1.

It-talba preżenti għal deċiżjoni preliminari tqajjem kwistjonijiet importanti u, sa ċertu punt, ġodda rigward il-kwistjoni jekk Stat Membru huwiex obbligat li jipprovdi dritt ta’ appell ulterjuri meta qorti tal-appell tkun hija stess interpretat jew applikat id-dritt tal-Unjoni b’mod żbaljat. Hija tqajjem ukoll il-kwistjoni dwar liema rimedji oħrajn (jekk jeżistu) huma disponibbli għall-parti li ssofri danni fil-każ li ma hemm ebda dritt ta’ appell bħal dan.

2.

Din it-talba tikkonċerna b’mod iktar speċifiku l-interpretazzjoni tal-Artikoli 4(3) u 19(1) TUE u tal-Artikoli 2(1) u (2) u 267 TFUE, moqrija fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta tad-Drittijiet Fundamentali tal-Unjoni Ewropea (iktar ’il quddiem il-“Karta”). Hija tqajjem ukoll kwistjonijiet rigward l-interpretazzjoni korretta tal-Artikolu 1(1) u (3) u tal-Artikolu 2(1) tad-Direttiva tal-Kunsill 89/665/KEE tal‑21 ta’ Diċembru 1989 dwar il-koordinazzjoni tal-liġijiet, ir-regolamenti u d-dispożizzjonijiet amministrattivi rigward l-applikazzjoni tal-proċeduri ta’ reviżjoni għall-għoti ta’ kuntratti ta’ provvista pubblika u xogħlijiet pubbliċi ( 2 ), kif emendata, inter alia, bid-Direttiva 2007/66/KE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tal‑11 ta’ Diċembru 2007 ( 3 ).

3.

Din it-talba saret fil-kuntest ta’ proċeduri bejn Randstad Italia SpA (iktar ’il quddiem “Randstad”) u Umana SpA, Azienda USL (Unità Sanitaria Locale) Valle d’Aosta (l-Aġenzija tas-Saħħa Lokali tar-Reġjun ta’ Valle d’Aosta, l-Italja; iktar ’il quddiem “USL”), IN. VA SpA u Synergie Italia agenzia per il lavoro SpA (iktar ’il quddiem “Synergi”). Dawn il-proċeduri jikkonċernaw, minn naħa, l-esklużjoni ta’ Randstad minn proċedura għall-għoti ta’ kuntratt pubbliku u, min-naħa l-oħra, ir-regolarità ta’ din il-proċedura.

4.

Il-Qorti tal-Ġustizzja hija għaldaqstant għal darba oħra msejħa sabiex tiddeċiedi, fuq talba ta’ qorti Taljana, dwar il-portata tal-obbligu ta’ Stat Membru, stabbilit fl-Artikolu 1 tad-Direttiva 89/665, li jiżgura reviżjoni effettiva ta’ kuntratti pubbliċi fejn, fil-kuntest ta’ rikors għall-annullament tad-deċiżjoni dwar l-għoti ta’ kuntratt pubbliku, l-offerent rebbieħ iressaq kontrotalba kontra l-offerent mhux magħżul.

5.

Madankollu, din it-talba qiegħda ssir f’kuntest speċifiku u sensittiv fejn, minn naħa, il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat, l-Italja) jidher li għandu – tal-inqas fiż-żmien meta ntalab jiddeċiedi dwar it-tilwima inkwistjoni – xi diffikultà fl-applikazzjoni tal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja dwar dik il-kwistjoni u fejn, min-naħa l-oħra, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni, l-Italja) għandha dubji dwar il-portata tal-ġurisdizzjoni tagħha fejn jidħlu appelli minn sentenzi tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat), kif reċentement speċifikat mill-Corte costituzionale (il-Qorti Kostituzzjonali, l-Italja). Permezz ta’ din it-talba għal deċiżjoni preliminari, il-Qorti tal-Ġustizzja qiegħda għaldaqstant tintalab b’mod impliċitu sabiex tarbitra kunflitt bejn it-tliet qrati supremi Taljani.

6.

Il-premessi 17, 34 u 36 tad-Direttiva 2007/66 jipprovdu li:

[…]

[…]

7.

L-Artikolu 1 tad-Direttiva 89/665, fil-verżjoni attwali tiegħu, intitolat “Skop u disponibbiltà ta’ proċeduri ta’ reviżjoni”, jistipula li:

“1.   Din id-Direttiva tapplika għal kuntratti msemmija fid-Direttiva 2014/24/UE tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill [tas‑26 ta’ Frar 2014 dwar l-akkwist pubbliku u li tħassar id-Direttiva 2004/18/KE (ĠU 2014, L 94, p. 65),] sakemm tali kuntratti ma jkunx esklużi skont l-Artikoli 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 16, 17 u 37 ta’ dik id-Direttiva.

[…]

L-Istati Membri għandhom jieħdu l-miżuri meħtieġa sabiex jiżguraw illi, rigward kuntratti li jaqgħu fil-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva [2014/24] jew id-Direttiva 2014/23/UE [tal-Parlament Ewropew u tal-Kunsill tas‑26 ta’ Frar 2014 dwar l-għoti ta’ kuntratti ta’ konċessjoni (ĠU 2014, L 94, p. 1)], id-deċiżjonijiet meħuda mill-awtoritajiet kontraenti jistgħu jiġu riveduti b’mod effettiv u, b’mod partikolari, malajr kemm jista’ jkun f’konformità mal-kondizzjonijiet stabbiliti fl-Artikoli 2 sa 2f ta’ din id-Direttiva, għar-raġuni li dawn id-deċiżjonijiet ikunu kisru l-liġi tal-Unjoni fil-qasam tal-akkwist pubbliku jew ir-regoli nazzjonali li jittrasponu dik il-liġi.

[…]

3.   L-Istati Membri għandhom jiżguraw li l-proċeduri ta’ reviżjoni jkunu disponibbli, taħt regoli dettaljati li l-Istati Membri jistgħu jistabbilixxu, lil kwalunkwe persuna li jkollha jew kellha interess tikseb kuntratt partikolari u li jkun sarilha jew tkun tinsab fir-riskju li jsirilha dannu minħabba ksur allegat.”

8.

L-Artikolu 2 tad-Direttiva 89/665 huwa intitolat “Ħtiġijiet għall-proċeduri ta’ reviżjoni”. Skont l-ewwel żewġ paragrafi ta’ din id-dispożizzjoni:

“1.   L-Istati Membri għandhom jiżguraw li l-miżuri meħuda fir-rigward tal-proċeduri ta’ reviżjoni speċifikati fl-Artikolu 1 ikunu jinkludu dispożizzjoni għas-setgħat li:

2.   Is-setgħat speċifikati fil-paragrafu 1 u l-Artikoli 2d u 2e jistgħu jingħataw lil korpi separati responsabbli minn aspetti differenti tal-proċedura ta’ reviżjoni.”

9.

It-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana jipprovdi li:

“Appelli ta’ kassazzjoni minn deċiżjonijiet tal-Kunsill tal-Istat u tal-Corte dei conti (il-Qorti tal-Awdituri) jistgħu jiġu ppreżentati biss abbażi ta’ aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni.”

10.

Il-punt 1 tal-Artikolu 360(1) tal-Codice di procedura civile (il-Kodiċi tal-Proċedura Ċivili) jistipula li:

“Sentenzi mogħtija fl-appell jew f’istanza unika jistgħu jiġu kkontestati permezz ta’ appell ta’ kassazzjoni:

11.

L-ewwel u t-tieni paragrafu tal-Artikolu 362 tal-istess kodiċi jipprovdi li:

“1.   Jista’ jiġi ppreżentat appell ta’ kassazzjoni […] minn deċiżjoni mogħtija minn qorti speċjali fl-appell jew f’istanza unika, abbażi ta’ aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni ta’ dik il-qorti […]

2.   Dawn li ġejjin jistgħu jiġu appellati fil-kassazzjoni fi kwalunkwe ħin:

12.

L-Artikolu 91 tal-Codice del processo amministrativo (il-Kodiċi tal-Proċedura Amministrattiva) jistipula li:

“Sentenzi [tal-qrati amministrattivi] jistgħu jiġu kkontestati permezz ta’ appell, revoka, kontestazzjoni minn terz jew appell ta’ kassazzjoni abbażi ta’ aggravji marbuta biss mal-ġurisdizzjoni.”

13.

L-Artikolu 110 tal-istess kodiċi jipprovdi li:

“Jista’ jiġi ppreżentat appell ta’ kassazzjoni minn sentenza tal-Consiglio di Stat [il-Kunsill tal-Istat] abbażi ta’ aggravji marbuta biss mal-ġurisdizzjoni.”

14.

USL varat proċedura ta’ sejħa għal offerti b’valur ta’ iżjed minn EUR 12000000 bl-għan li tagħti kuntratt, abbażi tal-offerta li hija l-iktar vantaġġuża ekonomikament, lil aġenzija tal-impjieg għall-provvista temporanja ta’ persunal. L-awtorità kontraenti stipulat fid-dokumenti tas-sejħa għal offerti li offerti tekniċi għandhom jaqbżu “livell minimu” – stabbilit bħala 48 punt – u li offerenti li jingħataw inqas punti minn dan il-limitu jiġu esklużi.

15.

Tmien impriżi kompetituri pparteċipaw fil-proċedura tas-sejħa għal offerti, inkluż Randstad, assoċjazzjoni temporanja ta’ impriżi ffurmata minn Synergie u Umana (iktar ’il quddiem “TAU”), u Gi Group Spa. Wara li evalwa l-offerti tekniċi, il-kumitat għall-għoti tal-kuntratti għamel evalwazzjoni ekonomika tal-offerti ta’ TAU u ta’ Gi Group biss u eskluda lil Randstad peress li ma qabżitx il-livell minimu. Il-kuntratt eventwalment ingħata lil TAU fis‑6 ta’ Novembru 2018.

16.

Randstad ippreżentat rikors quddiem it-Tribunale Amministrativo Regionale della Valle d’Aosta (il-Qorti Amministrattiva Reġjonali tal-Valle d’Aosta, l-Italja) fejn ikkontestat l-esklużjoni tagħha talli naqset milli taqbeż il-livell minimu u kkontestat l-għoti tal-kuntratt lil TAU. Bl-intiża li terġa’ tiddaħħal fil-proċedura ta’ sejħa għal offerti, Randstad argumentat li l-punti li ngħatat kienu irraġonevoli, li l-kriterji ta’ evalwazzjoni ma kinux preċiżi, li kien hemm nuqqas ta’ motivazzjoni tal-marki, li l-ħatra u l-kompożizzjoni tal-kumitat għall-għoti tal-kuntratti kienu illegali, u li s-sejħa għal offerti ma kinitx tqassmet f’lottijiet.

17.

USL u TAU ddefendew din l-azzjoni, argumentaw li l-motivi ta’ Randstad kienu inammissibbli: huma sostnew li Randstad ma kellhiex locus standi biex tippreżenta r-rikors peress li, fi kwalunkwe każ, kienet ġiet eskluża mill-proċedura ta’ sejħa għal offerti.

18.

Permezz ta’ sentenza ppubblikata fil‑15 ta’ Marzu 2019, it-Tribunale Amministrativo Regionale della Valle d’Aosta (il-Qorti Amministrattiva Reġjonali tal-Valle d’Aosta) ċaħdet l-eċċezzjoni dwar ammissibbiltà, u kkunsidrat li Randstad kienet ipparteċipat fil-proċedura ta’ sejħa għal offerti b’mod leġittimu, sal-punt li kienet issodisfat ir-rekwiżiti, u kienet ġiet eskluża minn din il-proċedura wara evalwazzjoni negattiva tal-offerta tagħha, u għaldaqstant kellha locus standi biex tikkontesta l-eżitu tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti. Din il-qorti mbagħad eżaminat it-talbiet kollha mressqa fir-rikors u ċaħdithom abbażi tal-mertu tagħhom.

19.

Randstad ippreżentat appell mis-sentenza tat-Tribunale Amministrativo Regionale della Valle d’Aosta (il-Qorti Amministrattiva Reġjonali tal-Valle d’Aosta) quddiem il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat), fejn tenniet l-argumenti li kienet ressqet fl-ewwel istanza. Synergie u Umana ppreżentaw appell inċidentali, fejn ikkontestaw is-sentenza tal-Qorti Amministrattiva Reġjonali sa fejn din il-qorti qieset li t-talbiet ta’ Randstad kienu ammissibbli u eżaminathom fis-sustanza tagħhom, meta skonthom dawn tressqu minn persuna li ma kellhiex locus standi, peress li kienet ġiet eskluża mill-proċedura ta’ sejħa għal offerti.

20.

Permezz ta’ sentenza ppubblikata fis‑7 ta’ Awwissu 2019, il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) ċaħad l-aggravju prinċipali li permezz tiegħu Randstad ikkontestat l-għoti ta’ punti insuffiċjenti u laqa’ l-appell inċidentali. B’mod partikolari, il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) biddel parzjalment is-sentenza appellata u ddeċieda li Randstad ma kellhiex locus standi peress li kienet ġiet eskluża mill-proċedura ta’ sejħa għal offerti. Minn dan irriżulta li l-Qorti Amministrattiva Reġjonali għalhekk ma kellhiex teżamina s-sustanza tat-talbiet l-oħra li tressqu fir-rikors prinċipali.

21.

Skont il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat), ladarba kienet ġiet eskluża mill-proċedura ta’ sejħa għal offerti Randstad ma kellhiex locus standi, peress li kellha interess purament fattwali, bħal kull operatur ieħor fis-settur li ma kienx ipparteċipa fil-proċedura ta’ sejħa għal offerti. Il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) segwa l-ġurisprudenza preċedenti tiegħu li skontha kompetitur li kien ġie eskluż minn proċedura ta’ sejħa għal offerti ma għandu ebda locus standi biex jikkontesta d-dokumenti tas-sejħa għal offerti, sakemm ma jiksibx deċiżjoni li l-esklużjoni tiegħu kienet illegali.

22.

Randstad ippreżentat appell ta’ kassazzjoni mis-sentenza tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) quddiem il-qorti tar-rinviju. Synergie, Umana u l-awtorità kontraenti qegħdin jiddefendu dan l-appell.

23.

Randstad issostni li l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) kiser l-Artikolu 362(1) tal-Kodiċi Taljan tal-Proċedura Ċivili kif ukoll l-Artikolu 110 tal-Kodiċi Taljan tal-Proċedura Amministrattiva, meta ddeċieda li persuna eskluża mill-proċedura ta’ sejħa għal offerti – permezz ta’ deċiżjoni li l-legalità tagħha għadha ma ġietx stabbilita b’mod definittiv, sal-punt li hija kkontestata fi proċeduri legali – ma għandha ebda locus standi u ma għandha ebda interess li tressaq ilment rigward il-proċedura ta’ sejħa għal offerti. Hija sostniet li dan jikkostitwixxi ksur tal-prinċipju ta’ protezzjoni ġudizzjarja effettiva li huwa minqux fid-Direttiva 89/665, u ċaħda ta’ aċċess għal tali protezzjoni li tista’ tiġi kkontestata permezz ta’ appell ta’ kassazzjoni abbażi ta’ aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni, skont it-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana.

24.

Randstad tistrieħ fuq il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja li skontha anki s-sempliċi probabbiltà li jinkiseb vantaġġ billi jiġi ppreżentat rikors, li jikkonsisti fl-eżitu tiegħu, ikun xi jkun, bħal repetizzjoni tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti, hija kapaċi tistabbilixxi interess sabiex jinbdew proċeduri u d-dritt għal protezzjoni ġudizzjarja. L-appellanti tiċċita għal dan il-għan is-sentenzi tal‑4 ta’ Lulju 2013, Fastweb (C‑100/12, EU:C:2013:448), tal‑5 ta’ April 2016, PFE (C‑689/13, EU:C:2016:199), u tal‑5 ta’ Settembru 2019, Lombardi (C‑333/18, EU:C:2019:675).

25.

L-appellati jargumentaw li l-appell huwa inammissibbli. Huma jsostnu li l-aggravju inkwistjoni jikkonċerna allegat ksur tal-liġi. Ma huwiex aggravju “marbut mal-ġurisdizzjoni” u għalhekk ma jistax jiġi invokat quddiem il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) sabiex tiġi kkontestata sentenza tal-Cosiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat).

26.

Skont il-qorti tar-rinviju, l-appell ta’ kassazzjoni msemmi fit-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana għandu, f’tali każ, ikun disponibbli. L-effettività tal-Artikolu 267 TFUE tiġi ppreġudikata jekk il-qorti nazzjonali ma titħallhiex tapplika immedjatament id-dritt tal-Unjoni skont il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja. F’każ bħal dan preżenti, appell ta’ kassazzjoni jkun il-mezz finali biex sentenza tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) li (skont ma ngħad) tmur kontra d-dritt tal-Unjoni ma titħallhiex tikseb l-awtorità ta’ res judicata.

27.

Madankollu, huwa evidenti mis-Sentenza Nru 6 tat‑18 ta’ Jannar 2018 tal-Corte costituzionale (il-Qorti Kostituzzjonali) ( 4 ) dwar it-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana (iktar ’il quddiem is-“Sentenza Nru 6/2018”) li ma huwiex permissibbli, fl-istat attwali tad-dritt kostituzzjonali Taljan kif interpretat f’din is-sentenza, li ksur tad-dritt tal-Unjoni jiġi meqjus ekwivalenti għal aggravju marbut mal-ġurisdizzjoni. Skont din is-sentenza, “Il-qbiż tal-limiti tal-awtorità ġudizzjarja”, li jista’ jiġi kkontestat permezz ta’ appell fil-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni abbażi ta’ aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni [fit-tifsira tat-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana], kif dejjem ġie interpretat […] jirreferi esklużivament għal żewġ tipi ta’ xenarji: dawk ikkaratterizzati minn nuqqas totali ta’ setgħa ġudizzjarja, senjatament, meta l-Kunsill tal-Istat jew il-Qorti tal-Awdituri jaffermaw il-ġurisdizzjoni tagħhom stess fuq iż-żona rriżervata għal-leġiżlatur jew għall-amministrazzjoni (l-hekk imsejħa invażjoni jew indħil), jew fejn, għall-kuntrarju, jiċħdu l-ġurisdizzjoni fuq is-suppożizzjoni żbaljata li l-materja ma tistax, b’mod assolut, tkun is-suġġett tal-istħarriġ ġudizzjarju tagħhom (l-hekk imsejħa astensjoni), kif ukoll dawk ix-xenarji [ikkaratterizzati minn assenza relattiva ta’] ġurisdizzjoni, meta mħallef amministrattiv jew tal-Qorti tal-Awdituri jasserixxi ġurisdizzjoni fuq materja attribwita lil ġurisdizzjoni differenti jew, għall-kuntrarju, jiċħadha fuq is-suppożizzjoni żbaljata li tappartjeni lil qrati oħrajn.” ( 5 )

28.

Il-qorti tar-rinviju tikkonkludi li sabiex tkun konformi ma’ dik is-sentenza tal-Corte costituzionale (il-Qorti Kostituzzjonali), trid tiddikjara l-appell ta’ kassazzjoni ta’ Randstad bħala inammissibbli. Dan premess, hija tistaqsi jekk is-Sentenza Nru 6/2018, li tillimita, fi kwistjonijiet amministrattivi, il-ġurisdizzjoni tal-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) imsemmija fit-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana għal każijiet li fihom jiġi allegat li l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) injora l-“limiti esterni” tal-ġurisdizzjonijiet tiegħu, tiksirx id-dritt tal-Unjoni.

29.

F’dan ir-rigward, il-qorti tar-rinviju tqis li, fejn il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) japplika jew jinterpreta dispożizzjonijiet tad-dritt nazzjonali b’mod żbaljat u inkompatibbli mad-dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni kif interpretati mill-Qorti tal-Ġustizzja, huwa jkun qiegħed jeżerċita setgħa ġurisdizzjonali li ma għandux. Fil-verità jkun qiegħed jeżerċita setgħa li joħloq liġi li lanqas ma hija mogħtija lil-leġiżlatura nazzjonali. Dan jikkostitwixxi nuqqas ta’ ġurisdizzjoni li għandha tkun suġġetta għal appell quddiem il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni). F’dan ir-rigward huwa irrilevanti jekk is-sentenza tal-Qorti tal-Ġustizzja li minnha tirriżulta l-inkompatibbiltà bejn l-applikazzjoni jew l-interpretazzjoni mill-qorti nazzjonali u d-dritt tal-Unjoni tkunx irriżultat qabel jew wara dik l-applikazzjoni jew interpretazzjoni.

30.

Il-qorti tar-rinviju tirrimarka li, qabel is-Sentenza Nru 6/2018, il-ġurisprudenza konsistenti tal-awli magħquda tagħha kienet li, f’każ ta’ appell minn sentenza tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat), l-istħarriġ tal-limiti esterni ta’ “ġurisdizzjoni”, fit-tifsira tat-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana, ma kienx jestendi għall-istħarriġ tal-għażliet interpretattivi magħmula mill-qorti amministrattiva li jistgħu jinvolvu żbalji sempliċi in iudicando (fuq il-mertu) jew in procedendo (fuq il-proċedura), sakemm ma kienx hemm żnaturament fundamentali tar-regoli applikabbli li jista’ jikkostitwixxi ċaħda ta’ ġustizzja, bħal żball in procedendo li jikkonsisti fl-applikazzjoni ta’ regola proċedurali nazzjonali li kellha l-effett li ċċaħħad lill-parti kkonċernata aċċess għall-protezzjoni ġudizzjarja mogħtija direttament minn dispożizzjonijiet applikabbli tad-dritt tal-Unjoni.

31.

Tali approċċ ikun kompatibbli mal-prinċipji ta’ ekwivalenza u ta’ effettività li, skont il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja, jikkundizzjonaw l-eżerċizzju tal-awtonomija proċedurali tal-Istati Membri. Is-Sentenza Nru 6/2018 u l-ġurisprudenza li żviluppat warajha huma, għall-kuntrarju, inkompatibbli ma’ dawn il-prinċipji.

32.

Huwa importanti wkoll għall-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) li tkun taf, wara dak ir-rinviju għal deċiżjoni preliminari, jekk l-approċċ segwit mill-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) fis-sentenza kkontestata huwiex kompatibbli mas-sentenzi tal‑4 ta’ Lulju 2013, Fastweb (C‑100/12, EU:C:2013:448), tal‑5 ta’ April 2016, PFE (C‑689/13, EU:C:2016:199), u tal‑5 ta’ Settembru 2019, Lombardi (C‑333/18, EU:C:2019:675). Dan l-aspett tat-tilwima jqajjem żewġ kwistjonijiet separati.

33.

L-ewwel, il-qorti tar-rinviju tistaqsi jekk il-ġurisprudenza diġà stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja rigward id-dritt ta’ reviżjoni ta’ offerenti esklużi minn proċeduri ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi hijiex trasponibbli għal każ bħal dak inkwistjoni fil-kawża prinċipali. It-tieni, peress li l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) astjena, mingħajr motivazzjoni, milli jistaqsi lill-Qorti tal-Ġustizzja dwar jekk it-tagħlim li jirriżulta mis-sentenzi ċċitati fil-punt preċedenti ta’ dawn il-konklużjonijiet huwiex trasponibbli għal każ bħal dak inkwistjoni fil-kawża prinċipali, huwa importanti, fil-fehma tal-qorti tar-rinviju, li issa tkun tista’ tirreferi hija stess din id-domanda lill-Qorti tal-Ġustizzja.

34.

Huwa f’dawn iċ-ċirkustanzi li, permezz ta’ deċiżjoni tas‑7 ta’ Lulju 2020, li waslet għand il-Qorti tal-Ġustizzja fit‑30 ta’ Settembru 2020, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) iddeċidiet li tissospendi l-proċeduri u tagħmel dawn id-domandi lill-Qorti tal-Ġustizzja għal deċiżjoni preliminari:

35.

Fid-deċiżjoni tagħha tar-rinviju, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) talbet li r-rinviju għal deċiżjoni preliminari preżenti jiġi ttrattat taħt proċedura mħaffa skont l-Artikolu 105 tar-Regoli tal-Proċedura tal-Qorti tal-Ġustizzja.

36.

Insostenn tat-talba tagħha, il-qorti tar-rinviju sostniet, essenzjalment, li hemm raġunijiet validi għalfejn qiegħda tipprova tiċċara malajr kwistjonijiet ta’ importanza kostituzzjonali. In-numru ta’ appelli minn sentenzi tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) f’kawżi li jikkonċernaw id-dritt tal-Unjoni li huma pendenti quddiem il-Corte di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) juri li hemm inċertezza sejra dwar l-ambitu tal-protezzjoni ġudizzjarja ta’ drittijiet mogħtija mid-dritt tal-Unjoni. Din jeħtieġ li titneħħa, b’mod partikolari f’settur prinċipali bħalma huwa dak tal-kuntratti pubbliċi, sabiex, inter alia, tiġi evitata l-konsolidazzjoni ta’ ġurisprudenza nazzjonali ta’ qrati tal-aħħar istanza li tista’ tiġi segwita f’ħafna iżjed deċiżjonijiet.

37.

Fil‑21 ta’ Ottubru 2020, il-President tal-Qorti tal-Ġustizzja ddeċieda, wara li sema’ lill-Imħallef Relatur u lill-Avukat Ġenerali, li jirrifjuta t-talba tal-qorti tar-rinviju rigward il-proċedura mħaffa. Fl-istess ġurnata, il-President tal-Qorti tal-Ġustizzja ddeċieda wkoll li jagħti trattament prijoritarju lill-kawża preżenti skont l-Artikolu 53(3) tar-Regoli tal-Proċedura.

38.

Osservazzjonijiet bil-miktub ġew sottomessi minn Randstad, Umana, il-USL, Synergie, il-Gvern Taljan, u l-Kummissjoni. Barra minn hekk, Randstad, Umana, il-Gvern Taljan, u l-Kummissjoni ppreżentaw argumenti orali fis-seduta tas‑6 ta’ Lulju 2021.

39.

Kif ġie indikat fl-introduzzjoni għal dawn il-konklużjonijiet, il-kawża preżenti tikkonċerna, mill-bidu, il-portata tal-obbligu tal-Istati Membri, stabbilit fl-Artikolu 1 tad-Direttiva 89/665, li jiżguraw reviżjoni effettiva ta’ kuntratti pubbliċi fis-sitwazzjoni partikolari fejn titressaq kontrotalba minn offerent rebbieħ. Id-domandi magħmula huma, barra minn hekk, parti minn dibattitu usà bejn it-tliet qrati supremi Taljani. F’dan il-kuntest, qabel ma jiġu eżaminati b’mod iżjed speċifiku d-domandi magħmula mill-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni), jidher utli li l-analiżi tibda billi jitfakkru, mhux biss il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja dwar is-suġġett, iżda anki l-kuntest proċedurali Taljan.

40.

Il-kwistjoni dwar kif għandha tiġi ttrattata taħt id-Direttiva 89/665 sitwazzjoni fejn titressaq talba kontra offerent għall-esklużjoni tiegħu u titressaq kontrotalba ma hijiex waħda ġdida. Wieħed jista’, fil-fehma tiegħi, raġonevolment jgħid li l-effett ta’ sensiela ta’ talbiet għal deċiżjoni preliminari kien li l-kwistjoni ta’ locus standi fi proċeduri ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi ġiet kjarament solvuta mill-Qorti tal-Ġustizzja.

41.

L-ewwel nett, mit-tielet subparagrafu tal-Artikolu 1(1) u mill-Artikolu 1(3) tad-Direttiva 89/665 isegwi li sabiex ir-reviżjoni tad-deċiżjonijiet meħuda mill-awtoritajiet kontraenti titqies effettiva, dawn għandhom ikunu disponibbli tal-inqas lil kwalunkwe persuna li jkollha jew kellha interess tikseb kuntratt partikolari u li jkun sarilha jew tkun tinsab fir-riskju li jsirilha dannu minħabba ksur allegat ( 6 ).

42.

Għaldaqstant, fejn, wara proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku, żewġ offerenti jippreżentaw rikorsi, fejn kull wieħed jitlob l-esklużjoni tal-ieħor, kull wieħed minn dawk l-offerenti jkollu interess li jikseb kuntratt partikolari fis-sens tad-dispożizzjonijiet imsemmija fil-paragrafu preċedenti. Minn naħa, l-esklużjoni ta’ offerent wieħed tista’ twassal sabiex l-ieħor jikseb il-kuntratt direttament fil-kuntest tal-istess proċedura. Min-naħa l-oħra, fl-ipoteżi ta’ esklużjoni tal-offerenti kollha u tal-ftuħ ta’ proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku ġdida, kull wieħed mill-offerenti jkun jista’ jipparteċipa fil-proċedura l-ġdida u, għaldaqstant, jikseb il-kuntratt indirettament ( 7 ).

43.

Minn dan isegwi li l-kontrotalba mressqa mill-offerent rebbieħ ma tistax twassal għaċ-ċaħda tar-rikors għal reviżjoni ppreżentat minn offerent mhux rebbieħ fiċ-ċirkustanza fejn ir-regolarità tal-offerta ta’ kull wieħed mill-operaturi tiġi kkontestata fil‑kuntest tal-istess proċedura peress li, f’tali sitwazzjoni, kull wieħed mill-kompetituri jista’ jinvoka interess leġittimu fl-esklużjoni tal-offerta tal-oħrajn, li jista’ jwassal għal konstatazzjoni li l-awtorità kontraenti ma tkunx tista’ tagħżel offerta regolari ( 8 ).

44.

It-tieni, il-Qorti tal-Ġustizzja rrimarkat ukoll li n-numru ta’ parteċipanti fil-proċedura ta’ għoti tal-kuntratt pubbliku kkonċernat, kif ukoll in-numru ta’ parteċipanti li jkunu instigaw proċeduri ta’ reviżjoni u d-diverġenza tal-motivi mqajma minnhom, ma humiex rilevanti għall-kwistjoni tal-applikabbiltà tal-prinċipju li skontu l-interessi segwiti fil-kuntest ta’ rikorsi ta’ “esklużjoni” reċiproċi, għandhom jitqiesu bħala li huma, bħala prinċipju, ekwivalenti ( 9 ).

45.

Dan ifisser li dan il-prinċipju japplika wkoll meta offerenti oħrajn jkunu ppreżentaw offerti fil-kuntest tal-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt u meta r-rikorsi għal “esklużjoni” reċiproċi ma humiex relatati ma’ offerti kklassifikati inqas mill-offerti li huma s-suġġett tal-imsemmija rikorsi għal “esklużjoni” ( 10 ). Tabilħaqq, jekk ir-rikors tal-offerent mhux rebbieħ kien meqjus bħala fondat, l-awtorità kontraenti tista’ tieħu d-deċiżjoni li tannulla l-proċedura u li tiftaħ proċedura ġdida ta’ għoti ta’ kuntratt minħabba li l-offerti regolari li jifdal ma jikkorrispondux suffiċjentement mal-aspettattivi tal-awtorità kontraenti ( 11 ).

46.

It-tielet, f’dan ir-rigward, il-Qorti tal-Ġustizzja ddikjarat li f’dawn iċ-ċirkustanzi, l-ammissibbiltà tar-rikors prinċipali ma tistax, mingħajr ma tkun ta’ preġudizzju għall-effett utli tad-Direttiva 89/665, tkun suġġetta għall-konstatazzjoni minn qabel li l-offerti kollha kklassifikati iktar baxxi minn dik tal-offerent huma irregolari ( 12 ).

47.

L-importanza ta’ dan hija li kull wieħed mill-partijiet fil-kawża għandu interess leġittimu fl-esklużjoni tal-offerti ppreżentati mill-kompetituri l-oħrajn. Ir-raġunament hawnhekk huwa li waħda mill-irregolaritajiet li jiġġustifikaw l-esklużjoni kemm tal-offerta tal-offerent rebbieħ kif ukoll dik tal-offerent li jikkontesta d-deċiżjoni ta’ għoti tal-awtorità kontraenti, tista’ tivvizzja anki l-offerti l-oħra ppreżentati fil-kuntest tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti, li jista’ jwassal sabiex dik l-awtorità jkollha tniedi proċedura ġdida ( 13 ).

48.

Minn din il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja jsegwi li l-ammissibbiltà tar-rikors prinċipali ma tistax tiġi suġġetta għall-kundizzjoni li l-offerent irid jipproduċi l-prova li l-awtorità kontraenti hija obbligata tirrepeti l-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku. Is-sempliċi eżistenza ta’ tali possibbiltà għandha tiġi kkunsidrata bħala suffiċjenti f’dan ir-rigward ( 14 ).

49.

Fi kliem ieħor, offerent eskluż mill-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku għandu jkollu d-dritt li jitlob reviżjoni tad-deċiżjoni li permezz tagħha ġie eskluż mill-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt kif ukoll li jkollu aċċess għal reviżjoni ta’ deċiżjonijiet oħrajn tal-awtorità kontraenti bil-kundizzjoni li kwalunkwe reviżjoni bħal din tista’ tal-inqas teoretikament tirriżulta jew fl-għoti tal-kuntratt lil-lanjant jew fi proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt ġdida ( 15 ).

50.

Jekk nista’ issa nantiċipa kwistjonijiet koperti fit-tielet domanda, jiena għalhekk tal-fehma li sa fejn il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) iddeċieda mod ieħor fil-kawża inkwistjoni, dan ammonta – oġġettivament ( 16 ) – għal nuqqas li tiġi applikata b’mod tajjeb il-ġurisprudenza eżistenti tal-Qorti tal-Ġustizzja rigward locus standi fi kwistjonijiet ta’ kuntratti pubbliċi. Dawn ir-regoli dwar locus standi – li, neċessarjament, huma wiesgħa u liberali – iservu l-għan importanti ta’ ordni pubbliku li jiġi żgurat li impriżi li jsostnu li ġew esklużi mill-proċess ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi b’mod mhux xieraq jew inġust ikunu jistgħu jikkontestaw dik id-deċiżjoni. Ir-regoli tal-kuntratti pubbliċi jfittxu li jiżguraw li l-flejjes pubbliċi huma mqassma b’mod ġust u li kuntratti pubbliċi jingħataw abbażi ta’ kriterji oġġettivament iġġustifikati. L-applikazzjoni ħażina ta’ dawn ir-regoli dwar locus standi ma hijiex, għalhekk, sempliċement nuqqas tekniku jew żball min-naħa ta’ qorti nazzjonali iżda pjuttost waħda li għandha l-potenzjal li taffettwa – xi kultant b’mod estensiv – l-effiċjenza u anki l-integrità tal-proċess kollu ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku.

51.

Huwa minnu li s-sentenza mogħtija fil-kawża Lombardi (C‑333/18, EU:C:2019:675) (li hija rinviju mill-Consiglio di Stato) ingħatat f’Settembru 2019 madwar xahar wara s-sentenza tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) inkwistjoni fil-kawża preżenti. Madankollu fir-realtà l-ġurisprudenza eżistenti ta’ din il-qorti f’kawżi bħal FastWeb (C‑100/12) u PFE (C-689/13) diġà kienet ipprovdiet gwida ċara ħafna dwar din il-kwistjoni ġenerali ta’ locus standi fi kwistjonijiet ta’ kuntratti pubbliċi. F’kull każ, anki jekk kien hemm dubju reali fid-diversi awli tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) rigward l-applikazzjoni xierqa ta’ din il-ġurisprudenza preċedenti – kif tindika s-sentenza Lombardi ( 17 ) – dik il-qorti bħala qorti tal-aħħar istanza kienet hija stess obbligata li tirreferi l-kwistjoni lill-Qorti tal-Ġustizzja skont it-tielet paragrafu tal-Artikolu 267 TFUE.

52.

B’mod tassew skematiku, il-proċeduri ta’ reviżjoni ġewwa l-Italja fil-qasam tal-għoti ta’ kuntratti pubbliċi jaqgħu taħt il-ġurisdizzjoni tal-qrati amministrattivi. Jeżistu żewġ livelli ta’ ġurisdizzjoni: it-Tribunali Amministrativi Regionali (il-Qrati Amministrattivi Reġjonali) jittrattaw tilwim fl-ewwel istanza u jista’ mbagħad jiġi ppreżentat appell quddiem il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat).

53.

Barra din l-organizzazzjoni “klassika”, it-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana jipprovdi li appelli ta’ kassazzjoni minn deċiżjonijiet tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) huma permessi, iżda abbażi ta’ motivi marbuta mal-ġurisdizzjoni biss.

54.

Il-Corte costituzionali (il-Qorti Kostituzzjonali) reċentement inkwadrat l-għan ta’ dan l-appell speċifiku quddiem il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) fis-Sentenza Nru 6/2018. Kif diġà ġie spjegat, skont dik is-sentenza, “il-qbiż tal-limiti tal-awtorità ġudizzjarja” jirreferi esklużivament għal żewġ tipi ta’ xenarji: dawk ikkaratterizzati minn nuqqas totali ta’ ġurisdizzjoni, senjatament, meta l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) jafferma l-ġurisdizzjoni tiegħu stess fuq żona riżervata għal-leġiżlatura jew għall-amministrazzjoni (l-hekk imsejħa invażjoni jew indħil), jew fejn, għall-kuntrarju, jiċħad il-ġurisdizzjoni fuq is-suppożizzjoni żbaljata li l-materja ma tistax, b’mod assolut, tkun is-suġġett tal-istħarriġ ġudizzjarju tiegħu (l-hekk imsejħa astensjoni), kif ukoll dawk ix-xenarji ikkaratterizzati minn assenza relattiva ta’ ġurisdizzjoni, meta imħallef amministrattiv jasserixxi ġurisdizzjoni fuq materja attribwita lil ġurisdizzjoni differenti jew, għall-kuntrarju, jiċħadha fuq is-suppożizzjoni żbaljata li tappartjeni lil qrati oħrajn ( 18 ).

55.

Fl-istess sentenza, il-Corte costituzionale (il-Qorti Kostituzzjonali) għamlet żewġ kjarifiki addizzjonali. Minn naħa, l-intervent tal-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni), fil-kuntest tar-reviżjoni tal-ġurisdizzjoni tagħha, “ma jistax jiġi ġġustifikat anki mill-ksur tad-[dritt] tal-Unjoni” ( 19 ). Min-naħa l-oħra, “mhux permissibbli li jiġu kkontestati sentenzi [permezz ta’ dan ir-rimedju proċedurali] fejn qorti amministrattiva […] tkun adottat interpretazzjoni ta’ regola proċedurali jew sostantiva b’mod li l-mertu sħiħ tal-kawża ma jkunx suġġett għal aġġudikazzjoni” ( 20 ).

56.

Permezz tal-ewwel domanda tagħha, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 4(3) TUE, l-Artikolu 19(1) TUE, l-Artikolu 2(1) u (2) TFUE, u l-Artikolu 267 TFUE, moqrija fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, jipprekludux regola bħalma huwa t-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana, kif interpretat fis-Sentenza Nru 6/2018, li skontha appell ta’ kassazzjoni bbażat fuq aggravji marbut mal-ġurisdizzjoni ma jistax jiġi ppreżentat sabiex jikkontesta sentenzi li fihom il-qorti tat-tieni istanza tkun applikat prassi interpretattivi żviluppati fl-ambitu nazzjonali li madankollu huma f’kunflitt mas-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja, f’setturi rregolati mid-dritt tal-Unjoni Ewropea.

57.

Skont ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja, fil-proċedura stabbilita fl-Artikolu 267 TFUE li tipprovdi għal kooperazzjoni bejn il-qrati nazzjonali u l-Qorti tal-Ġustizzja, hija l-Qorti tal-Ġustizzja li għandha tagħti lill-qorti nazzjonali risposta utli li tippermettilha tiddeċiedi t-tilwima li titressaq quddiemha. Għal dan il-għan, il-Qorti tal-Ġustizzja għandha, jekk ikun il-każ, tifformula mill-ġdid id-domandi li jkunu sarulha. Fil-fatt, il-missjoni tal-Qorti tal-Ġustizzja hija li tinterpreta d-dispożizzjonijiet kollha tad-dritt tal-Unjoni li l-qrati nazzjonali jkollhom bżonn sabiex jiddeċiedu dwar it-tilwim imressaq quddiemhom, anki jekk dawn id-dispożizzjonijiet ma jkunux ġew indikati espliċitament fid-domandi li dawn il-qrati jkunu għamlulha ( 21 ).

58.

Konsegwentement, anki jekk, formalment, il-qorti tar-rinviju llimitat l-ewwel domanda tagħha għall-interpretazzjoni tal-Artikolu 4(3) TUE, l-Artikolu 19(1) TUE, l-Artikolu 2(1) u 2(2) TFUE, u l-Artikolu 267 TFUE, moqrija fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, dan ma jipprekludix lill-Qorti tal-Ġustizzja milli tipprovdi lill-qorti tar-rinviju l-elementi kollha ta’ interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni li jistgħu jkunu utli għad-deċiżjoni tal-kawża li għandha quddiemha, kemm jekk dik il-qorti tar-rinviju tkun għamlet riferiment għalihom fil-formulazzjoni tad-domandi tagħha kif ukoll jekk ma tkunx għamlet dan. F’dan ir-rigward, hija l-Qorti tal-Ġustizzja li, mill-kumpless tal-elementi pprovduti mill-qorti nazzjonali, u b’mod partikolari mill-motivazzjoni tad-deċiżjoni tar-rinviju, għandha tislet l-elementi tal-imsemmi dritt li jeħtieġu interpretazzjoni fid-dawl tas-suġġett tat-tilwima ( 22 ).

59.

F’dan ir-rigward, jidher li l-interpretazzjoni tal-Artikolu 2(1) u (2) TFUE u tal-Artikolu 267 TFUE ma tidhirx, fid-dawl tal-informazzjoni li tinsab fit-talba għal deċiżjoni preliminari, meħtieġa sabiex tingħata risposta utli għall-ewwel domanda preliminari, peress li dawn l-artikoli jirrelataw, rispettivament, mar-regoli rigward il-kompetenza esklużiva u kondiviża tal-Unjoni, u l-mekkaniżmu ta’ deċiżjoni preliminari. Għall-kuntrarju, għandu jitfakkar li, kif jirriżulta mill-premessa 36 tagħha, id-Direttiva 2007/66, u għalhekk id-Direttivi 89/665 li hija emendat u kkompletat, għandhom l-għan li jiżguraw ir-rispett sħiħ tad-dritt għal rimedju effettiv u ta’ aċċess għal proċess imparzjali, konformement mal-ewwel u mat-tieni paragrafu tal-Artikolu 47 tal-Karta ( 23 ).

60.

Bl-istess mod, sa fejn japplika għall-Istati Membri, l-Artikolu 47 tal-Karta jtenni t-tieni subparagrafu tal-Artikolu 19(1) TUE u jippreċiża l-prinċipju ta’ kooperazzjoni leali stabbilit fl-Artikolu 4(3) TUE ( 24 ). Għaldaqstant, huwa ċar, skont ġurisprudenza stabbilita, l-ewwel, li “huma l-qrati tal-Istati Membri li, skont il-prinċipju ta’ kooperazzjoni leali stabbilit fl-Artikolu 4(3) TUE, għandhom jiżguraw il-protezzjoni ġudizzjarja tad-drittijiet li l-individwi għandhom taħt id-dritt tal-Unjoni [u, it-tieni, li] l-Artikolu 19(1) TUE jobbliga lill-Istati Membri jistabbilixxu r-rimedji legali neċessarji sabiex jiżguraw protezzjoni ġudizzjarja effettiva, fis-sens b’mod partikolari tal-Artikolu 47 tal-Karta, fl-oqsma koperti mid-dritt tal-Unjoni” ( 25 ). Barra minn hekk, il-Qorti tal-Ġustizzja diġà indikat li l-obbligu tal-Istati Membri stabbilit fl-Artikolu 19(1) TUE “jikkorrispondi mad-dritt stabbilit fl-Artikolu 47 tal-Karta” ( 26 ).

61.

F’dan il-kuntest, peress li huwa paċifiku li fl-Italja teżisti proċedura ta’ reviżjoni quddiem qrati indipendenti u d-dibattitu ma huwiex dwar l-istabbiliment ta’ rimedju iżda dwar il-mod kif dan ir-rimedju huwa implimentat mill-qrati kompetenti, l-Artikoli 4(3) u 19(1) TUE lanqas jidher li huma utli.

62.

Għaldaqstant, kif ġie ssuġġerit mill-Kummissjoni ( 27 ), inqis li l-ewwel domanda magħmula mill-qorti tar-rinviju għandha tinftiehem bħala li tistaqsi jekk l-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665, moqri fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta għandux jiġi interpretat bħala li jipprekludi regola bħalma huwa t-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana, kif interpretat fis-Sentenza Nru 6/2018, li skontha appell ta’ kassazzjoni bbażat fuq aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni ma jistax jiġi ppreżentat sabiex jikkontesta sentenzi li fihom il-qorti tat-tieni istanza tkun applikat prassi interpretattivi żviluppati fl-ambitu nazzjonali li madankollu huma f’kunflitt mas-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja, f’setturi irregolati mid-dritt tal-Unjoni Ewropea.

63.

L-obbligu għall-Istati Membri li jorganizzaw proċedura ta’ reviżjoni fil-qasam tal-għoti ta’ kuntratti pubbliċi huwa stabbilit fl-Artikolu 1(1) tad-Direttiva 89/665. Skont it-tielet subparagrafu ta’ din id-dispożizzjoni, Stati Membri għandhom jieħdu l-miżuri meħtieġa sabiex jiżguraw illi, rigward kuntratti li jaqgħu fil-kamp ta’ applikazzjoni tad-Direttiva 2014/24 jew tad-Direttiva 2014/23, id-deċiżjonijiet meħuda mill-awtoritajiet kontraenti jistgħu jiġu rriveduti b’mod effettiv u, b’mod partikolari, malajr kemm jista’ jkun għar-raġuni li dawn id-deċiżjonijiet ikunu kisru d-dritt tal-Unjoni fil-qasam tal-għoti ta’ kuntratti pubbliċi jew ir-regoli nazzjonali li jittrasponu dak id-dritt.

64.

F’dan ir-rigward, l-Artikolu 1(3) tad-Direttiva 89/665 jispeċifika biss li l-Istati Membri għandhom jiżguraw li l-proċeduri ta’ reviżjoni jkunu disponibbli, taħt regoli ddettaljati li l-Istati Membri jistgħu jistabbilixxu, tal-inqas lil kwalunkwe persuna li jkollha jew kellha interess tikseb kuntratt partikolari u li jkun sarilha jew tkun tinsab fir-riskju li jsirilha dannu minħabba ksur allegat.

65.

Fi kliem ieħor, id-Direttiva 89/665 ma fiha l-ebda dispożizzjoni li tirregola speċifikament il-kundizzjonijiet li taħthom jistgħu jintużaw dawn il-proċeduri ta’ reviżjoni. Din id-direttiva tistipula biss il-kundizzjonijiet minimi li l-proċeduri ta’ reviżjoni stabbiliti fid-dritt nazzjonali għandhom jissodisfaw, sabiex tiġi żgurata l-osservanza tar-rekwiżiti tad-dritt tal-Unjoni fil-qasam tal-kuntratti pubbliċi ( 28 ). F’kull każ, għandu jiġi ammess li d-Direttiva 89/665 ma fiha l-ebda dispożizzjoni speċifika rigward appelli li jistgħu jew għandhom jiġu organizzati,

66.

Madankollu, f’kuntest fejn ma hemm ebda regola tal-Unjoni li tirregola l-kwistjoni, il-Qorti tal-Ġustizzja ddeċidiet b’mod konsistenti li huwa kull wieħed mill-Istati Membri li għandu jistabbilixxi l-modalitajiet tal-proċedura amministrattiva u dawk tal-proċedura ġudizzjarja intiżi sabiex jiżguraw il-ħarsien tad-drittijiet li l-individwi għandhom taħt id-dritt tal-Unjoni ( 29 ). Din l-osservanza tal-awtonomija proċedurali tal-Istati Membri tissemma espressament fil-premessa 34 tad-Direttiva 2007/66 u hija riflessa fl-Artikolu 1(3) tad-Direttiva 89/665.

67.

Konsegwentement, kif il-Qorti tal-Ġustizzja ddikjarat preċedentement, meta jiddefinixxu l-modalitajiet proċedurali ta’ rimedji ġudizzjarji intiżi sabiex jiżguraw il-protezzjoni tad-drittijiet mogħtija mid-Direttiva 89/665 lill-kandidati u lill-offerenti ppreġudikati mid-deċiżjonijiet tal-awtoritajiet kontraenti, l-Istati Membri għandhom jiżguraw ir-rispett tad-dritt għal rimedju effettiv u ta’ aċċess għal proċess imparzjali, minqux fl-Artikolu 47 tal-Karta ( 30 ).

68.

Fi kliem ieħor, fl-implimentazzjoni tad-Direttiva 89/665, l-Istati Membri jżommu, konformement mal-awtonomija proċedurali tagħhom, il-possibbiltà li jadottaw regoli li jistgħu jirriżultaw differenti minn Stat Membru għal ieħor. Madankollu, dawn għandhom jiżguraw li l-imsemmija regoli ma jxejnux ir-rekwiżiti li jirriżultaw minn din id-direttiva, b’mod partikolari dawk li jirrigwardaw il-protezzjoni ġudizzjarja, iggarantita mill-Artikolu 47 tal-Karta, li fuqu din hija msejsa ( 31 ). Dan ifisser li l-karatteristiċi ta’ rimedju bħalma huwa dak taħt l-Artikolu 1(1) tad-Direttiva 89/665 għandhom jiġu ddeterminati konformement mal-Artikolu 47 tal-Karta, pjuttost milli b’riferiment għall-prinċipji ta’ ekwivalenza u ta’ effettività, li “jesprimu [biss] l-obbligu ġenerali li l-Istati Membri għandhom li jassiguraw il-protezzjoni ġudizzjarja tad-drittijiet li l-individwi għandhom bis-saħħa tal-liġi [tal-Unjoni]” ( 32 ), illum minqux fl-Artikolu 19(1) TUE u l-Artikolu 47 tal-Karta ( 33 ).

69.

Limitazzjoni għad-dritt għal rimedju effettiv quddiem qorti fis-sens tal-Artikolu 47 tal-Karta tista’ għaldaqstant tkun iġġustifikata biss, konformement mal-Artikolu 52(1) tal-Karta, jekk din tkun prevista mil-liġi, jekk din tosserva l-kontenut essenzjali ta’ dan id-dritt u jekk, fl-osservanza tal-prinċipju ta’ proporzjonalità, din tkun neċessarja u twieġeb b’mod effettiv għal għanijiet ta’ interess ġenerali rrikonoxxuti mill-Unjoni Ewropea jew għall-ħtieġa ta’ protezzjoni tad-drittijiet u tal-libertajiet ta’ ħaddieħor ( 34 ).

70.

Fil-kawża preżenti, ir-regola inkwistjoni tikkonċerna l-limitazzjoni tad-dritt ta’ appell ta’ kassazzjoni bbażat fuq aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni. Madankollu, mill-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja jsegwi li l-Artikolu 47 tal-Karta ma jimponix l-eżistenza ta’ livell doppju ta’ ġurisdizzjoni ( 35 ). Tabilħaqq, skont din id-dispożizzjoni, il-prinċipju ta’ protezzjoni ġudizzjarja effettiva jkopri d-dritt ta’ aċċess mhux għat-tieni livell ta’ ġurisdizzjoni, iżda sempliċement għal qorti jew tribunal ( 36 ).

71.

F’dawn iċ-ċirkustanzi, il-fatt li l-appell ta’ kassazzjoni disponibbli għall-offerent mhux rebbieħ huwa, bħala t-tielet livell ta’ ġurisdizzjoni, limitat għal kwistjonijiet ta’ ġurisdizzjoni ċertament ma jistax, fih innifsu, jitqies li jmur kontra d-dritt tal-Unjoni anki jekk jipprekludi kontestazzjoni ta’ sentenza li fiha l-qorti tat-tieni istanza tkun applikat interpretazzjoni tad-dritt nazzjonali li, oġġettivament, tmur kontra d-dritt tal-Unjoni.

72.

Tabilħaqq, id-dritt tal-Unjoni, bħala prinċipju, ma jipprekludix li l-Istati Membri, skont il-prinċipju ta’ awtonomija proċedurali, jirrestrinġu jew jimponu kundizzjonijiet fuq l-aggravji li jistgħu jiġu invokati fil-proċeduri ta’ appell ta’ kassazzjoni, bla ħsara għall-osservanza tal-garanziji stabbiliti fl-Artikolu 47 tal-Karta ( 37 ). Madankollu, jekk ir-regoli proċedurali nazzjonali jiżguraw l-osservanza tad-dritt għal eżami fuq il-mertu tal-ilment tal-offerent mill-qorti tal-prim istanza u, fejn xieraq, fl-appell ( 38 ), ir-regola proċedurali inkwistjoni x’aktarx ma tippreġudikax l-effettività tad-Direttiva 89/665 jew ir-rekwiżiti tal-Artikolu 47 tal-Karta.

73.

Inżid ukoll, għall-finijiet ta’ kompletezza, li, f’kull każ, jekk regola proċedurali bħal-limitazzjoni fuq id-dritt ta’ appell ta’ kassazzjoni inkwistjoni fil-kawża prinċipali kellha titqies bħala limitazzjoni fuq id-dritt għal rimedju effettiv quddiem qorti fis-sens tal-Artikolu 47 tal-Karta, ikollu jiġi ammess li hija miżura, minn naħa, stabbilita “mil-liġi” u, min-naħa l-oħra, ta’ natura li tiddisswadi l-kontestazzjonijiet abbużivi u tiżgura lill-individwi kollha, fl-interess ta’ amministrazzjoni tajba tal-ġustizzja, it-trattament tar-rikorsi tagħhom kemm jista’ jkun malajr, konformement mal-ewwel u mat-tieni paragrafu tal-Artikolu 47 tal-Karta ( 39 ). Fl-aħħar, ir-regola inkwistjoni ma tmurx lil hinn minn dak li huwa meħtieġ sabiex jinkiseb dan l-għan.

74.

L-Artikolu 47 tal-Karta naturalment jeħtieġ l-istabbiliment ta’ rimedju li huwa effettiv kemm fid-dritt u kemm fil-prattika ( 40 ). Madankollu, jekk jidher, minn naħa, li aċċess għal “qorti” fis-sens tal-Artikolu 47 tal-Karta huwa ggarantit mingħajr diffikultajiet, u li, min-naħa l-oħra, id-dritt nazzjonali jagħti lil din il-“qorti” l-kompetenza li teżamina l-mertu tat-tilwima – kif muri fis-sentenza tat-Tribunale amministrativo regionale della Valle d’Aosta (il-Qorti Amministrattiva Reġjonali tal-Valle d’Aosta) fil-kawża preżenti – la d-Direttiva 89/665 u lanqas l-Artikolu 47 tal-Karta ma jistgħu jiġu interpretati b’mod li jeħtieġu livell ulterjuri ta’ appell sabiex tiġi rrimedjata applikazzjoni żbaljata ta’ dawn ir-regoli mill-qorti tal-appell.

75.

Tabilħaqq, kif irrimarkaw diversi partijiet, wieħed għandu jistaqsi x’jiġri li kieku l-qorti tat-tielet istanza min-naħa tagħha tikkonferma l-interpretazzjoni tal-qorti tat-tieni istanza. F’dak il-każ, l-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665, moqri fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, jeħtieġ l-organizzazzjoni tar-raba’ livell ta’ ġurisdizzjoni? Din il-mistoqsija essenzjalment twieġeb lilha nnifisha. Fil-fehma tiegħi, is-soluzzjoni fir-rigward tal-applikazzjoni żbaljata tad-dritt tal-Unjoni minn qorti tal-aħħar istanza trid tinstab f’forom proċedurali oħra, bħal rikors għal konstatazzjoni ta’ nuqqas ta’ twettiq ta’ obbligu skont l-Artikolu 258 TFUE ( 41 ) jew, pereżempju, rikors bi stil Francovich ( 42 ) li joffri l-possibbiltà li tiġi invokata r-responsabbiltà tal-Istat sabiex b’dan il-mezz tinkiseb protezzjoni legali tad-drittijiet tal-individwi rrikonoxxuti mid-dritt tal-Unjoni ( 43 ).

76.

F’dan ir-rigward, għandu jiġi ammess li, waqt is-seduta, kien hemm ħafna diskussjoni dwar liema rimedji jistgħu jkunu disponibbli għal Randstad fiċ-ċirkustanzi preżenti, peress li jidher ġust li jingħad li d-deċiżjoni proprja tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) innifsu – li ċaħdet l-appell għal raġunijiet dwar locus standi – jidher li ftit kellha difensuri.

77.

Kien hemm suġġeriment waqt is-seduta li Randstad jaf tkun tista’ tinvoka l-Artikolu 2(1)(ċ) tad-Direttiva 89/665 li jipprovdi għall-għoti ta’ danni fir-rigward ta’ ksur tal-proċess ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi. Filwaqt li ma huwiex strettament meħtieġ li jiġi deċiż dan il-punt, fil-fehma tiegħi din id-dispożizzjoni tirrelata sempliċement mal-ġurisdizzjoni tal-qrati nazzjonali li jagħtu danni abbażi ta’ responsabbiltà mingħajr ħtija fir-rigward ta’ ksur tar-regoli ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi minn awtorità kontraenti, b’differenza mill-applikazzjoni żbaljata minn qorti tad-dritt tal-Unjoni dwar l-għoti ta’ kuntratti pubbliċi. Ġie wkoll osservat li l-Istat Taljan potenzjalment għandu responsabbiltà fir-rigward ta’ talba għal danni skont is-sentenza Francovich, li tirriżulta minn nuqqas tas-sistema ġudizzjarja ta’ dak l-Istat li tapplika d-dritt tal-Unjoni b’mod xieraq.

78.

F’dan ir-rigward, jista’ jiġi osservat li ċ-ċirkustanzi preċiżi dwar għalfejn il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) iddeċieda kontra Randstad fuq dan il-punt ma humiex għal kollox ċari. F’każ li sussegwentement kellhom jittieħdu azzjonijiet oħra minn Randstad, din tkun kwistjoni għall-qorti nazzjonali kompetenti sabiex tiddetermina u tevalwa r-raġunijiet għalfejn il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) jidher li ma applikax il-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja rigward locus standi fi kwistjonijiet ta’ kuntratti pubbliċi jew, sa fejn dik il-qorti għandha dubji, għan-nuqqas tagħha (bħala qorti tal-aħħar istanza) li tagħmel ir-referenza xierqa skont l-Artikolu 267 TFUE. Jista’ forsi jkun hemm spjegazzjoni għad-deċiżjoni tal-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) f’din il-kwistjoni.

79.

Madankollu ser nieħu din l-opportunità biex nosserva li fil-fehma tiegħi l-ġurisprudenza Francovich għandha issa tinqara mill-ġdid fid-dawl tar-rekwiżiti tal-Artikolu 47 tal-Karta u, jekk meħtieġ, tiġi żviluppata iżjed f’dan id-dawl. Huwa ċar mis-sentenza tal‑5 ta’ Marzu 1996, Brasserie du pêcheur u Factortame (C‑46/93 u C‑48/93, EU:C:1996:79) (iktar ’il quddiem is-“sentenza Brasserie du pêcheur u Factortame”) li l-Istati Membri huma responsabbli għall-ħlas ta’ kumpens fir-rigward ta’ ksur suffiċjentement gravi tad-dritt tal-Unjoni fejn hemm “nuqqas ċar u gravi [tagħhom] milli [jagħtu] kas il-limiti imposti fuq id-diskrezzjoni tagħh[om]” ( 44 ).

80.

Id-diffikultà, madankollu, fl-applikazzjoni prattika ta’ dan it-test, hija li nuqqasijiet ċari minn Stati Membri (inkluż nuqqasijiet ġudizzjarji) jistgħu spiss wisq u forsi faċilment wisq jiġu skużati għar-raġuni li tali żbalji kienu ġenwini jew kienu mod ieħor skużabbli fiċ-ċirkustanzi jew, f’kull każ, li ma humiex “manifesti u gravi”. Kunsiderazzjonijiet ta’ korteżija ġudizzjarja jew ta’ rispett lejn-istituzzjonijiet ġudizzjarji nazzjonali venerabbli ma għandhomx, madankollu, iwasslu sabiex wieħed joqgħod lura milli jiddeskrivi tali żbalji bħala “manifesti u gravi” fis-sens mogħti lil din il-frażi mis-sentenza Brasserie du pêcheur fejn dan ikun iġġustifikat. Rieda jew inklinazzjoni li jiġu skużati nuqqasijiet manifesti u gravi minn Stat Membru fl-applikazzjoni tiegħu tad-dritt tal-Unjoni billi titnaqqas il-gravità ta’ tali nuqqasijiet fiha nnifisha tirrappreżenta ċaħda ċara ta’ rimedju effettiv għall-partijiet taħt l-Artikolu 47 tal-Karta, speċjalment fejn, meqjus oġġettivament, in-nuqqas li jiġi applikat id-dritt tal-Unjoni kjarament stabbilit ma jistax realistikament jiġi ġġustifikat jew skużat mod ieħor. Filwaqt li l-ambitu tas-sentenza Francovich ma huwa qatt ’il bogħod mill-ħsieb fil-kawża preżenti, il-kwistjoni madankollu trid tistenna riżoluzzjoni fi stadju ulterjuri peress li ma tqajmitx direttament f’din il-proċedura.

81.

Fl-istess ħin, kwalunkwe rieda li jiġu skużati n-nuqqasijiet tal-Istati Membri ftit li xejn tkun ta’ konsolazzjoni għal parti li kieku d-disponibbiltà ta’ “azzjoni Francovich” kellha ssir diffiċli wisq fil-prattika. Dan kollu jista’ jiġi mqassar billi jingħad li jekk in-nuqqas minn qorti tal-appell li minnha ma hemm ebda dritt ta’ appell ulterjuri li tapplika l-ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja b’mod xieraq ma jwassalx minnu nnifsu għal azzjoni għad-danni abbażi tal-kriterji ta’ “nuqqas ta’ osservanza manifest u gravi”, allura jkun jeħtieġ li dawn il-kriterji – li, wara kollox, ippreċedew id-dħul fis-seħħ tal-Karta – jiġu rfinati iżjed. Biex il-wegħda tal-Artikolu 47 tal-Karta ma tkunx waħda vojta, fil-fehma tiegħi n-nuqqas f’dan il-każ minn qorti tal-appell finali li tapplika ġurisprudenza stabbilita tal-Qorti tal-Ġustizzja għandu jiskatta r-responsabbiltà min-naħa tal-Istat Membru inkwistjoni skont is-sentenza Francovich. Il-Qorti tal-Ġustizzja, f’kull każ, iddeċidiet li fejn qorti nazzjonali tkun kisret id-dritt tal-Unjoni “bi ksur manifest tal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja”, dan fih innifsu jindika li twettaq ksur suffiċjentement serju ( 45 ).

82.

Dan kollu jfakkarni fil-każ tal-istorja ta’ Sherlock Holmes rigward il-kelb li ma nebaħx ( 46 ). F’din il-linja, hija l-assenza ġenerali ta’ ġurisprudenza fuq dan is-suġġett li hija indikattiva ( 47 ). Din fiha nnifisha tista’ titqies bħala indikazzjoni li fil-prattika dawn l-iżbalji u nuqqasijiet jiġu wisq faċilment skużati u li għal ħafna li d-drittijiet tagħhom tal-Unjoni ma ġewx żgurati, rimedju Francovich jibqa’ illużjoni pjuttost milli realtà. Din hija raġuni oħra għalfejn il-kriterji “manifesti u gravi” fis-sentenza Brasserie du pêcheur u Factortame jaf jeħtieġ li jerġgħu jiġu evalwati sabiex id-dritt tal-Unjoni jiġi infurzat bil-livell ta’ enerġija xieraq mill-awtoritajiet ġudizzjarji tal-Istati Membri, anki jekk għandhom jitqiesu wkoll il-fatturi partikolari identifikati minn din il-qorti fis-sentenza tat‑30 ta’ Settembru 2003, Köbler (C‑224/01, EU:C:2003:513) rigward responsabbiltà għal żbalji ġudizzjarji, senjatament, “in-natura speċifika tal-funzjoni ġudizzjarja”, flimkien mar-rekwiżiti ta’ ċertezza legali ( 48 ). Madankollu s-sentenza Francovich hija, biex ngħidu hekk, kelb li għandu jitħalla jinbaħ peress li huwa dan l-inbiħ stess li għandu jservi sabiex iwissina li d-drittijiet li d-dritt tal-Unjoni kien maħsub li jiżgura u jipproteġi qegħdin jiġu kompromessi – xi kultant fis-skiet – minn żball ġudizzjarju nazzjonali.

83.

Barra minn hekk jista’ jingħad ukoll li fil-kuntest speċjali ta’ ksur tal-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratti pubbliċi jkun kemxejn mhux adattat li d-Direttiva 89/665 tipprovdi għal forma ta’ responsabbiltà mingħajr ħtija għal żball min-naħa ta’ awtorità kontraenti filwaqt li fl-istess ħin responsabbiltà għal żball ġudizzjarju nazzjonali fir-rigward ta’ stħarriġ tal-proċess ta’ għoti ta’ kuntratti tibqa’ f’livell daqstant elevat.

84.

Min-naħa tiegħi, madankollu, nemmen li l-liġi sa ċertu punt żviluppat mis-sentenza tat‑30 ta’ Settembru 2003fil-kawża Köbler (C‑224/01, EU:C:2003:513). Fid-dawl tad-dħul fis-seħħ sussegwenti tal-Artikolu 47 tal-Karta, nikkunsidra li, għar-raġunijiet li diġà ġew iddikjarati, huwa wkoll meħtieġ li jiġi eżaminat jekk l-iżball ġudizzjarju inkwistjoni kienx oġġettivament skużabbli. Mingħajr tali eżami, hemm riskju reali li l-applikazzjoni tal-kriterji stabbiliti fis-sentenza Brasserie du pêcheur u Factortame fil-prattika tirrendi l-irkupru tad-danni skont is-sentenza Francovich fir-rigward ta’ żball ġudizzjarju eċċessivament diffiċli b’mod li jkun biss f’ċirkustanzi pjuttost speċjali li dawn il-kundizzjonijiet ta’ responsabbiltà x’aktarx jiġu ssodisfatti.

85.

Għalhekk, fil-qosor, jiena tal-fehma li l-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665, moqri fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, għandu jiġi interpretat bħala li ma jipprekludix regola bħalma huwa t-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana, kif interpretat fis-Sentenza Nru 6/2018, li skontha appell ta’ kassazzjoni bbażat fuq aggravji “marbuta man-nuqqas ta’ ġurisdizzjoni” ma jistax jiġi ppreżentat sabiex jikkontesta sentenzi li fihom il-qorti tat-tieni istanza tkun applikat prassi interpretattivi żviluppati fl-ambitu nazzjonali iżda li huma oġġettivament f’kunflitt mas-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja, f’setturi rregolati mid-dritt tal-Unjoni Ewropea.

86.

Is-soluzzjoni fir-rigward tal-applikazzjoni żbaljata tad-dritt tal-Unjoni minn qorti tal-aħħar istanza trid tinstab f’forom proċedurali oħra, bħal rikors għal nuqqas ta’ twettiq ta’ obbligu skont l-Artikolu 258 TFUE jew, il-possibbiltà li l-Istat jinżamm responsabbli sabiex tinkiseb protezzjoni legali tad-drittijiet rrikonoxxuti mid-dritt tal-Unjoni.

87.

Permezz tat-tieni domanda tagħha, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) tistaqsi, essenzjalment, jekk l-Artikolu 4(3) TUE, l-Artikolu 19(1) TUE kif ukoll l-Artikolu 267 TFUE, moqrija fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, jipprekludux ir-regoli relatati ma’ appelli ta’ kassazzjoni bbażati fuq “aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni” milli jiġu interpretati u applikati b’mod li appell ta’ kassazzjoni quddiem l-Awli magħquda tal-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni ma jkunx jista’ jiġi ppreżentat sabiex tiġi kkontestata sentenza li fiha l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) jastjeni, mingħajr motivazzjoni, milli jadixxi lill-Qorti tal-Ġustizzja b’rinviju għal deċiżjoni preliminari, meta l-kundizzjonijiet li jeħilsu lill-qorti nazzjonali minn dak l-obbligu, kif elenkati mill-Qorti tal-Ġustizzja fis-sentenza tagħha tas‑6 ta’ Ottubru 1982, Cilfit et, 283/81, EU:C:1982:335), ikunu assenti.

88.

L-idea wara din id-domanda hija li qorti nazzjonali ma tistax tiġi prekluża, lanqas temporanjament, milli twettaq rinviju għal deċiżjoni preliminari, peress li dan ikollu l-effett li jaħtaf il-ġurisdizzjoni esklużiva tal-Qorti tal-Ġustizzja biex tipprovdi interpretazzjoni korretta u vinkolanti tad-dritt tal-Unjoni, u b’hekk jippreġudika l-applikazzjoni uniformi u l-protezzjoni ġudizzjarja effettiva tad-drittijiet li l-individwi jgawdu taħt id-dritt tal-Unjoni.

89.

Mill-bidu jista’ jiġi osservat li l-Corte di Cassazione (il-Qorti tal-Kassazzjoni) tqajjem domanda oħra fil-parti introduttiva tat-talba għal deċiżjoni preliminari relatata mat-tieni domanda, li ma tidhirx fil-formulazzjoni finali tad-domanda magħmula. Fil-fatt, jidher ċar mill-punt 50 tar-rinviju għal deċiżjoni preliminari li l-Corte suprema di Cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni), apparti d-domanda li saret formalment, tikkontesta wkoll l-approċċ li permezz tiegħu hija ma setgħetx twettaq rinviju għal deċiżjoni preliminari direttament.

90.

Peress li din il-kwistjoni ma hijiex inkluża fid-domanda finalment magħmula, sejjer nikkummenta fil-qosor. Barra minn hekk, fil-fehma tiegħi ma hemmx dubju dwar ir-risposta għal din id-domanda. Fil-fatt, hija ġurisprudenza stabbilita li l-Artikolu 267 TFUE jagħti lill-qrati nazzjonali diskrezzjoni mill-iktar wiesgħa sabiex jirreferu kwistjonijiet lilha jekk huma jqisu li kawża pendenti quddiemhom tqajjem mistoqsijiet li jeħtieġu interpretazzjoni ta’ dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni jew kunsiderazzjoni tal-validità tagħhom, li huma neċessarji għar-riżoluzzjoni tat-tilwima ( 49 ). Konsegwentement, jekk il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) hija adita regolarment, ir-regoli proċedurali nazzjonali ma jistgħux jostakolaw il-kompetenzi u l-obbligi mogħtija lil dik il-qorti bis-saħħa tal-Artikolu 267 TFUE ( 50 ).

91.

Dan premess, u issa niġi għat-tieni domanda magħmula espressament, ma naħsibx li r-regoli proċedurali nazzjonali bħar-regola inkwistjoni li tillimita l-appell ta’ kassazzjoni għal kwistjonijiet ta’ ġurisdizzjoni għandhom neċessarjament, sabiex ikunu kompatibbli mad-dritt tal-Unjoni, jiġu interpretati bħala li jippermettu appell ta’ kassazzjoni fejn qorti tal-ewwel istanza jew qorti li kontra d-deċiżjonijiet tagħha ma hemm ebda rimedju ġudizzjarju taħt id-dritt nazzjonali, ma tirreferix domanda lill-Qorti tal-Ġustizzja.

92.

Tabilħaqq, peress li huma l-qrati nazzjonali li għandhom japplikaw id-dritt tal-Unjoni, l-ewwel kompitu ta’ interpretazzjoni neċessarjament jaqa’ fuqhom. Kif diġà ġie ddikjarat mill-Qorti tal-Ġustizzja, qrati nazzjonali, b’kollaborazzjoni mal-Qorti tal-Ġustizzja, jissodisfaw kompitu mogħti lilhom it-tnejn, bil-għan li tiġi żgurata l-osservanza tad-dritt fl-interpretazzjoni u fl-applikazzjoni tat-Trattati ( 51 ). Mis-sistema ġudizzjarja stabbilita mit-Trattati – u b’mod partikolari mill-Artikolu 4(3) TUE, l-Artikolu 19(1) TUE u l-Artikolu 267 TFUE li tagħmel riferiment għalihom il-qorti tar-rinviju –isegwi li l-Qorti tal-Ġustizzja ma għandhiex monopolju fuq l-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni iżda pjuttost għandha ġurisdizzjoni esklużiva sabiex tipprovdi l-interpretazzjoni definittiva ta’ dan id-dritt ( 52 ).

93.

L-obbligu li qrati nazzjonali li ma tistax titressaq azzjoni ġudizzjarja kontra d-deċiżjonijiet tagħhom jagħmlu domanda preliminari lill-Qorti tal-Ġustizzja skont it-tielet paragrafu tal-Artikolu 267 TFUE huwa bbażat fuq il-kooperazzjoni, stabbilita biex tiġi żgurata l-applikazzjoni tajba u l-interpretazzjoni uniformi tad-dritt tal-Unjoni fl-Istati Membri kollha, bejn il-qrati nazzjonali, fil-kapaċità tagħhom ta’ qrati responsabbli għall-applikazzjoni tad-dritt tal-Unjoni, u l-Qorti tal-Ġustizzja ( 53 ).

94.

Dak li jippermetti l-Artikolu 267 TFUE huwa għalhekk il-ftuħ ta’ djalogu bejn il-Qorti tal-Ġustizzja u l-qrati tal-Istati Membri ( 54 ). Kif diġà ssemma f’dawn il-konklużjonijiet, skont ġurisprudenza stabbilita, din id-dispożizzjoni tagħti lill-qrati nazzjonali diskrezzjoni mill-iktar wiesgħa sabiex jirreferu kawża lill-Qorti tal-Ġustizzja jekk huma jqisu li kawża pendenti quddiemhom tqajjem kwistjonijiet li jinvolvu l-interpretazzjoni ta’ dispożizzjonijiet tad-dritt tal-Unjoni jew kunsiderazzjoni tal-validità tagħhom li huma neċessarji għar-riżoluzzjoni tat-tilwima mressqa quddiemhom ( 55 ). Barra minn hekk, wieħed għandu jżomm f’moħħu li, skont it-tielet paragrafu tal-Artikolu 267 TFUE, meta ma jkun hemm ebda rimedju ġudizzjarju taħt id-dritt nazzjonali kontra deċiżjoni ta’ qorti ta’ Stat Membru, dik il-qorti hija, bħala prinċipju, f’obbligu li tadixxi lill-Qorti tal-Ġustizzja meta titqajjem kwistjoni relatata mal-interpretazzjoni tad-dritt tal-Unjoni ( 56 ).

95.

F’dan il-kuntest speċifiku ta’ kooperazzjoni stabbilit mill-Artikolu 267 TFUE, dak li huwa pprojbit huwa, għaldaqstant, li regola tad-dritt nazzjonali tipprekludi qorti nazzjonali milli tagħmel użu mill-imsemmija possibbiltà jew milli tikkonforma ruħha mal-imsemmi obbligu ( 57 ). Fi kliem ieħor, ir-rekwiżit minimu huwa li l-qorti magħżula mis-sistema proċedurali nazzjonali sabiex tiddeċiedi fuq kwistjonijiet relatati mad-dritt tal-Unjoni – bħal, f’dan il-każ, it-Tribunali amministrativi regionali (il-Qrati Amministrattivi Reġjonali) u l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) fil-qasam tal-għoti ta’ kuntratti pubbliċi – ikollha l-possibbiltà, jekk mhux l-obbligu, li tressaq talba għal deċiżjoni preliminari. Jekk dan ikun il-każ, hija biss il-qorti nazzjonali li tkun qiegħda tisma’ l-kawża u li għandha tieħu r-responsabbiltà għad-deċiżjoni ġudizzjarja sussegwenti, li għandha tiddetermina, fid-dawl taċ-ċirkustanzi partikolari tal-kawża, kemm in-neċessità ta’ deċiżjoni preliminari sabiex tkun tista’ tagħti s-sentenza tagħha kif ukoll ir-rilevanza tad-domandi li hija tagħmel lill-Qorti tal-Ġustizzja ( 58 ). Fil-qosor, kif ġie spjegat reċentement mill-Avukat Ġenerali Bobek, il-loġika tal-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja f’dan il-qasam hija intiża biss li tiżgura li regoli tal-proċedura nazzjonali ma jżommux milli jitqajmu punti tad-dritt tal-Unjoni, b’talba għal deċiżjoni preliminari li potenzjalment issir mingħajr ma jitqies l-istadju tal-proċeduri ( 59 ).

96.

Madankollu, kif ser jirriżulta mill-analiżi tiegħi tat-tielet domanda magħmula mill-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni), jekk jidher ċar li l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) imissu rrefera domanda lill-Qorti tal-Ġustizzja jekk kellu xi dubju dwar il-kamp ta’ applikazzjoni tal-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665 kif preċedentement interpretat mill-Qorti tal-Ġustizzja, għandu jiġi nnutat li madankollu ma kien hemm ebda regola proċedurali nazzjonali li tipprekludih milli jibda dan id-djalogu mal-Qorti tal-Ġustizzja.

97.

Fil-fehma tiegħi, in-nuqqas li ssir domanda preliminari lill-Qorti tal-Ġustizzja għaldaqstant aktarx tirriżulta f’illegalità sostantiva (minħabba l-applikazzjoni żbaljata tad-dritt tal-Unjoni li jkun ġie interpretat b’mod żbaljat mill-qorti nazzjonali) u/jew f’illegalità proċedurali (minħabba n-nuqqas li jsir rinviju ta’ domanda lill-Qorti tal-Ġustizzja għal deċiżjoni preliminari meta l-qorti inkwistjoni kienet f’obbligu li tagħmel dan), iżda ma għandux jitqies bħala kwistjoni ta’ ġurisdizzjoni fis-sens mifhum mit-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana. Kif indikajt lejn l-aħħar tal-analiżi tiegħi tal-ewwel domanda preliminari, anki jekk dawn is-soluzzjonijiet ma humiex ottimali, it-tweġiba għal applikazzjoni żbaljata tad-dritt tal-Unjoni minn qorti tal-aħħar istanza – u hawn inżid inkluż l-obbligi taħt l-Artikolu 267 TFUE – trid tinstab f’forom proċedurali oħra, bħal rikors għal nuqqas ta’ twettiq ta’ obbligu jew il-possibbiltà li l-Istat jinżamm responsabbli għad-danni sabiex tinkiseb protezzjoni legali tad-drittijiet tal-individwi.

98.

Tabilħaqq, fid-dawl tar-rwol essenzjali tal-awtorità ġudizzjarja fil-protezzjoni tad-drittijiet li l-individwi jiksbu mir-regoli tad-dritt tal-Unjoni, kif diġà indikajt, l-effikaċja sħiħa tagħhom tiġi kkontestata u l-protezzjoni ta’ dawn id-drittijiet tiġi mdgħajfa jekk individwi jiġu preklużi milli jkunu jistgħu, taħt ċerti kundizzjonijiet, jiksbu kumpens meta d-drittijiet tagħhom ikunu ppreġudikati bi ksur tad-dritt tal-Unjoni imputabbli lil deċiżjoni ta’ qorti ta’ Stat Membru li tiddeċiedi bħala qorti tal-aħħar istanza ( 60 ).

99.

Konsegwentement, abbażi tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nasal għall-konklużjoni li l-Artikolu 4(3) TUE, l-Artikolu 19(1) TUE, u l-Artikolu 267 TFUE, moqrija fid-dawl tal-Artikolu 47 tal-Karta, ma jipprekludux ir-regoli relatati ma’ appelli ta’ kassazzjoni abbażi ta’ aggravji marbuta mal-ġurisdizzjoni milli jiġu interpretati u applikati b’mod li jipprekludi appelli ta’ kassazzjoni quddiem l-Awli magħquda tal-Corte di Cassazione (il-Qorti tal-Kassazzjoni) milli jiġu ppreżentati bħala rimedju kontra sentenza li fiha l-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) jastjeni mingħajr motivazzjoni, milli jadixxi lill-Qorti tal-Ġustizzja b’rinviju għal deċiżjoni preliminari.

100.

Permezz tat-tielet domanda tagħha, il-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) tistaqsi, essenzjalment, jekk l-interpretazzjoni tal-Artikolu 1(1) u (3) u tal-Artikolu 2(1) tad-Direttiva 89/665, kif emendata bid-Direttiva 2007/66, li tirriżulta mis-sentenzi tal-Qorti tal-Ġustizzja tal‑4 ta’ Lulju 2013, Fastweb (C‑100/12, EU:C:2013:448), tal‑5 ta’ April 2016, PFE (C‑689/13, EU:C:2016:199), u tal‑5 ta’ Settembru 2019, Lombardi (C‑333/18, EU:C:2019:675), tapplikax għall-kawża prinċipali.

101.

F’dan ir-rigward, skont ġurisprudenza stabbilita, il-ġustifikazzjoni sabiex titressaq talba għal deċiżjoni preliminari ma hijiex il-formulazzjoni ta’ opinjonijiet konsultattivi dwar kwistjonijiet ġenerali jew ipotetiċi, iżda l-ħtieġa inerenti għas-soluzzjoni effettiva ta’ tilwima li tirrigwarda d-dritt tal-Unjoni ( 61 ).

102.

Madankollu, peress li wasalt għall-konklużjoni, fir-rigward tal-ewwel domanda preliminari, li l-limitazzjoni tal-ġurisdizzjoni tal-Corte di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni) kif stabbilita fit-tmien paragrafu tal-Artikolu 111 tal-Kostituzzjoni Taljana, kif interpretat fis-Sentenza Nru 6/2018, ma tmurx kontra l-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665 u l-Artikolu 47 tal-Karta, il-qorti tar-rinviju ma għandux ikollha l-ġurisdizzjoni li teżamina, fil-kawża prinċipali, il-portata tad-Direttiva 89/665. Madankollu qiegħed nipproponi li nikkunsidra din id-domanda fl-eventwalità li l-Qorti tal-Ġustizzja tiddeċiedi diversament.

103.

Infakkar li, fil-kawża prinċipali, Randstad kienet ikkontestat l-esklużjoni tagħha minn proċedura ta’ sejħa għal offerti u l-għoti tal-kuntratt lil impriża oħra. Madankollu, il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) eżamina biss is-sustanza tal-aggravju li permezz tiegħu Randstad ikkontestat il-punti mogħtija lill-offerta teknika tagħha – li kienu taħt il-“livell minimu” – u eżamina bħala kwistjoni ta’ prijorità l-appelli inċidentali ppreżentati mill-awtorità kontraenti u mill-offerent rebbieħ. Huwa laqa’ dawn l-appelli inċidentali filwaqt li astjena milli jeżamina s-sustanza tal-aggravji l-oħra tal-appell prinċipali fejn ġie kkontestat l-eżitu tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti għal raġunijiet differenti minn dawk relatati mal-punti mogħtija lill-offerta teknika tagħha.

104.

Fir-rimarki preliminari ta’ dawn il-konklużjonijiet diġà ddettaljajt il-ġurisprudenza tal-Qorti tal-Ġustizzja dwar il-portata tal-obbligu li tiġi pprovduta proċedura ta’ reviżjoni stabbilita fl-Artikolu 1(1) u (3) tad-Direttiva 89/665, fil-kuntest speċifiku fejn titressaq kontrotalba mill-offerent rebbieħ. F’dan l-istadju, jista’ għalhekk jingħad li l-kriterju li jiddetermina l-obbligu ta’ qorti li teżamina l-appell tar-rikorrent huwa li kull waħda mill-partijiet fil-kawża għandha interess leġittimu fl-esklużjoni tal-offerti magħmula mill-kompetituri l-oħrajn. Dan ifisser li wieħed ma jistax jeskludi l-possibbiltà li waħda mill-irregolaritajiet li jiġġustifikaw l-esklużjoni, kemm tal-offerta tal-offerent rebbieħ kif ukoll dik tal-offerent li jikkontesta d-deċiżjoni tal-awtorità kontraenti, tista’ tivvizzja anki l-offerti l-oħra magħmula fil-kuntest tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti, li jista’ jwassal sabiex dik l-awtorità jkollha tniedi proċedura ġdida ( 62 ).

105.

Il-Qorti tal-Ġustizzja kienet partikolarment ċara fuq dan il-punt: “l-ammissibbiltà tar-rikors prinċipali ma tistax, mingħajr ma tkun ta’ preġudizzju għall-effett utli tad-Direttiva 89/665, tkun suġġetta għall-konstatazzjoni minn qabel li l-offerti kollha inqas ikklassifikati minn dik tal-offerent li ppreżenta l-imsemmi rikors huma wkoll irregolari [jew] tiġi suġġetta għall-kundizzjoni li l-imsemmi offerent jipproduċi l-prova li l-awtorità kontraenti hija obbligata tirrepeti l-proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku. L-eżistenza ta’ tali possibbiltà għandha tiġi kkunsidrata bħala suffiċjenti f’dan ir-rigward” ( 63 ). L-offerent li l-offerta tiegħu kienet ġiet eskluża mill-awtorità kontraenti minn proċedura ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku jista’ jiġi rrifjutat l-aċċess għal reviżjoni tad-deċiżjoni ta’ għoti ta’ kuntratt pubbliku biss jekk id-deċiżjoni ta’ esklużjoni tal-imsemmi offerent tkun ġiet ikkonfermata minn deċiżjoni li tkun kisbet awtorità ta’ res judicata qabel ma l-qorti adita bir-rikors kontra d-deċiżjoni ta’ għoti tal-kuntratt tkun tat id-deċiżjoni tagħha, b’tali mod li dan l-offerent għandu jitqies li kien definittivament eskluż mill-proċedura ta’ għoti tal-kuntratt pubbliku inkwistjoni ( 64 ).

106.

Fil-kawża prinċipali, l-ewwel, huwa paċifiku li Randstad kienet għadha ma ġietx eskluża b’mod definittiv mill-proċess ta’ għoti ta’ kuntratti meta ppreżentat l-appell tagħha quddiem il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat). It-tieni, mir-rinviju għal deċiżjoni preliminari jsegwi li Randstad ressqet, bħala wieħed mill-aggravji sabiex terġa’ tiddaħħal fil-proċedura ta’ sejħa għal offerti, l-illegalità tal-ħatra u tal-kompożizzjoni tal-kumitat għall-għoti tal-kuntratti pubbliċi li kien responsabbli mit-twettiq ta’ evalwazzjoni ekonomika. Madankollu, kieku kellhom jiġu kkonstatati dawn l-irregolaritajiet, dawn jiġġustifikaw l-esklużjoni kemm tal-offerta tal-offerent rebbieħ u kemm dik tal-offerent li qiegħed jikkontesta d-deċiżjoni tal-awtorità kontraenti, u jivvizzjaw anki l-offerti l-oħra magħmula fil-kuntest tal-proċedura ta’ sejħa għal offerti, li jista’ jwassal sabiex dik l-awtorità kontraenti jkollha tniedi proċedura ġdida.

107.

F’dawn iċ-ċirkustanzi, jiena ċert li l-prinċipju stabbilit u kkonfermat mill-ġurisprudenza ċċitata mill-qorti tar-rinviju kien applikabbli għall-kawża prinċipali. Il-Consiglio di Stato (il-Kunsill tal-Istat) kien għalhekk f’obbligu li jirrikonoxxi l-interess ta’ Randstad li tikkontesta, kemm fl-ewwel istanza u kemm fl-appell, ir-regolarità tal-proċedura u għaldaqstant tad-deċiżjoni li tingħata l-kuntratt jew, alternattivament, li tagħmel talba lill-Qorti tal-Ġustizzja fuq din il-kwistjoni f’każ ta’ dubju.

108.

Għaldaqstant, fid-dawl tal-kunsiderazzjonijiet preċedenti, nipproponi li l-Qorti tal-Ġustizzja tirrispondi kif ġej għad-domandi preliminari tal-Corte suprema di cassazione (il-Qorti Suprema tal-Kassazzjoni, l-Italja):