WYROK TRYBUNAŁU (pierwsza izba)

z dnia 10 czerwca 2021 r.(*)

Odesłanie prejudycjalne – Ochrona konsumentów – Dyrektywa 93/13/EWG – Nieuczciwe warunki w umowach konsumenckich – Umowy kredytu hipotecznego denominowane w walucie obcej (frank szwajcarski) – Przedawnienie – Artykuł 4 ust. 2 – Główny przedmiot umowy – Warunki narażające kredytobiorcę na ryzyko kursowe – Wymogi dotyczące zrozumiałości i przejrzystości – Ciężar dowodu – Artykuł 3 ust. 1 – Znacząca nierównowaga – Artykuł 5 – Sformułowanie warunku umownego w sposób jasny i zrozumiały – Zasada skuteczności

W sprawach połączonych od C‑776/19 do C‑782/19

mających za przedmiot wnioski o wydanie, na podstawie art. 267 TFUE, orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożone przez tribunal de grande instance de Paris (sąd wielkiej instancji w Paryżu, Francja) postanowieniami z dni 1 i 2 października 2019 r., które wpłynęły do Trybunału w dniu 22 października 2019 r., w postępowaniach:

VB,

WA (C‑776/19),

XZ,

YY (C‑777/19),

ZX (C‑778/19),

DY,

EX (C‑781/19)

przeciwko

BNP Paribas Personal Finance SA

oraz

AV (C‑779/19),

BW,

CX (C‑780/19),

FA (C‑782/19)

przeciwko

BNP Paribas Personal Finance SA,

Procureur de la République,

TRYBUNAŁ (pierwsza izba),

w składzie: J.‑C. Bonichot, prezes izby, R. Silva de Lapuerta, wiceprezes Trybunału, pełniąca obowiązki sędziego pierwszej izby, C. Toader, M. Safjan i N. Jääskinen (sprawozdawca), sędziowie,

rzecznik generalny: J. Kokott,

sekretarz: V. Giacobbo, administratorka,

uwzględniając pisemny etap postępowania i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 28 października 2020 r.,

rozważywszy uwagi, które przedstawili:

–        w imieniu VB, WA, DY oraz EX – C. Constantin‑Vallet, avocat,

–        w imieniu XZ, YY, ZX, AV, BW, CX oraz FA – A.‑V. Benoit oraz C. Fabre, avocats,

–        w imieniu BNP Paribas Personal Finance SA – P. Metais oraz P. Spinosi, avocats,

–        w imieniu rządu francuskiego – A.‑L. Desjonquères, E. de Moustier oraz E. Toutain, w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Europejskiej – C. Valero, N. Ruiz García oraz M. Van Hoof, w charakterze pełnomocników,

podjąwszy, po wysłuchaniu rzecznik generalnej, decyzję o rozstrzygnięciu sprawy bez opinii,

wydaje następujący

Wyrok

1        Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz.U. 1993, L 95, s. 29).

2        Wnioski te zostały złożone w ramach sporów między, po pierwsze, VB, WA, XZ, YY, ZX, DY i EX a BNP Paribas Personal Finance SA oraz, po drugie, AV, BW, CX i FA a BNP Paribas Personal Finance i Procureur de la République (prokuratorem republiki, Francja) w przedmiocie podnoszonego nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowach kredytu hipotecznego denominowanych w walucie obcej, przewidujących w szczególności, że frank szwajcarski (CHF) jest walutą rozliczeniową, a euro (EUR) walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę.

 Ramy prawne

 Prawo Unii

3        Motywy szesnasty i dwudziesty czwarty dyrektywy 93/13 stanowią:

„ocena nieuczciwego charakteru warunków umowy, zgodnie z wybranymi ogólnymi kryteriami, zwłaszcza w przypadku działalności dotyczącej sprzedaży lub dostaw o charakterze publicznym, zapewniającej usługi o charakterze powszechnym, przy uwzględnieniu solidarności między użytkownikami, mus[i] być uzupełnion[a] środkami umożliwiającymi dokonanie ogólnej oceny różnych interesów; stanowi to wymóg działania w dobrej wierze; przy dokonywaniu oceny działania w dobrej wierze będzie brana pod uwagę zwłaszcza siła pozycji przetargowej stron umowy, a w szczególności, czy konsument był zachęcany do wyrażenia zgody na warunki umowy i czy towary lub usługi były sprzedane lub dostarczone na specjalne zamówienie konsumenta; sprzedawca lub dostawca [przedsiębiorca] spełnia wymóg działania w dobrej wierze, jeżeli traktuje on drugą stronę umowy w sposób sprawiedliwy i słuszny, należycie uwzględniając jej prawnie uzasadnione roszczenia;

[…]

sądy i organy administracyjne państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich”.

4        Artykuł 3 tej dyrektywy stanowi:

„1.      Warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą być uznane za nieuczciwe, jeśli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy, praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

2.      Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej [umowy adhezyjnej].

[…]”.

5        Artykuł 4 wspomnianej dyrektywy ma następujące brzmienie:

„1.      Nie naruszając przepisów art. 7, nieuczciwy charakter warunków umowy jest określany z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy, i z odniesieniem, w momencie zawarcia umowy, do wszelkich okoliczności związanych z zawarciem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna.

2.      Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem”.

6        Artykuł 5 tej samej dyrektywy przewiduje:

„W przypadku umów, w których wszystkie lub niektóre z przedstawianych konsumentowi warunków wyrażone są na piśmie, warunki te muszą zawsze być sporządzone prostym i zrozumiałym językiem. Wszelkie wątpliwości co do treści warunku należy interpretować na korzyść konsumenta. […]”.

7        Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi:

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

8        Artykuł 7 ust. 1 tej dyrektywy przewiduje:

„Zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów [konkurujących przedsiębiorstw] państwa członkowskie zapewnią stosowne i skuteczne środki mające na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami”.

 Prawo francuskie

9        Artykuł 2224 code civil (kodeksu cywilnego) ma następujące brzmienie:

„Roszczenia osobiste lub majątkowe przedawniają się po upływie pięciu lat od dnia, w którym uprawniony znał albo powinien był znać okoliczności pozwalające na skorzystanie z przysługującego mu uprawnienia”.

 Postępowania główne i pytania prejudycjalne

10      W latach 2008 i 2009 VB, WA, XZ, YY, ZX, DY, EX, AV, BW, CX i FA (zwani dalej „powodami w postępowaniu głównym”) zawarli z BNP Paribas Personal Finance indywidualne umowy kredytu hipotecznego denominowanego w walucie obcej, zwane „Helvet Immo”. Umowy te, które były głównie sprzedawane przez pośredników, zostały zawarte w celu nabycia nieruchomości lub udziałów w przedsiębiorstwach działających na rynku nieruchomości, opiewały na różne kwoty od 48 000 do 426 000 CHF, czyli w przybliżeniu od 44 000 do 389 000 EUR, na okres od 22 do 25 lat.

11      Z postanowień odsyłających wynika, że umowy te zawierały klauzule umowne, zgodnie z którymi:

–        kredyty te były finansowane z pożyczek zaciągniętych we frankach szwajcarskich i były one zarządzane zarówno we frankach szwajcarskich (waluta rozliczeniowa), jak i w euro (waluta spłaty);

–        w odniesieniu do transakcji wymiany, przelewy środków z tytułu tego kredytu mogły być dokonywane wyłącznie w euro w celu spłaty we frankach szwajcarskich;

–        transakcje kursowe, które należało wykonać, zostały wymienione w umowach kredytu będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, a w przypadku braku spłaty przez kredytobiorcę kredytodawca miał możliwość jednostronnego zastąpienia franków szwajcarskich kwotą wyrażoną w euro;

–        ponieważ amortyzacja zależy od zmian parytetu EUR/CHF, miałaby być ona bardziej rozłożona w czasie, gdyby w wyniku transakcji wymiany w terminie wymagalności raty w CHF uzyskano kwotę niższą, a ewentualna część kapitału niezamortyzowana została włączona do salda dłużnika. W przeciwnym wypadku spłata kredytu byłaby szybsza;

–        gdyby utrzymanie kwoty spłat w euro nie pozwalało na uregulowanie całości salda rachunku w pierwotnym pozostałym do spłaty okresie przedłużonym o pięć lat, wysokość spłat zostałaby podwyższona. Gdyby pod koniec piątego roku przedłużenia saldo debetowe pozostało niewyrównane, spłaty należałoby kontynuować aż do momentu całkowitej spłaty;

–        początkowo uzgodniona stała stopa procentowa podlegała corocznemu przeglądowi co pięć lat zgodnie z wcześniej ustalonym wzorem i przy tej okazji kredytobiorca mógł wybrać zamianę waluty na euro z waluty rozliczeniowej, wybierając albo zastosowanie nowej stałej podwyższonej stopy procentowej, albo zastosowanie zmiennej stopy procentowej.

12      Jeśli chodzi o powodów w postępowaniach głównych w sprawach C‑776/19, C‑778/19, C‑779/19 i C‑780/19, do oferty kredytowej zostały załączone dwie symulacje liczbowe ilustrujące wpływ zmian kursów wymiany na kwotę i okres obowiązywania kredytu. Pierwsza dotyczyła wpływu dwupunktowego wzrostu lub spadku stopy procentowej od 61. raty na kwotę płatności, czas trwania i całkowity koszt kredytu. Druga, zatytułowana „Informacje dotyczące transakcji walutowych, które będą dokonywane w ramach obsługi kredytu”, przedstawiała symulacje zmian tych samych elementów w wypadku umocnienia się euro w stosunku do franka szwajcarskiego (w sprawie C‑776/19 1 EUR za 1,5896 CHF; w sprawie C‑778/19 1 EUR za 1,57 CHF; w sprawie C‑779/19 1 EUR za 1,59 CHF; w sprawie C‑780/19 1 EUR za 1,66 CHF) i osłabienia euro (w sprawie C‑776/19 1 EUR za 1,4296 CHF; w sprawie C‑778/19 1 EUR za 1,41 CHF; w sprawie C‑779/19 1 EUR za 1,43 CHF; w sprawie C‑780/19 1 EUR za 1,5 CHF).

13      Jeśli chodzi o powodów w postępowaniach głównych w sprawach C‑777/19, C‑781/19 i C‑782/19, kredytodawca nie dostarczył im żadnej symulacji.

14      Ze względu na niekorzystną zmianę kursu wymiany, stwierdzoną od dnia zawarcia umów będących przedmiotem postępowania głównego, powodowie w postępowaniu głównym napotkali trudności w spłacie zaciągniętego kredytu hipotecznego. Następnie, w latach 2015–2018, powodowie ci wystąpili do sądu odsyłającego z powództwem przeciwko BNP Paribas Personal Finance, każdy w dotyczącym go zakresie, powołując się w szczególności na nieuczciwy charakter warunków ustanawiających mechanizm finansowy przewidziany w umowach „Helvet Immo”.

15      Ponadto w następstwie sądowego dochodzenia sprawa spółki BNP Paribas Personal Finance została w dniu 29 sierpnia 2017 r. skierowana do tribunal correctionnel (sądu karnego, Francja) w związku z praktyką handlową wprowadzającą w błąd. Orzeczeniem z dnia 26 lutego 2020 r. 13. izba karna tribunal de grande instance de Paris (sądu wielkiej instancji w Paryżu, Francja) skazała tę instytucję bankową za praktykę handlową wprowadzającą w błąd. Zgodnie z informacjami dostarczonymi przez strony postępowania głównego na rozprawie przed Trybunałem, BNP Paribas Personal Finance wniósł apelację od tego wyroku, który nie jest zatem prawomocny.

16      Przed sądem odsyłającym powodowie w postępowaniu głównym podnoszą w szczególności nieuczciwy charakter warunków ustanawiających mechanizm finansowy przewidziany w rozpatrywanych umowach kredytu. Ze swej strony BNP Paribas Personal Finance podnosi, że roszczenia, w drodze których powodowie w postępowaniu głównym podnoszą, że warunki te są nieuczciwe, są przedawnione, a w każdym razie bezzasadne.

17      Jeśli chodzi, po pierwsze, o kwestię przedawnienia roszczeń wniesionych przez powodów w postępowaniu głównym, sąd odsyłający zauważa, że zastosowanie pięcioletniego terminu przedawnienia na podstawie art. 2224 francuskiego code civil (kodeksu cywilnego) prowadziłoby do stwierdzenia przedawnienia wspomnianych roszczeń. Zgodnie z orzecznictwem krajowym termin ten zaczyna biec od chwili przyjęcia oferty pożyczki.

18      W tym kontekście sąd odsyłający zastanawia się, czy zastosowanie takiego terminu przedawnienia do roszczeń wniesionych przez konsumentów w celu w celu dochodzenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, jest zgodne z zasadą skuteczności. Jego zdaniem, zważywszy, że kurs wymiany może pozostać stabilny w pierwszych latach obowiązywania umowy i pogarszać się dopiero później w toku obowiązywania tej umowy, nie można wykluczyć, że kredytobiorcy nie byliby w stanie dochodzić swoich praw.

19      Po drugie, jeśli chodzi o badanie nieuczciwego charakteru warunków umowy, sąd odsyłający zauważa, że rozpatrywane w postępowaniu głównym umowy kredytu zawierają szereg warunków stanowiących część mechanizmu konwersji walut, które powodują skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę.

20      W tym kontekście sąd ten zastanawia się w szczególności, czy ze względu na fakt, że te warunki umowne dotyczą kwestii ryzyka kursowego, należy je uznać za stanowiące część głównego przedmiotu umów kredytu spornych w postępowaniu głównym, których nie można z tego tytułu uznać za nieuczciwe, ponieważ są jasne i zrozumiałe. W tym względzie pojawia się również kwestia wpływu na kwalifikację tych warunków umownych innego warunku wprowadzonego do umów kredytu rozpatrywanych w postępowaniu głównym, umożliwiającego kredytobiorcy skorzystanie z opcji zamiany na euro we wcześniej określonych datach.

21      Co się tyczy elementów oceny jasności i zrozumiałości warunku umowy oraz istnienia znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy praw i obowiązków jej stron, sąd odsyłający zauważa, że powodowie w postępowaniu głównym otrzymali informacje na temat wpływu zmian w ramach parytetu między euro a frankiem szwajcarskim na koszt danej pożyczki. Ryzyko kursowe nie zostało jednak w żaden sposób wymienione w umowach kredytu będących przedmiotem postępowania głównego.

22      Sąd odsyłający wyjaśnia ponadto, że w orzecznictwie krajowym warunki umowy, takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, zostały uznane za jasne i zrozumiałe, w szczególności ze względu na to, że kredytobiorcy otrzymali informacje o operacjach wymiany dokonywanych w trakcie okresu obowiązywania danej umowy kredytu, a także o wpływie wahań kursowych między euro i frankiem szwajcarskim na okres obowiązywania tej umowy i rozliczeń w celu spłaty salda rachunku.

23      W tych ramach, zważywszy, że przedsiębiorca dysponuje środkami wyższymi niż konsument w celu przeciwdziałania zmianom gospodarczym i ryzyku kursowemu, sąd odsyłający zastanawia się nad szczególnymi informacjami dotyczącymi ryzyka kursowego, które należy przekazać kredytobiorcy, który nie zna prognoz ekonomicznych mogących mieć wpływ na zmiany parytetu między walutą rozliczeniową a walutą spłaty oraz na związane z nimi ryzyka. W tym względzie pojawia się również kwestia ciężaru dowodu w zakresie jasnego i zrozumiałego charakteru warunku umowy, ponieważ w postępowaniach głównych kwestionuje się przekazanie niektórych informacji.

24      W powyższych okolicznościach tribunal de grande instance de Paris (sąd wielkiej instancji w Paryżu) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)       Czy wykładnia dyrektywy 93/13 w świetle zasady skuteczności stoi na przeszkodzie stosowaniu przepisów o przedawnieniu w sprawie takiej jak w postępowaniu głównym, w następujących przypadkach: (a) w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku, (b) w celu ewentualnego zwrotu, (c) gdy konsument jest wnioskodawcą oraz (d) gdy konsument jest pozwanym, wliczając w to powództwo wzajemne?

2)       Czy w przypadku udzielenia negatywnej odpowiedzi w całości albo w części na pytanie pierwsze, dyrektywa 93/13 interpretowana w świetle zasady skuteczności stoi na przeszkodzie stosowaniu orzecznictwa krajowego, w którym ustalona jest data rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia w dniu przyjęcia oferty kredytu, a nie w dniu wystąpienia poważnych trudności finansowych w sprawie takiej jak w postępowaniu głównym?

3)       Czy warunki takie jak będące przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, przewidujące, w szczególności, że frank szwajcarski jest walutą rozliczeniową, a euro walutą spłaty, ze skutkiem przeniesienia ryzyka walutowego na kredytobiorcę, wchodzą w zakres głównego przedmiotu umowy w rozumieniu art. 4 [ust. 2] dyrektywy 93/13 w przypadku braku sporu w zakresie wysokości kosztów wymiany i w obecności warunków uwzględniających, w określonych terminach, możliwość skorzystania przez kredytobiorcę z opcji zamiany waluty na euro zgodnie z wcześniej ustalonym wzorem?

4)       Czy dyrektywa 93/13 interpretowana w świetle zasady skuteczności prawa [Unii] stoi na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, w którym uznaje się, że warunek lub zbiór warunków, takich jak te będące przedmiotem postępowania głównego, są »jasne i zrozumiałe« w rozumieniu dyrektywy z tego względu, że:

–        wstępna oferta kredytu zawiera szczegółowe informacje na temat transakcji walutowych przeprowadzonych w trakcie trwania kredytu i określa, że kurs wymiany euro w stosunku do franka szwajcarskiego będzie kursem mającym zastosowanie na dwa dni robocze przed datą wystąpienia zdarzenia warunkującego transakcję i publikowanym na stronie internetowej Europejskiego Banku Centralnego;

–        zgodnie z ofertą kredytobiorca akceptuje transakcje wymiany z franków szwajcarskich na euro i z euro na franki szwajcarskie niezbędne do realizacji i zwrotu kredytu, a kredytodawca przeliczy saldo miesięcznych płatności w euro na franki szwajcarskie po pokryciu dodatkowych kosztów kredytu;

–        w ofercie wskazano, że jeżeli kwota będąca wynikiem transakcji wymiany walutowej jest niższa niż należna na termin wykupu franka szwajcarskiego, spłata kapitału będzie wolniejsza, a niespłacona część kapitału w terminie wykupu zostanie ujęta w saldzie debetowym rachunku we frankach szwajcarskich, oraz określono, że spłata kapitału kredytu będzie się zmieniać zgodnie ze zmianami kursu wymiany mającego zastosowanie do miesięcznych spłat; może ona zarówno wzrastać, jak i maleć, przy czym zmiana ta może spowodować wydłużenie lub skrócenie okresu spłaty kredytu oraz, jeżeli ma to zastosowanie, zmianę całkowitej kwoty do spłaty;

–        w artykułach »rachunek wewnętrzny w euro« i »rachunek wewnętrzny we frankach szwajcarskich« wyszczególniono transakcje, które miały być przeprowadzone w każdym terminie płatności należnej z tytułu uznania i obciążenia każdego rachunku, a umowa określa w przejrzysty sposób konkretne zasady funkcjonowania mechanizmu przeliczania walut obcych;

oraz mając na uwadze, że w ofercie nie ma wyraźnej wzmianki w szczególności o »ryzyku kursowym«, które spada na kredytobiorcę z uwagi na brak wpływów w walucie rozliczeniowej, ani też żadnej wyraźnej wzmianki o »ryzyku stopy procentowej«?

5)       W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie czwarte, czy dyrektywa 93/13 interpretowana w świetle zasady skuteczności prawa [Unii] stoi na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, w którym uznaje się, że warunek lub zbiór warunków, takich jak będące przedmiotem postępowania głównego, są »jasne i zrozumiałe« w rozumieniu dyrektywy, gdy uwarunkowania wskazane w czwartym pytaniu są uzupełnione jedynie o symulację spadku waluty spłaty od 5% do 6% w stosunku do waluty rozliczeniowej w pierwotnej [od 22 do 25-letniej] umowie, bez dalszych określeń takich jak »ryzyko« czy »trudność«?

6)       Czy ciężar dowodu »jasnego i zrozumiałego« charakteru warunku w rozumieniu dyrektywy 93/13, w tym okoliczności związanych z zawarciem umowy, spoczywa na przedsiębiorcy, czy na konsumencie?

7)       Jeżeli ciężar dowodu jasnego i zrozumiałego charakteru warunku spoczywa na przedsiębiorcy, to czy dyrektywa 93/13 stoi na przeszkodzie orzecznictwu krajowemu, które uznaje, w świetle dokumentów dotyczących technik sprzedaży, że to do kredytobiorców należy wykazanie, z jednej strony, że byli odbiorcami informacji zawartych w tych dokumentach, a z drugiej strony, że to bank przekazał im dokumenty, czy też przeciwnie, wymaga, aby uwarunkowania te stanowiły domniemanie, że informacje zawarte w tych dokumentach zostały przekazane, również ustnie, kredytobiorcom, a obalenie tego zwykłego domniemania należy do przedsiębiorcy, który jest odpowiedzialny za te informacje przekazane przez wybranych przez niego pośredników?

8)       Czy istnienie wyraźnej nierównowagi można uznać w [umowach takich jak te będące] przedmiotem postępowania głównego, w któr[ych] obie strony są narażone na ryzyko walutowe, jeżeli z jednej strony przedsiębiorca dysponuje większymi środkami niż konsument dla celów przewidzenia ryzyka walutowego, a z drugiej strony ryzyko, jakie ponosi przedsiębiorca, jest ograniczone, podczas gdy ryzyko, jakie ponosi konsument, takie nie jest?”.

25      Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 19 listopada 2019 r. sprawy od C‑776/19 do C‑782/19 zostały połączone w celu łącznego rozpoznania w ramach pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.

 W przedmiocie pytań prejudycjalnych

 W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

26      Poprzez pytania pierwsze i drugie, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy dyrektywę 93/13, w świetle zasady skuteczności, należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie przepisom krajowym uzależniającym wystąpienie przez konsumenta z żądaniem o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku istniejącego w umowie zawartej między przedsiębiorcą a tym konsumentem lub w celu zwrotu nienależnie uiszczonych kwot na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu tej dyrektywy, od pięcioletniego terminu przedawnienia, który rozpoczyna swój bieg od daty zaakceptowania ofert kredytu.

27      W tym względzie należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w braku stosownych uregulowań unijnych w tej dziedzinie właściwymi procedurami służącymi zapewnieniu ochrony konsumentów przewidzianej w dyrektywie 93/13 są – zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej państw członkowskich – procedury ustanowione w wewnętrznym porządku prawnym tych państw. Niemniej jednak procedury te nie mogą być mniej korzystne od procedur dotyczących podobnych sytuacji o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) ani zorganizowane w taki sposób, by czyniły wykonywanie uprawnień przyznanych przez prawo Unii nadmiernie utrudnionym lub praktycznie niemożliwym (zasada skuteczności) (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 83 i przytoczone tam orzecznictwo).

28      Jeśli chodzi o zasadę skuteczności, jedyną będącą przedmiotem niniejszej sprawy, to należy zauważyć, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, przed poszczególnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy rozważyć w razie potrzeby zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg postępowania (zob. w szczególności wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 85 i przytoczone tam orzecznictwo).

29      Ponadto Trybunał wyjaśnił, że ciążący na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia skuteczności praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, oznacza, w szczególności w odniesieniu do praw wynikających z dyrektywy 93/13, wymóg skutecznej ochrony sądowej, ustanowiony również w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, który ma zastosowanie między innymi do określania zasad proceduralnych dotyczących takich powództw opartych na takich prawach (zob. podobnie wyrok z dnia 31 maja 2018 r., Sziber, C‑483/16, EU:C:2018:367, pkt 49 i przytoczone tam orzecznictwo).

30      Co się tyczy analizy cech terminu przedawnienia rozpatrywanego w postępowaniu głównym Trybunał uściślił, że analiza ta musi dotyczyć w szczególności długości tego terminu oraz zasad jego stosowania, w tym sposobu, w jaki następuje rozpoczęcie biegu przez ten termin (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 61 i przytoczone tam orzecznictwo).

31      Po pierwsze, odnośnie do przeciwstawienia terminu przedawnienia wobec żądań składanych przez konsumentów w celu podnoszenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału wyznaczenie rozsądnych terminów do wniesienia środków zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa nie uniemożliwia lub nie czyni nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych w porządku prawnym Unii, jeśli terminy te są rzeczywiście wystarczające na przygotowanie i wniesienie przez konsumenta skutecznego środka odwoławczego (zob. w szczególności wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 62 i przytoczone tam orzecznictwo).

32      Trybunał przyznał bowiem, że ochrona konsumenta nie jest bezwarunkowa i że wyznaczenie rozsądnych terminów zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa jest zgodne z prawem Unii (zob. w szczególności wyroki: z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 56; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 82 i przytoczone tam orzecznictwo).

33      Jednakże, podkreślając ochronę, jaką dyrektywa 93/13 otacza konsumentów, Trybunał orzekł, że dyrektywa ta stoi na przeszkodzie uregulowaniu prawa krajowego, które zakazuje sądowi krajowemu podnieść po upływie terminu zawitego nieuczciwy charakter warunku przewidzianego w umowie zawartej między przedsiębiorcą i konsumentem (zob. podobnie wyroki: z dnia 21 listopada 2002 r., Cofidis, C‑473/00, EU:C:2002:705, pkt 38; a także z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 55).

34      W niniejszej sprawie wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy dwóch różnych sytuacji, a mianowicie z jednej strony przeciwstawienia terminu przedawnienia roszczeniu konsumenta zmierzającego do stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a tym konsumentem, a z drugiej strony przeciwstawienia tego terminu skierowanemu przez konsumenta żądaniu zwrotu nienależnie zapłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13.

35      Co się tyczy, po pierwsze, przeciwstawienia terminu przedawnienia roszczeniu konsumenta mającemu na celu stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a tym konsumentem, należy w pierwszej kolejności przypomnieć, że zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 nieuczciwe warunki w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem nie są dla tego konsumenta wiążące.

36      W drugiej kolejności, z uwagi również na charakter i znaczenie interesu publicznego, jakim jest ochrona konsumentów, dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie, co wynika z jej art. 7 ust. 1 w związku z jej motywem dwudziestym czwartym, do zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie dalszemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez przedsiębiorców z konsumentami. W tym celu sądy odsyłające są zobowiązane do odstąpienia od stosowania nieuczciwych warunków umowy, aby nie wywierały one, w braku sprzeciwu konsumenta, wiążących wobec niego skutków (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 52, 53 i przytoczone tam orzecznictwo).

37      W trzeciej kolejności z orzecznictwa Trybunału wynika, że warunek umowy uznany za nieuczciwy należy co do zasady uznać za nigdy nieistniejący, tak by nie wywoływał on skutków wobec konsumenta. Trybunał wywiódł z tego, że sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku, tak że obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot (zob. podobnie wyroki: z dnia 21 grudnia 2016 r., Gutiérrez Naranjo i in., C‑154/15, C‑307/15 i C‑308/15, EU:C:2016:980, pkt 61, 62; a także z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 54).

38      W tym kontekście należy stwierdzić, że w szczególności w celu zapewnienia skutecznej ochrony praw, które konsument wywodzi z dyrektywy 93/13, musi on mieć możliwość podniesienia w każdej chwili nieuczciwego charakteru warunku umownego nie tylko jako środka obrony, ale również w celu stwierdzenia przez sąd nieuczciwego charakteru warunku umownego, w związku z czym powództwo wniesione przez konsumenta w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku zawartego w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem nie może podlegać żadnemu terminowi przedawnienia.

39      Po drugie, odnośnie do przeciwstawienia terminu przedawnienia roszczeniu konsumenta w celu zwrotu nienależnie zapłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków w rozumieniu dyrektywy 93/13 wystarczy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 tej dyrektywy nie stoją na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które choć przewiduje, że roszczenie o stwierdzenie nieważności nieuczciwego warunku w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem nie podlega przedawnieniu, to ustanawia ono termin na wytoczenie powództwa mającego na celu powołanie się na skutki restytucyjne tego stwierdzenia nieważności, z zastrzeżeniem przestrzegania zasad równoważności i skuteczności (zob. podobnie wyroki: z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 58; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 84).

40      Należy zatem uznać, że przeciwstawienie terminu przedawnienia żądaniom o charakterze restytucyjnym skierowanym przez konsumentów w celu dochodzenia praw, które wywodzą oni z dyrektywy 93/13, nie jest samo w sobie sprzeczne z zasadą skuteczności, o ile jej stosowanie nie czyni praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych przez tę dyrektywę.

41      Po drugie, co się tyczy długości terminu przedawnienia, któremu podlega żądanie wniesione przez konsumenta w celu zwrotu nienależnie zapłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków w rozumieniu dyrektywy 93/13, należy zauważyć, że Trybunał miał już okazję wypowiedzieć się w przedmiocie zgodności z zasadą skuteczności terminów przedawnienia porównywalnych do terminu przedawnienia będącego przedmiotem postępowania głównego, wynoszącego trzy i pięć lat, które były przeciwstawiane powództwom zmierzającym do wykazania nieuczciwego charakteru warunku umownego. Zdaniem Trybunału w zakresie, w jakim trzyletni termin na wytoczenie powództwa jest ustalony i znany z wyprzedzeniem, wydaje się co do zasady, że jest on rzeczywiście wystarczający na przygotowanie i wniesienie przez konsumenta skutecznego środka odwoławczego. Tak więc okresy wynoszące od trzech do pięciu lat nie są same w sobie sprzeczne z zasadą skuteczności (zob. podobnie wyroki: z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 62, 64; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 87 i przytoczone tam orzecznictwo).

42      W konsekwencji należy uznać, że w zakresie, w jakim ustalony i znany jest z góry pięcioletni termin przedawnienia, taki jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, na który powołano się w sprzeciwie wobec żądania wniesionego przez konsumenta w celu uzyskania zwrotu nienależnie wypłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13, nie wydaje się mieć takiego charakteru, aby czynił korzystanie z praw przyznanych przez dyrektywę 93/13 praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym. Termin taki jest bowiem zasadniczo faktycznie wystarczający, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka odwoławczego w celu dochodzenia praw wywodzonych przez niego z tej dyrektywy, w szczególności w formie roszczeń o charakterze restytucyjnym, opartych na nieuczciwym charakterze warunku umownego.

43      Jednakże, po trzecie, jeśli chodzi o początek biegu terminu przedawnienia rozpatrywanego w postępowaniu głównym, istnieje znaczne ryzyko, że konsument nie będzie w stanie powoływać się w tym terminie na prawa przyznane mu przez dyrektywę 93/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 5 marca 2020 r., OPR-Finance, C‑679/18, EU:C:2020:167, pkt 22 i przytoczone tam orzecznictwo).

44      Z informacji przekazanych przez sąd odsyłający wynika bowiem, że pięcioletni termin przedawnienia przewidziany w art. 2224 code civile (kodeksu cywilnego) rozpoczyna bieg, zgodnie z orzecznictwem sądów francuskich, w dniu przyjęcia oferty rozpatrywanego kredytu.

45      W tym względzie należy uwzględnić gorszą pozycję konsumenta wobec przedsiębiorcy zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, czyli sytuację, która prowadzi konsumenta do zaakceptowania warunków umowy zredagowanych wcześniej przez przedsiębiorcę bez możliwości wpłynięcia na ich treść (zob. podobnie wyrok z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo). Podobnie należy przypomnieć, że konsumenci mogą nie wiedzieć o nieuczciwym charakterze warunku zawartego w umowie kredytu hipotecznego lub nie rozumieją zakresu swoich praw wynikających z dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 90 i przytoczone tam orzecznictwo).

46      Należy zauważyć, że termin przedawnienia może być zgodny z zasadą skuteczności tylko wtedy, gdy konsument miał możliwość poznania swoich praw przed rozpoczęciem biegu lub upływem tego terminu (zob. podobnie wyroki: z dnia 6 października 2009 r., Asturcom Telecomunicaciones, C‑40/08, EU:C:2009:615, pkt 45; z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 67; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 91).

47      Tymczasem przeciwstawienie pięcioletnim terminem przedawnienia, takim jak rozpatrywany w postępowaniu głównym, roszczenia konsumenta o zwrot nienależnie wypłaconych kwot na podstawie nieuczciwych warunków umownych w rozumieniu dyrektywy 93/13, który rozpoczyna swój bieg od dnia przyjęcia oferty pożyczki, nie ma charakteru pozwalającego zapewnić temu konsumentowi skuteczną ochronę w wypadku, gdy termin ten może upłynąć, zanim konsument poweźmie wiedzę o nieuczciwym charakterze warunku zawartego w przedmiotowej umowie. Termin taki czyni zatem nadmiernie utrudnionym wykonywanie praw przyznanych konsumentowi przez dyrektywę 93/13 (zob. analogicznie wyroki: z dnia 9 lipca 2020 r., Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale, C‑698/18 i C‑699/18, EU:C:2020:537, pkt 67, 75; a także z dnia 16 lipca 2020 r., Caixabank i Banco Bilbao Vizcaya Argentaria, C‑224/19 i C‑259/19, EU:C:2020:578, pkt 91).

48      W świetle powyższych rozważań na pytania pierwsze i drugie trzeba odpowiedzieć w ten sposób, że wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy 93/13 w związku z zasadą skuteczności należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym uzależniającym wystąpienie konsumenta z żądaniem:

–        w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a tym konsumentem – od terminu przedawnienia;

–        w celu uzyskania zwrotu kwot nienależnie wpłaconych na podstawie takich nieuczciwych warunków – od pięcioletniego terminu przedawnienia, w sytuacji gdy termin ten rozpoczyna swój bieg w dniu przyjęcia oferty kredytu, tak że konsument mógł wówczas nie wiedzieć o całości swoich praw wynikających z tej dyrektywy.

 W przedmiocie pytania trzeciego

49      Poprzez pytanie trzecie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu tego przepisu obejmuje warunki umowy kredytu, przewidujące, że waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i które powodują skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę.

50      Zgodnie z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ocena nieuczciwego charakteru warunków umowy nie dotyczy ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem. Sąd może zatem dokonać kontroli nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego określenia głównego przedmiotu umowy jedynie wtedy, gdy warunek ten nie jest jasny i zrozumiały.

51      W tym względzie Trybunał orzekł, że art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 ustanawia wyjątek od mechanizmu kontroli treści nieuczciwych warunków, przewidzianego w ramach systemu ochrony konsumentów ustanowionego w tej dyrektywie, z uwagi na co przepis ten powinien podlegać wykładni zawężającej tego przepisu (wyrok z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo).

52      Jeśli chodzi o kategorię warunków umownych wchodzących w zakres pojęcia „głównego przedmiotu umowy” w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, Trybunał orzekł, że za te warunki należy uważać takie, które określają podstawowe świadczenia w ramach danej umowy i które z tego względu charakteryzują tę umowę. Natomiast warunki, które wykazują charakter posiłkowy względem warunków definiujących samą istotę stosunku umownego, nie mogą być objęte rzeczonym pojęciem (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Kiss i CIB Bank, C‑621/17, EU:C:2019:820, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).

53      Do sądu odsyłającego należy dokonanie oceny – w świetle charakteru, ogólnej systematyki i postanowień danej umowy kredytu, a także kontekstu prawnego i faktycznego, w jaki wpisuje się ta umowa – czy warunki, o których mowa w pytaniu trzecim, stanowią podstawowy element świadczenia dłużnika polegającego na spłacie kwoty udostępnionej przez kredytodawcę (zob. podobnie wyrok z dnia 3 października 2019 r., Kiss i CIB Bank, C‑621/17, EU:C:2019:820, pkt 33 i przytoczone tam orzecznictwo).

54      Niemniej jednak do Trybunału należy wyprowadzenie z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 kryteriów mających zastosowanie podczas takiego badania (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 33).

55      W tym względzie odnośnie do umów kredytu denominowanyego w walucie obcej i podlegających spłacie w walucie krajowej, Trybunał wyjaśnił, że wyłączenie oceny nieuczciwego charakteru warunków dotyczących relacji ceny i wynagrodzenia z jednej strony i dostarczonych w zamian towarów lub usług z drugiej, nie może znajdować zastosowania do warunków, które ograniczają się do określenia, w celu obliczenia rat kredytu, kursu wymiany waluty obcej, w której został denominowany kredyt, nie przewidując jednak świadczenia przez kredytodawcę żadnej usługi w związku z tym obliczeniem, i nie ustalają w związku z tym żadnego „wynagrodzenia”, którego stosunek jako świadczenia wzajemnego do dostarczonej przez kredytodawcę usługi nie może być przedmiotem oceny nieuczciwego charakteru na podstawie art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 (wyrok z dnia 30 kwietnia 2014 r., Kásler i Káslerné Rábai, C‑26/13, EU:C:2014:282, pkt 58).

56      Jednakże Trybunał wyjaśnił również, nie ograniczając tego stwierdzenia jedynie do umów o kredyt denominowany w walucie obcej i podlegających spłacie w tej samej walucie, że postanowienia umowy odnoszące się do ryzyka kursowego definiują główny przedmiot tej umowy (zob. w szczególności wyroki: z dnia 20 września 2018 r., OTP Bank i OTP Faktoring, C‑51/17, EU:C:2018:750, pkt 68 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 14 marca 2019 r., Dunai, C‑118/17, EU:C:2019:207, pkt 48).

57      W tym względzie należy zauważyć, że poprzez umowę kredytu kredytodawca zobowiązuje się głównie udostępnić kredytobiorcy określoną kwotę pieniężną, zaś kredytobiorca – głównie spłacać tę sumę w przewidzianych terminach, zasadniczo z odsetkami. Świadczenia podstawowe tej umowy odnoszą się zatem do kwoty pieniężnej, która musi być określona w stosunku do przewidzianych w tej umowie walut wypłaty i spłaty. W konsekwencji okoliczność, że kredyt musi zostać spłacony w określonej walucie, nie ma związku z posiłkowym sposobem płatności, lecz związana jest z samym charakterem zobowiązania dłużnika, przez co stanowi podstawowy element umowy kredytowej (wyrok z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 38).

58      Do sądu odsyłającego należy zatem dokonanie oceny, z uwzględnieniem kryteriów wypracowanych w pkt 55–57 niniejszego wyroku, czy warunki umów rozpatrywanych w postępowaniu głównym, przewidujące, że waluta zagraniczna jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, które powodują skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, dotyczą samego charakteru ciążącego na dłużniku obowiązku zwrotu kwoty udostępnionej mu przez kredytodawcę, i to niezależnie od tego, czy spór konsumenta dotyczy również kosztów zastępczych.

59      Ponadto należy uściślić, że istnienie w umowie kredytu denominowanego w walucie obcej innego warunku pozwalającego kredytobiorcy na skorzystanie z opcji przeliczeniowej na uprzednio ustaloną kwotę nie może oznaczać, że warunki dotyczące ryzyka kursowego nabierają z tego powodu charakteru akcesoryjnego. Okoliczność bowiem, że strony mają możliwość zmiany w określonych terminach jednego z istotnych warunków umowy, pozwala kredytobiorcy na zmianę warunków jego kredytu ex nunc, przy czym istnienie takiej możliwości nie ma bezpośredniego wpływu na ocenę istotnego świadczenia charakterystycznego dla danej umowy.

60      W świetle całości powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, iż wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że warunki umowy kredytu, przewidujące, że walutą rozliczeniową jest waluta obca, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, są objęte zakresem tego przepisu, w wypadku gdy warunki te określają istotny element charakteryzujący wspomnianą umowę.

 W przedmiocie pytań czwartego i piątego

61      Poprzez pytania czwarte i piąte, które należy zbadać łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy interpretować w ten sposób, że w ramach umowy kredytu denominowanego w walucie obcej wymóg przejrzystości warunków tej umowy, przewidujących, że waluta obca jest walutą rozliczeniową i że euro jest walutą spłaty, oraz powodujących skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, jest spełniony, jeżeli przedsiębiorca dostarczył konsumentowi informacje dotyczące wpływu ewentualnego wzrostu albo spadku wartości euro w stosunku do waluty obcej, w której denominowano kredyt.

62      Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem Trybunału dotyczącym wymogu przejrzystości poinformowanie, przed zawarciem umowy, o warunkach umownych i skutkach owego zawarcia ma fundamentalne znaczenie dla konsumenta. To w szczególności na podstawie tej informacji konsument podejmuje decyzję, czy zamierza związać się warunkami umownymi sformułowanymi uprzednio przez przedsiębiorcę (wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 49 i przytoczone tam orzecznictwo).

63      Z powyższego wynika, że wymogu przejrzystości warunków umownych wynikającego z art. 4 ust. 2 i z art. 5 dyrektywy 93/13 nie można zawężać do zrozumiałości tych warunków pod względem formalnym i gramatycznym. Ponieważ ustanowiony przez wskazaną dyrektywę system ochrony opiera się na założeniu, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, między innymi ze względu na stopień poinformowania, omawiany wymóg wyrażania warunków umownych prostym i zrozumiałym językiem, a więc wymóg przejrzystości ustanowiony w tej dyrektywie, musi podlegać wykładni rozszerzającej (wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).

64      Wymóg ten należy zatem rozumieć jako nakładający obowiązek, aby dany warunek umowny nie tylko był zrozumiały dla konsumenta pod względem formalnym i gramatycznym, ale również umożliwić właściwie poinformowanemu oraz dostatecznie uważnemu i racjonalnemu przeciętnemu konsumentowi zrozumienie konkretnego działania metody obliczania tej stopy procentowej i oszacowanie tym samym w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria – potencjalnie istotne – konsekwencje ekonomiczne takiego warunku dla swoich zobowiązań finansowych (wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).

65      Oznacza to w szczególności, że umowa powinna przedstawiać w sposób przejrzysty konkretne działanie mechanizmu, do którego odnosi się dany warunek, a także, w zależności od przypadku, związek między tym mechanizmem a mechanizmem przewidzianym w innych warunkach, w taki sposób, by konsument był w stanie oszacować, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, wypływające dla niego z tej umowy konsekwencje ekonomiczne (zob. podobnie wyrok z dnia 27 stycznia 2021 r., Dexia Nederland, C‑229/19 i C‑289/19, EU:C:2021:68, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).

66      Kwestia, czy w niniejszej sprawie spełniony został wymóg przejrzystości, powinna zostać zbadana przez sąd odsyłający w świetle wszystkich istotnych okoliczności faktycznych, wśród których znajdują się reklamy i informacje dostarczone w ramach negocjacji umów kredytu rozpatrywanych w postępowaniu głównym nie tylko przez samego kredytodawcę, lecz również przez każdą inną osobę, która w imieniu tego przedsiębiorcy uczestniczyła w sprzedaży danych kredytów.

67      Ściślej rzecz ujmując, do sądu krajowego należy ustalenie, z uwzględnieniem ogółu okoliczności zawarcia umowy kredytu, czy w rozpatrywanej sprawie konsumentowi podano wszystkie informacje mogące mieć wpływ na zakres jego obowiązków i pozwalające mu ocenić w szczególności całkowity koszt kredytu. Decydującą rolę w ramach tej oceny odgrywają, po pierwsze, kwestia, czy warunki umowne zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem, w taki sposób, że umożliwiają przeciętnemu konsumentowi, takiemu jak ten opisany w pkt 64 niniejszego wyroku, ocenę tego kosztu, i po drugie, okoliczność związana z brakiem wskazania w umowie kredytu informacji uważanych w świetle charakteru towarów i usług będących przedmiotem tej umowy za istotne (zob. podobnie wyrok z dnia 3 marca 2020 r., Gómez del Moral Guasch, C‑125/18, EU:C:2020:138, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).

68      W niniejszej sprawie sąd odsyłający wskazuje, że skarżący w postępowaniu głównym otrzymali przed podpisaniem swoich kredytów informacje na temat wpływu zmian w zakresie parytetu między euro a frankiem szwajcarskim na okres obowiązywania umowy i na temat rozporządzeń w celu spłaty salda rachunku. Ryzyko kursowe nie zostało jednak w żaden sposób wskazane.

69      Jeśli chodzi o umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, takie jak te rozpatrywane w postępowaniu głównym, należy stwierdzić w pierwszej kolejności, że dla celów tej oceny istotne są wszelkie informacje dostarczone przez przedsiębiorcę, które mają na celu udzielenie wyjaśnień konsumentowi co do funkcjonowania mechanizmu wymiany i związanego z nim ryzyka. Szczególne znaczenie przedstawiają wyjaśnienia dotyczące ryzyka dla kredytobiorcy związanego z silną deprecjacją środka płatniczego państwa członkowskiego, w którym kredytobiorca ma miejsce zamieszkania lub siedzibę, oraz wzrost zagranicznej stopy procentowej.

70      W tym względzie – jak przypomniała Europejska Rada ds. Ryzyka Systemowego w zaleceniu CERS/2011/1 z dnia 21 września 2011 r. dotyczącym kredytów w walutach obcych (Dz.U. 2011, C 342, s. 1) – że instytucje finansowe muszą zapewniać kredytobiorcom informacje wystarczające do podejmowania przez kredytobiorców świadomych i rozważnych decyzji oraz powinny wyjaśniać co najmniej, jak na wysokość raty kredytu wpłynęłyby silna deprecjacja środka płatniczego państwa członkowskiego, w którym kredytobiorca ma miejsce zamieszkania lub siedzibę, i wzrost zagranicznej stopy procentowej (Zalecenie A – Świadomość ryzyka wśród kredytobiorców, pkt 1). (wyrok z dnia 20 września 2018 r., OTP Bank i OTP Faktoring, C‑51/17, EU:C:2018:750, pkt 74 i przytoczone tam orzecznictwo).

71      Trybunał w szczególności zauważył, że kredytobiorca musi zostać jasno poinformowany, iż podpisując umowę kredytu denominowaną w obcej walucie, ponosi pewne ryzyko kursowe, które z ekonomicznego punktu widzenia może okazać się dla niego trudne do udźwignięcia w wypadku dewaluacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie. Ponadto przedsiębiorca musi przedstawić możliwe zmiany kursów wymiany walut i ryzyko związane z zawarciem takiej umowy (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2018 r., OTP Bank i OTP Faktoring, C‑51/17, EU:C:2018:750, pkt 75 i przytoczone tam orzecznictwo).

72      Wynika stąd, że dla spełnienia wymogu przejrzystości informacje przekazane przez przedsiębiorcę powinny umożliwić przeciętnemu konsumentowi, właściwie poinformowanemu, dostatecznie uważnemu i racjonalnemu nie tylko zrozumienie, że w zależności od zmian kursu wymiany zmiana parytetu pomiędzy walutą rozliczeniową a walutą spłaty może pociągać za sobą niekorzystne konsekwencje dla jego zobowiązań finansowych, lecz również zrozumieć, w ramach zaciągnięcia kredytu denominowanego w walucie obcej, rzeczywiste ryzyko, na które narażony jest on w trakcie całego okresu obowiązywania umowy w razie znacznej deprecjacji waluty, w której otrzymuje wynagrodzenie, względem waluty rozliczeniowej.

73      W tym kontekście należy uściślić, że symulacje liczbowe, takie jak te zawarte w niektórych ofertach kredytu analizowanych w postępowaniu głównym, mogą stanowić użyteczną informację, jeżeli są oparte na wystarczających i prawidłowych danych oraz jeśli zawierają obiektywne oceny, które są przekazywane konsumentowi w sposób jasny i zrozumiały. Tylko w tych okolicznościach takie symulacje mogą pozwolić przedsiębiorcy zwrócić uwagę tego konsumenta na ryzyko potencjalnie istotnych negatywnych konsekwencji ekonomicznych rozpatrywanych warunków umownych. Tymczasem – podobnie jak każda inna informacja dotycząca zakresu zobowiązania konsumenta przekazana przez przedsiębiorcę – symulacje liczbowe powinny przyczyniać się do zrozumienia przez konsumenta rzeczywistego znaczenia długoterminowego ryzyka związanego z możliwymi wahaniami kursów wymiany walut, a tym samym ryzyka związanego z zawarciem umowy kredytu denominowanego w walucie obcej.

74      Tak więc w ramach umowy kredytu denominowanego w walucie obcej, narażającej konsumenta na ryzyko kursowe, nie spełnia wymogu przejrzystości przekazywanie temu konsumentowi informacji, nawet licznych, jeżeli opierają się one na założeniu, że równość między walutą rozliczeniową a walutą spłaty pozostanie stabilna przez cały okres obowiązywania tej umowy. Jest tak w szczególności wówczas, gdy konsument nie został powiadomiony przez przedsiębiorcę o kontekście gospodarczym mogącym wpłynąć na zmiany kursów wymiany walut, tak że konsument nie miał możliwości konkretnego zrozumienia potencjalnie poważnych konsekwencji dla jego sytuacji finansowej, które mogą wyniknąć z zaciągnięcia kredytu denominowanego w walucie obcej.

75      W drugiej kolejności wśród elementów istotnych dla oceny, o której mowa w pkt 67 niniejszego wyroku, znajduje się również język używany przez instytucję finansową w dokumentach przedumownych i umownych. W szczególności brak pojęć lub wyjaśnień ostrzegających kredytobiorcę w wyraźny sposób o istnieniu szczególnego ryzyka związanego z umowami kredytu denominowanego w walucie obcej może potwierdzać, że wymóg przejrzystości wynikający zwłaszcza z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 nie został spełniony.

76      W trzeciej i ostatniej kolejności w świetle okoliczności faktycznych wskazanych w pkt 15 niniejszego wyroku należy przypomnieć, że stwierdzenie nieuczciwego charakteru praktyki handlowej, co do którego strony w postępowaniu głównym spierały się na rozprawie przed Trybunałem, może również stanowić jeden z wielu czynników, na których sąd krajowy może oprzeć swą ocenę nieuczciwego charakteru warunków zawartych w umowie zawartej między przedsiębiorcą a konsumentem (zob. podobnie wyrok z dnia 15 marca 2012 r., Pereničová i Perenič, C‑453/10, EU:C:2012:144, pkt 43).

77      Czynnik ten nie może jednak sam w sobie automatycznie przesądzać o niespełnieniu wynikającego z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, ponieważ kwestia ta powinna zostać zbadana w świetle wszystkich okoliczności danego przypadku (zob. podobnie wyrok z dnia 15 marca 2012 r., Pereničová i Perenič, C‑453/10, EU:C:2012:144, pkt 44 i przytoczone tam orzecznictwo).

78      W świetle powyższych rozważań na pytania czwarte i piąte należy odpowiedzieć, iż wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że w ramach umowy kredytu denominowanego w walucie obcej wymóg przejrzystości warunków tej umowy, przewidujących, że waluta obca jest walutą rozliczeniową i że euro jest walutą spłaty, oraz powodujących skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, jest spełniony, jeżeli przedsiębiorca dostarczy konsumentowi wystarczających i dokładnych informacji pozwalających na to, aby przeciętny konsument właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny był w stanie zrozumieć konkretne działanie przedmiotowego mechanizmu finansowego i oszacować w ten sposób, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, konsekwencje ekonomiczne – potencjalnie istotne – takich warunków dla swoich zobowiązań finansowych w całym okresie obowiązywania tej umowy.

 W przedmiocie pytań szóstego i siódmego

79      Poprzez pytania szóste i siódme, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by ciężar dowodu odnośnie do prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy spoczywał na konsumencie, i czy ma to miejsce również w odniesieniu do przekazywania informacji zawartych w dokumentach dotyczących technik sprzedaży stosowanych przez przedsiębiorcę lub przez inną osobę, która uczestniczyła w sprzedaży przedmiotowych kredytów w imieniu tego przedsiębiorcy.

80      W tym względzie należy zauważyć, że dyrektywa 93/13 nie zawiera żadnego przepisu dotyczącego ciężaru dowodu w odniesieniu do prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy.

81      W związku z tym – jak wynika z orzecznictwa przytoczonego w pkt 27 niniejszego wyroku – takie sposoby realizacji ochrony konsumentów przewidziane w dyrektywie 93/13 należą do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady ich autonomii proceduralnej, przy czym zasady te nie mogą być mniej korzystne od zasad regulujących podobne sytuacje o charakterze wewnętrznym (zasada równoważności) ani czynić wykonywania uprawnień przyznanych przez porządek prawny Unii praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym (zasada równoważności).

82      W tym względzie należy zauważyć, że celem dyrektywy 93/13 jest w szczególności ochrona konsumenta w celu przywrócenia równowagi między pozycją przedsiębiorcy a pozycją konsumenta w stosunkach umownych. Ta asymetria wynika z gorszego położenia konsumenta względem przedsiębiorcy zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i stopnia poinformowania, co prowadzi konsumenta do zaakceptowania – jak przypomniano w pkt 45 niniejszego wyroku –warunków zredagowanych uprzednio przez przedsiębiorcę, bez możliwości wywierania wpływu na ich treść.

83      Podobnie – jak stwierdzono już w pkt 78 niniejszego wyroku – aby spełniony został wymóg przejrzystości wynikający w szczególności z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13, przedsiębiorca powinien udzielić konsumentowi wystarczających i dokładnych informacji, które umożliwią mu dokonanie oceny ryzyka potencjalnie znaczących skutków gospodarczych warunków umownych dla jego zobowiązań finansowych.

84      W tym kontekście należy zauważyć, że poszanowanie zasady skuteczności i realizacji celu leżącego u podstaw dyrektywy 93/13, polegającego na ochronie konsumenta poprzez przywrócenie równowagi między pozycją przedsiębiorcy a pozycją konsumenta, nie mogłoby zostać zapewnione, gdyby ciężar dowodu, że warunek umowny w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy był jasny i zrozumiały, spoczywał na konsumencie.

85      Jak bowiem zauważyły w istocie rząd francuski i Komisja Europejska w swoich uwagach na piśmie, skuteczność wykonywania praw przyznanych przez dyrektywę 93/13 nie mogłaby być zapewniona, gdyby konsument był zobowiązany udowodnić okoliczność negatywną, a mianowicie, że przedsiębiorca nie przekazał mu wszystkich informacji niezbędnych do spełnienia wymogu przejrzystości, który wynika w szczególności z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

86      Wręcz przeciwnie, należy uznać, że skuteczność wykonywania praw przyznanych przez dyrektywę 93/13 może zostać zapewniona, gdy przedsiębiorca jest co do zasady zobowiązany do wykazania przed sądem prawidłowego wykonania ciążących na nim obowiązków przedumownych i umownych związanych w szczególności z wymogiem przejrzystości warunków umownych wynikającym w szczególności z art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13. W ten sposób może zostać zagwarantowana ochrona konsumenta bez nieproporcjonalnej ingerencji w prawo przedsiębiorcy do sprawiedliwego procesu (zob. analogicznie wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., CA Consumer Finance, C‑449/13, EU:C:2014:2464, pkt 28).

87      W tym względzie należy ponadto uściślić, w odniesieniu do „dokumentów dotyczących technik sprzedaży”, o których konkretnie mowa w pytaniu siódmym, że spoczywający na przedsiębiorcy obowiązek wykazania właściwego wykonania ciążących na nim obowiązków przedumownych i umownych powinien również obejmować dowód dotyczący przekazania konsumentowi informacji zawartych w takich dokumentach przez przedsiębiorcę lub przez jakąkolwiek inną osobę, która w imieniu tego przedsiębiorcy uczestniczyła w sprzedaży analizowanych kredytów. Jest tak w szczególności wówczas, gdy zostanie stwierdzone, że dokumenty te mogą okazać się przydatne do celów oceny prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13.

88      Jak słusznie zauważył sąd odsyłający, ostatecznie to do przedsiębiorcy należy kontrola kanałów dystrybucji jego produktów, niezależnie od tego, czy chodzi o wybór pośredników, czy o przepływ informacji handlowych wobec konsumenta. Powinien on zatem być w stanie dysponować dowodami na to, że sporne dokumenty nie zostały wykorzystane lub już nie były wykorzystywane w chwili zawarcia umowy w celu wykazania prawidłowego wykonania ciążących na nim obowiązków przedumownych i umownych związanych w szczególności z wymogiem przejrzystości warunków umownych.

89      Z powyższego wynika, że na pytania szóste i siódme należy odpowiedzieć, iż wykładni dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by ciężar dowodu w zakresie prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy spoczywał na konsumencie.

 W przedmiocie pytania ósmego

90      Poprzez pytanie ósme sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z tej umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeżeli z jednej strony przedsiębiorca dysponuje większymi środkami niż konsument w celu uprzedzenia ryzyka zmiany kursu, a z drugiej strony ryzyko ponoszone przez tego przedsiębiorcę jest ograniczone, podczas gdy ryzyko ponoszone przez konsumenta nie ma takiego ograniczenia.

91      Należy przypomnieć, że na podstawie art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 warunki umowy zawartej między konsumentem a przedsiębiorcą, które nie były indywidualnie negocjowane, uznaje się za nieuczciwe, jeśli stojąc w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

92      Należy również uściślić, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem właściwość Trybunału dotyczy wykładni kryteriów, które sąd krajowy może lub powinien zastosować przy badaniu warunku umownego w świetle przepisów tej dyrektywy, a w szczególności przy badaniu ewentualnie nieuczciwego charakteru warunku w rozumieniu art. 3 ust. 1 wspomnianej dyrektywy, przy czym do tego sądu należy rozstrzygnięcie w przedmiocie konkretnej kwalifikacji danego warunku umownego w zależności od okoliczności danego przypadku. Wynika stąd, że Trybunał powinien ograniczyć się do udzielenia sądowi odsyłającemu wskazówek, które ten ostatni powinien uwzględnić przy dokonywaniu oceny nieuczciwego charakteru rozpatrywanego postanowienia umownego (zob. podobnie wyrok z dnia 3 września 2020 r., Profi Credit Polska, C‑84/19, C‑222/19 i C‑252/19, EU:C:2020:631, pkt 91 i przytoczone tam orzecznictwo).

93      Jeśli chodzi o ocenę nieuczciwego charakteru warunku umownego, to sąd krajowy ma obowiązek ustalić, biorąc pod uwagę kryteria określone w art. 3 ust. 1 i w art. 5 dyrektywy 93/13, czy w świetle konkretnych okoliczności niniejszej sprawy taki warunek umowny spełnia ustanowione w tej dyrektywie wymogi dobrej wiary, równowagi i przejrzystości (zob. w szczególności wyrok z dnia 7 listopada 2019 r., Profi Credit Polska, C‑419/18 i C‑483/18, EU:C:2019:930, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo).

94      Tak więc przejrzysty charakter warunku umownego, wymagany przez art. 5 dyrektywy 93/13, stanowi jeden z czynników, które sąd krajowy powinien wziąć pod uwagę przy dokonywaniu należącej do niego oceny nieuczciwego charakteru tego warunku na podstawie art. 3 ust. 1 tej dyrektywy (wyrok z dnia 3 października 2019 r., Kiss i CIB Bank, C‑621/17, EU:C:2019:820, pkt 49 i przytoczone tam orzecznictwo).

95      W niniejszej sprawie warunki umowne rozpatrywane w postępowaniu głównym, wprowadzone do umów kredytu denominowanego w walucie obcej, przewidują, że obie strony ponoszą ryzyko kursowe, ale że ryzyko ponoszone przez przedsiębiorcę, w tym przypadku instytucję bankową, jest ograniczone, podczas gdy ryzyko ponoszone przez konsumenta takie nie jest. Warunki te nakładają więc na konsumenta ryzyko kursowe w wypadku spadku wartości waluty krajowej w stosunku do waluty obcej.

96      W tym względzie z orzecznictwa Trybunału wynika, że w ramach umów kredytu denominowanych w walucie obcej, takich jak te będące przedmiotem postępowania głównego, do sądu krajowego należy ocena, w świetle całości okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym i z uwzględnieniem w szczególności fachowej wiedzy przedsiębiorcy w zakresie ewentualnych wahań kursów wymiany i ryzyka wiążącego się z zaciągnięciem kredytu w walucie obcej, po pierwsze, możliwego niedochowania wymogu dobrej wiary, a po drugie, istnienia ewentualnej znaczącej nierównowagi w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2017 r., Andriciuc i in., C‑186/16, EU:C:2017:703, pkt 56).

97      W odniesieniu do wymogu dobrej wiary należy zauważyć, jak wynika z motywu szesnastego dyrektywy 93/13, że w ramach tej oceny należy w szczególności wziąć pod uwagę siłę pozycji negocjacyjnych stron oraz kwestię, czy konsument został zachęcony do wyrażenia zgody na dany warunek.

98      W odniesieniu do kwestii, czy warunek umowny tworzy – wbrew wymogowi dobrej wiary i ze szkodą dla konsumenta – znaczną nierównowagę praw i obowiązków stron wynikających z wiążącej je umowy, sąd krajowy powinien sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny, mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby taki warunek w drodze negocjacji indywidualnych (zob. w szczególności wyrok z dnia 3 września 2020 r., Profi Credit Polska, C‑84/19, C‑222/19 i C‑252/19, EU:C:2020:631, pkt 93 i przytoczone tam orzecznictwo).

99      W związku z tym w celu dokonania oceny, czy warunki umowy, takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, powodują znaczącą nierównowagę praw i obowiązków stron umowy kredytu zawierającej te postanowienia, ze szkodą dla konsumenta, należy wziąć pod uwagę wszystkie okoliczności, o których przedsiębiorca będący kredytodawcą mógł wiedzieć w chwili zawierania tej umowy, w szczególności przy uwzględnieniu na jego fachowej wiedzy, jeśli chodzi o możliwe wahania kursu wymiany i ryzyko związane z zaciągnięciem takiego kredytu, i które to okoliczności mogły mieć wpływ na późniejsze wykonanie umowy jak również i na sytuację prawną konsumenta.

100    W świetle wiedzy i większych środków, jakimi dysponuje przedsiębiorca w celu antycypowania ryzyka kursowego, które może urzeczywistnić się w dowolnym momencie w trakcie obowiązywania umowy, a także nieobjętego górnym pułapem ryzyka wahań kursów wymiany walut, jakim obciążają konsumenta warunki umowne takie jak rozpatrywane w postępowaniu głównym, należy stwierdzić, że takie warunki mogą prowadzić do znaczącej nierównowagi wynikających z danej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta.

101    Z zastrzeżeniem bowiem ustaleń, których przeprowadzenie należy do sądu odsyłającego, warunki umowne rozpatrywane w postępowaniu głównym wydają się obciążać konsumenta, w zakresie, w jakim przedsiębiorca nie przestrzegał wymogu przejrzystości względem tego konsumenta, ryzykiem nieproporcjonalnym do świadczeń i kwoty otrzymanej pożyczki, ponieważ stosowanie tych warunków skutkuje tym, że konsument musi długoterminowo ponieść koszt zmiany kursu wymiany. W zależności od tej zmiany konsument ten może znajdować się w sytuacji, w której, po pierwsze, pozostała kwota kapitału należnego w walucie spłaty, w niniejszym przypadku w euro, jest znacznie wyższa niż kwota pierwotnie pożyczona, a po drugie, spłacone raty miesięczne prawie wyłącznie pokrywały same odsetki. Jest tak w szczególności wówczas, gdy owo zwiększenie kapitału pozostałego do spłaty w walucie krajowej nie jest zrównoważone różnicą między stopą oprocentowania waluty obcej a stopą waluty krajowej, przy czym istnienie takiej różnicy stanowi dla kredytobiorcy zasadniczą korzyść kredytu denominowanego w walucie obcej.

102    W takich okolicznościach, mając na uwadze wymóg przejrzystości wynikający z art. 5 dyrektywy 93/13, nie można stwierdzić, że przedsiębiorca, postępując w sposób przejrzysty z konsumentem, mógł racjonalnie oczekiwać, iż konsument ten przyjąłby takie warunki w drodze indywidualnych negocjacji (zob. analogicznie wyrok z dnia 3 września 2020 r., Profi Credit Polska, C‑84/19, C‑222/19 i C‑252/19, EU:C:2020:631, pkt 96), czego sprawdzenie należy jednak do sądu odsyłającego.

103    W świetle powyższych rozważań na pytanie ósme trzeba odpowiedzieć, iż wykładni art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia nieograniczonego ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, mogą doprowadzić do powstania znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie mógł racjonalnie oczekiwać, przestrzegając wymogu przejrzystości w stosunku do konsumenta, iż ten konsument zaakceptowałby, w następstwie indywidualnych negocjacji, nieproporcjonalne ryzyko kursowe, które wynika z takich warunków.

 W przedmiocie kosztów

104    Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu przed sądem odsyłającym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (pierwsza izba) orzeka, co następuje:

1)      Wykładni art. 6 ust. 1 i art. 7 ust. 1 dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich w związku z zasadą skuteczności należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przepisom krajowym uzależniającym wystąpienie konsumenta z żądaniem:

–        w celu stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku znajdującego się w umowie zawartej między przedsiębiorcą a tym konsumentem – od terminu przedawnienia;

–        w celu uzyskania zwrotu kwot nienależnie wpłaconych na podstawie takich nieuczciwych warunków – od pięcioletniego terminu przedawnienia, w sytuacji gdy termin ten rozpoczyna swój bieg w dniu przyjęcia oferty kredytu, tak że konsument mógł wówczas nie wiedzieć o całości swoich praw wynikających z tej dyrektywy.

2)      Wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, są objęte zakresem tego przepisu, w wypadku gdy warunki te określają istotny element charakteryzujący wspomnianą umowę.

3)      Wykładni art. 4 ust. 2 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że w ramach umowy kredytu denominowanego w walucie obcej wymóg przejrzystości warunków tej umowy, przewidujących, że waluta obca jest walutą rozliczeniową i że euro jest walutą spłaty, oraz powodujących skutek w postaci ponoszenia ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, jest spełniony, jeżeli przedsiębiorca dostarczył konsumentowi wystarczających i dokładnych informacji pozwalających na to, aby przeciętny konsument właściwie poinformowany oraz dostatecznie uważny i rozsądny był w stanie zrozumieć konkretne działanie przedmiotowego mechanizmu finansowego i oszacować w ten sposób, w oparciu o jednoznaczne i zrozumiałe kryteria, konsekwencje ekonomiczne – potencjalnie istotne – takich warunków dla swoich zobowiązań finansowych w całym okresie obowiązywania tej umowy.

4)      Wykładni dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie temu, by ciężar dowodu w zakresie prostego i zrozumiałego charakteru warunku umownego w rozumieniu art. 4 ust. 2 tej dyrektywy spoczywał na konsumencie.

5)      Wykładni art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy dokonywać w ten sposób, że warunki umowy kredytu, przewidujące, iż waluta obca jest walutą rozliczeniową, a euro jest walutą spłaty, i powodujące skutek w postaci ponoszenia nieograniczonego ryzyka kursowego przez kredytobiorcę, mogą doprowadzić do powstania znaczącej nierównowagi wynikających z tej umowy kredytu praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta, jeśli przedsiębiorca nie mógł racjonalnie oczekiwać, przestrzegając wymogu przejrzystości w stosunku do konsumenta, iż ten konsument zaakceptowałby, w następstwie indywidualnych negocjacji, nieproporcjonalne ryzyko kursowe, które wynika z takich warunków.

Podpisy

*      Język postępowania: francuski.