1.

Het Hof is recentelijk meermaals verzocht om een prejudiciële beslissing over de beperking in de tijd van de door het Unierecht gewaarborgde bescherming van consumenten. ( 2 ) Na een aantal aspecten omtrent de vaststelling van een schending van consumentenrechten en de daaraan te verbinden gevolgen te hebben verduidelijkt, moet het Hof zich nu uitspreken over vragen betreffende het instellen van vorderingen die gericht zijn op het ongedaan maken van de gevolgen van een schending van die rechten.

2.

De onderhavige prejudiciële verwijzing ligt in de lijn van die rechtspraak. Met vier van de zes prejudiciële vragen verzoekt de verwijzende rechter het Hof immers om duidelijkheid te verschaffen zodat hij uitspraak kan doen over de verenigbaarheid met het Unierecht van de verjaringsregeling die op grond van het Slowaakse recht van toepassing is op vorderingen van consumenten.

3.

Op verzoek van het Hof zal deze conclusie zich beperken tot het onderzoek van de eerste twee prejudiciële vragen. Met deze vragen vraagt de verwijzende rechter naar de verenigbaarheid met het Unierecht van de nationale bepalingen die enerzijds voorzien in een verjaringstermijn van drie jaar, te rekenen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking zich heeft voorgedaan en anderzijds in een verjaringstermijn van tien jaar, die echter alleen van toepassing is indien de consument aantoont dat de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet.

4.

Artikel 6, lid 1, van richtlijn 93/13/EEG ( 3 ) luidt als volgt:

„De lidstaten bepalen dat oneerlijke bedingen in overeenkomsten tussen een verkoper en een consument onder de in het nationale recht geldende voorwaarden de consument niet binden en dat de overeenkomst voor de partijen bindend blijft indien de overeenkomst zonder de oneerlijke bedingen kan voortbestaan.”

5.

Richtlijn 2008/48/EG ( 4 ) heeft volgens artikel 1 tot doel bepaalde aspecten van de wettelijke en bestuursrechtelijke bepalingen van de lidstaten inzake consumentenkredietovereenkomsten te harmoniseren.

6.

Artikel 3, onder i), van richtlijn 2008/48 omschrijft het begrip „jaarlijks kostenpercentage” (JKP) als de „totale kosten van het krediet voor de consument, uitgedrukt in een percentage op jaarbasis van het totale kredietbedrag, indien toepasselijk te vermeerderen met de kosten bedoeld in artikel 19, lid 2”.

7.

Artikel 10 van richtlijn 2008/48, met het opschrift „In de kredietovereenkomst te vermelden informatie”, bepaalt in lid 2 ervan:

„In de kredietovereenkomst worden op duidelijke en beknopte wijze vermeld:

[…]

De aflossingstabel geeft de te betalen bedragen en de betalingstermijnen en voorwaarden aan; in de tabel wordt elke periodieke betaling uitgesplitst in afgelost kapitaal, op basis van de debetrentevoet berekende rente en, in voorkomend geval, bijkomende kosten; indien krachtens de kredietovereenkomst het rentepercentage niet vast is of de bijkomende kosten kunnen worden gewijzigd, wordt in de aflossingstabel op een duidelijke en beknopte wijze vermeld dat de gegevens van de tabel alleen gelden tot de wijziging van de debetrentevoet of van de bijkomende kosten overeenkomstig de kredietovereenkomst;

[…]”

8.

Op grond van § 53, lid 1, van de Občiansky zákonník (Slowaaks burgerlijk wetboek) zijn oneerlijke bedingen in een overeenkomst met een consument ongeldig.

9.

§ 107 van dit wetboek luidt als volgt:

„1)   Het recht op terugbetaling op grond van ongerechtvaardigde verrijking verjaart na een termijn van twee jaar, te rekenen vanaf het tijdstip waarop de betrokkene kennis heeft gekregen van de ongerechtvaardigde verrijking en heeft ontdekt wie zich ten nadele van hem heeft verrijkt.

2)   Het recht op terugbetaling op grond van ongerechtvaardigde verrijking verjaart uiterlijk na een termijn van drie jaar, en na een termijn van tien jaar ingeval de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet, te rekenen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking heeft plaatsgevonden.

[…]”

10.

§ 451, lid 2, van dit wetboek omschrijft „ongerechtvaardigde verrijking” als „een vermogensvoordeel dat is verkregen als gevolg van een prestatie zonder rechtsgrond, een prestatie op basis van een ongeldige rechtshandeling of een prestatie die is gebaseerd op rechtsgrond die niet meer bestaat, dan wel een vermogensvoordeel dat is verkregen uit oneerlijke bronnen”.

11.

Zákon č. 129/2010 Z. z. o spotrebiteľských úveroch a o iných úveroch a pôžičkách pre spotrebiteľov a o zmene a doplnení niektorých zákonov (wet nr. 129/2010 op het consumentenkrediet en andere kredieten en leningen aan consumenten en houdende wijziging van enkele wetten; hierna: „wet nr. 129/2010”), in de versie die van toepassing is op het hoofdgeding, heeft tot doel richtlijn 2008/48 om te zetten in Slowaaks recht.

12.

Volgens § 11, lid 1, van wet nr. 129/2010 wordt het consumentenkrediet „geacht zonder rente en kosten te zijn verleend” indien de desbetreffende overeenkomst niet de met name in § 9, lid 2, onder a) tot en met k), van die wet vereiste elementen bevat of ten nadele van de consument niet het juiste jaarlijkse kostenpercentage vermeldt.

13.

In de loop van 2011 heeft verzoeker in het hoofdgeding met de kredietinstelling PROFI CREDIT Slovakia s.r.o. een consumentenkredietovereenkomst gesloten voor een bedrag van 1500 EUR.

14.

Na de lening in haar geheel te hebben afgelost, te weten 3698,40 EUR, heeft verzoeker in het hoofdgeding in februari 2017 van een jurist vernomen dat het beding in de overeenkomst betreffende de kosten voor uitstel van aflossing oneerlijk was en dat hij niet correct was ingelicht over het JKP.

15.

In mei 2017 heeft verzoeker in het hoofdgeding een vordering ingesteld tot terugbetaling van de kosten die volgens hem ten onrechte waren geïnd. In haar verweer heeft PROFI CREDIT Slovakia aangevoerd dat het vorderingsrecht van betrokkene was verjaard.

16.

In hoger beroep ( 5 ) is de verwijzende rechter van oordeel dat bepaalde omstandigheden erop wijzen dat de betrokken kredietovereenkomst in verschillende opzichten in strijd kan zijn met de Unierechtelijke regels die van toepassing zijn op het gebied van consumentenkrediet. ( 6 )

17.

De eerste omstandigheid is dat PROFI CREDIT Slovakia volgens de litigieuze overeenkomst al vanaf de eerste dag van de contractuele relatie voor een bedrag van 367,49 EUR kosten in rekening kon brengen als tegenprestatie voor de mogelijkheid voor de consument om de aflossingen van de lening in de toekomst op te schorten. Wegens deze in rekening gebrachte kosten heeft verzoeker in het hoofdgeding niet het overeengekomen bedrag van 1500 EUR ontvangen, maar een resterend bedrag van 1132,51 EUR, ofwel een vermindering van 24 %, hoewel het niet zeker was dat die consument gebruik ging maken van de betaalde mogelijkheid om de aflossingen op te schorten. De verwijzende rechter geeft aan dat die kosten misbruik inhielden en lijkt van oordeel te zijn dat deze door de kredietgever in rekening waren gebracht op grond van een oneerlijk beding. Hij verwijst bovendien naar het arrest Radlinger en Radlingerová ( 7 ), waarin het Hof heeft geoordeeld dat artikel 10, lid 2, van richtlijn 2008/48 aldus moet worden uitgelegd dat het totale kredietbedrag en het bedrag van de kredietopneming alle aan de consument beschikbaar gestelde bedragen omvatten. Het Hof heeft verklaard dat hieronder niet de bedragen vallen die door de kredietgever worden bestemd voor de betaling van de aan het betrokken krediet verbonden kosten en die niet daadwerkelijk worden uitbetaald aan die consument.

18.

De tweede omstandigheid is dat het in de overeenkomst genoemde JKP (66,31 %) lager is dan het rentepercentage (70 %), hetgeen verband kan houden met het feit dat het JKP niet is berekend op basis van het daadwerkelijk door PROFI CREDIT Slovakia uitbetaalde bedrag. De verwijzende rechter wijst erop dat de onjuiste vermelding van het JKP naar Slowaaks recht wordt bestraft met het verlies van het recht van de kredietgever op betaling van de rente en de met de lening samenhangende kosten.

19.

Voorts geeft de verwijzende rechter aan dat de Slowaakse wettelijke regeling voor door consumenten ingestelde vorderingen voorziet in twee soorten verjaringstermijnen, te weten de subjectieve verjaringstermijn en de objectieve verjaringstermijn.

20.

De subjectieve verjaringstermijn bedraagt twee jaar en begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de consument kennis heeft gekregen van de ongerechtvaardigde verrijking. ( 8 ) Aan deze termijn lijkt in casu te zijn voldaan. Verzoeker in het hoofdgeding is immers in februari 2017 op de hoogte gesteld van de betrokken schade en heeft in mei 2017 zijn vordering ingesteld.

21.

De objectieve verjaringstermijn begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking daadwerkelijk heeft plaatsgevonden en de duur ervan varieert ( 9 ): volgens de Slowaakse wettelijke regeling bedraagt de verjaringstermijn tien jaar ingeval de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet en drie jaar ingeval een dergelijke opzet ontbreekt ( 10 ). Deze tweede termijn lijkt in casu al te zijn verlopen, aangezien meer dan drie jaar zijn verstreken tussen de betaling van de betrokken kosten (waarschijnlijk in de loop van 2011) en het instellen van de vordering door verzoeker in het hoofdgeding (in mei 2017).

22.

In dit verband geeft de verwijzende rechter aan dat de Slowaakse rechters de bepalingen inzake de verjaringstermijnen toepasten in het voordeel van de consumenten. Die rechters legden het opzettelijke karakter van de ongerechtvaardigde verrijking „soepel” uit en pasten bijgevolg de verjaringstermijn van tien jaar toe. Deze werkwijze kwam echter op losse schroeven te staan door de beslissing van de Najvyšší súd Slovenskej republiky (hoogste rechterlijke instantie van de Slowaakse Republiek) van 18 oktober 2018. Op grond van die beslissing, die met name is gebaseerd op een analogie met de definitie van „schuld” zoals genoemd in zákon 300/2005 Z.z., Trestný zákon (Slowaaks wetboek van strafrecht) ( 11 ), moet de verzoeker die zich beroept op de bijzondere objectieve verjaringstermijn van tien jaar – voor ongerechtvaardigde verrijking die berust op „opzet” – aantonen dat de kredietgever de intentie had om zich ten nadele van hem ongerechtvaardigd te verrijken. Wanneer een dergelijk bewijs ontbreekt, moet de algemene objectieve verjaringstermijn van drie jaar worden toegepast. Op grond van zákon č. 99/1963 Zb., Občiansky súdny poriadok (wet nr. 99/1963 houdende het wetboek van burgerlijke rechtsvordering), in de versie die van toepassing is op de feiten van het hoofdgeding, zijn de lagere rechters gehouden om zich te voegen naar de rechtspraak die is voortgekomen uit de beslissing van 18 oktober 2018.

23.

In die omstandigheden heeft de Krajský súd v Prešove (rechter in tweede aanleg Prešov, Slowakije) bij beslissing van 12 juni 2019, ingekomen bij het Hof op 25 juni 2019, de behandeling van de zaak geschorst en het Hof zes prejudiciële vragen gesteld, waarvan de eerste twee vragen – waarop het verzoek van het Hof ziet ( 12 ) – als volgt zijn geformuleerd:

24.

Met zijn eerste prejudiciële vraag wenst de verwijzende rechter in wezen te vernemen of de richtlijnen 93/13 en 2008/48, artikel 47 van het Handvest alsmede het doeltreffendheidsbeginsel zich verzetten tegen de toepassing op een vordering tot terugbetaling van prestaties die zijn verricht op grond van een oneerlijk beding, van een verjaringstermijn van drie jaar die begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking heeft plaatsgevonden, dat wil zeggen vanaf het tijdstip waarop die prestaties zijn verricht. Met zijn tweede vraag wenst deze rechter te vernemen of die Unierechtelijke handelingen en het doeltreffendheidsbeginsel zich ertegen verzetten dat een verjaringstermijn van tien jaar, die eveneens begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking heeft plaatsgevonden, enkel van toepassing is indien de consument aantoont dat die verrijking berust op opzet.

25.

De formulering van deze twee vragen kan aanleiding geven tot twijfel wat betreft de onderlinge samenhang ervan, de context waarvan zij deel uitmaken en het voorwerp ervan. Deze twijfels zijn overigens voor een deel terug te vinden in de opmerkingen van enkele partijen die de ontvankelijkheid van deze vragen betwisten. Ik zal daarom eerst enkele inleidende opmerkingen maken alvorens over te gaan tot de analyse van die vragen wat betreft de ontvankelijkheid en de inhoud ervan.

26.

Opgemerkt moet worden dat de onderlinge samenhang tussen de eerste en de tweede prejudiciële vraag niet erg duidelijk is.

27.

De verwijzende rechter stelt dat zijn tweede vraag alleen aan de orde komt als het antwoord op de eerste vraag ontkennend is. Hij is namelijk van oordeel dat de tweede vraag alleen behoeft te worden behandeld indien het Unierecht zich niet verzet tegen de toepassing van een verjaringstermijn van drie jaar, dat wil zeggen indien de verjaringstermijn van een door een consument ingestelde vordering tot terugbetaling drie jaar bedraagt vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking zich heeft voorgedaan.

28.

In het onderhavige geval lijkt het erop dat meer dan drie jaar is verstreken tussen de betaling van de betrokken kosten en het instellen van de vordering door verzoeker in het hoofdgeding. Voorts geeft de verwijzende rechter aan dat het voor verzoeker in het hoofdgeding in principe onmogelijk is om aan te tonen dat de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet en om in aanmerking te komen voor de objectieve verjaringstermijn van tien jaar.

29.

In die omstandigheden lijkt de objectieve verjaringstermijn van drie jaar al te zijn verstreken. Op grond van die termijn is de door verzoeker in het hoofdgeding ingestelde vordering tot terugbetaling a priori verjaard. Dit zou niet het geval zijn indien de nationale bepalingen waarin de objectieve verjaringstermijn van drie jaar is vastgelegd (eerste vraag) of eventueel die waarmee volgens de verwijzende rechter een buitensporige bewijslast wordt opgelegd in het kader van de objectieve verjaringstermijn van tien jaar (tweede vraag) niet aan verzoeker in het hoofdgeding konden worden tegengeworpen wegens de onverenigbaarheid ervan met het Unierecht. Uit de formulering van de vragen leid ik af dat de verwijzende rechter in het eerste geval lijkt te overwegen om op de door verzoeker in het hoofdgeding ingestelde vordering geen enkele objectieve verjaringstermijn van toepassing te achten. In het tweede geval daarentegen zou verzoeker in het hoofdgeding zich kunnen beroepen op de verjaringstermijn van tien jaar.

30.

Dientengevolge zal ik de eerste en de tweede prejudiciële vraag onderzoeken in de volgorde waarin zij door de verwijzende rechter zijn gesteld.

31.

In de eerste twee vragen van de verwijzende rechter worden geen andere Unierechtelijke handelingen genoemd dan het Handvest. Uit de uiteenzetting van de motivering van de prejudiciële verwijzing en met name uit de daarin aangehaalde rechtspraak van het Hof blijkt echter dat deze rechter van oordeel is dat de door partijen in het hoofdgeding gesloten kredietovereenkomst onder de werkingssfeer van de richtlijnen 93/13 en 2008/48 valt en dat de door verzoeker in het hoofdgeding ingestelde vordering betrekking heeft op deze richtlijnen. In dezelfde geest onderzoekt de Europese Commissie beide vragen in het licht van richtlijn 93/13 en doet de Slowaakse regering dit in het licht van de richtlijnen 93/13 en 2008/48.

32.

Teneinde deze twee vragen in hun context te plaatsen, dient te worden opgemerkt dat zij betrekking hebben op de grenzen van de procedurele autonomie van de lidstaten wat betreft de regels voor het instellen van vorderingen die gebaseerd zijn op een schending van de Unierechtelijke bepalingen op het gebied van consumentenbescherming.

33.

Noch in richtlijn 93/13 noch in richtlijn 2008/48 worden echter dergelijke regels vastgesteld. Op grond van het beginsel van procedurele autonomie staat het aan de interne rechtsorde van elke lidstaat om die vast te stellen, op voorwaarde evenwel dat die regels niet ongunstiger zijn dan die welke voor soortgelijke situaties naar nationaal recht gelden (gelijkwaardigheidsbeginsel) en dat zij de uitoefening van de door het Unierecht aan consumenten verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maken (doeltreffendheidsbeginsel).

34.

Allereerst moet ik nog erop wijzen dat de verwijzende rechter het Hof niet verzoekt om opheldering te verschaffen die hem in staat stelt uitspraak te doen over de vraag of de Slowaakse verjaringsregeling voldoet aan het gelijkwaardigheidsbeginsel. In elk geval wijst niets erop dat het gaat om een specifieke regeling voor vorderingen die op het Unierecht zijn gebaseerd. Er is derhalve geen enkele reden om aan te nemen dat het gelijkwaardigheidsbeginsel in casu niet is geëerbiedigd.

35.

Wat vervolgens het doeltreffendheidsbeginsel betreft, kan de formulering van de prejudiciële vragen de indruk wekken dat de verwijzende rechter het Hof verzoekt om zich uitsluitend in het kader van de tweede vraag uit te spreken over dit beginsel. De eerste vraag bevat immers geen uitdrukkelijke verwijzing naar dit beginsel. De verwijzende rechter verklaart echter in de inleidende zin van de tweede vraag dat deze vraag alleen wordt gesteld ingeval de objectieve verjaringstermijn van drie jaar in overeenstemming is met het doeltreffendheidsbeginsel.

36.

In die omstandigheden moeten de redenen die de verwijzende rechter ertoe hebben gebracht om deze twee vragen te stellen, worden onderzocht in het licht van zowel het doeltreffendheidsbeginsel als artikel 47 van het Handvest.

37.

Het Hof verwijst in zijn recente rechtspraak met betrekking tot de procedurele autonomie en richtlijn 93/13 veeleer naar het gelijkwaardigheidsbeginsel en het recht op een doeltreffende voorziening in rechte ( 13 ) – of een enkele keer naar een effectieve rechterlijke bescherming ( 14 ) – dan naar het gelijkwaardigheidsbeginsel en het doeltreffendheidsbeginsel. Bovendien is het moeilijk vast te stellen hoe de vereisten die voortvloeien uit artikel 47 van het Handvest zich verhouden tot die welke voortvloeien uit het doeltreffendheidsbeginsel in het kader van de richtlijnen op het gebied van consumentenbescherming. ( 15 )

38.

Echter, door in zijn rechtspraak te verwijzen naar het recht op een doeltreffende voorziening in rechte, heeft het Hof de focus gelegd op de vraag of de procedurele regels waarin het nationale recht voorziet, bezien in het licht van artikel 47 van het Handvest, leiden tot een niet te onderschatten risico dat de consument ervan wordt weerhouden om zijn rechten daadwerkelijk te doen gelden voor de rechter bij wie de verkoper de zaak aanhangig heeft gemaakt. ( 16 ) Zoals ik heb uiteengezet in het kader van de verjaringstermijnen ( 17 ), valt de in dit verband gevolgde benadering die is gebaseerd op het recht op een doeltreffende voorziening in rechte of op een effectieve rechterlijke bescherming, moeilijk te onderscheiden van die welke is gebaseerd op het doeltreffendheidsbeginsel. ( 18 )

39.

Desalniettemin ben ik van mening dat een beroep op het doeltreffendheidsbeginsel het best aansluit bij de problematiek van dergelijke termijnen, rekening houdend met het feit dat de verjaringsregeling in haar geheel moet worden beoordeeld, zoals die is vastgesteld door de nationale wetgever bij ontstentenis van bepalingen van afgeleid recht op het gebied van consumentenbescherming met betrekking tot vorderingen tot terugbetaling van prestaties die zijn verricht op basis van bedingen die strijdig zijn met het Unierecht.

40.

Om de hiervoor genoemde redenen zal ik de eerste en de tweede prejudiciële vraag onderzoeken in het licht van het doeltreffendheidsbeginsel.

41.

Er lijkt een zekere tegenstrijdigheid te bestaan tussen de formulering van de eerste vraag en die van de tweede vraag voor zover het gaat om de in deze vragen gegeven omschrijving van de vordering waarop de betrokken verjaringstermijnen van toepassing zijn.

42.

Immers, terwijl de eerste vraag uitdrukkelijk betrekking heeft op een verjaringstermijn die van toepassing is op een „recht van de consument op terugbetaling op grond van een oneerlijk beding”, verwijst de tweede vraag naar een verjaringstermijn die van toepassing is op een vordering die is gebaseerd op het feit dat de kredietgever niet het „exacte” JKP heeft vermeld, waardoor hij een voorschrift heeft geschonden en zich ongerechtvaardigd heeft verrijkt door rente te innen. In dit verband dient te worden opgemerkt dat enerzijds de verwijzende rechter verklaart dat in geval van een onjuiste vermelding van het JKP, aan de kredietgever een afschrikkende sanctie wordt opgelegd, te weten onder andere het verlies van het recht van de kredietgever op betaling van de kosten. Uit de nationale regeling blijkt dat hetzelfde geldt voor het recht van de kredietgever op betaling van de rente. Anderzijds vordert verzoeker in het hoofdgeding een sanctie – de terugbetaling van de kosten en, zoals de formulering van de tweede vraag doet vermoeden, de terugbetaling van de door de kredietgever geïnde rente.

43.

De eerste vraag kan derhalve in verband worden gebracht met richtlijn 93/13 en de tweede vraag met richtlijn 2008/48.

44.

Deze lezing van beide vragen is in overeenstemming met de inhoud van het verzoek om een prejudiciële beslissing. Immers, in de uiteenzetting van de motivering van de prejudiciële verwijzing geeft de verwijzende rechter aan dat het erop lijkt dat de regels inzake kredietverlening aan consumenten zowel door oneerlijke kosten als door een onjuist JKP worden geschonden. Deze rechter onderscheidt aldus twee redenen op grond waarvan de kredietovereenkomst tussen partijen in het hoofdgeding in strijd kan zijn met de Unierechtelijke regels die van toepassing zijn op het gebied van consumentenkrediet. ( 19 )

45.

Toch lijken de in de eerste twee prejudiciële vragen genoemde verjaringstermijnen van toepassing te zijn op één en dezelfde vordering die door verzoeker in het hoofdgeding bij de Slowaakse rechter is ingesteld. Deze vordering lijkt te vallen onder de Slowaakse regeling van de ongerechtvaardigde verrijking en ik ben van mening dat in de situaties zoals bedoeld in deze twee vragen, de reden waarom de verrijking ongerechtvaardigd is, dezelfde is. Wat betreft de tweede vraag moet aldus worden onderzocht of de richtlijnen 93/13 en 2008/48 de nadruk leggen op het opzettelijke karakter van de verrijking van de verkoper. Niet kan worden uitgesloten dat het litigieuze contractuele beding in casu gevolgen kan hebben die in strijd zijn met de richtlijnen 93/13 en 2008/48. Om die reden zal ik de twee vragen in het licht van beide richtlijnen onderzoeken.

46.

Allereerst zal ik de ontvankelijkheid van de eerste en de tweede prejudiciële vraag onderzoeken (B). Vervolgens zal ik, om een nuttig antwoord hierop te kunnen geven, in de eerste plaats algemene opmerkingen maken over de procedurele autonomie van de lidstaten met betrekking tot de verjaring van vorderingen tot terugbetaling in het kader van de richtlijnen op het gebied van consumentenbescherming (C) en zal ik in de tweede plaats deze vragen onderzoeken in de door de verwijzende rechter bepaalde volgorde (D en E).

47.

PROFI CREDIT Slovakia stelt dat de onregelmatigheid van de procedure die de verwijzende rechter heeft gevolgd om de vragen aan het Hof voor te leggen in het kader van een prejudiciële procedure, erin bestaande dat zij niet in de gelegenheid is gesteld om haar standpunt kenbaar te maken omtrent de redenen voor de schorsing van het hoofdgeding, heeft geleid tot schending van het recht van partijen op een eerlijk proces.

48.

Bovendien hebben met name de eerste en de tweede prejudiciële vraag in werkelijkheid betrekking op de uitlegging van nationaalrechtelijke regels, aangezien er geen Unierechtelijke bepalingen zijn die de verjaringsregelingen van de lidstaten harmoniseren. Voorts beperkt artikel 51 van het Handvest de toepassing van dit instrument tot de situaties waarin de lidstaten het recht van de Unie ten uitvoer brengen. Tot slot zijn deze vragen niet relevant voor de beslechting van het hoofdgeding.

49.

De Slowaakse regering is van mening dat, voor zover het verzoek om een prejudiciële beslissing de eerste vraag betreft, dit verzoek niet voldoet aan de vereisten van artikel 94, onder c), van het Reglement voor de procesvoering van het Hof. In dit verzoek wordt immers niet aangegeven om welke reden de verwijzende rechter twijfels heeft omtrent de verenigbaarheid van de algemene objectieve verjaringstermijn van drie jaar met het Unierecht. Bovendien bestaat er geen enkele reden om met name de tweede vraag te onderzoeken indien de eerste vraag niet-ontvankelijk is.

50.

Ik ben het oneens met de bedenkingen van PROFI CREDIT Slovakia alsook met die van de Slowaakse regering.

51.

Wat allereerst de twijfels van PROFI CREDIT Slovakia met betrekking tot de onregelmatigheid van de door de verwijzende rechter gevolgde procedure betreft, staat het niet aan het Hof om na te gaan of de verwijzingsbeslissing is vastgesteld met inachtneming van de nationale regels betreffende de rechterlijke organisatie en de procesgang. ( 20 )

52.

Wat vervolgens de bedenking van PROFI CREDIT Slovakia betreft dat de prejudiciële vragen geen betrekking hebben op het Unierecht, is het weliswaar zo dat de eerste twee vragen geen andere Unierechtelijke handelingen noemen dan het Handvest. Echter, zoals ik heb opgemerkt in de punten 31 tot en met 33 van deze conclusie, hebben deze twee vragen tot doel om duidelijkheid te verkrijgen, zodat de verwijzende rechter uitspraak kan doen over de verenigbaarheid met de richtlijnen 93/13 en 2008/48 van de nationale regels inzake de verjaringstermijnen die zijn vastgesteld op grond van het beginsel van procedurele autonomie. ( 21 )

53.

Uit vaste rechtspraak van het Hof volgt dat het uitsluitend een zaak is van de nationale rechter aan wie het geschil is voorgelegd en die de verantwoordelijkheid draagt voor de te geven rechterlijke beslissing om, gelet op de bijzonderheden van het geval, zowel de noodzaak van een prejudiciële beslissing voor het wijzen van zijn vonnis als de relevantie van de vragen die hij aan het Hof stelt, te beoordelen. ( 22 )

54.

Hieruit volgt dat er een vermoeden van relevantie rust op de door de nationale rechter gestelde vragen en dat het Hof alleen kan weigeren om uitspraak te doen over deze vragen wanneer blijkt dat de gevraagde uitlegging geen verband houdt met een reëel geschil of met het voorwerp van het hoofdgeding, het vraagstuk hypothetisch van aard is of wanneer het Hof niet beschikt over de gegevens, feitelijk en rechtens, die noodzakelijk zijn om een zinvol antwoord te geven op de gestelde vragen. Rekening houdend met de overwegingen in de punten 31 tot en met 33 van deze conclusie is hiervan in casu geen sprake.

55.

Wat tot slot de bedenking van de Slowaakse regering betreft, blijkt uit de uiteenzetting van de redenen die de verwijzende rechter ertoe hebben gebracht om de eerste vraag te stellen, hoewel die qua duidelijkheid te wensen overlaat, wel welke problemen aan die vraag ten grondslag liggen.

56.

Immers, zoals ik heb aangegeven in punt 29 van deze conclusie, is op de door verzoeker in het hoofdgeding ingestelde vordering in principe de objectieve verjaringstermijn van drie jaar van toepassing. Deze termijn lijkt in casu echter al te zijn verlopen. Om ervoor te zorgen dat deze vordering niet verjaart, moet die termijn worden aangemerkt als niet-inroepbaar tegen verzoeker in het hoofdgeding. Een dergelijke niet-inroepbaarheid kan voortvloeien uit de onverenigbaarheid van die termijn met het Unierecht. In dit verband wijst de verwijzende rechter erop dat in verhouding tot de verjaringstermijn van tien jaar door middel waarvan de Slowaakse rechters ervoor zorgden dat de bescherming van de consumenten in overeenstemming was met de rechtspraak die is voortgekomen uit het arrest Gutiérrez Naranjo e.a. ( 23 ), de termijn van drie jaar ongunstig is voor consumenten en hun rechten beperkt of hun die soms zelfs ontneemt. De verwijzende rechter lijkt aldus van oordeel dat de objectieve verjaringstermijn van drie jaar de uitoefening van de door het Unierecht aan consumenten verleende rechten in de praktijk onmogelijk kan maken of op zijn minst dat deze termijn leidt tot een niet te onderschatten risico dat de consument ervan wordt weerhouden om zijn rechten daadwerkelijk te doen gelden voor een nationale rechter.

57.

Zoals ik heb aangegeven in punt 33 van deze conclusie staat het, gezien het stilzwijgen van de Uniewetgever wat betreft de regels voor het instellen van vorderingen tot terugbetaling van bedragen die zijn geïnd op basis van contractuele bedingen die in strijd zijn met de richtlijnen 93/13 en 2004/48, aan de lidstaten om dergelijke regels vast te stellen. Zij kunnen aan die vorderingen dus verjaringstermijnen verbinden.

58.

Het is inderdaad zo dat het Hof in het arrest Gutiérrez Naranjo e.a. ( 24 ) heeft geoordeeld dat de vaststelling in rechte dat een contractueel beding oneerlijk is, in beginsel tot gevolg moet hebben dat de situatie waarin de consument rechtens en feitelijk zonder dat beding zou hebben verkeerd, wordt hersteld. Voorts heeft het Hof verklaard dat de verplichting voor de nationale rechter om een oneerlijk contractueel beding tot betaling van bedragen die onverschuldigd blijken te zijn, buiten toepassing te laten, in beginsel tot een terugbetalingsplicht leidt ter hoogte van deze zelfde bedragen.

59.

In mijn recente conclusie in de gevoegde zaken Raiffeisen Bank en BRD Groupe Société Générale ( 25 ) heb ik echter meerdere argumenten genoemd ter onderbouwing van de stelling dat dit arrest zich niet ertegen verzet dat vorderingen tot terugbetaling van de betalingen die zijn verricht op grond van oneerlijke bedingen, vatbaar zijn voor verjaring. In dit verband beperk ik mij ertoe in herinnering te brengen dat het Hof, dat zich moest uitspreken over nationale rechtspraak op grond waarvan de terugbetalingsplicht in de tijd werd beperkt, in dit arrest een onderscheid heeft gemaakt tussen de beperking in de tijd van de gevolgen van een uitlegging van een regel van Unierecht en de toepassing van een procedureregel, zoals een redelijke verjaringstermijn. ( 26 )

60.

Hetzelfde geldt voor andere arresten waarin het Hof heeft geoordeeld dat vorderingen tot terugbetaling die zijn gebaseerd op de richtlijnen 93/13 en 2008/48 vatbaar waren voor verjaring.

61.

Dit is het geval in het arrest OPR-Finance. ( 27 ) Het is juist dat het Hof heeft vastgesteld dat het doeltreffendheidsbeginsel zich verzet tegen de voorwaarde dat de sanctie van nietigheid van de kredietovereenkomst, met daaraan gekoppeld de verplichting om de hoofdsom terug te betalen, die van toepassing is ingeval de kredietgever de verplichting van artikel 8 van richtlijn 2008/48 niet nakomt, door de consument moet worden ingeroepen en wel binnen een termijn van drie jaar. Deze vaststelling moet echter worden bezien in het licht van de context van het geschil dat in die zaak ten grondslag lag aan de prejudiciële verwijzing. Immers, in het kader van dit geding, dat was gericht tegen een consument, mocht de verwijzende rechter de nietigheid van de kredietovereenkomst niet ambtshalve opwerpen en moest hij de vordering van de kredietgever derhalve toewijzen. Die situatie was te wijten aan het feit dat de onverenigbaarheid van de nationale regeling berustte op het verbod om ambtshalve onderzoek te verrichten naar de naleving van de verplichting van artikel 8 van richtlijn 2008/48. ( 28 )

62.

Hetzelfde geldt voor het arrest Cofidis ( 29 ), waarin het Hof in het kader van richtlijn 93/13 heeft geoordeeld dat een procesregel die de nationale rechter na het verstrijken van een vervaltermijn verbiedt om ambtshalve of naar aanleiding van een door een consument opgeworpen exceptie, vast te stellen dat een beding waarvan de verkoper de tenuitvoerlegging vordert, oneerlijk is, van dien aard is dat hij, in tegen consumenten ingestelde procedures, de toepassing van de bescherming die deze richtlijn hun beoogt te verlenen, uiterst moeilijk maakt.

63.

Wat betreft de Slowaakse regeling, zoals die in de onderhavige zaak is toegelicht door de verwijzende rechter, wijst niets erop dat ambtshalve onderzoek naar de onjuiste vermelding van het JKP niet is toegestaan wegens het verstrijken van de objectieve verjaringstermijnen, hetgeen de onderhavige prejudiciële verwijzing onderscheidt van die welke heeft geleid tot het arrest OPR-Finance. ( 30 ) Op grond van § 11, lid 1, van wet nr. 129/2010 lijkt een dergelijke vermelding automatisch te worden bestraft met de vrijstelling van rente en kosten.

64.

Voorts blijkt uit die regeling niet dat door het verstrijken van die objectieve verjaringstermijnen het de nationale rechter niet is toegestaan om het oneerlijke karakter van de contractuele bedingen ambtshalve aan te voeren, hetgeen de onderhavige prejudiciële verwijzing eveneens onderscheidt van die welke heeft geleid tot het arrest Cofidis. ( 31 ) Volgens § 53, lid 1, van het Slowaaks burgerlijk wetboek zijn oneerlijke bedingen in een met een consument gesloten overeenkomst immers ongeldig. Volgens de Commissie moet die bepaling aldus worden begrepen dat het gaat om een absolute nietigheid en dat een dergelijke nietigheid, volgens de Slowaakse doctrine, door de rechter in aanmerking wordt genomen zelfs bij het ontbreken van een verzoek van partijen en zonder enige beperking in de tijd. Hoe dan ook lijkt § 107 van het Slowaaks burgerlijk wetboek geen betrekking te hebben op vorderingen tot vaststelling van het oneerlijke karakter van contractuele bedingen, maar uitsluitend op vorderingen tot terugbetaling die vallen onder de regeling inzake ongerechtvaardigde verrijking.

65.

Het feit dat de lidstaten verjaringstermijnen mogen vaststellen voor vorderingen tot terugbetaling, betekent niet dat de handelingsvrijheid waarover zij in dit opzicht beschikken, onbeperkt is. De verjaringsregeling moet voldoen aan de vereisten die voortvloeien uit het doeltreffendheidsbeginsel. In de rechtspraak van het Hof is een aantal verduidelijkingen aangebracht ten aanzien van de naleving van dit beginsel met betrekking tot de verjaring van vorderingen op het gebied van consumentenbescherming. Aangezien ik onlangs in de gelegenheid ben geweest om die rechtspraak te analyseren in een context die vergelijkbaar is met die van de onderhavige zaak ( 32 ), beperk ik mij ertoe een beknopt overzicht te geven van de leringen die hieruit kunnen worden getrokken.

66.

Bij het onderzoek naar de verenigbaarheid van de nationale bepalingen met het doeltreffendheidsbeginsel moet in voorkomend geval rekening worden gehouden met de beginselen die aan het nationale stelsel van rechtspleging ten grondslag liggen, zoals de bescherming van de rechten van de verdediging, het rechtszekerheidsbeginsel en het goede verloop van de procedure. Zo mag van de consument een zekere mate van oplettendheid worden verwacht wat betreft de bescherming van zijn belangen zonder dat het doeltreffendheidsbeginsel wordt geschonden. Vanuit dit oogpunt zijn redelijke beroepstermijnen die op straffe van verval van recht in het belang van de rechtszekerheid zijn vastgesteld, niet van dien aard dat zij de uitoefening van de door de rechtsorde van de Unie verleende rechten in de praktijk onmogelijk of uiterst moeilijk maken. Een termijn kan echter niet worden beschouwd als een redelijke termijn indien zij leidt tot een niet te onderschatten risico dat een consument ervan wordt weerhouden om zijn rechten daadwerkelijk te doen gelden voor de door de verkoper aangezochte rechterlijke instantie. Met andere woorden, een redelijke termijn moet materieel toereikend zijn, zodat de consument zich kan voorbereiden en een doeltreffend rechtsmiddel kan instellen. ( 33 )

67.

Voorts kan het redelijke karakter van een termijn – en daarmee de overeenstemming ervan met het doeltreffendheidsbeginsel – niet uitsluitend op basis van de duur ervan worden bepaald. Het is van belang alle regels die betrekking hebben op deze termijn in aanmerking te nemen, en met name de gebeurtenis die de termijn doet ingaan. ( 34 )

68.

Tot slot is een verjaringstermijn, bezien in samenhang met alle relevante bepalingen, in overeenstemming met het doeltreffendheidsbeginsel indien die termijn is afgestemd op het specifieke karakter van het betrokken rechtsgebied teneinde de volle werking van de relevante bepalingen van het Unierecht niet teniet te doen.

69.

Het is in het licht van deze verduidelijkingen uit de rechtspraak dat de prejudiciële vragen moeten worden onderzocht. Meer bepaald moet worden vastgesteld of de naar Slowaaks recht geldende verjaringstermijnen kunnen worden beschouwd als redelijk in de zin van de rechtspraak van het Hof.

70.

Uit de toelichting van de verwijzende rechter blijkt dat de objectieve verjaringstermijn van drie jaar begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking zich daadwerkelijk heeft voorgedaan. Ik leid hieruit af dat de betaling die de consument heeft verricht met de bedoeling de overeenkomst na te komen, een gebeurtenis vormt die deze termijn doet ingaan. Deze termijn moet derhalve voor elke betaling die de consument tijdens de uitvoering van de overeenkomst verricht, apart worden berekend. ( 35 )

71.

Kredietovereenkomsten, zoals die tussen partijen in het hoofdgeding, hebben in beginsel een lange looptijd. De economische functie van kredietovereenkomsten bestaat immers, inter alia, in de directe verschaffing van een bepaald bedrag dat, verhoogd met kosten en rente, vervolgens geleidelijk aan door de kredietnemer wordt terugbetaald.

72.

Indien in dit verband elke door de kredietnemer verrichte betaling wordt aangemerkt als een gebeurtenis die de verjaringstermijn van drie jaar doet ingaan, is het mogelijk dat, in het kader van een overeenkomst met een looptijd van meer dan drie jaar, bepaalde vorderingen van die kredietnemer verjaard zijn voordat de overeenkomst ten einde loopt. ( 36 ) Dit geldt temeer voor de vorderingen die betrekking hebben op betalingen die direct na het sluiten van de overeenkomst zijn verricht, hetgeen voor verkopers aanleiding kan zijn om het grootste gedeelte van de betalingen die door hun cliënten moeten worden verricht, „naar voren te halen”.

73.

In die omstandigheden kan de verjaringsregeling de consumenten systematisch de mogelijkheid ontnemen om terugbetaling te vorderen van de betalingen die zijn verricht op grond van contractuele bedingen die in strijd zijn met de richtlijnen op het gebied van consumentenbescherming, voordat de betrokken overeenkomst ten einde loopt. Het mag immers niet worden uitgesloten dat een consument die niet volledig op de hoogte is van de onverenigbaarheid van de overeenkomst met het Unierecht en vreest dat de verkoper eventueel een vordering tegen hem instelt, geneigd zal zijn, zijn contractuele verplichtingen na te komen. In die omstandigheden lijkt het niet ongebruikelijk dat de consument informatie inwint bij een advocaat of een juridisch adviseur over een dergelijke onverenigbaarheid, nadat de overeenkomst is beëindigd. Dit is met name het geval voor overeenkomsten met een looptijd die zich over een groot aantal jaren uitstrekt, waarbij geen sprake is van een zodanig lange periode dat van de consument mag worden verwacht dat hij, blijk gevend van een zekere mate van oplettendheid wat betreft de bescherming van zijn belangen, informatie inwint over een dergelijke onverenigbaarheid.

74.

In het licht van het voorgaande moet worden aangenomen dat het doeltreffendheidsbeginsel zich verzet tegen een nationale regeling of een uitlegging daarvan op grond waarvan de verjaringstermijn van drie jaar die van toepassing is op vorderingen tot terugbetaling die zijn gebaseerd op oneerlijke contractuele bedingen in de zin van richtlijn 93/13 en/of op contractuele bedingen die in strijd zijn met de in richtlijn 2008/48 gestelde vereisten, begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking zich daadwerkelijk heeft voorgedaan.

75.

Gelet op het antwoord op de eerste vraag, behoeft de tweede vraag niet te worden beantwoord, aangezien die enkel is gesteld voor het geval de eerste vraag ontkennend zou worden beantwoord. Ik ga echter verder met mijn onderzoek voor het geval dat het Hof het niet eens zou zijn met mijn analyse van de eerste vraag.

76.

In het kader van de contextualisering van het probleem dat met de tweede vraag aan de orde wordt gesteld, moet worden opgemerkt dat de verjaringstermijn van tien jaar, anders dan de objectieve verjaringstermijn van drie jaar, op grond van het Slowaakse recht uitsluitend van toepassing is indien wordt aangetoond dat de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet. Het lijkt derhalve niet te gaan om een algemene verjaringstermijn, die in beginsel van toepassing is, maar om een bijzondere termijn.

77.

Hiervan uitgaande wijst de Slowaakse regering erop dat de tweede vraag, die alleen wordt gesteld ingeval de algemene objectieve verjaringstermijn van drie jaar verenigbaar blijkt met de Unierechtelijke vereisten, niet relevant is omdat de bijzondere verjaringstermijn van tien jaar een extra voordeel biedt, dat in theorie misschien niet eens bestaat. In elk geval verzet het Unierecht zich volgens de Slowaakse regering niet tegen een nationale regeling die aan een dergelijk voordeel de voorwaarde verbindt dat de consument aantoont dat de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet. Bovendien wordt aan deze overweging geen afbreuk gedaan door het door de verwijzende rechter genoemde arrest CA Consumer Finance ( 37 ), aangezien de situatie die tot dit arrest heeft geleid niet vergelijkbaar is met die van de onderhavige zaak.

78.

De Commissie voert aan dat een situatie waarin de consument de opzettelijke fout van de kredietgever moet aantonen opdat de objectieve verjaringstermijn van tien jaar van toepassing is, in strijd is met het Unierecht op het gebied van consumentenbescherming.

79.

Zij betoogt om te beginnen dat een beding oneerlijk is in de zin van artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 wanneer daarover niet afzonderlijk is onderhandeld, en dit beding, in strijd met het vereiste van goede trouw, leidt tot een aanzienlijke verstoring van het evenwicht ten nadele van de consument. De Commissie leidt uit deze bepaling af dat alleen de kredietgever aansprakelijk is voor het bestaan van een oneerlijk contractueel beding en dat het bestaan van dit beding veronderstelt dat die kredietgever niet te goeder trouw heeft gehandeld.

80.

Onder verwijzing naar het arrest Karel de Grote – Hogeschool Katholieke Hogeschool Antwerpen ( 38 ), geeft de Commissie vervolgens aan dat het feit dat op de consument de verplichting rust om aan te tonen dat aan de voorwaarden voor toepassing van een langere verjaringstermijn dan drie jaar is voldaan, in strijd is met hetgeen het Hof heeft geoordeeld, namelijk dat, gelet op de aard en het gewicht van het openbare belang waarop de door richtlijn 93/13 aan de consument verleende bescherming berust, artikel 6 ervan moet worden beschouwd als een norm die gelijkwaardig is aan de nationale regels die in de interne rechtsorde als regels van openbare orde gelden.

81.

Tot slot is de Commissie, anders dan de Slowaakse regering, van mening dat het arrest CA Consumer Finance ( 39 ) relevant is in het kader van de onderhavige zaak.

82.

Bijgevolg hebben de twijfels van de verwijzende rechter ten aanzien van het antwoord op de tweede vraag betrekking op drie kwesties waarover partijen het oneens zijn: de rol van opzet in de door de richtlijnen 93/13 en 2008/48 ingevoerde stelsels, het naast elkaar bestaan van objectieve verjaringstermijnen in het Slowaakse recht en de relevantie van het arrest CA Consumer Finance. ( 40 )

83.

De argumenten van de Commissie die betrekking hebben op artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 lijken te berusten op een uitlegging van die richtlijn volgens welke het bestaan van een oneerlijk contractueel beding, in het door die richtlijn ingevoerde stelsel, veronderstelt dat de verkoper dit beding met opzet heeft opgenomen in de met een consument gesloten overeenkomst.

84.

Het klopt dat het criterium betreffende de goede trouw (of veeleer de afwezigheid daarvan) is opgenomen in artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13. Dit criterium wordt echter geenszins gebruikt om de psychologische factoren weer te geven die een rol spelen bij het sluiten van een overeenkomst. Deze bepaling verwijst immers naar dit criterium om het resultaat te beschrijven waartoe een contractueel beding moet leiden om als oneerlijk te worden beschouwd. Om de bewoordingen van die bepaling te gebruiken, een dergelijk beding moet een aanzienlijke verstoring van het evenwicht veroorzaken, in strijd met de goede trouw.

85.

Het gaat derhalve niet om een subjectief criterium, maar om een objectief criterium. ( 41 ) Die uitlegging komt overeen met de zestiende overweging van richtlijn 93/13, waarin de nadruk wordt gelegd op de objectieve aspecten van de beoordeling van het vereiste van de goede trouw. ( 42 ) In dit verband heeft het Hof herhaaldelijk geoordeeld dat de nationale rechter, met betrekking tot dit vereiste, dient na te gaan of de verkoper, door op eerlijke en billijke wijze te onderhandelen met de consument, redelijkerwijs ervan kon uitgaan dat de consument een dergelijk beding zou aanvaarden indien daarover afzonderlijk was onderhandeld. ( 43 )

86.

Het klopt ook dat artikel 3, lid 1, van richtlijn 93/13 bepaalt dat over een oneerlijk beding nooit afzonderlijk is onderhandeld. Hieruit volgt dat de consument geen invloed heeft op het opnemen van een oneerlijk beding in de overeenkomst en op de inhoud van dit beding. Men zou beslist kunnen beweren dat daarentegen alleen de verkoper invloed heeft op deze twee aspecten. Daaruit kan evenwel niet worden afgeleid dat die richtlijn vereist dat de verkoper het oneerlijke beding met opzet in de met de consument gesloten overeenkomst heeft opgenomen of dat die richtlijn een dergelijk vermoeden invoert.

87.

In het door richtlijn 93/13 ingestelde stelsel is opzet bij het opnemen van een oneerlijk beding in de overeenkomst of het veroorzaken van een aanzienlijke verstoring van het evenwicht ten nadele van de consument niet relevant. Een dergelijk stelsel versterkt de consumentenbescherming, omdat het de mogelijkheid zelf uitsluit om een discussie aan te gaan over de vraag of de verkoper handelt in strijd met artikel 6 van die richtlijn en eventueel of hij erin slaagt om het hierin bepaalde vermoeden te weerleggen. ( 44 ) De aansprakelijkheid van de verkoper moet immers worden aangemerkt als objectieve aansprakelijkheid vanwege het enkele feit dat hij gebruikmaakt van een oneerlijk beding.

88.

Bovendien, gesteld al dat het door richtlijn 93/13 ingevoerde stelsel berust op het idee dat de opzettelijke fout van de verkoper een voorwaarde is voor het oneerlijke karakter van een contractueel beding, dan nog komt een dergelijke fout in de zin van die richtlijn niet noodzakelijkerwijs overeen met het begrip „opzettelijke fout” in de zin van het recht van een lidstaat. Bijgevolg houdt het bestaan van een oneerlijk beding in de zin van die richtlijn niet noodzakelijkerwijs in dat aan de naar Slowaaks recht vereiste voorwaarden voor toepassing van de objectieve verjaringstermijn van tien jaar is voldaan.

89.

Hetzelfde geldt voor artikel 10, lid 2, van richtlijn 2008/48, waaruit blijkt dat de onjuiste vermelding van het JKP in strijd is met die bepaling, zonder dat de opzet van de verkoper van invloed is op zijn rechten of die van de consument.

90.

Dientengevolge is het door richtlijn 93/13 ingevoerde stelsel niet gebaseerd op het idee dat elk oneerlijk beding het gevolg is van een opzettelijke of foutieve gedraging van de verkoper. Deze richtlijn vereist dus niet dat de consument zich kan beroepen op een bijzondere verjaringstermijn die van toepassing is wanneer de ongerechtvaardigde verrijking berust op opzet. Hetzelfde geldt voor het door richtlijn 2008/48 ingevoerde stelsel en de onjuiste vermelding van het JKP.

91.

De Slowaakse regering en de Commissie leggen de nadruk op het feit dat de objectieve verjaringstermijn van tien jaar een aanvullende termijn is ten opzichte van die van drie jaar. Zij zijn het met elkaar oneens over de gevolgen die het naast elkaar bestaan van die termijnen heeft op de verenigbaarheid van de langere termijn met het Unierecht.

92.

Ervan uitgaande dat de algemene verjaringstermijn van drie jaar, afzonderlijk beschouwd, de uitoefening van de door het Unierecht aan consumenten verleende rechten in de praktijk niet onmogelijk of uiterst moeilijk maakt ( 45 ), is het moeilijk voor te stellen dat een bijzondere verjaringstermijn van tien jaar, die een aanvulling vormt op die van drie jaar, niet aan de vereisten van het doeltreffendheidsbeginsel voldoet.

93.

Immers, in alle gevallen waarin de vraag rijst of een nationale bepaling in overeenstemming is met het doeltreffendheidsbeginsel, moet worden onderzocht welke plaats dit voorschrift in de gehele procedure inneemt en welk verloop en welke bijzonderheden deze procedure voor de verschillende nationale instanties heeft. In het kader van het toezicht op de naleving van dit beginsel moet rekening worden gehouden met alle regels die betrekking hebben op een verjaringstermijn. ( 46 ) In het verlengde van deze redenering kan in het kader van een dergelijk toezicht niet voorbij worden gegaan aan het feit dat het gaat om een verjaringstermijn die een aanvulling vormt op een algemene verjaringstermijn waarvan is vastgesteld dat die in overeenstemming is met het doeltreffendheidsbeginsel.

94.

Bovendien kunnen de aard en het gewicht van het openbare belang waarop de door richtlijn 93/13 aan de consument verleende bescherming berust, anders dan de Commissie beweert, geen afbreuk doen aan de overweging dat het niet erg waarschijnlijk is dat een bijzondere verjaringstermijn van tien jaar, in aanvulling op de termijn van drie jaar die in overeenstemming is met het doeltreffendheidsbeginsel, niet voldoet aan de door dit beginsel gestelde vereisten. Wanneer het vanuit Unierechtelijk oogpunt niet relevant is of de verkoper zich met opzet heeft verrijkt ( 47 ), moet worden geoordeeld dat het Unierecht niet vereist dat een consument zich, in geval van verrijking die berust op opzet, moet kunnen beroepen op een bijzondere verjaringstermijn, die langer is dan de algemene verjaringstermijn.

95.

In het arrest CA Consumer Finance ( 48 ) heeft het Hof geoordeeld dat richtlijn 2008/48 zich verzet tegen een nationale wettelijke regeling volgens welke de bewijslast betreffende de niet-nakoming van de bij de artikelen 5 en 8 ervan opgelegde verplichtingen (verstrekken van precontractuele informatie en beoordeling van de kredietwaardigheid van de consument) op de consument rust, omdat een dergelijke regeling in strijd is met het doeltreffendheidsbeginsel. Het Hof heeft in de eerste plaats opgemerkt dat de consument immers niet beschikt over de middelen om aan te tonen dat de kredietgever zijn verplichtingen niet is nagekomen. In de tweede plaats heeft het Hof aangegeven dat de doeltreffende uitoefening van de door die richtlijn verleende rechten wordt verzekerd door een nationale regel volgens welke de kredietgever voor de rechter in beginsel moet aantonen dat hij die verplichtingen naar behoren is nagekomen. ( 49 )

96.

Allereerst moet ik opmerken dat in het arrest CA Consumer Finance ( 50 ) de context van het juridische probleem betreffende de bewijslast anders was dan die van de onderhavige zaak. Evenals in het arrest OPR-Finance ( 51 ), dat ik kort heb behandeld in punt 61 van deze conclusie, ging het om een vordering die de verkoper had ingesteld tegen de consument.

97.

Voorts betrof het juridische probleem betreffende de bewijslast waar het in dit arrest om ging, de nalatigheid van de verkoper die als grondslag kon dienen voor een vordering van de consument of voor een door de nationale rechter ambtshalve opgeworpen exceptie. Het opzettelijke karakter van het gedrag van de verkoper is daarentegen niet relevant in de door de richtlijnen 93/13 en 2008/48 ingevoerde stelsels, voor zover deze laatste richtlijn de onjuiste vermelding van het JKP betreft.

98.

Ingeval het Hof van oordeel is dat de objectieve verjaringstermijn van drie jaar, waarop de eerste vraag betrekking heeft, in omstandigheden zoals die van de onderhavige zaak geen probleem vormt vanuit het oogpunt van het doeltreffendheidsbeginsel, geef ik in overweging te beslissen dat dit beginsel zich in de regel ook niet verzet tegen een objectieve verjaringstermijn van tien jaar, in aanvulling op die van drie jaar, waarop de tweede vraag betrekking heeft.

99.

Dit gezegd zijnde en onverminderd de hiervoor gemaakte aanvullende opmerkingen met betrekking tot de tweede vraag, blijf ik bij het standpunt dat ik in punt 74 van deze conclusie naar voren heb gebracht.

100.

In het licht van het voorgaande geef ik het Hof in overweging de eerste en de tweede prejudiciële vraag van de Krajský súd v Prešove (rechter in tweede aanleg Prešov, Slowakije) als volgt te beantwoorden:

„Het doeltreffendheidsbeginsel verzet zich tegen een nationale regeling of een uitlegging daarvan op grond waarvan de verjaringstermijn van drie jaar die van toepassing is op vorderingen tot terugbetaling die zijn gebaseerd op oneerlijke contractuele bedingen in de zin van richtlijn 93/13/EEG van de Raad van 5 april 1993 betreffende oneerlijke bedingen in consumentenovereenkomsten en/of op contractuele bedingen die in strijd zijn met de vereisten van richtlijn 2008/48/EG van het Europees Parlement en de Raad van 23 april 2008 inzake kredietovereenkomsten voor consumenten en tot intrekking van richtlijn 87/102/EEG van de Raad, begint te lopen vanaf het tijdstip waarop de ongerechtvaardigde verrijking zich daadwerkelijk heeft voorgedaan.”