 16 października 2020 r. nr 22631; HU: Fővárosi Ítélőtábla, 3. Pf. 20.182/2014/2. Fővárosi Ítélőtábla, 5.Pf.21.081/2016/6. Fővárosi Ítélőtábla Pf. 21.340/2017/5.3. Fővárosi Ítélőtábla Pf.20.602/2017/5/II; MT: sprawa Daniel James Cassar/Direttur tas-Sahha Istituzzjonali et; NL: ECLI:NL:GHDHA:2013:3791 (cassatieberoep: ECLI:NL:HR:2015:2722 en ECLI:NL:HR:2015:2723); ECLI:NL:RVS:2020:898, ECLI:NL:RVS:2020:899, ECLI:NL:RVS:2020:900 oraz ECLI: NL:RVS:2020:901; ECLI:NL:HR:2018:1973; ECLI:NL:GHDHA:2013:3791.
–Wymiar sprawiedliwości przyjazny dziecku –
W tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości na 2023 r. kontynuowana jest analiza wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom. Wykres 31 przedstawia szczególne rozwiązania dostępne w przypadku, gdy pokrzywdzonym lub podejrzanym/oskarżonym jest dziecko.
Wykres 31: Szczególne rozwiązania w zakresie postępowań przyjaznych dziecku z udziałem dzieci będących pokrzywdzonymi, podejrzanymi lub oskarżonymi w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 72 ))
(*) Dzieci: osoby w wieku poniżej 18 lat.
3.2.2. Zasoby
Wystarczające zasoby, w tym niezbędne inwestycje w infrastrukturę fizyczną i techniczną, oraz wykwalifikowany, przeszkolony i odpowiednio wynagradzany personel wszystkich kategorii to elementy niezbędne do prawidłowego funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości. Jeżeli nie zostaną zapewnione odpowiednie środki, narzędzia lub personel posiadający wymagane kwalifikacje i umiejętności oraz dostęp do szkolenia ustawicznego, jakość postępowań i orzeczeń może ulec pogorszeniu.
– Zasoby finansowe –
Na poniższych wykresach pokazano rzeczywiste wydatki publiczne na funkcjonowanie systemu wymiaru sprawiedliwości (z wyłączeniem zakładów karnych) – zarówno w przeliczeniu na jednego mieszkańca (wykres 32), jak i w postaci udziału w produkcie krajowym brutto (PKB) (wykres 33).
Wykres 32: Łączne wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych na sądy w EUR na mieszkańca w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (źródło: Eurostat)
(*) Państwa członkowskie są uszeregowane według wydatków w 2021 r. (od najwyższych do najniższych). Chociaż podjęto znaczące starania w celu zharmonizowania procesu rejestrowania rządowych środków, aby złagodzić gospodarcze i społeczne skutki pandemii COVID-19, nie uzyskano jeszcze pełnej harmonizacji danych dotyczących lat referencyjnych 2020 i 2021. Prawdopodobieństwo przyszłych korekt jest zatem wyższe niż zwykle, a dane UE i strefy euro za 2021 r. mają charakter szacunkowy. Co więcej, dane dotyczące pozostałych lat są szacunkowe w przypadku DE, ES, FR i PT.
Wykres 33: Łączne wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych na sądy jako odsetek PKB w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (źródło: Eurostat)
(*) Państwa członkowskie są uszeregowane według wydatków w 2020 r. (od najwyższych do najniższych). Chociaż podjęto znaczące starania w celu zharmonizowania procesu rejestrowania rządowych środków, aby złagodzić gospodarcze i społeczne skutki pandemii COVID-19, nie uzyskano jeszcze pełnej harmonizacji danych dotyczących lat referencyjnych 2020 i 2021. Prawdopodobieństwo przyszłych korekt jest zatem wyższe niż zwykle, a dane UE i strefy euro za 2021 r. mają charakter szacunkowy. Co więcej, dane dotyczące pozostałych lat są szacunkowe w przypadku DE, ES, FR i PT.
Na wykresie 34 przedstawiono stosunek rocznych wynagrodzeń sędziów i prokuratorów do średniego rocznego wynagrodzenia w kraju. W przypadku każdego kraju w pierwszych dwóch kolumnach przedstawiono wynagrodzenia sędziów i prokuratorów na początku ich kariery i w jej szczytowym momencie. Na podstawie art. 19 ust. 1 TUE państwa członkowskie muszą zapewnić niezależność zarówno swoich sądów jako całości, jak i poszczególnych sędziów w dziedzinach objętych prawem Unii. Chociaż tymczasowe obniżenie wynagrodzenia w kontekście środków oszczędnościowych nie zostało uznane za naruszenie tego przepisu, Europejski Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że otrzymywanie przez pracowników wymiaru sprawiedliwości wynagrodzenia na poziomie odpowiadającym znaczeniu pełnionych funkcji stanowi istotną gwarancję niezawisłości sędziowskiej ( 73 ).
Wykres 34: Stosunek rocznych wynagrodzeń sędziów i prokuratorów do rocznego przeciętnego wynagrodzenia brutto w kraju w 2021 r. (*) (na 100 000 mieszkańców) (źródło: badanie Europejskiej Komisji na rzecz Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ), działającej w ramach Rady Europy)
– Zasoby ludzkie –
Odpowiednie zasoby ludzkie mają zasadnicze znaczenie dla jakości systemu wymiaru sprawiedliwości. Różnorodność wśród sędziów, w tym równowaga płci, pozwala zapewnić dodatkową wiedzę oraz dodatkowe umiejętności i doświadczenie, a także odzwierciedla rzeczywistość społeczną.
Wykres 35: Liczba sędziów w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (na 100 000 mieszkańców) (źródło: badanie Europejskiej Komisji na rzecz Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ), działającej w ramach Rady Europy)
(*) Kategoria ta obejmuje sędziów zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy, zgodnie z metodyką CEPEJ. Nie obejmuje Rechtspfleger/urzędników sądowych, których kategoria istnieje tylko w niektórych państwach członkowskich. AT: dane dotyczące sądownictwa administracyjnego uwzględnia się od 2016 r. EL: od 2016 r. dane dotyczące liczby sędziów zawodowych obejmują wszystkie szczeble wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych i cywilnych oraz sędziów sądów administracyjnych. IT: nie są brane pod uwagę regionalne komisje kontrolne, lokalne komisje podatkowe oraz sądy wojskowe. Sądownictwo administracyjne jest brane pod uwagę od 2018 r.
Wykres 36: Odsetek kobiet na stanowiskach sędziów zawodowych w sądach najwyższych w latach 2020–2022 (*) (źródło: Komisja Europejska ( 74 ))
(*) Dane uporządkowano według wartości z 2022 r., od najwyższych do najniższych. MT: brak kobiet w Sądzie Najwyższym w 2020 r.
Wykres 37: Liczba adwokatów w 2012 r. oraz w latach 2019–2021 (*) (na 100 000 mieszkańców) (źródło: badanie Europejskiej Komisji na rzecz Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ), działającej w ramach Rady Europy)
(*) Zgodnie z metodyką CEPEJ adwokat jest osobą wykwalifikowaną i uprawnioną na mocy prawa krajowego do występowania z pozwem i podejmowania działań w imieniu swoich klientów, praktykowania prawa, występowania przed sądem lub doradzania swoim klientom i reprezentowania ich w kwestiach prawnych (zalecenie Rec(2000) 21 Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie swobody wykonywania zawodu adwokata). DE: w Niemczech nie stosuje się rozróżnienia na różne grupy prawników, np. na radców prawnych i adwokatów. FI: od 2015 r. liczba adwokatów obejmuje zarówno liczbę adwokatów pracujących w sektorze prywatnym, jak i liczbę adwokatów pracujących w sektorze publicznym.
– Szkolenia –
Szkolenie kadr wymiaru sprawiedliwości w istotny sposób przyczynia się do poprawy jakości orzeczeń sądowych i usług świadczonych obywatelom przez wymiar sprawiedliwości. Poniższe dane dotyczą szkolenia kadr wymiaru sprawiedliwości w zakresie komunikacji ze stronami i mediów społecznościowych.
Wykres 38: Dostępność szkoleń dla sędziów w zakresie komunikacji, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 75 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 12 punktów. Państwa członkowskie otrzymały 1 punkt, jeżeli dostępne jest szkolenie wstępne i 1 punkt, jeżeli dostępne są szkolenia w ramach doskonalenia zawodowego (maksymalnie 2 punkty za każdy rodzaj szkolenia) na tematy podane powyżej.
3.2.3. Narzędzia oceny
Regularna ocena mogłaby poprawić zdolność reagowania systemu wymiaru sprawiedliwości na obecne i przyszłe wyzwania, a tym samym zwiększyć jego jakość. Badania (wykres 39) są niezbędne do oceny funkcjonowania systemów wymiaru sprawiedliwości z perspektywy prawników praktyków i uczestników postępowań sądowych.
Wykres 39: Tematy badań przeprowadzonych wśród uczestników postępowań sądowych lub prawników praktyków, 2021 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 76 ))
(*) Państwa członkowskie otrzymały jeden punkt za każdy podany temat badania, niezależnie od tego, czy badanie przeprowadzono na szczeblu krajowym, regionalnym czy na poziomie sądu. „Inne tematy” obejmowały wpływ COVID-19, sposoby zminimalizowania zakłóceń w pracy sądu oraz rozszerzenie wideokonferencji jako rozwiązania (IE), zadośćuczynienie ofiarom przestępstw, które korzystają z biur pomocy takim ofiarom w sądach (FR), główne kwestie, którymi należy się zająć, aby uczynić wymiar sprawiedliwości bardziej dostępnym dla ofiar przemocy w rodzinie (MT), stosowanie kar alternatywnych i ich skuteczność oraz zaufanie do systemu przeciwdziałania przemocy w rodzinie, w tym interwencji (PL), ogólne aspekty związane z sądami; dostęp do informacji na temat sądów; obiekty sądowe; funkcjonowanie sądów; sędzia przydzielony do danej sprawy; dostępne zasoby; oraz lojalność (PT). W (SE) szwedzki Krajowy Urząd Sądownictwa (SNCA) stworzył cyfrowy kwestionariusz zawierający szereg różnego rodzaju pytań, z których sądy mogą korzystać podczas przeprowadzania własnych ankiet. Oprócz wyżej wymienionych pytań wzór zawiera również pytania, czy łatwo jest znaleźć budynek sądu i znajdujące się w nim sale rozpraw. Inny zestaw pytań odnosi się do postrzegania przez użytkowników sądu ich osobistego bezpieczeństwa i ochrony zarówno na sali rozpraw, jak i poza nią oraz poza bezpośrednim terenem budynku sądu.
3.2.4. Cyfryzacja
Wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) może wzmocnić systemy wymiaru sprawiedliwości państw członkowskich i sprawić, że staną się one bardziej dostępne, skuteczne, odporne i gotowe, by sprostać obecnym i przyszłym wyzwaniom. Pandemia COVID-19 unaoczniła szereg wyzwań wpływających na funkcjonowanie systemu sądownictwa i potrzebę dalszej poprawy cyfryzacji krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości.
We wcześniejszych wydaniach unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości uwzględniono dane porównawcze dotyczące określonych aspektów ICT w systemach wymiaru sprawiedliwości. Jak ogłoszono w komunikacie Komisji w sprawie cyfryzacji wymiaru sprawiedliwości w UE z 2 grudnia 2020 r. ( 77 ), tablica wyników została znacząco rozszerzona o dodatkowe dane dotyczące cyfryzacji w państwach członkowskich. Powinno to pozwolić na bardziej dogłębne monitorowanie obszarów, w których czynione są postępy, oraz utrzymujących się problemów.
Jeżeli wymiar sprawiedliwości ma być przyjazny obywatelom, informacje o krajowych systemach sądowych muszą być nie tylko łatwo dostępne, ale także dostosowane do potrzeb konkretnych grup społecznych, które w przeciwnym razie miałyby trudności z dostępem do informacji. Na wykresie 41 przedstawiono dostępność informacji w internecie oraz konkretnych usług użyteczności publicznej, które mogą ułatwić dostęp do wymiaru sprawiedliwości.
Wykres 40: Dostępność informacji online dotyczących systemu sądowego dla ogółu społeczeństwa w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 78 ))
(*) DE: każdy kraj związkowy, jak również organy na poziomie federalnym, osobno decydują, które informacje udostępnią w internecie.
– Przepisy dotyczące cyfryzacji –
Wykorzystanie rozwiązań cyfrowych w sprawach cywilnych/handlowych, administracyjnych i karnych często wymaga odpowiedniego uregulowania w krajowych przepisach proceduralnych. Na wykresie 41 zilustrowano możliwości określone w przepisach dotyczące wykorzystania przez różne podmioty technologii zdalnej komunikacji (np. wideokonferencji) w procedurach związanych ze sprawami sądowymi i odzwierciedlono obecną sytuację w zakresie dopuszczalności dowodów cyfrowych.
Wykres 41: Przepisy proceduralne dopuszczające stosowanie technologii cyfrowych w sądach w sprawach cywilnych/handlowych, administracyjnych i karnych, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 79 ))
(*) W odniesieniu do każdego państwa członkowskiego w pierwszej kolumnie przedstawiono przepisy proceduralne dotyczące spraw cywilnych/handlowych, w drugiej kolumnie – spraw administracyjnych, a w trzeciej – spraw karnych. Maksymalna możliwa wartość punktowa: 12 punktów. Za każde kryterium przyznawano dwa punkty, jeżeli odnośna możliwość istnieje odpowiednio we wszystkich sprawach cywilnych/handlowych, administracyjnych i karnych (w przypadku spraw karnych możliwość przesłuchania stron została podzielona, aby uwzględnić zarówno oskarżonych, jak i pokrzywdzonych). Punkty są dzielone przez dwa, gdy możliwość ta nie występuje we wszystkich przypadkach. W przypadku tych państw członkowskich, w których nie istnieje rozróżnienie między sprawami cywilnymi/handlowymi i administracyjnymi, obu tym dziedzinom przyznano taką samą liczbę punktów: CY, LU. brak dla spraw administracyjnych.
– Stosowanie narzędzi cyfrowych –
Poza przepisami proceduralnymi dotyczącymi cyfryzacji sądy i prokuratury muszą dysponować odpowiednimi narzędziami i infrastrukturą umożliwiającymi zdalną komunikację i bezpieczny zdalny dostęp do miejsca pracy (wykres 42). Odpowiednia infrastruktura i wyposażenie są również potrzebne do bezpiecznej łączności elektronicznej między sądami/prokuraturą a prawnikami praktykami i instytucjami (wykresy 43 i 44).
Technologie informacyjno-komunikacyjne, w tym technologie innowacyjne, odgrywają istotną rolę we wspieraniu pracy organów wymiaru sprawiedliwości. W ten sposób przyczyniają się one znacząco do poprawy jakości systemów wymiaru sprawiedliwości. Dostępność różnych narzędzi cyfrowych dla sędziów, prokuratorów i pracowników wymiaru sprawiedliwości może usprawnić procedury robocze, zapewnić sprawiedliwy podział pracy i doprowadzić do znacznego skrócenia czasu pracy.
Wykres 42: Wykorzystanie technologii cyfrowej przez sądy i prokuratury w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 80 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 7 punktów. Za każde kryterium przyznawano 1 punkt, jeśli odpowiednio sądy i prokuratury korzystają z danej technologii, a 0,5 punktu, jeśli technologia ta nie zawsze jest przez nie wykorzystywana.
Bezpieczna łączność elektroniczna może przyczynić się do poprawy jakości systemów wymiaru sprawiedliwości. Możliwość łączności elektronicznej między sądami, jak również z prawnikami praktykami i innymi instytucjami, może usprawnić procesy i zmniejszyć potrzebę komunikacji na papierze oraz fizycznej obecności, co doprowadziłoby do skrócenia czasu trwania czynności przygotowawczych i postępowań sądowych.
Wykres 43: Sądy: narzędzia łączności elektronicznej w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 81 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 5 punktów. Za każde kryterium przyznawano jeden punkt, jeżeli sądy mają dostęp do bezpiecznej łączności elektronicznej. Jeżeli możliwość ta nie występuje we wszystkich sprawach, przyznawano 0,5 punktu. FI: zadania notariuszy nie są związane z sądami. Nie ma więc powodu, aby zapewniać im bezpieczne połączenie.
Prokuratura ma zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania systemu sądownictwa karnego. Może ona również odnieść korzyści z bezpiecznego elektronicznego kanału komunikacji, co może ułatwić jej pracę, a tym samym poprawić jakość postępowań sądowych. Możliwość bezpiecznej łączności elektronicznej między prokuraturą i organami śledczymi, obrońcami i sądami przyczyniłaby się do szybszego i skuteczniejszego przygotowania postępowania przed sądem.
Wykres 44: Prokuratura: narzędzia łączności elektronicznej w 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 82 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 5 punktów. Za każde kryterium przyznawano jeden punkt, jeżeli prokuratura ma dostęp do bezpiecznej łączności elektronicznej. Jeżeli możliwość ta nie występuje we wszystkich przypadkach, przyznawano 0,5 punktu. Dostępność narzędzi łączności elektronicznej w prokuraturze obejmuje komunikację z prawnikami zatrudnionymi przez prokuraturę.
– Internetowy dostęp do sądów –
Możliwość przeprowadzania konkretnych etapów postępowania sądowego drogą elektroniczną stanowi ważny aspekt jakości systemów wymiaru sprawiedliwości. Elektroniczne składanie pozwów, możliwość elektronicznego monitorowania postępowania i dokonywania postępów w jego toku lub doręczanie pism drogą elektroniczną mogą istotnie ułatwić dostęp do wymiaru sprawiedliwości obywateli i przedsiębiorstw (lub ich przedstawicieli ustawowych) oraz przyczynić się do ograniczenia opóźnień i zmniejszenia kosztów. Dostępność takich cyfrowych usług użyteczności publicznej pomogłaby przybliżyć sądy do obywateli i przedsiębiorstw, a tym samym zwiększyłaby zaufanie publiczne do systemu wymiaru sprawiedliwości.
Wykres 45: Rozwiązania cyfrowe w zakresie wszczynania i monitorowania postępowań w sprawach cywilnych/handlowych i administracyjnych, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska (
83
))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 9 punktów. Za każde kryterium przyznawano jeden punkt, jeśli odnośna możliwość występuje odpowiednio we wszystkich sprawach cywilnych/handlowych i administracyjnych. Jeżeli możliwość ta nie występuje we wszystkich przypadkach, przyznawano 0,5 punktu. W przypadku tych państw członkowskich, w których nie istnieje rozróżnienie między sprawami cywilnymi/handlowymi i administracyjnymi, obu tym dziedzinom przyznano taką samą liczbę punktów.
Wykorzystanie narzędzi cyfrowych do prowadzenia i monitorowania postępowań sądowych w sprawach karnych może również pomóc w zagwarantowaniu praw pokrzywdzonych i oskarżonych. Rozwiązania cyfrowe mogą na przykład zapewnić poufną łączność zdalną między oskarżonymi a ich obrońcami, umożliwić oskarżonym przebywającym w areszcie przygotowanie się do rozprawy lub pomóc ofiarom przestępstw uniknąć wtórnej wiktymizacji.
Wykres 46: Rozwiązania cyfrowe w zakresie prowadzenia i monitorowania postępowań w sprawach karnych, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska ( 84 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 6 punktów. Za każde kryterium przyznawano jeden punkt, jeśli odnośna możliwość występuje we wszystkich sprawach karnych. Jeżeli możliwość ta nie występuje we wszystkich sprawach, przyznawano 0,5 punktu.
– Dostęp do orzeczeń –
Zapewnienie dostępu do orzeczeń przez internet zwiększa przejrzystość systemów wymiaru sprawiedliwości, pomaga obywatelom i przedsiębiorstwom w zrozumieniu ich praw i może przyczynić się do zwiększenia spójności orzecznictwa. Stosowne rozwiązania w zakresie publikacji orzeczeń sądowych w internecie mają zasadnicze znaczenie dla stworzenia przyjaznych dla użytkownika funkcji wyszukiwania ( 85 ), które sprawiają, że orzecznictwo staje się bardziej dostępne dla prawników praktyków i ogółu społeczeństwa. Bezproblemowy dostęp do orzecznictwa i łatwość jego ponownego wykorzystywania ułatwia stosowanie algorytmów w systemie wymiaru sprawiedliwości, a tym samym umożliwia rozwój innowacyjnych rozwiązań z zakresu technologii informatycznych w usługach prawniczych, które wspomagają pracę prawników praktyków.
Publikacja orzeczeń sądowych w internecie wymaga wyważenia różnorodnych interesów w granicach określonych przez ramy prawne i polityczne. Ogólne rozporządzenie o ochronie danych ( 86 ) stosuje się w pełni do przetwarzania danych osobowych przez sądy. Oceniając, które dane należy podać do wiadomości publicznej, należy zachować sprawiedliwą równowagę między prawem do ochrony danych osobowych a obowiązkiem upowszechniania orzeczeń sądowych w celu zapewnienia przejrzystości systemu wymiaru sprawiedliwości. Dotyczy to w szczególności sytuacji, w której ujawnienie takich danych jest uzasadnione nadrzędnym interesem publicznym. W wielu państwach w prawie i w praktyce wymaga się anonimizacji lub pseudonimizacji ( 87 ) orzeczeń sądowych ich przed publikacją – systemowo albo na wniosek. Dane generowane przez sądy podlegają również unijnemu prawodawstwu z zakresu otwartych danych i ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego ( 88 ).
Dostępność orzeczeń sądowych w formacie nadającym się do odczytu maszynowego ( 89 ), jak pokazano na wykresie 49, wspomaga system wymiaru sprawiedliwości wykorzystujący algorytmy ( 90 ).
Wykres 47: Internetowy dostęp do opublikowanych orzeczeń dla ogółu społeczeństwa, 2022 r. (*) (sprawy cywilne/handlowe, administracyjne i karne, wszystkie instancje) (źródło: Komisja Europejska ( 91 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 9 punktów. W odniesieniu do każdej instancji sądowej przyznano jeden punkt, jeżeli dostępne są wszystkie orzeczenia odpowiednio w sprawach cywilnych/handlowych oraz administracyjnych i karnych, 0,75 punktu, w przypadku gdy dostępna jest większość orzeczeń (ponad 50 %) i 0,5 punktu, jeżeli dostępne są jedynie niektóre orzeczenia (mniej niż 50 %). W przypadku państw członkowskich, które mają tylko dwie instancje sądowe, punkty przyznano za trzy instancje sądowe, powielając punkty odpowiedniej instancji sądowej, która byłaby wyższa od nieistniejącej instancji. W przypadku tych państw członkowskich, w których nie istnieje rozróżnienie między wspomnianymi dwiema dziedzinami prawa (cywilne/handlowe i administracyjne), obu tym dziedzinom przyznano taką samą liczbę punktów. BE: w przypadku spraw cywilnych i karnych każdy sąd odpowiada za podjęcie decyzji w sprawie publikacji własnych orzeczeń. DE: każdy kraj związkowy samodzielnie decyduje o dostępności orzeczeń z pierwszej instancji w internecie. AT: decyzję, które orzeczenia wydane w pierwszej i drugiej instancji podlegają publikacji, podejmują sędziowie. Postanowienia Sądu Najwyższego o odrzuceniu środka zaskarżenia bez podania szczegółowego uzasadnienia nie są publikowane. Orzeczenia najwyższego sądu administracyjnego wydane przez jednego sędziego są publikowane, jeśli dany sędzia podejmie decyzję o ich publikacji. Ponadto nie publikuje się orzeczeń zawierających wyłącznie kwestie prawne, w przypadku których istnieje już ugruntowane orzecznictwo najwyższego sądu administracyjnego, oraz nieskomplikowanych decyzji dotyczących umorzenia postępowania. NL: sądy podejmują decyzję o publikacji zgodnie z opublikowanymi kryteriami. PT: decyzję o publikacji podejmuje komisja działająca w ramach danego sądu. SI: decyzje proceduralne, które mają niewielkie znaczenie dla orzecznictwa lub nie mają go wcale, nie są publikowane; spośród decyzji w sprawach, które są identyczne pod względem merytorycznym (np. sprawy zbiorowe), publikuje się wyłącznie decyzję przewodnią (wraz z wykazem akt spraw o tej samej treści). Decyzję, które orzeczenia podlegają publikacji, podejmują poszczególne sądy wyższe. SK: decyzji nie publikuje się w kilku rodzajach spraw cywilnych, np. w sprawach spadkowych i sprawach o ustalenie ojcostwa. FI: decyzję, które orzeczenia podlegają publikacji, podejmują sądy.
Wykres 48: Rozwiązania w zakresie sporządzania orzeczeń sądowych nadających się do odczytu maszynowego, 2022 r. (*) (sprawy cywilne/handlowe, administracyjne i karne, wszystkie instancje) (źródło: Komisja Europejska ( 92 ))
(*) Maksymalna możliwa wartość punktowa: 24 punkty dla każdego rodzaju sprawy. W odniesieniu do każdej z trzech instancji (pierwszej, drugiej, ostatniej) można przyznać jeden punkt, jeżeli uwzględniono wszystkie orzeczenia sądowe. Jeżeli w przypadku danej instancji uwzględniono jedynie niektóre orzeczenia sądowe, przyznaje się pół punktu. W przypadku państw członkowskich, które mają tylko dwie instancje sądowe, punkty przyznaje się za trzy instancje, powielając punkty odpowiedniej instancji sądowej, która byłaby wyższa od nieistniejącej instancji. W przypadku tych państw członkowskich, w których nie istnieje rozróżnienie między sprawami administracyjnymi a cywilnymi/handlowymi, obu tym dziedzinom przyznaje się taką samą liczbę punktów. ES: korzystanie z bazy danych Generalnej Rady Sądownictwa do celów handlowych lub do pobierania dużych ilości informacji jest niedozwolone. Ponowne wykorzystywanie tych informacji do opracowania baz danych lub do celów handlowych musi być zgodne z procedurą i warunkami ustanowionymi przez Generalną Radę Sądownictwa za pośrednictwem jej Centrum Dokumentacji Sądowej. IE: anonimizację orzeczeń przeprowadza się w dziedzinie prawa rodzinnego i opieki nad dziećmi oraz w innych dziedzinach, w których ustawa wymaga lub sędzia nakazuje, aby nie ujawniać tożsamości stron lub osób.
3.2.5. Podsumowanie jakości systemów wymiaru sprawiedliwości
|
Łatwy dostęp, wystarczające zasoby, efektywne narzędzia oceny i cyfryzacja łącznie przyczyniają się do wysokiej jakości systemu wymiaru sprawiedliwości. Obywatele i przedsiębiorstwa oczekują wysokiej jakości orzeczeń ze strony skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości. W tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. opracowano analizę porównawczą tych czynników. Dostępność W tabeli wskaźników z 2023 r. ponownie zbadano szereg elementów przyczyniających się do stworzenia przyjaznego dla ludzi systemu wymiaru sprawiedliwości: 1)Dostępność pomocy prawnej oraz wysokość opłat sądowych mają znaczny wpływ na dostęp do wymiaru sprawiedliwości, w szczególności w przypadku osób żyjących w ubóstwie lub zagrożonych ubóstwem. Z wykresu 24 wynika, że w pięciu państwach członkowskich obywatele, których dochód jest poniżej granicy ubóstwa według Eurostatu, nie otrzymaliby pomocy prawnej. Wysokość opłat sądowych (wykres 25) zasadniczo utrzymuje się na stałym poziomie od 2016 r., chociaż w pięciu państwach członkowskich opłaty sądowe były niższe niż w 2021 r., w szczególności w przypadku roszczeń o niskiej wartości. Obciążenie opłatami sądowymi wciąż jest proporcjonalnie wyższe w przypadku niskiej wartości przedmiotu sporu. Trudności w zwracaniu się o pomoc prawną w połączeniu z wysokimi opłatami sądowymi w czterech państwach członkowskich mogą zniechęcać osoby żyjące w ubóstwie do podejmowania prób korzystania z wymiaru sprawiedliwości. 2)W ramach unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. nadal analizuje się sposoby promowania przez państwa członkowskie dobrowolnego stosowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów (ADR) (wykres 26), w tym możliwości wykorzystania technologii cyfrowych. Ogólny obraz pozostaje niezmieniony od 2021 r., przy czym trzy państwa członkowskie nasiliły swoje starania, a trzy ograniczyły liczbę działań promocyjnych. Ogólnie rzecz biorąc, liczba sposobów promowania alternatywnych metod rozwiązywania sporów jest zwykle mniejsza w przypadku sporów administracyjnych niż w przypadku sporów cywilnych i handlowych, zbiorowych lub konsumenckich. 3)Po raz pierwszy w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. przeanalizowano szczególne ustalenia mające na celu wspieranie osób narażonych na dyskryminację i osób starszych w dostępie do wymiaru sprawiedliwości. Z wykresu 27 wynika, że 17 państw członkowskich udostępnia informacje na temat praw osób narażonych na dyskryminację, a 22 państwa zapewniają łatwy fizyczny dostęp do budynków sądów. 14 państw członkowskich umożliwia organizacjom pozarządowym wszczynanie postępowań lub uczestniczenie w nich w imieniu osób narażonych na dyskryminację lub w celu ich wsparcia, a także ułatwia osobom starszym udział w postępowaniach sądowych. Jedna trzecia państw członkowskich podjęła dodatkowe działania w celu zwiększenia dostępności pomocy prawnej dla osób starszych, natomiast tylko cztery państwa członkowskie zapytały o potrzeby i poziom zadowolenia osób narażonych na dyskryminację w ankietach przeprowadzonych wśród użytkowników sądów w 2021 r. 4)Z wykresu 29 wynika, że państwa członkowskie przyznały również organom ds. równości uprawnienia w zakresie ułatwiania ofiarom dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Tegoroczna tabela wyników po raz pierwszy zawiera przegląd tych danych. Organy ds. równości w jednej trzeciej państw członkowskich mogą podejmować wiążące decyzje w sprawach dotyczących dyskryminacji. W 22 państwach członkowskich mogą one oferować stronom możliwość skorzystania z ADR (na przykład mediacji lub postępowania pojednawczego). W 18 państwach członkowskich w sprawach dotyczących dyskryminacji w sądzie organy ds. równości mogą występować w imieniu poszkodowanych lub we własnym imieniu, a w 16 państwach członkowskich mogą one przedkładać sądowi uwagi jako ekspert lub amicus curiae (osoba niebędąca stroną, ale której zezwala się na pomoc sądowi przez oferowanie informacji, wiedzy specjalistycznej lub spostrzeżeń, które odnoszą się do kwestii występujących w danej sprawie). 5)Po raz pierwszy przedstawiono również zestawienie wybranych szczególnych ustaleń dotyczących ofiar przemocy wobec kobiet i przemocy w rodzinie. Wykres 28 pokazuje, ile ze zbadanych zabezpieczeń wdrożono w każdym państwie członkowskim. W 12 państwach członkowskich wdrożono wszystkie gwarancje, np. służące zapewnieniu poszkodowanym szczególnej ochrony lub dostępu internetowego do określonych informacji. Prawie jedna czwarta państw członkowskich nie zapewnia jednak dostępu internetowego do określonych informacji na temat zapobiegania przemocy w rodzinie, usług wsparcia i ochrony ani informacji prawnych na temat przemocy wobec kobiet/przemocy w rodzinie oraz praw poszkodowanych. 6)W unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. rozszerzono zestawienie niektórych aspektów kontroli sądowej działań i zaniechań administracji publicznej w oparciu o konkretne scenariusze biznesowe (wykres 30). Na wykresie przedstawiono uznawanie i stosowanie szczególnych form odpowiedzialności państwa w ramach systemów prawnych państw członkowskich, gdy postępowanie państwa naruszające prawo Unii powoduje szkodę lub gdy naruszenie prawa Unii wynika z orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji. Zastosowano to już w konkretnych sprawach przed sądami krajowymi w pięciu państwach członkowskich w odniesieniu do sposobu postępowania państwa powodującego szkodę oraz w dziesięciu w odniesieniu do orzeczeń sądów orzekających w ostatniej instancji. Oprócz tych określonych gwarancji mogą istnieć inne, ogólniejsze formy odpowiedzialności państwa. W 24 państwach członkowskich przedsiębiorstwa mogą uzyskać odszkodowanie finansowe za szkody spowodowane decyzjami administracyjnymi lub milczeniem administracyjnym, natomiast sądy mogą wstrzymać wykonanie decyzji administracyjnych. Może to mieć wpływ na zaufanie inwestorów, otoczenie biznesowe i funkcjonowanie jednolitego rynku oraz wymaga dokładniejszego monitorowania. 7)Unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. zawiera przegląd wybranych środków, które państwa członkowskie wprowadziły w celu zapewnienia wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dziecku. Wykres 31 przedstawia szczególne rozwiązania dostępne w przypadku, gdy pokrzywdzonym lub podejrzanym/oskarżonym jest dziecko. Ogółem wydaje się, że sytuacja poprawiła się w porównaniu z 2021 r. W sumie 17 państw członkowskich zgłosiło, że obecnie: zapewniają możliwość audiowizualnego nagrywania przesłuchań dzieci; zapewniają przyjazne dzieciom warunki i skuteczny udział dzieci w rozprawach; udzielają informacji w sposób zrozumiały dla dzieci; oraz zapewniają wsparcie w zakresie usług adwokackich. Pomimo zgłoszonej poprawy, zwłaszcza w odniesieniu do pomocy prawnej dla dzieci, nadal istnieje mniej szczególnych gwarancji dostępnych dla dzieci biorących udział w postępowaniach w charakterze podejrzanych lub oskarżonych niż dla tych, które biorą udział w charakterze poszkodowanych. Zasoby Wysoka jakość systemów wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich jest uzależniona od dostępności wystarczających zasobów finansowych i ludzkich. Systemy te wymagają odpowiednich inwestycji w infrastrukturę fizyczną i techniczną, szkolenia wstępnego i szkolenia ustawicznego oraz różnorodności wśród sędziów, w tym równowagi płci. Tablica wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. przedstawia następujące elementy. 8)Pod względem zasobów finansowych, ogólnie rzecz biorąc, w 2021 r. wydatki sektora instytucji rządowych i samorządowych na sądy utrzymywały się na stałym poziomie w większości państw członkowskich, ale występowały znaczne różnice między państwami członkowskimi w poziomach wydatków zarówno na mieszkańca, jak i jako odsetek PKB (wykresy 32 i 33). 21 państw członkowskich zwiększyło wydatki wyrażone jako odsetek PKB w 2021 r. (wzrost w porównaniu z 2020 r.), natomiast trzy zwiększyły również wydatki na mieszkańca. 9)Po raz pierwszy w tegorocznej tablicy wyników przedstawiono stosunek rocznych wynagrodzeń sędziów i prokuratorów do średniego rocznego wynagrodzenia w kraju (wykres 34). 10)Kobiety wciąż stanowią mniej niż 50 % sędziów w sądach najwyższych w 20 państwach członkowskich (wykres 36), natomiast w siedmiu państwach członkowskich co najmniej połowa sędziów sądów najwyższych to kobiety. Dane za trzyletni okres od 2020 do 2022 r. dają wgląd w zróżnicowane poziomy i tendencje w poszczególnych państwach członkowskich. 11)Aby poprawić komunikację z grupami szczególnie wrażliwymi (wykres 38), wszystkie państwa członkowskie zapewniają szkolenia w zakresie komunikacji z osobami ubiegającymi się o azyl lub osobami o odmiennym pochodzeniu kulturowym, religijnym, etnicznym lub językowym. Ponadto 15 państw członkowskich organizuje szkolenia w zakresie korzystania z mediów społecznościowych oraz komunikacji z mediami, a 15 państw członkowskich podnosi świadomość i zapewnia szkolenia w zakresie radzenia sobie z dezinformacją. Narzędzia oceny 12)Wykorzystanie badań prowadzonych wśród użytkowników usług sądowych i prawników praktyków (wykres 39) było wyższe w 2021 r. niż w poprzednich latach, przy czym tylko dziesięć państw członkowskich nie przeprowadziło żadnych badań (15 w 2020 r.). Dostępność, obsługa klienta, rozprawy sądowe i ogólne zaufanie do systemu wymiaru sprawiedliwości to zagadnienia powracające w badaniach, natomiast osiem państw członkowskich zapytało o zadowolenie grup o szczególnych potrzebach lub o wiedzę osób fizycznych na temat przysługujących im praw. Cyfryzacja Od 2021 r. unijna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości zawiera obszerną, szczegółową sekcję dotyczącą aspektów związanych z cyfryzacją wymiaru sprawiedliwości. Chociaż państwa członkowskie korzystają już z rozwiązań cyfrowych w różnych kontekstach i w różnym stopniu, istnieje znaczne pole do poprawy. 13)26 państw członkowskich udostępnia określone informacje dotyczące krajowego systemu sądownictwa w internecie, między innymi na stronach internetowych zawierających jasne informacje na temat uzyskania pomocy prawnej, opłat sądowych i kryteriów kwalifikowalności do obniżonych opłat (wykres 40). Sytuacja poprawiła się w porównaniu z ubiegłym rokiem, ale nadal istnieją pewne różnice między państwami członkowskimi pod względem poziomu tych informacji i ich adekwatności do potrzeb ludności. Na przykład 14 państw członkowskich udostępnia obywatelom interaktywną symulację online, za pomocą której można stwierdzić, czy kwalifikują się oni do otrzymania pomocy prawnej, lub zapewnia edukację w zakresie praw za pośrednictwem interaktywnych narzędzi szkoleniowych online. 24 państwa członkowskie udostępniają stronę internetową zawierającą zrozumiałe informacje na temat praw procesowych, w tym formularze internetowe dla przedsiębiorstw i obywateli oraz informacje dla osób niebędących rodzimymi użytkownikami języka danego państwa. 14)8 państw członkowskich posiada przepisy proceduralne przygotowane pod kątem cyfryzacji (wykres 41), które w pełni lub w przeważającej mierze pozwalają na korzystanie ze środków porozumiewania się na odległość i dopuszczalność dowodów wyłącznie w formacie cyfrowym. W 19 państwach członkowskich jest to możliwe wyłącznie w ograniczonej liczbie sytuacji. Od 2020 r. odnotowuje się jednak stały ogólny postęp w tym względzie. 15)Wykres 42 przedstawia wykorzystanie technologii cyfrowej przez sądy i prokuratury. Pokazuje on, że państwa członkowskie, z dwoma wyjątkami, nie wykorzystują w pełni potencjału, na jaki pozwalają ich przepisy procesowe (por. wykres 41). Sądy, prokuratorzy i personel sądowy w państwach członkowskich mają już do dyspozycji różne narzędzia cyfrowe, takie jak systemy zarządzania sprawami, systemy do wideokonferencji i rozwiązania w zakresie pracy zdalnej. Można jednak osiągnąć dalsze postępy w zakresie elektronicznych systemów przydzielania spraw z automatyczną dystrybucją na podstawie obiektywnych kryteriów. 16)We wszystkich państwach członkowskich sądy mają do dyspozycji niektóre z bezpiecznych narzędzi łączności elektronicznej. Narzędzia te są dostępne do celów komunikacji między sądami oraz między sądami a prawnikami. W dziesięciu państwach członkowskich nadal brakuje jednak narzędzi do komunikacji cyfrowej z notariuszami, ośrodkami detencyjnymi lub komornikami sądowymi (wykres 43). Wszystkie państwa członkowskie zapewniają obecnie bezpieczną łączność elektroniczną w ramach prokuratury, a także między prokuraturą a sądami, co stanowi poprawę w porównaniu z 2021 r. (wykres 44). W jednej trzeciej państw członkowskich nadal brakuje jednak narzędzi łączności elektronicznej między prokuraturą a obrońcami. 17)W sprawach cywilnych/handlowych i administracyjnych 21 państw członkowskich zapewnia osobom fizycznym i przedsiębiorstwom (lub ich pełnomocnikom) dostęp online do toczących się lub zamkniętych spraw (wykres 45), chociaż w różnym stopniu. W 25 państwach członkowskich możliwe jest obecnie wszczęcie postępowania lub złożenie pozwu przez internet, co stanowi znaczną poprawę w porównaniu z 2021 r. W sprawach karnych (wykres 46) w 21 państwach członkowskich pozwani i poszkodowani mają jednak jedynie ograniczone możliwości śledzenia lub prowadzenia części swojej sprawy drogą elektroniczną, przy czym jedna trzecia państw członkowskich nie zapewnia żadnych rozwiązań cyfrowych w sprawach karnych lub zapewnia ich bardzo niewiele. 18)W porównaniu z 2021 r. dostęp online do orzeczeń sądowych (wykres 47) ogólnie nieznacznie się poprawił, zwłaszcza w odniesieniu do publikacji orzeczeń sądów pierwszej i drugiej instancji. Jeśli chodzi o najwyższą instancję, dostęp online do orzeczeń zasadniczo utrzymał się na stałym poziomie. 19)Podobnie jak w poprzednich latach w ramach unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. przeanalizowano ustalenia dotyczące sporządzania orzeczeń sądowych nadających się do odczytu maszynowego (wykres 48). We wszystkich państwach członkowskich istnieje co najmniej kilka rozwiązań dotyczących spraw cywilnych/handlowych, administracyjnych i karnych, chociaż występują znaczne różnice między państwami członkowskimi. Ogólnie rzecz biorąc, istnieje tendencja do wprowadzania większej liczby ustaleń, w szczególności w przypadku bezpłatnego pobierania orzeczeń (bazy danych i inne zautomatyzowane rozwiązania), modelowania orzeczeń w celu umożliwienia ich odczytu maszynowego lub anonimizacji/pseudonimizacji orzeczeń przy użyciu algorytmów. W 2022 r. ośmiu państw członkowskich zgłosiło poprawę w porównaniu z rokiem poprzednim, natomiast sytuacja w dziesięciu państwach członkowskich pozostała stabilna. Wygląda na to, że systemy wymiaru sprawiedliwości dysponujące ustaleniami w zakresie modelowania orzeczeń zgodnie ze standardami umożliwiającymi ich odczyt maszynowy, mają potencjał do osiągnięcia lepszych wyników w przyszłości. |
3.3. Niezależność
Niezależność sądów, stanowiąca integralną część zadania polegającego na wydawaniu orzeczeń sądowych, jest wymogiem prawa Unii wynikającym z zasady skutecznej ochrony sądowej, o której mowa w art. 19 TUE, oraz z prawa do skutecznego środka prawnego przed sądem określonego w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej ( 93 ). Wymóg ten zakłada:
a) niezależność zewnętrzną, polegającą na tym, że dany organ wypełnia swoje zadania autonomicznie, bez podległości w ramach hierarchii służbowej, bez podporządkowania komukolwiek, w sposób wolny od nakazów czy poleceń z jakiegokolwiek źródła, i w ten sposób jest chroniony przed ingerencją i naciskami z zewnątrz, które mogą zagrozić niezależności osądu jego członków i wpływać na ich rozstrzygnięcia oraz
b) niezależność wewnętrzną i bezstronność polegające na tym, że utrzymuje się jednakowy dystans do stron sporu i ich odpowiednich interesów w odniesieniu do jego przedmiotu ( 94 ) oraz chroni się poszczególnych sędziów przed nadmierną presją wewnętrzną w ramach sądownictwa ( 95 ).
Niezależność sądów stanowi gwarancję ochrony wszystkich praw, jakie podmioty prawa wywodzą z prawa Unii, oraz zachowania wartości wspólnych państwom członkowskim określonych w art. 2 TUE, w szczególności wartości państwa prawa ( 96 ). Zachowanie porządku prawnego UE ma zasadnicze znaczenie dla wszystkich obywateli i przedsiębiorstw, których prawa i wolności są chronione na podstawie prawa Unii.
Wysoki poziom postrzeganej niezależności sądownictwa ma zasadnicze znaczenie dla zaufania, jakie wymiar sprawiedliwości w społeczeństwie opartym na rządach prawa musi wzbudzać w jednostkach, oraz przyczynia się do tworzenia otoczenia biznesowego sprzyjającego wzrostowi gospodarczemu, gdyż postrzegany brak niezależności może zniechęcać do inwestycji. Tablica wyników zawiera wskaźniki niezależności sądownictwa dotyczące skuteczności ochrony inwestycji. Oprócz pochodzących z różnych źródeł wskaźników dotyczących postrzeganej niezależności sądów tablica wyników wymiaru sprawiedliwości przedstawia szereg wskaźników dotyczących sposobów, w jakie zorganizowano systemy sądowe, aby chronić niezależność sądów w pewnych sytuacjach, w których może być ona zagrożona ( 97 ). Informacje uzyskane od Europejskiej Sieci Rad Sądownictwa (ENCJ), Sieci Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej (NPSJC), grupy ekspertów ds. prania pieniędzy i finansowania terroryzmu oraz krajowych punktów kontaktowych zajmujących się zwalczaniem korupcji odzwierciedlono w tegorocznym wydaniu tablicy wyników, która zawiera wskaźniki dotyczące uprawnień Rad Sądownictwa, organów zaangażowanych w powoływanie prezesów sądów najwyższych i prokuratorów generalnych oraz pierwszy przegląd organów zaangażowanych w zapobieganie korupcji i jej ściganie oraz ich różnych stopni specjalizacji.
3.3.1. Postrzegana niezależność sądów oraz skuteczność ochrony inwestycji
Wykres 49: Niezależność sądów i niezawisłość sędziów w opinii ogółu społeczeństwa (*) (źródło: Eurobarometr ( 98 ) – kolory jasne: lata 2016, 2021 i 2022; kolory ciemne: 2023 r.)
(*) Państwa członkowskie są najpierw uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo dobra lub dość dobra (odpowiedzi pozytywne ogółem); jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest raczej zła lub bardzo zła (odpowiedzi negatywne ogółem); jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem i odsetek odpowiedzi negatywnych ogółem, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo dobra; jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem, odpowiedzi negatywnych ogółem i odpowiedzi wskazujących na bardzo dobry poziom niezależności, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo zła.
Na wykresie 50 przedstawiono podane przez respondentów główne powody postrzeganego braku niezależności sądów i sędziów. Respondenci pochodzący spośród ogółu społeczeństwa, którzy ocenili niezależność systemu wymiaru sprawiedliwości jako „złą” lub „bardzo złą”, mogli wybierać spośród trzech powodów, aby wyjaśnić swoją ocenę. Kolejność państw członkowskich jest identyczna jak na wykresie 49.
Wykres 50: Główne powody postrzeganego braku niezależności w opinii ogółu społeczeństwa (odsetek wszystkich respondentów – wyższa wartość oznacza większy wpływ) - (źródło: Eurobarometr ( 99 ))
Wykres 51: Niezależność sądów i niezawisłość sędziów w opinii przedsiębiorstw (*) (źródło: Eurobarometr ( 100 ) – kolory jasne: lata 2016, 2021 i 2022; kolory ciemne: 2023 r.)
(*) Państwa członkowskie są najpierw uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo dobra lub dość dobra (odpowiedzi pozytywne ogółem); jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest raczej zła lub bardzo zła (odpowiedzi negatywne ogółem); jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem i odsetek odpowiedzi negatywnych ogółem, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo dobra; jeżeli niektóre państwa członkowskie mają taki sam odsetek odpowiedzi pozytywnych ogółem, odpowiedzi negatywnych ogółem i odpowiedzi wskazujących na bardzo dobry poziom niezależności, wówczas państwa te są uporządkowane pod względem odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że niezależność sądów i niezawisłość sędziów jest bardzo zła.
Na wykresie 52 przedstawiono podane przez respondentów główne powody postrzeganego braku niezależności sądów i sędziów. Respondenci pochodzący z przedsiębiorstw, którzy ocenili niezależność systemu wymiaru sprawiedliwości jako „złą” lub „bardzo złą”, mogli wybierać spośród trzech powodów, aby wyjaśnić swoją ocenę. Kolejność państw członkowskich jest identyczna jak na wykresie 51.
Wykres 52: Główne powody postrzeganego braku niezależności w opinii przedsiębiorstw (odsetek wszystkich respondentów – wyższa wartość oznacza większy wpływ) (źródło: Eurobarometr ( 101 ))
Na wykresie 53 przedstawiono, po raz drugi, wskaźnik, dotyczący tego, jak przedsiębiorstwa postrzegają skuteczność ochrony inwestycji przez prawo i sądy w odniesieniu do ich zdaniem nieuzasadnionych decyzji lub bezczynności państwa.
Wykres 53: Stopień przekonania o skuteczności ochrony inwestycji przez prawo i sądy wśród przedsiębiorstw (*) (źródło: Eurobarometr ( 102 ) – kolory jasne: 2022 r.; kolory ciemne: 2023 r.)
(*) Państwa członkowskie są najpierw uporządkowane pod względem łącznego odsetka respondentów, którzy stwierdzili, że są przekonani w bardzo wysokim lub stosunkowo wysokim stopniu, że inwestycje w ich kraju są chronione przez prawo i sądy (ogółem odpowiedzi wyrażające przekonanie).
Na wykresie 54 przedstawiono podane przez respondentów główne powody postrzeganego braku skuteczności ochrony inwestycji. Respondenci pochodzący z przedsiębiorstw, którzy ocenili swój stopień przekonania jako „stosunkowo niski” lub „bardzo niski”, mogli wybrać cztery powody, aby wyjaśnić swoją ocenę (niektórzy z respondentów wskazali „inne” powody). Kolejność państw członkowskich jest identyczna jak na wykresie 53.
Wykres 54: Główne powody postrzeganego braku skuteczności ochrony inwestycji w opinii przedsiębiorstw (odsetek wszystkich respondentów – wyższa wartość oznacza większy wpływ) (źródło: Eurobarometr ( 103 ))
3.3.2. Niezależność strukturalna
Gwarancje niezależności strukturalnej wymagają istnienia zasad, w szczególności dotyczących składu sądu, powoływania jego członków, okresu trwania ich kadencji oraz powodów ich wyłączania lub odwołania. Celem tych zasad jest rozwianie wszelkiej uzasadnionej wątpliwości co do niezależności sądu od czynników zewnętrznych oraz jego neutralności w odniesieniu do pozostających w sporze interesów ( 104 ). Zasady te powinny pozwalać w szczególności na wykluczenie nie tylko wszelkiego bezpośredniego wpływu w postaci poleceń, ale również bardziej pośrednich form oddziaływania, które mogą zaważyć na decyzjach danych sędziów ( 105 ).
Opracowane zostały normy europejskie, w szczególności przez Radę Europy, np. w zaleceniu Rady Europy z 2010 r. w sprawie niezależności, efektywności i odpowiedzialności sędziów ( 106 ). W tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości przedstawiono określone wskaźniki dotyczące kwestii, które są istotne przy ocenie sposobów, w jakie zorganizowano systemy wymiaru sprawiedliwości, aby chronić niezależność sądów.
Tegoroczne wydanie tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości zawiera nowe wskaźniki dotyczące: (i) organów zaangażowanych w powoływanie Prezesów Sądów Najwyższych (wykresy 56 i 57) ( 107 ); (ii) niektórych jednostek zaangażowanych w zapobieganie korupcji, w odniesieniu do ich niektórych kluczowych uprawnień (wykres 58), oraz organów zaangażowanych w powoływanie tych jednostek (wykres 59); (iii) specjalizacji organów zaangażowanych w zwalczanie korupcji (wykres 60); (iv) organów zaangażowanych w mianowanie szefów prokuratur wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji (wykres 61) ( 108 ); (v) organów zaangażowanych w powoływanie prokuratorów generalnych (wykres 62) ( 109 ); oraz (vi) pierwszego przeglądu poszczególnych rozwiązań przyjętych w państwach członkowskich w celu zapewnienia ochrony praw konstytucyjnych w najwyższej instancji oraz wybranych uprawnień organów (wykresy 63 i 64) ( 110 ). W wydaniu tym przedstawiono także zaktualizowany przegląd niektórych kluczowych uprawnień rad sądownictwa (wykres 55) ( 111 ) oraz zaktualizowane dane liczbowe dotyczące niezależności izb adwokackich i adwokatów (wykres 65) ( 112 ). Na wykresach przedstawione są krajowe ramy obowiązujące w grudniu 2022 r.
Wykresy zaprezentowane w tablicy wyników nie obejmują oceny skuteczności takich gwarancji ani nie przedstawiają danych ilościowych w tym zakresie. Nie służą one odzwierciedleniu złożoności i szczegółów tych procedur i towarzyszących im gwarancji. Wdrażanie strategii i praktyk mających na celu promowanie uczciwości i zapobieganie korupcji w sądownictwie ma również zasadnicze znaczenie dla zagwarantowania niezależności sądów. W ostatecznym rozrachunku zapewnienie skutecznej ochrony niezależności sądów wymaga również, poza wszelkimi niezbędnymi normami, kultury uczciwości i bezstronności przyjętej przez sędziów i przestrzeganej przez ogół społeczeństwa.
– Uprawnienia rad sądownictwa –
Na wykresie 55 pokazano zaktualizowany przegląd, przedstawiony po raz pierwszy w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2016 r., niektórych kluczowych uprawnień rad sądownictwa (członków ENCJ), takich jak uprawnienia do powołania sędziów i uprawnienia wpływające na ich karierę. Powyższy przegląd rozszerzono o uprawnienia do oceny funkcjonowania sądów (np. jakości, wydajności), rozpatrywania skarg od użytkowników usług sądowych oraz decydowania o liczbie stanowisk sędziowskich w każdym sądzie.
Wykres 55: Uprawnienia rad sądownictwa (źródło: Europejska Sieć Rad Sądownictwa i Sieć Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej ( 113 ))
(*) Na wykresie przedstawiono tylko niektóre uprawnienia i nie jest on wyczerpujący. Rady Sądownictwa mają dalsze uprawnienia, o których tu nie wspomniano. W przypadku DK, IE, HU i PT dane pochodzą z kwestionariusza dotyczącego niezależności sądów z 2021 r. i nie ma informacji na temat potencjalnych uprawnień tych rad w zakresie oceny funkcjonowania sądów, rozpatrywania skarg od użytkowników usług sądowych oraz decydowania o liczbie stanowisk sędziowskich w każdym sądzie. EL: w kolumnie przedstawiono uprawnienia obu rad: Najwyższej Rady Sądownictwa Cywilnego i Karnego oraz Najwyższej Rady Sądownictwa Administracyjnego; Najwyższa Rada Sądownictwa Administracyjnego ma dodatkowe uprawnienia do podejmowania decyzji w sprawie wdrażania i wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych w sądach. IT: kolumna przedstawia uprawnienia obu rad, Rady Sądownictwa Cywilnego i Karnego (CSM) oraz Rady Sądownictwa Administracyjnego (CPGA); CPGA ma dodatkowe uprawnienia do przydzielania budżetu poszczególnym sądom; LV: inne samorządowe organy sądowe wykonują pewne uprawnienia, np. w zakresie dyscypliny i etyki.
– Powoływanie prezesów sądów najwyższych –
Sądy najwyższe, jako sądy ostatniej instancji, mają zasadnicze znaczenie dla zapewnienia jednolitego stosowania prawa w państwach członkowskich. Prezesi sądów najwyższych odgrywają ważną rolę, ponieważ często nadaje się im uprawnienia do zarządzania Sądem Najwyższym. Państwa członkowskie organizują procedurę powoływania sędziów sądu najwyższego i prezesów sądów najwyższych w taki sposób, aby zapewnić ich niezawisłość i bezstronność. W tym względzie prawo Unii wymaga od państw członkowskich zapewnienia, aby po powołaniu sędziowie nie podlegali żadnej presji ani wpływowi ze strony organu powołującego podczas wykonywania swoich obowiązków ( 114 ). Konieczne jest również zapewnienie, aby materialne warunki oraz szczegółowe zasady proceduralne podejmowania decyzji dotyczących powoływania sędziów były sformułowane w sposób niedopuszczający do powstania w przekonaniu jednostek uzasadnionych wątpliwości co do niepodatności danych sędziów na czynniki zewnętrzne oraz ich neutralności względem ścierających się przed nimi interesów ( 115 ). Udział niezależnych organów, takich jak rady sądownictwa, w procesie powoływania sędziów może co do zasady przyczynić się do większej obiektywności tego procesu, pod warunkiem że organ taki jest sam wystarczająco niezależny od władzy ustawodawczej i wykonawczej oraz organu, któremu ma obowiązek przedłożyć opinię ( 116 ).
Na wykresie 56 przedstawiono przegląd jednostek i organów, które zgłaszają kandydatów do powołania na prezesów sądów najwyższych, oraz organów, które powołują takich prezesów, a także organów, z którymi przeprowadza się konsultacje (np. sędziów sądów najwyższych, rad sądownictwa).
Wykres 56: Powoływanie prezesów sądów najwyższych: organy zgłaszające kandydatów na prezesów i powołujące prezesów (*) (źródło: Europejska Sieć Rad Sądownictwa i Sieć Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej ( 117 ))
(*) BE: wniosek: Rada Sądownictwa po obowiązkowym zasięgnięciu opinii Sądu Najwyższego; powołanie: głowa państwa (król). BG: wstępne propozycje kandydatów przedkładane są przez co najmniej trzech członków Izby Sędziów Rady Sądownictwa, Ministra Sprawiedliwości oraz zgromadzenie plenarne Najwyższego Sądu Kasacyjnego i Najwyższego Sądu Administracyjnego. Po przeprowadzeniu procedury naboru zgromadzenie plenarne Rady Sądownictwa przesyła oficjalną propozycję jednego kandydata Prezydentowi Republiki, który następnie mianuje Prezesa Najwyższego Sądu Kasacyjnego lub Najwyższego Sądu Administracyjnego. CZ: Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany przez Prezydenta Republiki spośród pozostałych sędziów Sądu Najwyższego. Prezydent Republiki powołuje jednego z sędziów Najwyższego Sądu Administracyjnego na stanowisko Prezesa Najwyższego Sądu Administracyjnego przy kontrasygnacie premiera. DK: Prezes Sądu Najwyższego jest wybierany przez pozostałych sędziów Sądu Najwyższego. IE: wniosek: rada doradcza ds. powoływania sędziów wybiera kandydatów, którzy nie zajmują obecnie stanowiska sędziego, i rekomenduje ich rządowi jako odpowiednich do powołania na stanowisko sędziego. Rząd może wybrać urzędujących sędziów w celu powołania ich na wyższe stanowiska sędziowskie; powołanie: Prezydent po zasięgnięciu opinii rządu. AT: wniosek: Minister Sprawiedliwości na wniosek „panelu sędziowskiego” składającego się z sędziów; powołanie: Prezydent Federalny. LU: wniosek i powołanie: Cour Supérieure de Justice (Sąd Najwyższy). DE: wniosek: Minister sprawiedliwości; powołanie: cały rząd federalny na podstawie opinii Präsidialrat (Rada Prezydium Sądu Najwyższego składająca się z jego prezesa i sędziów wybranych przez wszystkich sędziów sądu wydaje uzasadnioną opinię na temat osobistych i zawodowych predyspozycji każdego kandydata) i za obowiązkową zgodą Richterwahlausschuss (komisja wyboru sędziów składająca się z ministrów sprawiedliwości 16 krajów związkowych i 16 członków wybranych przez parlament federalny (Bundestag)); formalne powołanie przez prezydenta. Powołanie na stanowisko prezesa Najwyższego Sądu Federalnego wymaga również wyboru na sędziego tego sądu federalnego. W tym względzie nie istnieją szczególne wymogi dotyczące wyboru sędziego federalnego. EE: wniosek: Prezydent Republiki. powołanie: parlament. EL: prezesi trzech sądów najwyższej instancji (Rady Stanu, Sądu Najwyższego, Izby Obrachunkowej) są powoływani zgodnie z tą samą procedurą; wniosek: rząd, na wniosek Ministra Sprawiedliwości i po zasięgnięciu opinii organu parlamentarnego; powołanie: Prezydent Republiki w drodze dekretu prezydenckiego. NL: wniosek: Sąd Najwyższy; powołanie: instytucje rządowe i samorządowe. PL: Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej, po zasięgnięciu opinii Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego, na 3-letnią kadencję spośród trzech kandydatów wybranych przez zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego. PT: Prezes Sądu Najwyższego jest wybierany przez pozostałych sędziów Sądu Najwyższego. RO: Prezes, wiceprezesi i przewodniczący Izb Wysokiego Trybunału Kasacyjnego i Sprawiedliwości są powoływani przez Najwyższą Radę Sądownictwa (wydział sędziów) po odbyciu rozmowy kwalifikacyjnej obejmującej przedstawienie planu zarządzania, weryfikację umiejętności w zakresie zarządzania i komunikacji, ze szczególnym uwzględnieniem zdolności organizacyjnych, szybkości podejmowania decyzji, odporności na stres, samodoskonalenia, zdolności do analizy, syntezy, prognozowania, opracowywania krótko-, średnio- i długoterminowej strategii i planowania, podejmowania inicjatywy, szybkiej adaptacji, tworzenia sieci kontaktów i zdolności komunikacyjnych, a także weryfikacji konkretnej wiedzy o roli/stanowisku, o które ubiega się kandydat. CY: Prezydent powołuje po zasięgnięciu opinii Doradczej Rady Sądownictwa (ustawa o wymiarze sprawiedliwości nr 145(I)/2022). ES: Prezes Sądu Najwyższego jest powoływany przez króla na mocy dekretu królewskiego kontrasygnowanego przez premiera na podstawie opinii Rady Sądownictwa. Kandydat składa przysięgę lub przyrzeczenie przed królem i obejmuje urząd przed Zgromadzeniem Plenarnym Krajowego Sądu Karnego i Administracyjnego. Po powołaniu przez prezydenta, jeżeli są pracownikami wymiaru sprawiedliwości, otrzymują status służb specjalnych (art. 351 lit. a) i art. 593 ustawy organicznej o sądownictwie). Czas trwania kadencji pokrywa się z czasem trwania kadencji Rady, która ich wybrała, przy czym mogą oni zostać ponownie wybrani i powołani na nową kadencję jedynie raz (art. 587 ustawy organicznej o sądownictwie). LT: na wykresie przedstawiono proces powoływania prezesa Sądu Najwyższego; wniosek: Prezydent Republiki (kandydaci są wybierani przez komisję ds. naboru prokuratorów); powołanie: parlament. Przewodniczącego Najwyższego Sądu Administracyjnego powołuje Prezydent Republiki. LV: wniosek: sesja plenarna Sądu Najwyższego w sprawie obowiązkowego zasięgnięcia opinii Rady Sądownictwa; powołanie: parlament. LU: wniosek i powołanie: Cour Supérieure de Justice (Sąd Najwyższy). Procedura zmieni się od dnia 1 lipca 2023 r., kiedy zacznie funkcjonować Rada Sądownictwa. IT: wniosek: Najwyższa Rada Sądownictwa (CSM) lub Rada Sądownictwa Administracyjnego (CPGA); powołanie: Prezydent Republiki. FR: wniosek: Najwyższa Rada Sądownictwa (CSM); powołanie: Prezydent Republiki. Rada publikuje „zaproszenie do zgłaszania kandydatur” i wszyscy sędziowie mogą zgłosić swoją kandydaturę. Przewodniczącego Najwyższego Sądu Administracyjnego (Rady Stanu) powołuje Prezydent Republiki. HR: wniosek: Prezydent Republiki po otrzymaniu listy kwalifikujących się kandydatów, którzy ubiegają się o wolne stanowisko. Zgromadzenie Ogólne Sądu Najwyższego i właściwa komisja parlamentarna przedstawiają swoje opinie na temat kandydatów przed albo po zaproponowaniu kandydata przez Prezydenta. Jak wyjaśnił Trybunał Konstytucyjny (U-I-1039/2021), przedmiotowe opinie, które muszą zostać wydane w odniesieniu do wszystkich kandydatów, nie są wiążące dla Prezydenta Republiki; powołanie: parlament. HU: wniosek: Prezydent Republiki na podstawie listy odpowiednich kandydatów sporządzonej przez OBT (Krajowa Rada Sądownicza). Komisja parlamentarna ds. sprawiedliwości przeprowadza rozmowę kwalifikacyjną z kandydatem; powołanie: Parlament wybiera kandydata większością dwóch trzecich głosów na dziewięć lat. Ponowne wybranie nie jest możliwe. MT: Prezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent, działając zgodnie z rezolucją parlamentu popartą głosami nie mniej niż dwóch trzecich wszystkich posłów. SI: wniosek: Minister Sprawiedliwości po otrzymaniu opinii Rady Sądownictwa. Rada Sądownictwa przeprowadza rozmowy kwalifikacyjne z kandydatami, którzy ubiegają się o wolne stanowisko, i zwraca się do Sądu Najwyższego o wydanie opinii na posiedzeniu plenarnym. Minister sprawiedliwości również może być obecny podczas rozmowy kwalifikacyjnej i ma prawo do zadawania pytań; powołanie: parlament. SK: wniosek: Rada Sądownictwa; powołanie: prezes. FI: wniosek: Sąd Najwyższy; powołanie: Prezydent Republiki. SE: wniosek: rada ds. proponowania kandydatów na sędziów; powołanie: instytucje rządowe i samorządowe.
Wykres 57 przedstawia kompetencje władzy wykonawczej i parlamentu przy powoływaniu kandydatów na stanowisko prezesów sądów najwyższych na podstawie propozycji organów zgłaszających kandydatów (np. Rady Sądownictwa lub Sądu Najwyższego). Wysokość kolumny zależy od tego, czy władza wykonawcza lub parlament mogą odrzucić kandydata na prezesa sądu najwyższego, czy mogą dokonać wyboru wyłącznie spośród proponowanych kandydatów lub czy mogą wybrać i powołać dowolnego innego kandydata, nawet jeżeli nie został on zaproponowany przez właściwy organ. Istotnym zabezpieczeniem w przypadku niepowołania kandydata jest obowiązek przedstawienia powodów ( 118 ) oraz możliwość przeprowadzenia postępowania odwoławczego od decyzji ( 119 ). Wykres ten przedstawia system prawny w sposób oparty na faktach i nie obejmuje jakościowej oceny skuteczności gwarancji. Na przykład w 13 państwach członkowskich władza wykonawcza lub parlament ma prawo odrzucić kandydata na prezesa sądu najwyższego. Nigdy jednak nie skorzystano z tego prawa lub nie skorzystano z niego w ostatnich pięciu latach (2018–2022) (tj. w BE, BG, DE, EE, LV, LU, MT, NL, AT, PL, SK, FI i SE) lub skorzystano z niego w odosobnionych przypadkach (tj. w EL, HR, SI i LT).
Wykres 57: Powoływanie prezesów sądów najwyższych: kompetencje władzy wykonawczej i parlamentu (*) (źródło: Europejska Sieć Rad Sądownictwa i Sieć Prezesów Sądów Najwyższych Unii Europejskiej ( 120 ))
(*) BG: Prezydent Republiki ma prawo weta wobec zaproponowanego kandydata. Następnie zgromadzenie plenarne Rady Sądownictwa musi zagłosować ponownie nad zaproponowanymi kandydatami. Jeśli zgromadzenie plenarne ponownie wybierze tego samego kandydata, Prezydent jest zobowiązany do jego powołania. IE: dane na wykresie odzwierciedlają uprawnienia rządu. Zgodnie z art. 13 ust. 9 konstytucji (tj. wymóg konstytucyjny, a nie praktyka), Prezydent jest uprawniony do powoływania wyłącznie po zasięgnięciu opinii rządu. W przypadku gdy rząd zaproponuje prezydentowi doradztwo w sprawie powołania na urząd pierwszego prezesa Sądu Najwyższego, musi najpierw wziąć pod uwagę kwalifikacje i przydatność osób, które już pełnią funkcję sędziów. EL: Sąd Najwyższy (zajmujący się sprawami cywilnymi i gospodarczymi) oraz Rada Stanu (zajmująca się sprawami administracyjnymi): wybór spośród wiceprezesów Sądu Najwyższego i sędziów Sądu Najwyższego (z co najmniej 4-letnim stażem pracy na tym stanowisku) lub wybór spośród członków Rady Stanu (wiceprzewodniczących i radnych). W przypadku prezesa Sądu Najwyższego i Rady Stanu: pełna swoboda decyzyjna rządu (Rady Ministrów). Uzasadnienie nie jest wymagane. W odniesieniu do prezesa i wiceprezesów Sądu Najwyższego odwołanie/kontrola na mocy przepisów prawa nie są dozwolone. Jeżeli chodzi o stanowisko wiceprzewodniczącego lub przewodniczącego Rady Stanu, kontrola sądowa jest bardzo ograniczona. ES: głowa państwa (król), jako organ powołujący, ma obowiązek stosowania się do wniosków Rady Sądownictwa dotyczących powoływania i awansowania sędziów. Król nie ma zatem swobody decyzyjnej ani obowiązku podawania powodów. Decyzja króla ma formę dekretu królewskiego, jest publikowana w dzienniku urzędowym i w związku z tym nie można się od niej odwołać. Odwołać się można natomiast od wcześniejszej decyzji Rady o przedstawieniu kandydata do powołania lub awansu sędziowskiego, najpierw w drodze odwołania administracyjnego (rozstrzyganego na posiedzeniu plenarnym Rady), a następnie w drodze postępowania odwoławczego przed Wydziałem Administracyjnym Sądu Najwyższego. IT: na wniosek Najwyższej Rady Sądownictwa (CSM) lub Rady Sądownictwa Administracyjnego (CPGA), które w praktyce są wiążącymi wnioskami, Prezydent Republiki wydaje dekret w sprawie powołania, odpowiednio, prezesa Sądu Najwyższego lub przewodniczącego Rady Stanu, nie mając w tym zakresie swobody uznania. CY: Prezydent Republiki, powołując prezesa Sądu Najwyższego, nie ma konstytucyjnego ani prawnego obowiązku zastosowania się do opinii doradczej, lecz co do zasady postępuje zgodnie z tą opinią. Dotychczas na prezesa Sądu Najwyższego powoływany był starszy członek Sądu Najwyższego. MT: organem przedstawionym na wykresie jest parlament. Prezesa Trybunału Konstytucyjnego powołuje Prezydent, działając zgodnie z rezolucją parlamentu popartą głosami nie mniej niż dwóch trzecich wszystkich posłów. NL: wniosek: Sąd Najwyższy; powołanie: rząd na podstawie nominacji przez Ministra Sprawiedliwości. AT: Prezydent Federalny może odrzucić kandydata zaproponowanego przez Ministra Sprawiedliwości, ale nie może powołać osoby, której kandydatury nie zaproponowano. LT: kandydat może złożyć wniosek o przeprowadzenie przed Sądem Najwyższym specjalnej kontroli sądowej dotyczącej procedury naboru wyłącznie na proceduralnej podstawie opinii wydanej przez komisję ds. naboru prokuratorów (opinia ta nie jest wiążąca dla Prezydenta Republiki). LU: żaden akt prawny nie reguluje tej kwestii, ale dotychczas organ powołujący nigdy nie sprzeciwił się nominacji kandydata zaproponowanego przez Sąd. HR: w orzeczeniu z dnia 23 marca 2021 r. (U-I-1039/2021) Trybunał Konstytucyjny wyjaśnił, że Prezydent Republiki może wybierać wyłącznie spośród kandydatów, którzy ubiegają się o wolne stanowisko. Prezydent może również jednak zdecydować, że nie zaproponuje żadnego z kandydatów, którzy się zgłosili, i poinformować o tym parlament. Niewybrany kandydat może zwrócić się do Trybunału Konstytucyjnego o przeprowadzenie kontroli decyzji parlamentu. PL: Prezydent Rzeczpospolitej nie jest zobowiązany przepisami prawa do podania przyczyn niepowołania prezesa Sądu Najwyższego. Kandydat na prezesa Sądu Najwyższego oraz kandydat na prezesa izby Sądu Najwyższego nie może się odwołać. Prezydent Rzeczpospolitej nie może odmówić powołania Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego lub prezesa izby spośród kandydatów wybranych przez zgromadzenie sędziów izby Sądu Najwyższego. SI: ani Minister Sprawiedliwości, ani parlament nie są zobowiązani do podania powodów, dla których nie zaproponowali/nie powołali kandydata. Rada Sądownictwa nie ma obowiązku uzasadniania swojej opinii na temat kandydatów. W ramach procedury nie przeprowadza się kontroli sądowej decyzji lub opinii. SK: chociaż dotychczas to się nie zdarzyło, w przypadku niepowołania kandydata na prezesa Sądu Najwyższego organ powołujący musiałby przedstawić tej osobie powody takiej decyzji i istniałaby możliwość przeprowadzenia kontroli przed Najwyższym Sądem Administracyjnym. FI: Prezydent podałby powody swojej decyzji, mimo że prawo tego nie przewiduje. SE: rząd może podjąć decyzję o niepowołaniu kandydata na prezesa Sądu Najwyższego i może wybrać dowolnego innego kandydata, nawet jeżeli organ zgłaszający nie wskazał jego nazwiska. Zgłoszenie wybranego kandydata musi być jednak jednym ze zgłoszeń na stanowisko rozpatrywanych przez radę ds. proponowania kandydatów na sędziów.
– Działania antykorupcyjne –
Korupcja jest złożonym zjawiskiem występującym zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym. Ma ona negatywny wpływ na dobrobyt i wzrost gospodarczy, spójność społeczną, a także na zrównoważony rozwój. Komisja monitoruje krajowe ramy antykorupcyjne na potrzeby rocznego sprawozdania na temat praworządności, a także w ramach europejskiego semestru oraz planów odbudowy i zwiększania odporności. 3 maja 2023 r. Komisja przedstawiła komunikat w sprawie zwalczania korupcji, a także wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie zwalczania korupcji za pomocą środków prawnokarnych ( 121 ). Po raz pierwszy w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. przedstawiono dane dotyczące organów wyspecjalizowanych w zapobieganiu korupcji, zamieszczając przegląd rodzaju uprawnień takich organów (wykres 58) oraz zasad powoływania tych organów (wykres 59). W większości państw członkowskich istnieje co najmniej jeden organ odgrywający rolę w zapobieganiu korupcji. Dziewięć państw członkowskich nie zgłosiło istnienia wyspecjalizowanego organu ds. zapobiegania, lecz poinformowało o istnieniu organów, które oprócz innych zadań zajmują się również zapobieganiem korupcji. Oprócz uprawnień wyspecjalizowanych organów przedstawionych na wykresie, inne organy krajowe mogą mieć albo mają inne uprawnienia w dziedzinie zapobiegania korupcji.
Wykres 58: Uprawnienia organów wyspecjalizowanych w zapobieganiu korupcji (*) (źródło: Komisja Europejska oraz krajowe punkty kontaktowe ds. zwalczania korupcji ( 122 ))
(*) W państwach członkowskich istnieje co najmniej jeden organ odgrywający przynajmniej niewielką rolę w zapobieganiu korupcji. W celu zapewnienia przejrzystości i porównywalności na wykresie przedstawiono uprawnienia wyłącznie jednego organu wyspecjalizowanego w zapobieganiu korupcji na każde państwo członkowskie. Organy, których uprawnienia zostały przedstawione, wymieniono poniżej. W niektórych państwach członkowskich nie istnieją takie organy, natomiast w innych jest ich kilka o różnych kompetencjach. BE: Jednostka ds. Uczciwości Zawodowej w ramach federalnej służby publicznej ds. polityki i wsparcia (FOD BOSA/FPS BOSA). BG: Komisja ds. Zwalczania Korupcji i Przepadku Nielegalnego Majątku (CCCFIAP). CZ: Departament ds. Konfliktu Interesów i Walki z Korupcją (Ministerstwo Sprawiedliwości). IE: Komisja ds. Standardów w Urzędach Publicznych. Oddział Policji Krajowej ds. Przestępstw Gospodarczych również odgrywa rolę w zapobieganiu korupcji. EL: Krajowy Urząd ds. Przejrzystości. ES: Urząd ds. Konfliktu Interesów FR: istnieją dwa organy antykorupcyjne – L'Agence française anticorruption (AFA) i la Haute Autorité pour la transparence de la vie publique (HATVP). Pełnią one uzupełniające się funkcje w odniesieniu do zapobiegania korupcji. Na wykresie przedstawiono uprawnienia AFA. HR: Komisja ds. Rozstrzygania Konfliktów Interesów. IT: Krajowy Urząd Antykorupcyjny. CY: niezależny Organ ds. Przeciwdziałania Korupcji. LV: Urząd Przeciwdziałania Korupcji i Jej Zwalczania. LT: istnieją dwa organy zajmujące się zapobieganiem korupcji – Specjalna Służba Śledcza (STT), która została uwzględniona na wykresie, oraz Główna Komisja Etyki Służbowej (COEC). HU: Urząd ds. Uczciwości. Kompetencje w zakresie weryfikacji oświadczeń o stanie majątkowym politycznej kadry kierowniczej wyższego szczebla zostały przekazane Urzędowi ds. Uczciwości w 2022 r. Procedura na podstawie rozporządzenia w sprawie warunkowości oraz węgierski plan odbudowy i zwiększania odporności obejmują ponadto reformy mające na celu rozszerzenie uprawnień Urzędu ds. Uczciwości o bezpośrednią weryfikację publicznych oświadczeń o stanie majątkowym wszystkich urzędników wysokiego ryzyka, których oświadczenia o stanie majątkowym są dostępne publicznie, oraz, w przypadku niepublicznych oświadczeń o stanie majątkowym, o możliwość zwrócenia się do właściwych organów o przeprowadzenie weryfikacji i uzyskanie wyników weryfikacji. Istnieją jeszcze dwa organy, które odgrywają rolę w zapobieganiu korupcji – Służba Obrony Narodowej i Urząd Ochrony Konstytucji. AT: Federalne Biuro Antykorupcyjne (BAK). PL: Centralne Biuro Antykorupcyjne. PT: krajowy mechanizm antykorupcyjny. RO: Krajowa Agencja ds. Etyki. SI: Komisja ds. Zapobiegania Korupcji. SE: stosuje się zdecentralizowane podejście do zapobiegania korupcji i SE powierzyła to zadanie wielu różnym agencjom i organom.
Wykres 59: Powoływanie organów specjalizujących się w zapobieganiu korupcji (*) (źródło: Komisja Europejska oraz krajowe punkty kontaktowe ds. zwalczania korupcji ( 123 ))
(*) W państwach członkowskich istnieje co najmniej jeden organ odgrywający pewną rolę w zapobieganiu korupcji. W celu zapewnienia przejrzystości i porównywalności na wykresie przedstawiono uprawnienia wyłącznie jednego organu wyspecjalizowanego w zapobieganiu korupcji na każde państwo członkowskie. Organy, których uprawnienia zostały przedstawione, wymieniono poniżej. W niektórych państwach członkowskich nie istnieją takie organy, natomiast w innych jest ich kilka. BE: Jednostka ds. Uczciwości Zawodowej w ramach federalnej służby publicznej ds. polityki i wsparcia (FOD BOSA/FPS BOSA). BG: Komisja ds. Zwalczania Korupcji i Przepadku Nielegalnego Majątku (CCCFIAP). CZ: Departament ds. Konfliktu Interesów i Walki z Korupcją (Ministerstwo Sprawiedliwości). IE: Komisja ds. Standardów w Urzędach Publicznych. Oddział Policji Krajowej ds. Przestępstw Gospodarczych również odgrywa rolę w zapobieganiu korupcji. EL: Krajowy Urząd ds. Przejrzystości. ES: Urząd ds. Konfliktu Interesów. FR: istnieją dwa organy antykorupcyjne – L'Agence française anticorruption i la Haute Autorité pour la transparence de la vie publique (HATVP). Pełnią one uzupełniające się funkcje w odniesieniu do zapobiegania korupcji. Na wykresie przedstawiono powoływanie AFA. HR: Komisja ds. Rozstrzygania Konfliktów Interesów. IT: Krajowy Urząd Antykorupcyjny. CY: niezależny Organ ds. Przeciwdziałania Korupcji. LV: Urząd Przeciwdziałania Korupcji i Jej Zwalczania. LT: istnieją dwa organy zajmujące się zapobieganiem korupcji – Specjalna Służba Śledcza (STT), która została uwzględniona na wykresie, oraz Główna Komisja Etyki Służbowej (COEC). HU: Urząd ds. Uczciwości. Prezes i wiceprezesi Urzędu ds. Uczciwości są powoływani przez Prezydenta Republiki na sześcioletnią kadencję na wniosek prezesa Państwowej Izby Obrachunkowej. AT: Federalne Biuro Antykorupcyjne (BAK). PL: Centralne Biuro Antykorupcyjne. PT: krajowy mechanizm antykorupcyjny. RO: Krajowa Agencja ds. Etyki. SI: Komisja ds. Zapobiegania Korupcji. SE: stosuje się zdecentralizowane podejście do zapobiegania korupcji i SE powierzyła to zadanie wielu różnym agencjom i organom.
Prokuratura odgrywa istotną rolę w systemie sądownictwa karnego oraz we współpracy między państwami członkowskimi w sprawach karnych. Właściwe funkcjonowanie prokuratury krajowej ma kluczowe znaczenie dla skutecznego przeciwdziałania przestępstwom, w tym przestępstwom gospodarczym i finansowym, takim jak pranie pieniędzy i korupcja. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości dotyczącym decyzji ramowej w sprawie europejskiego nakazu aresztowania ( 124 ) prokuraturę można uznać za organ sądowy państwa członkowskiego do celów wydania i wykonania europejskiego nakazu aresztowania zawsze, gdy może działać w sposób niezależny i nie jest narażona na ryzyko podlegania, bezpośrednio lub pośrednio, indywidualnym poleceniom lub instrukcjom ze strony organu władzy wykonawczej, takiego jak minister sprawiedliwości ( 125 ). Sposób organizacji prokuratury krajowej jest zróżnicowany na terytorium UE i nie obowiązuje żaden jednolity model w odniesieniu do wszystkich państw członkowskich. Rada Europy zauważyła, że powszechnie jednak dąży się do zwiększania niezależności prokuratury, a nie do tego, aby prokuratura była podporządkowana władzy wykonawczej lub z nią powiązana ( 126 ). Według Rady Konsultacyjnej Prokuratorów Europejskich sprawna i niezależna prokuratura, oddana sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości z zachowaniem praworządności i w poszanowaniu praw człowieka, stanowi jeden z filarów państwa demokratycznego ( 127 ).
Korupcja jest często złożonym przestępstwem i prowadzenie postępowań przygotowawczych w jej sprawie i jej ściganie może wymagać specjalizacji. Fakt ten został uznany również we wniosku Komisji dotyczącym dyrektywy w sprawie zwalczania korupcji za pomocą prawa karnego oraz w Konwencji Narodów Zjednoczonych przeciwko korupcji (UNCAC) ( 128 ). Na wykresie 60 przedstawiono zestawienie organów wyspecjalizowanych w prowadzeniu postępowań przygotowawczych dotyczących korupcji i ściganiu korupcji. Chociaż wszystkie państwa członkowskie zezwalają zwykłym organom policji i prokuraturze na prowadzenie postępowań przygotowawczych i ściganie niektórych form korupcji, wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem dwóch dysponują również pewną formą wyspecjalizowanej policji do prowadzenia dochodzeń w konkretnych sprawach dotyczących korupcji, na przykład gdy są one poważniejsze, bardziej złożone lub dotyczą określonej kategorii podejrzanych. Jeśli chodzi o ściganie korupcji, wszystkie państwa członkowskie z wyjątkiem siedmiu posiadają wyspecjalizowanych prokuratorów, którzy zajmują się takimi sprawami.
Wykres 60: Organy uczestniczące w prowadzeniu postępowań przygotowawczych dotyczących korupcji i ściganiu korupcji – przegląd (*) (źródło: Komisja Europejska oraz krajowe punkty kontaktowe ds. zwalczania korupcji ( 129 ))
Prokuratorzy wyspecjalizowani zajmują się ściganiem korupcji
Zwykli funkcjonariusze policji prowadzą postępowania przygotowawcze ws. korupcji
Prokuratorzy liniowi zajmują się ściganiem korupcji
Państwo członkowskie
Prokuratura
Policja
Wyspecjalizowani funkcjonariusze policji prowadzą postępowania przygotowawcze ws. korupcji
Wyspecjalizowani funkcjonariusze policji prowadzą postępowania przygotowawcze w sprawie korupcji
(*) ES: istnieją dwa organy ścigania specjalizujące się w postępowaniach przygotowawczych dotyczących korupcji – Policja Krajowa: Jednostka ds. Przestępczości Gospodarczej i Skarbowej (UDEF) – Cuerpo Nacional de Policía, Unidad Central de Delincuencia Económica y Fiscal (UDEF) oraz Straż Obywatelska: Centralna Jednostka Operacyjna (UCO) – Guardia civil, Unidad Central Operativa (UCO). IT: nie istnieją prokuratury specjalizujące się wyłącznie w prowadzeniu postępowań przygotowawczych dotyczących korupcji oraz ściganiu korupcji. Niektóre z nich dysponują jednak grupami roboczymi specjalizującymi się w przestępstwach przeciwko administracji publicznej, które mogą obejmować także korupcję.
Wykres 61 przedstawia procedury powoływania szefów prokuratur wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji (jeżeli istnieją). W 12 państwach członkowskich nie istnieją wyspecjalizowane prokuratury, a jeśli taka istnieje, powołanie jej szefa odbywa się w ramach normalnej procedury powoływania szefów prokuratur.
Wykres 61: Procedury powoływania szefów prokuratur wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji (*) (źródło: Komisja Europejska oraz krajowe punkty kontaktowe ds. zwalczania korupcji ( 130 ))
(*) Na wykresie przedstawiono wyłącznie państwa członkowskie, w których istnieje wyspecjalizowana prokuratura zajmująca się zwalczaniem korupcji, niezależnie od stopnia specjalizacji. Przedstawiono na nim inne informacje niż zestawienie na poprzednim wykresie, co daje bardziej ogólny przegląd specjalizacji. CZ: prokuratura wyższego szczebla. DK: Krajowa Specjalna Jednostka ds. Przestępczości. IE: Jednostka ds. Zwalczania Przekupstwa i Korupcji, Oddział Policji Krajowej ds. Przestępstw Gospodarczych. EL: Prokuratura ds. Finansowych. ES: Specjalne Biuro Prokuratury ds. Zwalczania Korupcji i Przestępczości Zorganizowanej. HR: Biuro Prokuratury, Urząd ds. Zwalczania Korupcji i Przestępczości Zorganizowanej (USKOK). Minister Sprawiedliwości i Administracji Publicznej oraz Biuro Prokuratury Republiki Chorwacji wydają opinię w ramach procedury powoływania. FR: Parquet national financier (PNF). CY: antykorupcyjna grupa zadaniowa ustanowiona w ramach kompetencji Prokuratury Generalnej, składająca się z wyspecjalizowanych urzędników z odpowiednich instytucji. LV: wydziały ds. koordynacji zwalczania korupcji Prokuratury Generalnej i prokuratury ds. dochodzeń w sprawie wykroczeń popełnionych przez osoby pełniące funkcję publiczną. NL: prokuratorzy zrzeszeni w Zespole Antykorupcyjnym Prokuratury pracują niezależnie na poziomie operacyjnym i funkcjonalnym. Wszystkich prokuratorów wybiera (i proponuje) prokuratura. Są oni powoływani dekretem królewskim, jednak jest to formalność (król nie ingeruje w procedurę wyboru prokuratorów). AT: Centralne Biuro Prokuratury ds. Zwalczania Przestępstw Gospodarczych i Korupcji (WKStA). PL: Departament do spraw Przestępczości Zorganizowanej i Korupcji Prokuratury Krajowej. PT: Prokuratura – Centralny Departament Postępowań Przygotowawczych i Ścigania (DCIAP). RO: Krajowy Wydział Antykorupcyjny SI: Wyspecjalizowana Prokuratura Krajowa Republiki Słowenii. SK: Urząd Prokuratora Wyspecjalizowanego. SE: Krajowa Jednostka Antykorupcyjna (NACU) (Riksenheten mot korruption).
Na wykresie 62 przedstawiono przegląd jednostek i organów, które zgłaszają kandydatów do powołania na stanowiska prokuratorów generalnych, oraz organów, które powołują prokuratorów generalnych, a także organów, z którymi przeprowadza się konsultacje.
Wykres 62: Proponowanie i powoływanie prokuratora generalnego (*) (źródło: Komisja Europejska oraz grupa ekspertów ds. prania pieniędzy i finansowania terroryzmu ( 131 ))
(*) BG: wstępne propozycje kandydatów przedkładane są przez co najmniej trzech członków Izby Prokuratorów Rady Sądownictwa i Ministra Sprawiedliwości. Po przeprowadzeniu procedury naboru zgromadzenie plenarne Rady Sądownictwa przesyła oficjalną propozycję jednego kandydata Prezydentowi Republiki, który następnie powołuje prokuratora generalnego. Prezydent ma prawo weta wobec zaproponowanego kandydata. Następnie zgromadzenie plenarne Rady Sądownictwa musi zagłosować ponownie nad listą zaproponowanych kandydatów. Jeśli ponownie wybiorą tego samego kandydata, Prezydent jest zobowiązany do jego powołania. CZ: Minister/Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje prokuratora generalnego, a rząd go powołuje. DK: Minister/Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje prokuratora generalnego, a rządowa komisja ds. zatrudniania go powołuje. DE: federalny prokurator generalny jest powoływany przez Prezydenta Niemiec na wniosek federalnego ministra sprawiedliwości, a wniosek ten wymaga zatwierdzenia przez Radę Federalną. EE: Rząd Republiki powołuje prokuratora generalnego na urząd na wniosek ministra właściwego dla danego obszaru, po rozpatrzeniu opinii Komisji Prawnej w parlamencie estońskim (Riigikogu). IE: komisja składająca się z prezesa Sądu Najwyższego, przewodniczącego Rady Izb Adwokackich (Bar Council), prezesa Towarzystwa Prawniczego (Law Society), sekretarza generalnego rządu i Dyrektora Generalnego Biura Rzecznika Generalnego (Attorney General) wybiera kandydatów do powołania po przeprowadzeniu otwartego konkursu i rozmowy kwalifikacyjnej. EL: Minister/Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje prokuratora generalnego, Rada Sądownictwa go powołuje, a następnie wydany zostaje dekret prezydencki. FR: wniosek w sprawie powołania: minister Sprawiedliwości podejmuje decyzję po uprzednim uzyskaniu niewiążącej opinii Rady Sądownictwa. HR: wniosek: instytucje rządowe i samorządowe; powołanie: parlament na podstawie opinii właściwej komisji parlamentarnej. IT: decyzja w sprawie powołania: w odpowiedzi na wniosek Rady Minister Sprawiedliwości wydaje dekret ministerialny w sposób pozbawiony uznaniowości co do niepowołania zaproponowanego kandydata na prokuratora generalnego. CY: prokuratora generalnego proponuje i mianuje głowa państwa. LV: wniosek w sprawie powołania: Rada Sądownictwa; decyzja w sprawie powołania: parlament. LT: wniosek w sprawie powołania: komisja ds. naboru prokuratorów (w skład której wchodzi dwóch prokuratorów nominowanych przez radę kolegialną, dwóch prokuratorów nominowanych przez prokuratora generalnego oraz trzech innych członków, z których każdy nominowany jest odpowiednio przez Prezydenta Republiki, przewodniczącego Seimas oraz premiera). LU: Minister/Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje prokuratora generalnego, a Wielki Książę go powołuje. Procedura zmieni się od dnia 1 lipca 2023 r., kiedy zacznie funkcjonować Rada Sądownictwa. NL: decyzje w sprawie powołania są podejmowane w drodze dekretu królewskiego (z obowiązkiem zastosowania się do wniosku o powołanie danego kandydata na stanowisko prokuratora). Decyzje w sprawie odwołania są podejmowane w drodze dekretu królewskiego. AT: wniosek w sprawie powołania: niezależny organ ds. personelu. decyzja w sprawie powołania: Prezydent Federalny powierza decyzję Ministrowi Sprawiedliwości. PL: Prokurator generalny jest również ministrem sprawiedliwości. Prokuratora generalnego powołuje i odwołuje Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej na wniosek premiera. RO: Minister/Ministerstwo Sprawiedliwości proponuje prokuratora generalnego, a głowa państwa go powołuje. SI: wniosek: Krajowa Rada Prokuratorów; powołanie: parlament po otrzymaniu opinii rządu. SK: jeden wniosek w sprawie wyboru kandydata na prokuratora generalnego może złożyć do Rady Narodowej poseł do parlamentu, minister sprawiedliwości, Publiczny Obrońca Praw, Rada Prokuratorów Republiki Słowackiej, organizacja zawodowa prawników, wydział prawa uniwersytetu z siedzibą w Republice Słowackiej oraz Instytut Państwa i Prawa Słowackiej Akademii Nauk. SE: nie istnieje żaden zaangażowany organ zgłaszający.
– Sądownictwo konstytucyjne –
Wymiar sprawiedliwości konstytucyjnej jest kluczowym elementem mechanizmów kontroli i równowagi w demokracji konstytucyjnej. Sądy konstytucyjne odgrywają kluczową rolę w skutecznym stosowaniu prawa UE, zapewniając integralność porządku prawnego UE i określając podstawowe zasady, które składają się na praworządność. Już w 1970 r. Trybunał Sprawiedliwości uznał tradycje konstytucyjne wspólne dla państw członkowskich za podstawę europejskiej ochrony praw podstawowych ( 132 ). Niedawno Trybunał Sprawiedliwości wskazał, że zasady państwa prawnego wypracowane w orzecznictwie Trybunału na podstawie traktatów Unii mają swoje źródło we wspólnych wartościach uznanych i stosowanych również przez państwa członkowskie w ich własnych porządkach prawnych ( 133 ).
Organizacja wymiaru sprawiedliwości, w tym ustanowienie, skład i funkcjonowanie trybunału konstytucyjnego, wchodzi w zakres kompetencji państw członkowskich ( 134 ). Ponadto trybunały konstytucyjne, jeśli istnieją, mogą, ale nie muszą być częścią wymiaru sprawiedliwości. Jak jednak wskazał Trybunał Sprawiedliwości, przy wykonywaniu tej kompetencji państwa członkowskie mają obowiązek dotrzymywać zobowiązań wynikających dla nich z prawa Unii, a w szczególności wartości, na których opiera się UE ( 135 ). Komisja Wenecka zauważyła również, że nie ma ogólnego wymogu ustanowienia trybunału konstytucyjnego ( 136 ). Wykres 63 przedstawia pierwszy przegląd poszczególnych rozwiązań przyjętych w państwach członkowskich w celu zapewnienia ochrony praw konstytucyjnych w najwyższej instancji.
Wykres 63: Najwyższa instancja sprawująca jurysdykcję konstytucyjną (*) (źródło: Komisja Europejska)
Państwo członkowskie
Trybunał Konstytucyjny
Sąd Najwyższy
Najwyższy Sąd Administracyjny
Rada Konstytucyjna
1 Należy przypomnieć, że 15 lutego 2023 r. Komisja podjęła decyzję o skierowaniu sprawy przeciwko Polsce do Trybunału Sprawiedliwości w związku z naruszeniem prawa UE przez Trybunał Konstytucyjny i jego orzecznictwo. Komisja uważa m.in., że Trybunał Konstytucyjny nie spełnia wymogu niezależnego i bezstronnego trybunału ustanowionego uprzednio na mocy ustawy w związku z nieprawidłowym powołaniem sędziów na już obsadzone stanowiska oraz z powodu nieprawidłowości związanych z powołaniem jego obecnego prezesa.
(*) Jurysdykcje uwzględnione na użytek niniejszego wykresu to: BE: Cour Constitutionnelle, Grondwettelijk Hof (Trybunał Konstytucyjny Belgii). BG: Конституционен съд на Република България (Trybunał Konstytucyjny Republiki Bułgarii). CZ: Ústavní soud (Trybunał Konstytucyjny Czech). DK: Højesteret (Sąd Najwyższy Danii). DE: Bundesverfassungsgericht (Federalny Trybunał Konstytucyjny). Wszystkie sądy są właściwe w zakresie przeprowadzania kontroli zgodności ustaw z konstytucją. Kontrola polega na sprawdzeniu, czy akt został przyjęty zgodnie z procedurą określoną w konstytucji i regulaminie parlamentu oraz czy treść aktu jest zgodna z konstytucją. EE: Riigihokus (Trybunał Konstytucyjny przy Sądzie Najwyższym i Sąd Najwyższy w pełnym składzie). IE: Cúirt Uachtarach na hÉireann (Sąd Najwyższy Irlandii). EL: Areios Pagos (Sąd Najwyższy) i Symvoulio Tis Epikrateias (Rada Stanu). Nie istnieje trybunał konstytucyjny. Każdy sędzia jest uprawniony do kontroli zgodności prawa z konstytucją (art. 87 ust. 2 konstytucji: „sędziowie podlegają wyłącznie Konstytucji i ustawom. w żadnym razie nie są obowiązani stosować się do postanowień wydawanych z naruszeniem Konstytucji”). ES: Tribunal Constitucional de España (Trybunał Konstytucyjny Hiszpanii). FR: Conseil Constitutionnel (Rada Konstytucyjna). HR: Ustavni sud Republike Hrvatske (Trybunał Konstytucyjny Republiki Chorwacji). IT: Corte Costituzionale (Trybunał Konstytucyjny). CY: Ανώτατο Δικαστήριο (Sąd Najwyższy Republiki Cypryjskiej). LV: Latvijas Republikas Satversmes tiesa (Trybunał Konstytucyjny Republiki Łotewskiej). LT: Lietuvos Respublikos Konstitucinis Teismas (Trybunał Konstytucyjny Republiki Litewskiej). LU: Cour constitutionnelle de Luxembourg (Trybunał Konstytucyjny Luksemburga). HU: Alkotmánybíróság (Trybunał Konstytucyjny Węgier). Wszystkie sądy mogą przeprowadzić kontrolę zgodności z konstytucją w odniesieniu do mających bezpośrednie zastosowanie traktatów. MT: Trybunał Konstytucyjny. NL: Hoge Raad der Nederlanden (Sąd Najwyższy Niderlandów) – Sąd Najwyższy Niderlandów pełni funkcje sądu kasacyjnego w sprawach cywilnych, karnych i podatkowych. AT: Verfassungsgerichtshof (Trybunał Konstytucyjny Austrii). PL: Trybunał Konstytucyjny. PT: Tribunal Constitucional (Trybunał Konstytucyjny). RO: Curtea Constituțională (Trybunał Konstytucyjny Rumunii). SI: Ustavno sodišče Republike Slovenije (Trybunał Konstytucyjny Republiki Słowenii) SK: Ústavný súd Slovenskej republiky (Trybunał Konstytucyjny Słowacji). FI: Korkein oikeus ja Korkein hallinto-oikeus (Sąd Najwyższy i Najwyższy Sąd Administracyjny Finlandii). W Finlandii nie istnieje trybunał konstytucyjny. Wszystkie sądy mogą przeprowadzać ex post kontrole zgodności z konstytucją w konkretnych sprawach, przy czym Sąd Najwyższy i Najwyższy Sąd Administracyjny są najwyższą instancją w każdej gałęzi sądownictwa. SE: Högsta Domstolen Högsta och Förvaltningsdomstolen (Sąd Najwyższy i Najwyższy Sąd Administracyjny Szwecji). Wszystkie sądy mogą kontrolować zgodność ustaw z konstytucją lub aktami prawnymi wyższej rangi podczas orzekania w konkretnych sprawach i muszą wyłączyć stosowanie wszelkich niezgodnych przepisów.
Kompetencje przypisane tym jurysdykcjom konstytucyjnym również się różnią i nie istnieją żadne normy europejskie mające zastosowanie w tym zakresie. Praktyka pokazuje, że w niektórych państwach członkowskich, poza swoją główną rolą polegającą na kontroli ustawodawstwa i norm, trybunały konstytucyjne zajmują się kontrolą projektów ustawodawczych (
137
). W niektórych przypadkach prawo krajowe umożliwia również osobom fizycznym i prawnym odwołanie się do jurysdykcji konstytucyjnych; prawo to może być ograniczone do przypadków domniemanej niekonstytucyjności ogólnie obowiązujących przepisów, natomiast w innych przypadkach może ono również obejmować prawo do kwestionowania poszczególnych aktów. Wykres 64 przedstawia przegląd poszczególnych kompetencji wykonywanych przez najwyższe jurysdykcje konstytucyjne państw członkowskich, koncentrując się na wybranym zestawie kompetencji powszechnie przypisywanych tym jurysdykcjom.
Wykres 64: Wybrane kompetencje najwyższych instancji sprawujących jurysdykcję konstytucyjną (*) (źródło: Komisja Europejska)
Kontrola zgodności z Konstytucją projektów aktów ustawodawczych
Kontrola zgodności z Konstytucją aktów ustawodawczych i innych powszechnie obowiązujących norm
Skarga konstytucyjna złożona przez osoby (fizyczne lub prawne) kwestionujące powszechnie obowiązującą normę zastosowaną w ich konkretnym przypadku
Skarga konstytucyjna złożona przez osoby (fizyczne lub prawne) kwestionujące pojedynczy akt wydany przez organy publiczne (w tym orzeczenia sądowe), który bezpośrednio wpływa na ich prawa
1 Należy przypomnieć, że 15 lutego 2023 r. Komisja podjęła decyzję o skierowaniu sprawy przeciwko Polsce do Trybunału Sprawiedliwości w związku z naruszeniem prawa UE przez Trybunał Konstytucyjny i jego orzecznictwo. Komisja uważa m.in., że Trybunał Konstytucyjny nie spełnia wymogu niezależnego i bezstronnego trybunału ustanowionego uprzednio na mocy ustawy w związku z nieprawidłowym powołaniem sędziów na już obsadzone stanowiska oraz z powodu nieprawidłowości związanych z powołaniem jego obecnego prezesa.
(*) CZ: kontrola ex ante dokonywana przez Trybunał Konstytucyjny ma miejsce wyłącznie w przypadku oceny zgodności traktatu międzynarodowego z konstytucją i ustawami konstytucyjnymi. Osoba fizyczna może zakwestionować ogólną normę przed Trybunałem Konstytucyjnym wyłącznie w ograniczonych okolicznościach. DK: wszystkie sądy mogą przeprowadzać kontrolę zgodności ustaw z konstytucją. Kontrola polega na sprawdzeniu, czy akt został przyjęty zgodnie z procedurą określoną w konstytucji i regulaminie parlamentu oraz czy treść aktu jest zgodna z konstytucją. IE: art. 26 konstytucji stanowi, że Prezydent Irlandii może kierować projekty ustaw do Sądu Najwyższego w celu uzyskania opinii na temat ich zgodności z konstytucją. EL: nie istnieje trybunał konstytucyjny. Każdy sędzia ma prawo i obowiązek kontroli zgodności ustaw z konstytucją (zdecentralizowana kontrola konstytucyjna). Sąd może wyłącznie stwierdzić, że ustawa będąca przedmiotem kontroli „nie ma zastosowania” w przedmiotowej sprawie. ES: Trybunał Konstytucyjny może wnosić wstępne skargi na niekonstytucyjność w odniesieniu do propozycji reform statutów autonomii. IT: każdy sędzia sądu powszechnego i administracyjnego może zakwestionować zgodność z konstytucją norm, które musi zastosować w rozpatrywanej sprawie. Państwo i władze regionalne mogą kierować kwestie zgodności z konstytucją bezpośrednio do Trybunału, twierdząc, że naruszono ich konstytucyjnie zagwarantowane kompetencje. LU: kontrola zgodności z konstytucją może zostać wszczęta, gdy strona zakwestionuje zgodność ustawy z konstytucją przed sądem powszechnym lub administracyjnym. CY: od lipca 2023 r. na Cyprze będzie istniał Trybunał Konstytucyjny (Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο). W ustawodawstwie przewidziano system kierowania pytań dotyczących zgodności ustawy z konstytucją przez sądy powszechne do Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny nie może rozpatrywać skarg indywidualnych. HU: o kontrolę ex ante projektów ustaw może wnioskować parlament lub Prezydent Republiki. Kontrolę ex post ustaw może zainicjować rząd, jedna czwarta członków parlamentu, Komisarz ds. Praw Podstawowych (rzecznik praw obywatelskich), prezes Kúria (Sądu Najwyższego) i Prokurator Generalny. NL: sądy powszechne mogą przeprowadzać zdecentralizowaną formę kontroli zgodności z konstytucją z uwagi na brak trybunału konstytucyjnego. Chociaż akty parlamentu nie mogą podlegać kontroli zgodności z konstytucją, kontrolę zgodności można przeprowadzić w odniesieniu do mających bezpośrednie zastosowanie traktatów. Wydział doradczy Rady Stanu zapewnia niezależne doradztwo w zakresie projektów ustaw, w tym w odniesieniu do ich zgodności z konstytucją. PT: kontrola ex post obejmuje kontrolę konstytucyjności w odniesieniu do zaniechania wprowadzenia środków ustawodawczych koniecznych do zastosowania norm konstytucyjnych. SI: na wniosek Prezydenta Republiki, rządu lub jednej trzeciej członków Zgromadzenia Narodowego Trybunał Konstytucyjny wydaje opinię na temat zgodności traktatu międzynarodowego z konstytucją w trakcie procesu ratyfikacji traktatu. Zgromadzenie Narodowe jest związane treścią opinii Trybunału Konstytucyjnego.
– Niezależność izb adwokackich i adwokatów w UE –
Adwokaci i ich samorządy zawodowe odgrywają fundamentalną rolę w zapewnianiu ochrony praw podstawowych i umacnianiu praworządności ( 138 ). Sprawiedliwy system wymiaru sprawiedliwości wymaga, aby adwokaci mieli swobodę wykonywania swojej działalności polegającej na doradzaniu klientom i ich reprezentowaniu. Przynależność adwokatów do wolnego zawodu oraz autorytet wynikający z tej przynależności przyczyniają się do zachowania niezależności, a izby adwokackie odgrywają istotną rolę w gwarantowaniu niezależności adwokatów. Normy europejskie wymagają m.in. swobody wykonywania zawodu prawnika i niezależności izb adwokackich. Normy te określają również podstawowe zasady postępowań dyscyplinarnych wobec prawników ( 139 ).
Wykres 65: Niezależność izb adwokackich i adwokatów, 2022 r. (*) (źródło: Komisja Europejska oraz CCBE ( 140 ))
(*) Na podstawie wyników badania państwa członkowskie mogły uzyskać maksymalnie 9 punktów. Badanie przeprowadzono na początku 2023 r. W przypadku pytania dotyczącego gwarancji poufności relacji adwokat/klient przyznawano 0,5 punktu za każdy w pełni uwzględniony scenariusz (przeszukiwanie i zajęcie danych elektronicznych przechowywanych przez adwokata, przeszukiwanie siedziby adwokata, przechwytywanie korespondencji między adwokatem a klientem, nadzór nad adwokatem lub jego siedzibą, kontrola podatkowa kancelarii prawnej i inne kontrole administracyjne). Za wszystkie pozostałe kryteria, które zostały w pełni spełnione, przyznawano 1 punkt. W przypadku niespełnienia kryterium nie przyznawano punktów. MT: odpowiedzi z 2020 r., dostosowane do nowej metodyki. EE: Ministerstwo Sprawiedliwości ma szerokie uprawnienia nadzorcze nad organizacją systemu pomocy prawnej. LT: zgodnie z ustawą o Izbie Adwokackiej Rada Izb Adwokackich może wszczynać postępowanie dyscyplinarne przeciwko prawnikom. Ustawa stanowi jednak również, że takie prawo przysługuje także Ministrowi Sprawiedliwości. Jeśli Minister Sprawiedliwości zdecyduje się wszcząć postępowanie dyscyplinarne przeciwko prawnikowi, Izba Adwokacka nie ma wpływu na takie postępowanie, a sprawa trafia bezpośrednio do sądu dyscyplinarnego. Ponadto sąd dyscyplinarny składa się z pięciu prawników, którzy są członkami Izby Adwokackiej. Trzech z nich jest wybieranych przez Walne Zgromadzenie Izby Adwokackiej, a kolejnych dwóch jest mianowanych przez Ministra Sprawiedliwości. PL: Ministerstwo Sprawiedliwości sprawuje nadzór nad Izbą Adwokacką, organizując egzaminy adwokackie i kontrolując system minimalnych kosztów zastępstwa procesowego. SI: postępowania dyscyplinarne prowadzone są wyłącznie w ramach samej Izby Adwokackiej. Od decyzji Komisji Dyscyplinarnej pierwszej instancji przysługuje odwołanie, które jest rozpatrywane przez Komisję Dyscyplinarną drugiej instancji. Nie istnieje możliwość odwołania się od decyzji Komisji Dyscyplinarnej drugiej instancji. Zasadę tę określono w art. 65 ustawy o adwokaturze: „Decyzje organów dyscyplinarnych Izby Adwokackiej podlegają wykonaniu”; SK: przede wszystkim to niezależna Komisja Nadzoru Słowackiej Izby Adwokackiej składa wniosek na podstawie skargi. Postępowanie dyscyplinarne może jednak wszcząć również Minister Sprawiedliwości, jeżeli „adwokat dopuścił się czynu, który w świetle dotychczas obowiązujących przepisów prawa można uznać za wykroczenie zawodowe, Przewodniczący Komisji Nadzoru lub Minister Sprawiedliwości (działający w charakterze wnioskodawcy) może złożyć wniosek o wszczęcie postępowania dyscyplinarnego na podstawie niniejszej ustawy do właściwego organu samorządu adwokackiego w terminie, który miał zastosowanie do wszczęcia postępowania dyscyplinarnego na podstawie dotychczas obowiązującego przepisu prawa”.
|
3.3.3. Podsumowanie niezależności sądów Niezależność sądów jest podstawowym elementem skutecznego systemu wymiaru sprawiedliwości. Jest ona istotna dla utrzymywania rządów prawa, sprawiedliwości postępowań sądowych i zaufania obywateli i przedsiębiorstw wobec systemu prawnego. Z tego powodu każdej reformie wymiaru sprawiedliwości powinno przyświecać poszanowanie praworządności i przestrzeganie norm europejskich w zakresie niezależności sądów. W tablicy wyników z 2023 r. zaprezentowano tendencje w postrzeganiu niezależności sądów przez ogół społeczeństwa i przedsiębiorstwa. W niniejszym wydaniu przedstawiono również nowe wskaźniki dotyczące powoływania prezesów Sądu Najwyższego i prokuratorów generalnych, organów zajmujących się zapobieganiem i zwalczaniem korupcji oraz najwyższych instancji wykonujących jurysdykcję konstytucyjną. Wskaźniki strukturalne same w sobie nie pozwalają na wyciągnięcie wniosków na temat niezależności organów sądowych państw członkowskich, ale stanowią ewentualne elementy, które mogą zostać uznane za punkt wyjścia do przeprowadzenia takiej analizy. a)W tablicy wyników z 2023 r. przedstawiono zmiany w zakresie postrzeganej niezależności na podstawie badań ogółu społeczeństwa (Eurobarometr FL519) i przedsiębiorstw (Eurobarometr FL520): oÓsme badanie Eurobarometr przeprowadzone wśród ogółu społeczeństwa (wykres 49) pokazało, że postrzeganie niezależności jest lepsze w 15 państwach członkowskich w porównaniu z 2016 r. W porównaniu z 2016 r. postrzeganie niezależności w opinii ogółu społeczeństwa jest lepsze w ośmiu państwach członkowskich stojących w obliczu szczególnych wyzwań. W porównaniu z rokiem ubiegłym postrzeganie niezależności w opinii ogółu społeczeństwa poprawiło się w 12 państwach członkowskich i w ośmiu państwach członkowskich stojących w obliczu szczególnych wyzwań, chociaż w dwóch państwach członkowskich poziom postrzeganej niezależności jest szczególnie niski. oÓsme badanie Eurobarometr przeprowadzone wśród przedsiębiorstw (wykres 51) pokazało, że postrzeganie niezależności jest lepsze w 12 państwach członkowskich w porównaniu z 2016 r. W porównaniu z rokiem ubiegłym postrzeganie niezależności w opinii przedsiębiorstw uległo jednak pogorszeniu w 13 państwach członkowskich oraz w dziewięciu państw członkowskich stojących w obliczu szczególnych wyzwań. W dwóch państwach członkowskich poziom postrzeganej niezależności pozostaje szczególnie niski. oWśród powodów postrzeganego braku niezależności sądów i sędziów najczęściej wskazywano ingerencje lub naciski instytucji rządowych i polityków, a w dalszej kolejności naciski ze strony interesów gospodarczych i innych szczególnych interesów. W porównaniu z poprzednimi latami oba te powody nadal odgrywają ważną rolę w dwóch państwach członkowskich, które wykazują bardzo niski poziom postrzeganej niezależności (wykresy 50 i 52). oWśród powodów dobrego postrzegania niezależności sądów i sędziów niemal cztery piąte przedsiębiorstw i ogółu społeczeństwa (odpowiednio 38 % i 42 % wszystkich respondentów) wskazało gwarancje zapewniane przez status i pozycję sędziów. b)Od 2022 r. w unijnej tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości przedstawia się wyniki badania Eurobarometr na temat tego, jak przedsiębiorstwa postrzegają skuteczność ochrony inwestycji przez prawo i sądy w odniesieniu do ich zdaniem nieuzasadnionych decyzji lub bezczynności państwa (wykres 53). Prowadzenie postępowania administracyjnego, stabilność i jakość procesu stanowienia prawa, jak również skuteczność sądów i ochrona własności są nadal kluczowymi czynnikami o porównywalnym znaczeniu dla zaufania do ochrony inwestycji (wykres 54). W porównaniu z ubiegłym rokiem zaufanie do ochrony inwestycji poprawiło się w 16 państwach członkowskich. c)Wykres 55 przedstawia zaktualizowany przegląd głównych uprawnień rad sądownictwa w krajach, w których takie organy istnieją. d)Wykresy 56–57 przedstawiają sytuację związaną z powoływaniem prezesów Sądu Najwyższego we wszystkich państwach członkowskich. Na wykresie 56 przedstawiono organy, które zgłaszają kandydatów do powołania na prezesów Sądu Najwyższego, oraz organy, które tych sędziów powołują. Wykres 57 przedstawia kompetencje władzy wykonawczej i parlamentu przy powoływaniu prezesów Sądów Najwyższych na podstawie propozycji organów zgłaszających kandydatów. e)Po raz pierwszy w tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości przedstawiono szereg wskaźników poświęconych konkretnie zwalczaniu korupcji. Na wykresach 58 i 59 przedstawiono porównanie uprawnień i sposobu powoływania organów specjalizujących się w zapobieganiu korupcji. Wykresy 60 i 61 przedstawiają pierwszy przegląd organów pod kątem ich specjalizacji w zwalczaniu korupcji oraz procedur powoływania zwierzchników prokuratur wyspecjalizowanych w zwalczaniu korupcji. f)Na wykresie 62 po raz pierwszy przedstawiono organy zaangażowane w powoływanie Prokuratorów Generalnych. g)Na wykresach 63 i 64, stanowiących nowość w tym wydaniu tablicy wyników, przedstawiono pierwszy przegląd poszczególnych rozwiązań przyjętych w państwach członkowskich w celu zapewnienia ochrony praw konstytucyjnych w najwyższych instancjach oraz ich wybranych kompetencji. h)Z wykresu 65 wynika, że choć w dziewięciu państwach członkowskich władza wykonawcza pełni w pewnym stopniu rolę nadzorczą wobec Izby Adwokackiej, niezależność adwokatów jest zasadniczo zagwarantowana, co zapewnia członkom izby adwokackiej swobodę w realizowaniu działań polegających na doradzaniu klientom i reprezentowaniu ich. |
4. WNIOSKI
Tablica wyników wymiaru sprawiedliwości z 2023 r. przedstawia zróżnicowany obraz skuteczności systemów wymiaru sprawiedliwości w państwach członkowskich. Pokazuje ona, że w wielu jurysdykcjach podejmowane są starania na rzecz poprawy wydajności, jakości i niezależności systemów wymiaru sprawiedliwości. Zapewnienie pełnego zaufania obywateli do systemów prawnych wszystkich państw członkowskich wciąż jednak pozostaje wyzwaniem. Informacje zawarte w tablicy wyników wymiaru sprawiedliwości przyczyniają się do monitorowania prowadzonego w ramach europejskiego mechanizmu praworządności i są uwzględniane w rocznym sprawozdaniu Komisji na temat praworządności.
Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1673 z dnia 23 października 2018 r. w sprawie zwalczania prania pieniędzy za pomocą środków prawnokarnych wyeliminuje przeszkody prawne, które mogą opóźniać ściganie tego przestępstwa, m.in. zasadę, zgodnie z którą ściganie prania pieniędzy może rozpocząć się dopiero wówczas, gdy zakończono postępowanie w sprawie powiązanego przestępstwa źródłowego. Państwa członkowskie miały dokonać wspomnianej transpozycji dyrektywy do 8 grudnia 2020 r.
Koszty zastępstwa procesowego oznaczają honorarium adwokatów z tytułu usług świadczonych na rzecz ich klientów.