Opinion of the Advocate-General

Opinion of the Advocate-General

I – Wprowadzenie

1. W niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Arbetsdomstolen (Szwecja) zmierza w istocie do ustalenia, czy spółka mająca siedzibę w państwie będącym stroną Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r.(2) (zwanego dalej „porozumieniem EOG”) będąca właścicielem statku pływającego pod banderą państwa trzeciego wchodzi w zakres stosowania swobody świadczenia usług, w postaci mającej zastosowanie do transportu morskiego na mocy rozporządzenia Rady (EWG) nr 4055/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi(3), włączonego do porozumienia EOG(4) .

2. Pytanie to zostało podniesione w ramach sporów toczących się między norweską spółką Fonnship A/S (zwaną dalej „Fonnship”) a Svenska Transportarbetareförbundet (szwedzkim związkiem pracowników transportu, zwanym dalej „ST”) i Facket för Service och Kommunikation (związkiem zawodowym pracowników usług i komunikacji, zwanym dalej „SEKO”) w przedmiocie działań zbiorowych, prowadzonych w 2001 r. i 2003 r., które, jak się zarzuca, zakłóciły realizację w ramach EOG usług świadczonych za pomocą statku należącego do Fonnship (Sava Star), zarejestrowanego w panamskim rejestrze statków i, co za tym idzie, pływającego pod banderą tego państwa trzeciego(5) .

3. W szczególności uznawszy, że załoga Sava Star zatrudniona przez Fonnship, w czasie, gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, składająca się wyłącznie z obywateli państw trzecich(6), otrzymywała wynagrodzenie zbyt małe, aby można je było uznać za racjonalne w przypadku statku działającego głównie w Europie, ST w 2001 r., gdy statek ten zawinął do portu szwedzkiego, uruchomił działanie zbiorowe w celu uniemożliwienia wyładunku i załadunku Sava Star, ponieważ nie mógł skłonić Fonnship do podpisania układu zbiorowego, zatwierdzonego przez International Transport Workers Federation (zwaną dalej „ITF”)(7) . Fonnship, choć najwidoczniej była już związana rosyjskim układem zbiorowym, zobowiązała się jednak w wyniku działania zbiorowego do podpisania układu zbiorowego zatwierdzonego przez ITF, jak i do uiszczenia opłat i składek, których żądał ST, co umożliwiło Sava Star opuszczenie portu.

4. Po wygaśnięciu układu zbiorowego podpisanego w 2001 r. analogiczne działanie zostało zainicjowane przez SEKO w czasie, gdy Sava Star ponownie zawinął do portu szwedzkiego. Nie bez protestów, Fonnship podpisała układ zbiorowy zatwierdzony przez ITF, żądany przez SEKO, i zapłaciła koszty i składki wymagane na podstawie tego układu, co pozwoliło Sava Star na kontynuowanie rejsu.

5. W drodze dwóch odrębnych powództw Fonnship pozwała ST i SEKO przed sąd odsyłający, w szczególności w celu zasądzenia od tych organizacji odszkodowania za szkodę poniesioną w wyniku niezgodności z prawem działań zbiorowych i nieważności układów zbiorowych, do podpisania których została zmuszona. Ze swej strony ST pozwał Fonnship przed sąd odsyłający w celu zasądzenia na jej rzecz odszkodowania z tego powodu, że spółka nie zapłaciła wynagrodzenia przewidzianego przez układ zbiorowy podpisany w 2001 r.

6. Sąd odsyłający uważa, że kwestia zgodności z prawem podjętych działań zbiorowych jest decydująca dla rozstrzygnięcia sporów w postępowaniu głównym i że w celu rozstrzygnięcia tej kwestii musi on ustalić, czy prawo szwedzkie dotyczące działań zbiorowych jest zgodne z przepisami prawa Unii (EOG) w dziedzinie swobody świadczenia usług. Jednakże uwzględniając treść wydanych przez Trybunał ww. wyroku w sprawie Viking Line i wyroku w sprawie Laval un Partneri(8), sąd odsyłający uważa, wbrew temu, co podnosi przed nim Fonnship, iż nie ma potrzeby zasięgania opinii Trybunału w tym przedmiocie.

7. Z drugiej strony Arbetsdomstolen jest zdania, że zagadnienie, również omawiane przed nim, ale dotychczas nie rozstrzygnięte przez Trybunał, czy prawo EOG ma zastosowanie w sytuacji takiej jak w niniejszej sprawie, w której statek jest zarejestrowany w państwie trzecim, a stosunki na jego pokładzie są zasadniczo normowane przez prawo państwa bandery, wymaga zawieszenia postępowania i zadania następującego pytania prejudycjalnego:

„Czy postanowienia porozumienia EOG w dziedzinie swobody świadczenia usług, mianowicie usług transportu morskiego – które to postanowienia mają swoje odpowiedniki w traktacie WE – mają zastosowanie do spółki z siedzibą w państwie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) w odniesieniu do jej działalności polegającej na świadczeniu usług transportowych do państwa członkowskiego Wspólnoty Europejskiej lub państwa EFTA za pośrednictwem statku zarejestrowanego w państwie trzecim spoza Wspólnoty Europejskiej lub EOG i pływającego pod jego banderą?”.

8. Pytanie to było przedmiotem uwag na piśmie złożonych przez strony w postępowaniu głównym, rządy grecki i szwedzki, Urząd Nadzoru EFTA oraz Komisję Europejską. Strony te zostały również wysłuchane na rozprawie w dniu 28 stycznia 2014 r.

II – Analiza

A – Uwagi wstępne na temat zakresu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

9. Jak zaznaczyłem w pkt 6 powyżej, sąd odsyłający w sposób jednoznaczny odmówił zwrócenia się do Trybunału w sprawie stwierdzenia zgodności z prawem EOG działań zbiorowych, stwierdzając w świetle ww. wyroków w sprawie Viking Line i w sprawie Laval un Partneri, że to do niego należy, w przypadku gdy przepisy EOG dotyczące swobody świadczenia usług obowiązują w sytuacjach takich, jak leżące u podstaw sporów w postępowaniu głównym, orzeczenie w przedmiocie koniecznego i właściwego charakteru tych działań. Nie wskazuje on jednak, w jaki sposób zamierza on rozstrzygnąć ten problem.

10. Fonnship poświęciła znaczną część swoich uwag przed Trybunałem krytyce sądu odsyłającego za ograniczenie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym do kwestii stosowalności prawa EOG, przy jednoczesnej odmowie zasięgnięcia opinii Trybunału w sprawie zgodności z tym prawem przepisów prawa szwedzkiego zezwalających na działania zbiorowe, takie jak prowadzone przez ST i SEKO wobec Sava Star.

11. Chociaż Fonnship nie zwróciła się wyraźnie o to, aby Trybunał uwzględnił w odpowiedzi na wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym rozważania w przedmiocie zgodności działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług, a także ich proporcjonalności, w przypadku gdyby udzielił odpowiedzi twierdzącej na skierowane pytanie, uważa ona, że w świetle dyskusji przed sądem odsyłającym miał on w obowiązek skierowania do Trybunału wszystkich pytań na temat prawa Unii użytecznych dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. W istocie w przypadku gdyby Trybunał uznał, że swoboda świadczenia usług ma zastosowanie w sytuacjach takich jak w postępowaniu głównym, włączenie do swojego wniosku pytania o zgodność działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług pozwoliłoby, zdaniem Fonnship, uniknąć, w świetle niepewności prawa EOG w tej kwestii, sytuacji, w której spór toczący się od ponad dziesięciu lat musiałby ponownie stać się przedmiotem odesłania prejudycjalnego do Trybunału lub, w jego braku, sytuacji, w której Fonnship musiałaby wnieść powództwo o odszkodowanie przeciwko Królestwu Szwecji.

12. Chociaż nie jestem zupełnie nieczuły na dorozumianą prośbę Fonnship o włączenie, nawet tytułem żądania ewentualnego, do zakresu badania przedstawionej mi problematyki zagadnień konieczności i proporcjonalności działań zbiorowych w świetle odpowiednich przepisów EOG, w szczególności w celu zapewnienia ekonomiki postępowania i w świetle okoliczności, iż sąd odsyłający orzeka w ostatniej instancji, przychylenie się do tego wniosku wymagałoby, w sytuacji zaistniałej w niniejszej sprawie, aby Trybunał dokonał znaczącej zmiany obecnego orzecznictwa dotyczącego wykładni art. 267 TFUE.

13. Jak wiadomo, zgodnie z tym orzecznictwem wyłącznie sąd odsyłający jest władny ustalać pytania przedstawiane Trybunałowi(9) i posiada wyłączność na określenie treści pytań, które zamierza skierować do Trybunału(10), przy czym Trybunał nie może zostać zobowiązany przez jedną ze stron w postępowaniu głównym do rozpatrzenia pytania(11) ani do dokonania zmian w jego treści(12) .

14. Orzecznictwo to jest uzasadnione, po pierwsze, argumentem opartym na wykładni językowej, zgodnie z którym art. 267 TFUE wprowadza bezpośrednią współpracę między Trybunałem a sądami krajowymi w drodze niespornego postępowania, w ramach którego strony nie posiadają prawa wszczynania takiego postępowania(13), i po drugie, obowiązkiem zapewnienia przez Trybunał rządom państw członkowskich oraz zainteresowanym stronom możliwości przedstawienia uwag zgodnie z art. 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ponieważ na mocy tego przepisu zainteresowanym stronom doręcza się jedynie postanowienia odsyłające(14) .

15. Dlatego Trybunał odmawia co do zasady odpowiedzi na dodatkowe pytania zadane przez strony w postępowaniu głównym lub zainteresowane strony, które wykraczają poza ramy pytania zadanego przez sąd odsyłający(15) lub, w kontekście oceny ważności aktu Unii, uwzględnienia w badaniu zarzutów innych niż wymienione przez sąd odsyłający(16) .

16. Nie zmienia to faktu, że jak się wydaje, istnieje w orzecznictwie pewne napięcie między tą linią a nurtem orzecznictwa Trybunału, który zmierza w stronę priorytetu konieczności przedstawienia użytecznej odpowiedzi sądowi odsyłającemu.

17. W licznych wyrokach Trybunał bowiem nie waha się, pomimo ograniczenia odesłania prejudycjalnego poczynionego przez sąd odsyłający, albo sprawdzać, mając na względzie okoliczności faktyczne i argumenty podniesione w trakcie postępowania, czy przepis prawa Unii, który nie był przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może jednak znaleźć zastosowanie w rozstrzyganej sprawie(17), albo, w celu udzielenia użytecznej odpowiedzi sądowi krajowemu, zajmować stanowiska w przedmiocie zasadności tezy jednej ze stron w postępowaniu głównym w odniesieniu do stosowania przepisu, który nie został uwzględniony w postanowieniu odsyłającym(18), czy też przeformułowywać postawionych pytań w celu włączenia do wykładni prawa Unii jednego lub szeregu przepisów przywołanych przez jedną ze stron, a nawet z urzędu, zawsze z myślą o udzieleniu odpowiedzi użytecznej dla sądu odsyłającego(19) .

18. Mimo że orzecznictwo Trybunału nie wydaje się zatem jednoznaczne, nie uważam, aby w niniejszej sprawie trzeba było szczegółowo badać ewentualne kryteria umożliwiające uzyskanie spójnej wykładni wszystkich tych wyroków.

19. Istnieje bowiem przynajmniej jedna kategoria, do której należy moim zdaniem niniejsza sprawa, w przypadku której Trybunał generalnie ani nie zmienia, ani nie rozszerza przedmiotu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sposób wykraczający poza ramy zakreślone przez sąd krajowy. Chodzi o sytuację, w której sąd odsyłający w sposób wyraźny lub dorozumiany odmówił skierowania do Trybunału dodatkowego pytania na temat wykładni prawa Unii podniesionego w sposób wyraźny przez jedną ze stron w postępowaniu głównym(20) .

20. W niniejszej sprawie prawdą jest, że w przeciwieństwie do spraw, w których Trybunał wyraźnie wypowiedział się w tej kwestii, sąd odsyłający orzeka w ostatniej instancji i dopuszcza istotność pytania, o które wystąpiła Fonnship, w przypadku gdyby Trybunał odpowiedział twierdząco na skierowane do niego pytanie(21) .

21. Co więcej, wykładnia celowościowa art. 267 akapit trzeci TFUE mogłaby pozwolić na przypuszczenie, że w przypadku gdy pytanie dotyczące wykładni prawa Unii „jest podniesione” w sprawie rozstrzyganej przez sąd orzekający w ostatniej instancji, sąd ten „jest zobowiązany” wnieść sprawę do Trybunału.

22. Taka wykładnia art. 267 akapit trzeci TFUE może być szczególnie istotna w przypadkach, gdy sąd orzekający w ostatniej instancji dokonuje na poparcie swej odmowy zwrócenia się z pytaniem dodatkowym do Trybunału wykładni prawa Unii, która jest w oczywisty sposób błędna, lub formułuje swe pytanie w oparciu o założenie prawne, które jest wyraźnie nieprawidłowe, co pozwalałoby Trybunałowi, po wysłuchaniu uwag zainteresowanych stron i opinii rzecznika generalnego, ponownie zbadać błędny charakter proponowanej wykładni lub przyjętego założenia prawnego(22) . Wydaje mi się bowiem nie do pomyślenia, w szczególności w świetle konieczności zapewnienia jednolitej wykładni prawa Unii, aby Trybunał mógł w świadomy sposób zaniechać skorygowania takich naruszeń, popełnionych przez sąd ostatniej instancji, ze szkodą dla podmiotów prawa, pozbawiających je również faktycznie możliwości podniesienia odpowiedzialności państwa członkowskiego, w którym działa dany sąd, z tytułu naruszenia prawa Unii.

23. Rozważania te nie mają jednak zastosowania w niniejszej sprawie, w szczególności ze względu na to, że sąd odsyłający nie przedstawił żadnej okoliczności pozwalającej ustalić w szczególności, w jaki sposób rozstrzygnąłby on kwestię konieczności i proporcjonalności działań zbiorowych z poszanowaniem postanowień porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług.

24. Ogólnie rzecz biorąc, w ww. wyroku w sprawie Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato Trybunał – do którego zwrócił się sąd orzekający w ostatniej instancji, mianowicie Consiglio di Stato (Włochy), z zagadnieniem zakresu właściwości tego sądu w zakresie wyboru i przeformułowania pytań zaproponowanych przez jedną ze stron w postępowaniu głównym – odrzucił istnienie bezwarunkowego obowiązku przedłożenia w trybie prejudycjalnym pytania dotyczącego wykładni prawa Unii zadanego przez jedną ze stron postępowania(23), przypominając również, że ustalenie i sformułowanie pytań, jakie mają być mu przedstawione, należy wyłącznie do sądu krajowego(24) .

25. W tych okolicznościach uważam, że Trybunał powinien ograniczyć się do udzielenia odpowiedzi na skierowane do niego pytanie, które dotyczy stosowania przepisów porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług, bez badania natomiast pytania odnoszącego się do ewentualnej zgodności działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług, o które Fonnship wystąpiła przed sądem odsyłającym, a które zostało przez niego wyraźnie odrzucone.

B – W przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i wykładni rozporządzenia nr 4055/86

26. Chociaż w pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający odniósł się w sposób ogólny do postanowień porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług, odpowiedź Trybunału powinna moim zdaniem zostać ograniczona do przepisów rozporządzenia nr 4055/86, jak zasugerowały to również strony w postępowaniu głównym oraz inne zainteresowane strony, które przedstawiły uwagi przed Trybunałem.

27. Bezsporne jest bowiem, że swobodę świadczenia usług transportowych określają przepisy traktatu dotyczące transportu i że, w szczególności jeśli chodzi o żeglugę morską, do Rady Unii Europejskiej należy decyzja, zgodnie z art. 84 ust. 2 traktatu EWG, czy w sektorze tym mogą zostać wprowadzone odpowiednie przepisy, co zostało rzeczywiście stwierdzone i zrealizowane poprzez przyjęcie w dniu 22 grudnia 1986 r. rozporządzenia nr 4055/86, w jego pierwotnym brzmieniu, stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi, które weszło w życie w dniu 1 stycznia 1987 r. Ponieważ rozporządzenie nr 4055/86, jak już wskazałem, zostało włączone do porozumienia o EOG, należy przeformułować przedstawione pytanie, ograniczając je do wykładni tego aktu.

28. W świetle okoliczności sprawy oraz uwag zainteresowanych stron przedstawione pytanie może zostać dalej ograniczone do wyjaśnienia podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86, który jest określony w art. 1 tego rozporządzenia, w celu ustalenia, czy spółka zgodnie z prawem założona w EOG, w tym przypadku Norwegii, będąca właścicielką statku wykonującego usługi transportu morskiego w obrębie EOG, lecz pływającego pod banderą państwa trzeciego, w tym przypadku Panamy, podlega temu aktowi oraz czy w razie potrzeby może, co do zasady, powołać się na swobodę przyznaną jej przez rozporządzenie.

1. W przedmiocie podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86

29. Odpowiedź twierdząca i na pierwszy rzut oka prosta wynika, jak się wydaje, z samego brzmienia art. 1 rozporządzenia nr 4055/86 i z orzecznictwa Trybunału.

30. W istocie, zgodnie z ust. 1 tego przepisu, swoboda świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi stosuje się do obywateli państw członkowskich prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną w państwie członkowskim innym niż państwo pochodzenia osoby, na rzecz której usługi mają być świadczone, podczas gdy przez odesłanie w ust. 3 w szczególności do art. 58 traktatu EWG (obecnie art. 48 WE) spółki mające siedzibę wewnątrz Unii (EOG) są traktowane jak osoby fizyczne mające przynależność państwa członkowskiego.

31. Dlatego w kontekście spółki mającej siedzibę w jednym państwie członkowskim, prowadzącej usługi regularnego połączenia z innym państwem członkowskim, ale której statki są zarejestrowane i pływają pod banderą panamską, Trybunał wywnioskował z brzmienia art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, że rozporządzenie to „dotyczy obywateli państw członkowskich mających swe przedsiębiorstwo w państwie członkowskim innym niż państwo odbiorcy usług i nie odnosi się do rejestracji ani bandery statków wykorzystywanych przez to przedsiębiorstwo transportowe ”(25) .

32. Brak znaczenia miejsca zarejestrowania i bandery, pod którą pływają statki, dla ustalenia zakresu stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 jest potęgowany, a contrario, przez ust. 2 tego przepisu. Ustęp ten stanowi bowiem, że akt ten stosuje się również do obywateli państw członkowskich prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną poza Unią i do przedsiębiorstw żeglugowych zarejestrowanych poza Unią i kontrolowanych przez obywateli państwa członkowskiego, jeśli statki ich są zarejestrowane w tym państwie członkowskim zgodnie z jego ustawodawstwem.

33. Jak wskazał Urząd Nadzoru EFTA w swoich uwagach na piśmie, wyjaśnienie zamieszczone w art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 4055/86 odzwierciedla to, co jest powszechnie znane pod nazwą „greckiego wyjątku”(26) . Zważywszy bowiem, że na mocy prawa greckiego obywatele greccy posiadający przedsiębiorstwo w państwie trzecim są uprawnieni do rejestrowania swoich statków w rejestrze morskim w tym państwie członkowskim, nieuwzględnienie tej sytuacji doprowadziłoby do usunięcia z zakresu stosowania rozporządzenia znacznej części łącznego tonażu należącego do obywateli państw EOG(27) .

34. Nie ulega zatem wątpliwości, że prawodawca Unii nie zamierzał uzależnić stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 od warunku dotyczącego miejsca rejestracji statków.

35. Co za tym idzie, wbrew temu, co ST i SEKO podnoszą w swoich uwagach na piśmie, fakt, że obywatele państw EOG należący do zakresu stosowania tego przepisu rejestrują statki w państwie trzecim, nie oznacza, że obywatele ci nie mają już przedsiębiorstw w państwie EOG.

36. Nie można również przeciwstawić powyższemu rozumowaniu argumentu ST i SEKO, zgodnie z którym jako że spór w postępowaniu głównym dotyczy warunków pracy załogi statku, który podlega prawu państwa trzeciego, przepisy rozporządzenia nr 4055/86 nie mają zastosowania lub przynajmniej powinny podlegać warunkowi istnienia wystarczającego powiązania stosunku pracy z terytorium Unii (EOG), którego brak jest w niniejszym przypadku.

37. W istocie argument ten należy oddalić przede wszystkim dlatego, że z proceduralnego punktu widzenia zmierza on w ostatecznym rozrachunku, jak to wynika z szeregu wyroków Trybunału dotyczących swobodnego przepływu pracowników(28), do zakwestionowania zasadności pytania zadanego przez sąd odsyłający w aspekcie świadczenia usług, podczas gdy zgodnie z orzecznictwem sąd ten pozostaje zasadniczo wyłącznie właściwy do określenia przedmiotu pytań i dokonania oceny zarówno ich niezbędności, jak i wagi z uwzględnieniem charakterystycznych okoliczności zawisłej przed nim sprawy(29) .

38. Następnie argument ST i SEKO należy oddalić także dlatego, że zakres stosowania rozporządzenia nr 4055/86 jest określony przez jego przepisy i nie zależy od prawa mającego zastosowanie do stosunków pracy wiążących załogę statku z podmiotem świadczącym usługi transportu morskiego, który może być objęty zakresem tego rozporządzenia. Świadczy o tym okoliczność, że rozporządzenie nr 4055/86 nie zawiera na przykład żadnego odniesienia do kryteriów ustalania prawa mającego zastosowanie do indywidualnych umów o pracę członków załogi, w szczególności w odniesieniu do stosunku tego aktu do art. 6 konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, podpisanej w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r. (zwanej dalej „konwencją rzymską”)(30) .

39. Wreszcie rozpatrywanego argumentu nie można uwzględnić, ponieważ o ile można dopuścić, jak twierdzą ST i SEKO, że stosunki pracy na pokładzie statku na pełnym morzu zależą od prawa państwa bandery, zgodnie z art. 91 i 94 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, podpisanej w Montego Bay w dniu 10 grudnia 1982 r. (zwanej dalej „konwencją z Montego Bay”)(31), co zostało zresztą uznane w orzecznictwie Trybunału(32), o tyle w żaden sposób nie wynika z rozporządzenia nr 4055/86, że prawodawca Unii pragnął ograniczyć jego zakres stosowania do obywateli świadczących usługi transportu morskiego za pośrednictwem statków, na których pokładzie stosunki pracy załogi są regulowane przez prawo państwa członkowskiego (lub państwa EOG)(33) .

40. Uzależnienie w sposób ogólny zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86 od tego rodzaju warunku dodatkowego mogłoby zagrozić celowi rozporządzenia, polegającemu na rozszerzeniu swobody świadczenia usług na transport morski między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi w celu stopniowego znoszenia ograniczeń istniejących oraz zapobiegania wprowadzaniu nowych ograniczeń(34) .

41. Natomiast delikatniejsze jest zagadnienie, również omawiane przez zainteresowane strony przed Trybunałem, określenia dokładnego zakresu beneficjentów swobodnego świadczenia usług transportu morskiego, o których mowa w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, w szczególności zaś kwestia tego, czy z uwagi na miejsce zamieszkania/siedziby w państwie EOG sam właściciel statku wchodzi w zakres stosowania tego przepisu.

42. To pytanie wywodzi się z różnicy zdań pomiędzy stronami w postępowaniu głównym co do tożsamości i położenia siedziby podmiotu zajmującego się administracją i eksploatacją Sava Star, przy czym ST i SEKO podnoszą, że czynności te zostały przeniesione na spółkę z siedzibą w Panamie, podczas gdy Fonnship utrzymuje, że podczas właściwego okresu to ona prowadziła w całości eksploatację komercyjną Sava Star w Norwegii.

43. Nie należy oczywiście do Trybunału w ramach współpracy ustanowionej w art. 267 TFUE rozstrzyganie tej kwestii stanu faktycznego, lecz do sądu odsyłającego, nawet jeśli zgodnie z treścią pytania prejudycjalnego sąd ten, jak się wydaje, wychodzi z założenia, że Fonnship prowadziła, w okresie, gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, „działalnoś[ć] polegając[ą] na świadczeniu usług transportowych”, a niektóre dokumenty przedstawione przez tę spółkę na wniosek Trybunału, a także podczas rozprawy, potwierdzają to przekonanie.

44. Jeśli jednak pominę to zagadnienie natury faktycznej i przejdę, w celu udzielenia użytecznej odpowiedzi sądowi odsyłającemu, do wykładni art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, należy przede wszystkim przypomnieć, że przepis ten definiuje osoby uprawnione do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi w sposób zasadniczo taki sam jak art. 49 WE(35), czyli zarówno osoby fizyczne, jak i prawne mające miejsca zamieszkania albo siedzibę na terytorium państwa członkowskiego Unii (EOG), świadczące lub korzystające za wynagrodzeniem z usług transgranicznych w ramach EOG(36) .

45. Na podstawie takiego ogólnego założenia Trybunał przyznał już, iż byli objęci zakresem stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 spółka prawa niderlandzkiego, która zajmowała się wyposażaniem statków pełnomorskich(37), przedstawiciel ds. transportu morskiego, mający siedzibę w państwie członkowskim, eksploatujący statek, którego nie był właścicielem, realizujący regularne połączenia między portami dwóch państw członkowskich(38), armatorzy greccy czarterujący w całości swoje statki agencjom podróży na potrzeby jednodniowych wycieczek między państwem członkowskim i państwem trzecim(39), a także będący obywatelem Włoch kapitan statku realizującego transport morski między dwoma portami państw członkowskich(40) .

46. Orzecznictwo to jest znakiem elastycznej wykładni zakresu stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, z pewnością spójnej z dążeniem do zapewnienia, aby jak największa część działalności gospodarczej, która nie wchodzi w zakres swobodnego przepływu towarów, kapitału lub osób, nie została wykluczona z zakresu stosowania traktatu WE (lub porozumienia EOG)(41) .

47. Nie zmienia to faktu, że nie zawiera ono wyraźnie żadnych informacji na temat tego, czy sam właściciel statku może być uznany za usługodawcę w transporcie morskim.

48. Użyteczne informacje, pozwalające udzielić odpowiedź przeczącej na to pytanie, można znaleźć moim zdaniem w orzecznictwie Trybunału dotyczącym innych środków transportu.

49. Jak bowiem wynika z tego orzecznictwa, w szczególności z wyroków w sprawie Cura Anlagen(42), w sprawie Jobra(43) i w sprawie Waypoint Aviation(44), chociaż właściciel pojazdu jest bez przeszkód uznawany za usługodawcę objętego zakresem art. 49 WE, gdy oferuje najem takiego pojazdu (chodzi tu zatem ostatecznie o świadczenie usług najmu), to jednak Trybunał nigdy nie posunął się do uznania go za usługodawcę w zakresie usług transportu .

50. W celu zakwalifikowania go w ten sposób trzeba zatem, aby sam właściciel wykonywał działalność transportową, w tym przypadku działalność transportu morskiego poprzez eksploatację swoich statków.

51. Kwalifikacja taka jest spójna z definicją pojęcia armatorów Wspólnoty w art. 2 ust. 2 lit. a rozporządzenia nr 3577/92, zgodnie z którą są to „obywatele państw członkowskich [...] prowadzący działalność transportu morskiego ”(45) .

52. Wydaje mi się ona również spójna z definicją terminu „armator”, która znajduje się na przykład w klauzuli nr 2 załącznika do dyrektywy Rady 1999/63/WE z dnia 21 czerwca 1999 r. dotyczącej umowy w sprawie organizacji czasu pracy marynarzy przyjętej przez Stowarzyszenie Armatorów Wspólnoty Europejskiej (ECSA) i Federację Związków Zawodowych Pracowników Transportu w Unii Europejskiej (FST)(46), zgodnie z którą oznacza on „właściciela statku lub inną organizację lub osobę, taką jak kierownik lub czarterujący statek bez załogi, która przejęła od armatora odpowiedzialność za eksploatację statku i, przejmując taką odpowiedzialność, wyraziła gotowość do przejęcia wszelkiej towarzyszącej odpowiedzialności i zobowiązań”. Z definicji tej wynika niewątpliwie, że własność statku nie pokrywa się z odpowiedzialnością za jego eksploatację.

53. Zatem, moim zdaniem, jedynie właściciel statku, który bierze odpowiedzialność za jego eksploatację, może zostać uznany za usługodawcę w zakresie transportu morskiego. Natomiast jeśli powierza on tę odpowiedzialność innym podmiotom, to usługi świadczą te ostatnie.

54. Pytanie, czy właściciela statku można uznać za świadczącego usługi transportu morskiego, w sytuacji gdy wykonuje on jedynie część czynności związanych z eksploatacją statku, jest jednak delikatne i zależy bez wątpienia od całości okoliczności faktycznych każdej sprawy.

55. Wydaje mi się jednak, że można pokusić się o pewne uwagi ogólne w tym względzie, pamiętając, że będą one bardzo schematyczne w stosunku do złożoności organizacji działalności w zakresie międzynarodowego transportu morskiego.

56. Zatem w przypadku gdy właściciel statku czarteruje go na określony czas (czarter czasowy) lub do określonego rejsu (czarter rejsowy), można domniemywać, że zachowa on, co do zasady, odpowiedzialność za załogę statku. Mimo że to czarterujący zapewnia transport swoim klientom, podmiot ten korzysta z pracy załogi statku zatrudnionej i udostępnionej przez właściciela. W takim układzie, gdy właściciel statku pozostaje bezpośrednio odpowiedzialny za załogę statku, można sobie wyobrazić, że zarówno czarterującego, jak i właściciela statku można uznać za podmioty świadczące tę samą usługę transportu morskiego. Co za tym idzie, można przyjąć, że obaj są objęci podmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia nr 4055/86(47) .

57. Natomiast w przypadku czarteru samego statku, to znaczy najmu bez załogi, jestem skłonny wykluczyć właściciela tego statku z kręgu osób fizycznych lub prawnych, które mogą powoływać się na przymiot usługodawcy w zakresie transportu morskiego, gdyż jego pozycja nie różni się ostatecznie od właścicieli innych środków transportu oddanych w najem, którzy dotąd nie zostali uznani przez Trybunał za należących do kręgu usługodawców w zakresie transportu.

58. Niemniej jednak to do sądu odsyłającego należy sprawdzenie, w świetle wszystkich okoliczności przedstawionych przed nim, czy Fonnship w okresie sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym eksploatowała Sava Star w ramach świadczenia usług transportu morskiego w rozumieniu art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86.

59. Zakładając nawet, że było tak w istocie, pozostaje zbadać, czy stosowaniu rozporządzenia nr 4055/86 może jednak stanąć na przeszkodzie okoliczność podniesiona przez ST i SEKO oraz przez rząd szwedzki, polegająca na tym, że przepisy EOG nie mają na celu ochrony przedsiębiorstw transportu morskiego, które postanowiły wyłączyć się z zakresu obowiązywania prawa państwa EOG oraz rozsądnych warunków przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej w zakresie pracy i wynagrodzenia, rejestrując swoje statki w państwach trzecich, takich jak Panama, w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym, która oferowała tanią banderę.

2. W przedmiocie problematyki ewentualnego nadużycia prawa

60. W konfiguracji dotąd niespotykanej, do której wrócę później, argument zainteresowanych stron bez wątpienia odsyła do opartego na orzecznictwie zakazu powoływania się przez podmioty gospodarcze w sposób stanowiący nadużycie na przepisy prawa Unii albo po to, aby uchylić się od stosowania prawa krajowego, albo w celu osiągnięcia korzyści, w sposób sprzeczny z celami wspomnianych przepisów(48) .

61. W świetle ograniczenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym analiza pytania na temat ewentualnego „nadużycia prawa” nie jest niestety wolna od trudności proceduralnych, do tego stopnia, że podczas rozprawy Urząd Nadzoru EFTA stwierdził, że prowadziłoby to właśnie do analizy pytania, którego zadania Trybunałowi sąd odsyłający definitywnie odmówił.

62. Mimo że Urząd Nadzoru EFTA nie rozwinął bardziej swojego stanowiska, można je zrozumieć, jak mi się wydaje, że pojęcie nadużycia prawa postrzega się jako regułę lub zasadę(49) pozwalającą na ograniczenie wykonywania prawa (podmiotowego) przyznanego na podstawie przepisów prawa Unii (EOG), a nie jako regułę, która może ograniczać zakres stosowania tych przepisów.

63. W niniejszej sprawie rozumienie pojęcia nadużycia prawa jako reguły ograniczającej wykonywanie prawa ustanowionego przez prawo Unii (EOG) prowadzi bowiem do uznania stosowalności rozporządzenia nr 4055/86 i przesunięcia analizy na obszar stosunków między prawem przyznanym Fonnship przez ten akt a działaniami zbiorowymi ST i SEKO, czyli pytania, którego skierowania do Trybunału sąd odsyłający odmówił.

64. Przyjęcie natomiast, w przeciwnym przypadku, że pojęcie nadużycia prawa stanowi regułę pozwalającą na ograniczenie zakresu stosowania prawa Unii (EOG), pozwalałoby w niniejszej sprawie powiązać badanie ewentualnego nadużycia z pytaniem prejudycjalnym skierowanym do Trybunału, które dotyczy podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86.

65. W swoim orzecznictwie Trybunał, jak się wydaje, nie opowiedział się wyraźnie za żadną z tych kwalifikacji nadużycia prawa.

66. I tak stwierdził on, iż „z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zakresu zastosowania rozporządzeń Unii nie można rozciągać na nieuczciwe praktyki przedsiębiorców”(50), dając w konsekwencji do zrozumienia, że pojęcie nadużycia (prawa) stanowi regułę ograniczającą zakres stosowania przepisów prawa Unii(51), podczas gdy stwierdził też przeciwnie, że „ewentualne nadużycie praw przyznanych przez porządek prawny [Unii] na podstawie przepisów dotyczących swobodnego przepływu pracowników zakłada, że osoba zainteresowana należy do zakresu stosowania ratione personae traktatu, dzięki temu, że spełnia warunki uznania jej za »pracownika« [...]”(52) i zbadał również zagadnienie przeciwdziałania nadużyciom w świetle względów interesu ogólnego mogących uzasadnić ograniczenia swobód przepływu(53), co zakłada również, że rozpatrywane sytuacje mieszczą się niewątpliwie w zakresie stosowania tych swobód.

67. Ze swej strony jestem raczej skłonny opowiedzieć się za tym drugim stanowiskiem Trybunału, niż traktować pojęcie nadużycia prawa jako regułę ograniczającą zakre s stosowania przepisów prawa Unii (EOG).

68. Do tego przekonania skłania mnie szereg powodów.

69. Przede wszystkim po prostu powód semantyczny, który można streścić następująco: prawo może być przedmiotem nadużycia tylko wtedy, gdy prawo to zostanie wcześniej ustanowione. Odnosząc się wielokrotnie do konieczności uniemożliwienia „nadużycia prawa”, „zachowań stanowiących nadużycie” lub „praktyk stanowiących nadużycie” osób fizycznych lub podmiotów gospodarczych, Trybunał pragnie moim zdaniem przypisać tym różnym wyrażeniom funkcję ograniczającą prawa podmiotowe, które jednostki te wywodzą z przepisów prawa Unii, w szczególności z zagwarantowanych przez to prawo swobód przepływu. Ponieważ takie prawa zostały również ustanowione w porozumieniu EOG(54), nie ma w tym względzie przeszkód, aby przyjąć taką koncepcję pojęcia nadużycia prawa.

70. Następnie rozumienie zakazu nadużywania prawa jako zasady ograniczającej zakres stosowania przepisów prawa Unii prowadziłoby moim zdaniem do przyznania mu w odniesieniu do podstawowych swobód przepływu statusu analogicznego do statusu zasady racjonalności („rule of reason” ) , co wydaje się błędne i mało przekonywające. Takie rozumienie prowadziłoby bowiem w każdym przypadku do zbadania, czy rozpatrywana sytuacja nie oznacza nadużycia prawa, zanim stwierdzono by, że sytuacja ta jest objęta zakresem stosowania prawa Unii. Taka zależność między nadużyciem i prawem, dająca pierwszeństwo analizie nadużycia nad analizą prawa, mogłaby moim zdaniem zasadniczo podważyć skuteczność swobód przepływu zagwarantowanych przez traktat WE i w porozumieniu EOG.

71. Ponadto okoliczność, że Trybunał uznaje zakaz nadużywania prawa za zasadę ogólną prawa Unii(55) – który to status może również, w razie potrzeby, zostać uznany w ramach porozumienia EOG(56) – której naruszenie może prowadzić do ograniczenia lub odmowy korzyści płynących z przywołanych przepisów prawa Unii, potwierdza stanowisko, że funkcja tego pojęcia wykracza poza regułę wykładni norm prawa Unii(57) .

72. Wreszcie, jak wskazuje wyrok w sprawie Halifax i in., dotyczący podatku od wartości dodanej (VAT), orzecznictwo pokazuje, że w żadnym wypadku transakcje składające się na stanowiącą nadużycie praktykę nie są wyłączone z zakresu stosowania przepisów prawa Unii, a taka byłaby właśnie konsekwencja stwierdzenia nadużycia prawa, gdyby jego zadaniem było określanie zakresu stosowania przepisów tego prawa. W istocie, jak wynika z tego wyroku, wymóg, by transakcje, których dokonanie stanowi nadużycie, zostały przedefiniowane w taki sposób, aby odtworzyć sytuację, która istniałaby, gdyby nie dokonano transakcji stanowiących wspomniane nadużycie, służy zapewnieniu, by nadużycie prawa odgrywało rolę zasady ograniczającej prawo podmiotowe ustanowione na rzecz jednostek przez prawo Unii. Takie podejście, po pierwsze, zezwala danemu podmiotowi gospodarczemu na wykonywanie jego praw w sposób właściwy(58) a jednocześnie, po drugie, stanowi test proporcjonalności zachowań stanowiących nadużycie i środków mających na celu zapobieganie im.

73. W świetle ograniczenia pytania prejudycjalnego przez sąd odsyłający konsekwencją proceduralną tezy o utożsamieniu funkcji nadużycia prawa z zasadą ograniczającą prawa podmiotowe, które jednostki wywodzą z prawa Unii, może być w niniejszej sprawie jedynie brak oceny ewentualnego nadużycia prawa, ponieważ takie badanie mogłoby dotyczyć pytania, które umyślnie nie zostało zadane przez sąd odsyłający, dotyczącego wykonywania prawa do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego na podstawie rozporządzenia nr 4055/86 i ograniczeń, które słusznie mogą zostać na to prawo nałożone. Jestem skłonny opowiedzieć się za takim podejściem.

74. Jeśli takie rozwiązanie nie spotkałoby się z przychylnością Trybunału, w szczególności ze względu na pojmowanie funkcji pojęcia nadużycia prawa jako ograniczenia zakresu stosowania prawa Unii, pragnę sformułować ku uwadze Trybunału następujące obserwacje, w celu dopomożenia mu w jak najwyższym stopniu w wydaniu przez niego wyroku.

75. Przede wszystkim chciałbym przypomnieć, że Trybunał kilkakrotnie przyjął, że państwo członkowskie może zastosować środki mające na celu udaremnienie prób niezgodnego z prawem obchodzenia uregulowań krajowych przez niektórych spośród jego obywateli, zasłaniających się prawami wynikającymi z traktatu, oraz uniemożliwienie jednostkom takiego korzystania z norm wspólnotowych, które stanowiłoby nadużycie i oszustwo(59) .

76. Uznanie uzasadnionego interesu państw członkowskich do zwalczania stanowiącego nadużycie obchodzenia prawa krajowego oczywiście nie odpowiada sytuacji leżącej u podstaw sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym.

77. Jak wynika bowiem jasno z akt sprawy oraz z uwag stron w postępowaniu głównym, działania szwedzkich związków zawodowych przeciwko Fonnship, przy założeniu, że zostałyby one zrównane z działaniami organów państwa członkowskiego(60), nie miały na celu uniknięcia sytuacji, w której spółka ta, korzystając z przepisów rozporządzenia nr 4055/86, mających co do zasady zastosowanie do statków pływających pod banderą państwa trzeciego, wykluczyła umowy o pracę członków załogi Sava Star z zakresu stosowania prawa szwedzkiego lub przynajmniej bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa szwedzkiego(61) .

78. Zgodnie z pismami ST i SEKO działania te przeprowadzono w celu uniknięcia uwolnienia się przez Fonnship od norweskiego prawa pracy lub „rozsądnych warunków, przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej w zakresie pracy i wynagrodzenia”.

79. Zatem aby uznać prawdziwość podnoszonej w sporach rozpoznawanych w postępowaniu głównym tezy o „stanowiącym nadużycie wyłączeniu niektórych obywateli z zakresu stosowania prawa krajowego” w rozumieniu orzecznictwa, należy zatem nie tylko zrównać działania zbiorowe z działaniem państwa członkowskiego, ale również uznać, że państwo EOG mogło zasadnie zwalczać obchodzenie przez podmioty gospodarcze z siedzibą w innym państwie EOG prawa pracy obowiązującego w tym innym państwie, a nawet, zdaniem ST i SEKO, „rozsądnych warunków przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej”, przy czym przesłanki te nie zostały jak dotąd szerzej określone, a na poziomie EOG nie istnieje zbliżenie ustawodawstw krajowych w dziedzinie płacy minimalnej, w szczególności należnej marynarzom(62) .

80. Jakkolwiek, zakładając nawet, że Trybunał jest gotowy uczynić ten krok, z orzecznictwa wynika również, że o ile sądy krajowe mogą, w zależności od sprawy, brać pod uwagę – na podstawie obiektywnych dowodów – działanie stanowiące nadużycie ze strony osób zainteresowanych, aby w odpowiednich przypadkach odmówić im korzyści płynących z przepisów prawa Unii, na które zamierzają się powołać, to sądy te muszą oceniać takie działanie w świetle celów, którym służą te przepisy prawa Unii(63) .

81. Co więcej, zdaniem Trybunału dowód istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga, po pierwsze, całości obiektywnych okoliczności, z których wynika, że pomimo formalnego poszanowania zasad przewidzianych w uregulowaniach Unii cel, jakiemu służą te uregulowania, nie został osiągnięty, a po drugie – wystąpienia subiektywnego elementu w postaci woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowań Unii poprzez sztuczne stworzenie przesłanek wymaganych dla jej uzyskania(64) .

82. Chociaż zgodnie z orzecznictwem wspomnianym w pkt 80 niniejszej opinii należy ograniczyć się do zbadania celu realizowanego przez rozpatrywany przepis, a mianowicie art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, cel ten polega, jak już wskazałem, na przyznaniu obywatelom państw EOG prawa do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego między państwami EOG i pomiędzy tymi państwami a państwami trzecimi, bez względu na miejsce rejestracji lub banderę statków eksploatowanych przez tych obywateli.

83. Co za tym idzie, nie może stanowić nadużycia swobody świadczenia usług ustanowionej w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 sam fakt, że obywatel posiadający miejsce zamieszkania lub siedzibę w EOG eksploatuje w tym celu statek pływający pod banderą państwa trzeciego.

84. Co więcej, nie stanowi również takiego nadużycia fakt eksploatacji przez takiego obywatela statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego, czyli, mimo braku oficjalnej definicji, statku, który jest pozbawiony rzeczywistej więzi („genuine link”) z państwem, pod którego banderą pływa, w rozumieniu art. 91 ust. 1 konwencji z Montego Bay(65), który jest w nim zarejestrowany przez lub w imieniu właściciela zagranicznego ze względów praktycznych, przede wszystkim w celu korzystania z gwarancji poufności, opodatkowania dochodów i stosowania norm lokalnych w sprawach socjalnych i bezpieczeństwa, w tym środowiska naturalnego(66) .

85. W istocie podczas gdy bezsporne jest, że przynajmniej w momencie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym Panama stanowiła jednego z głównych dostawców tanich bander na świecie(67), Trybunał w swoich ww. wyrokach w sprawie Corsica Ferries i w sprawie Corsica Ferries France nie sformułował żadnych zastrzeżeń co do możliwości stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 do przedsiębiorstw transportowych eksploatujących statki pływające pod banderą tych państw trzecich.

86. Jednakże w świetle orzecznictwa, o którym mowa w pkt 81 niniejszej opinii, przeprowadzenie dowodu popełnienia nadużycia wymaga również uwzględnienia celu realizowanego nie tylko przez sporne przepisy, lecz, bardziej ogólnie, przez odnośne uregulowania , czyli w niniejszej sprawie samo rozporządzenie nr 4055/86.

87. Tymczasem należy zauważyć, że motywy szósty i siódmy tego rozporządzenia podkreślają okoliczność, że w przypadku operatorów, którzy wykonują działalność w sferze żeglugi masowej lub trampowej, celem Unii jest utrzymanie w tej dziedzinie „warunków uczciwej i swobodnej konkurencji” i że rzeczonym operatorom w szczególności nie powinno się uniemożliwiać działalności, „dopóki przestrzegają oni zasad uczciwej konkurencji na zasadach handlowych”.

88. O ile prawdą jest, że pojęcie uczciwej konkurencji nie jest zdefiniowane, chociaż znaleźć je można nie tylko w preambule traktatu WE(68), lecz również w różnorodnych aktach prawa pochodnego Unii, Trybunał uznał, że „ochrona przed nieuczciwą konkurencją” ze strony przedsiębiorstw wynagradzających swoich pracowników na poziomie niższym od wynagrodzenia minimalnego może zostać uznana za s łuszny cel(69) .

89. Przestrzeganie zasad uczciwej konkurencji, czyli cel realizowany przez rozporządzenie nr 4055/86, byłoby moim zdaniem zagrożone w szczególności w przypadku, gdyby zostało wykazane, że przedsiębiorstwo transportu morskiego wykonujące zadania transportu masowego i trampowego między państwami EOG za pomocą statku zarejestrowanego w państwie trzecim, z którym statek nie ma rzeczywistej więzi, wynagradza załogę swojego statku na poziomie znacząco niższym od płacy minimalnej lub, w jego braku, od płacy powszechnie przyjętej w branży, która miałaby co do zasady zastosowanie, gdyby statek był zarejestrowany w państwie EOG, w którym siedzibę ma rzeczone przedsiębiorstwo(70) .

90. W konsekwencji w takim przypadku, mimo formalnego przestrzegania warunków stosowania rozporządzenia nr 4055/86, cel tego ostatniego w postaci zapewnienia poszanowania uczciwej konkurencji w sektorze usług morskiego transportu trampowego i masowego w EOG nie zostałby osiągnięty.

91. Zgodnie z orzecznictwem to do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy warunek ten został spełniony w sporach rozpoznawanych w postępowaniu głównym, w zależności od reguł dowodowych prawa krajowego, o ile nie spowoduje to naruszenia skuteczności prawa Unii(71) .

92. W odniesieniu do subiektywnego elementu dowodu popełnienia nadużycia, będącego warunkiem, którego spełnienie sąd odsyłający powinien również zweryfikować(72), uważam na podstawie orzecznictwa, że na zbadanie zasługują dwie okoliczności, niekoniecznie kumulatywne.

93. Z jednej strony można stwierdzić istnienie zachowania stanowiącego nadużycie, jeśli z ogółu obiektywnych okoliczności wynika, iż zasadniczym celem realizowanym przez obywatela państwa EOG będącego właścicielem statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego było uniknięcie zastosowania warunków wynagrodzenia załogi na tym statku, które normalnie obowiązywałyby, gdyby statek ten został zarejestrowany w państwie EOG, w którym właściciel ma siedzibę(73), powodując w rezultacie naruszenie celu w postaci przestrzegania uczciwej konkurencji przewidzianego przez rozporządzenie nr 4055/86(74) .

94. Z drugiej strony sąd odsyłający może być również zobowiązany skontrolować, czy obywatel państwa EOG będący właścicielem statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego „stworzył pozornie” warunki stosowania przepisów rozporządzenia nr 4055/86 za pośrednictwem struktur, w których prowadzi jedynie fikcyjną eksploatację, w całości lub częściowo, tego statku na rzecz jednej lub kilku spółek, które są powiązane i mają siedziby w państwie trzecim(75) . W istocie w tym ostatnim przypadku obywatel ten powinien być uznany po prostu za właściciela statku i, co za tym idzie, jak już wskazałem wcześniej, należeć do kręgów osób korzystających ze swobody świadczenia usług transportu morskiego, ustanowionej w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86(76) .

III – Wnioski

95. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił na pytanie prejudycjalne skierowane przez Arbetsdomstolen następującej odpowiedzi:

Artykuł 1 ust. 1 rozporządzenia (EWG) nr 4055/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi, zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 3573/90 z dnia 4 grudnia 1990 r., włączonego do Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym, podpisanego w dniu 2 maja 1992 r., należy interpretować w ten sposób, że swoboda świadczenia usług transportu morskiego stosuje się do spółki mającej siedzibę w państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, będącej właścicielem statku pływającego pod banderą państwa trzeciego i realizującego usługi transportu morskiego między państwami EOG, pod warunkiem że spółka ta ponosi sama odpowiedzialność za eksploatację statku, czego ocena należy do sądu odsyłającego.

(1) .

(2) – Dz.U. 1994, L 1, s. 3.

(3) – Dz.U. L 378, s. 1; sprostowanie Dz.U. 1987, L 93, s. 17, zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 3573/90 z dnia 4 grudnia 1990 r. (Dz.U. L 353, s. 16), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 4055/86”.

(4) – Zobacz załącznik XII do porozumienia EOG, Dz.U. 1994, L 1, s. 422.

(5) – Z akt sprawy i uwag Fonnship wynika, że Sava Star to masowiec wykonujący usługi trampowe zasadniczo w ramach EOG. Zgodnie z art. 1 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Rady (EWG) nr 4056/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. 85 i 86 traktatu do transportu morskiego (Dz.U. L 378, s. 4) (międzynarodowe) usługi trampowe zdefiniowane są jako „transport towarów luzem lub w otwartych ładowniach (break-bulk) statkiem wyczarterowanym w całości lub w części jednemu lub więcej załadowcom na podstawie umowy czarteru na rejs lub na czas lub umowy innego rodzaju na rejsy nieregularne i nieogłaszane, w przypadku których stawki frachtu są w każdym przypadku swobodnie negocjowane zgodnie z warunkami podaży i popytu”. Chodzi tu zatem przede wszystkim o nieregularny transport towaru jednolitego, zajmującego całość statku, zob. również pkt 11 wytycznych w sprawie stosowania art. 81 traktatu WE do sektora usług transportu morskiego, (Dz.U. 2008, C 245, s. 2).

(6) – W momencie zaistnienia okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym było to czterech polskich oficerów i dwóch rosyjskich marynarzy.

(7) – Jak stwierdził Trybunał w wyroku z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C‑438/05 International Transport Workers’s Federation i Finnish Seamen’s Union, zwanym „Viking Line”, Zb.Orz. s. I‑10779, pkt 7, 8, ITF grupuje związki zawodowe robotników zatrudnionych w sektorze transportu, których jedną z głównych polityk jest zwalczanie „tanich bander”. Głównymi celami tej polityki jest wprowadzenie rzeczywistego związku między banderą statku a przynależnością państwową jego właściciela, a także ochrona i poprawa warunków pracy załogi na statkach tanich bander. ITF uważa za statek pływający pod tanią banderą statek, w którego przypadku pożytki z własności są czerpane poza państwem bandery statku i spoza państwa bandery sprawowana jest nad nim kontrola.

(8) – Wyrok z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie C‑341/05 Laval un Partneri, Zb.Orz. s. I‑11767.

(9) – Zobacz na przykład wyroki: z dnia 12 listopada 1992 r. w sprawach połączonych C‑134/91 i C‑135/91 Kerafina-Keramische und Finanz-Holding i Vioktimatiki, Rec. s. I‑5699, pkt 16; z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑183/95 Affish, Rec. s. I‑4315, pkt 23; a także z dnia 21 grudnia 2011 r. w sprawie C‑316/10 Danske Svineproducenter, Zb.Orz. s. I‑13721, pkt 32.

(10) – Zobacz w szczególności wyroki: z dnia 6 lipca 2006 r. w sprawie C‑154/05 Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, Zb.Orz. s. I‑6249, pkt 21 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 11 lipca 2013 r. w sprawie C‑657/11 Belgian Electronic Sorting Technology, pkt 28.

(11) – Wyrok z dnia 9 grudnia 1965 r. w sprawie 44/65 Singer, Rec. s. 1191, 1199.

(12) – Idem (s. 1198); a także w szczególności ww. wyrok w sprawie Kerafina-Keramische und Finanz-Holding i Vioktimatiki, pkt 16; wyroki: z dnia 17 września 1998 r. w sprawie C‑412/96 Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, Rec. s. I‑5141, pkt 23; a także z dnia 15 października 2009 r. w sprawie C‑138/08 Hochtief i LindE‑Kca-Dresden, Zb.Orz. s. I‑9889, pkt 21.

(13) – Zobacz w szczególności ww. wyrok w sprawie Singer, s. 1199; wyroki: z dnia 19 stycznia 1994 r. w sprawie C‑364/92 SAT Fluggesellschaft, Rec. s. I‑43, pkt 9; z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie C‑402/98 ATB i in., Rec. s. I‑5501, pkt 29; z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie C‑210/06 Cartesio, Zb.Orz. s. I‑9641, pkt 90; z dnia 15 października 2009 r. w sprawie C‑196/08 Acoset, Zb.Orz. s. I‑9913, pkt 34; a także z dnia 18 lipca 2013 r. w sprawie C‑136/12 Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato, pkt 28.

(14) – Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, pkt 24; w sprawie Hochtief i LindE‑Kca-Dresden, pkt 22; a także w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 32.

(15) – Zobacz na przykład ww. wyroki: w sprawie Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, pkt 24; w sprawie Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, pkt 22; wyroki: z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawach połączonych C‑42/10, C‑45/10 i C‑57/10 Vlaamse Dierenartsenvereniging i Janssens, Zb.Orz. s. I‑2975, pkt 42–45; z dnia 13 października 2011 r. w sprawie C‑148/10 DHL International, Zb.Orz. s. I‑9543, pkt 25, 28, 30, a także ww. wyrok w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 33.

(16) – Zobacz w szczególności ww. wyrok w sprawie ATB i in., pkt 28, 30, 31; wyrok z dnia 26 czerwca 2007 r. w sprawie C‑305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i in., Zb.Orz. s. I‑5305, pkt 19; a także z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie C‑390/06 Nuovo Agricast, Zb.Orz. s. I‑2577, pkt 44.

(17) – Zobacz m.in. wyroki: z dnia 12 grudnia 1990 r. C‑302/88 Hennen Olie, Rec. s. I‑4625, pkt 20; z dnia 17 października 2013 r. w sprawie C‑181/12 Welte, pkt 16, 27.

(18) – Zobacz na przykład wyrok z dnia 3 czerwca 2010 r. w sprawie C‑569/08 Internetportal und Marketing, Zb.Orz. s. I‑4871, pkt 27–30.

(19) – Zobacz na przykład wyroki: z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C‑387/01 Weigel, Rec. s. I‑4981, pkt 44; z dnia 21 lutego 2006 r. w sprawie C‑152/03 Ritter-Coulais, Zb.Orz. s. I‑1711, pkt 39; z dnia 25 stycznia 2007 r. w sprawie C‑321/03 Dyson, Zb.Orz. s. I‑687, pkt 26; z dnia 30 maja 2013 r. w sprawie C‑342/12 Worten, pkt 30, 31; a także z dnia 12 grudnia 2013 r. w sprawie C‑267/12 Hay, pkt 23.

(20) – Zobacz wyrok z dnia 5 października 1988 r. w sprawie 247/86, Rec. s. 5987, pkt 7, 8; a także ww. wyrok w sprawie DHL International, pkt 25, 30. Zobacz także podobnie wyroki: z dnia 2 czerwca 1994 r. w sprawie C‑30/93 AC-ATEL Electronics, Rec. s. I‑2305, pkt 19, 20; a także z dnia 10 lipca 1997 r. w sprawie C‑261/95 Palmisani, Rec. s. I‑4025, pkt 30, 31. Zobacz również: opinia rzecznika generalnego O. Lenza w sprawie AC-ATEL Electronics (ww. wyrok), pkt 25; opinia rzecznik generalnej J. Kokott w sprawie C‑366/10 Air Transport Association of America i in.(wyrok z dnia 21 grudnia 2011 r.), Zb.Orz. s. I‑13755, pkt 46; a także moja opinia w sprawie Belgian Electronic Sorting Technology (ww. wyrok), pkt 18.

(21) – W ww. wyroku w sprawie DHL International Trybunał wyjaśnił w pkt 30, że sąd odsyłający nie uznał „ani za konieczne, ani za istotne” zadania dodatkowych pytań na temat wykładni prawa Unii sugerowanych przed nim przez stronę skarżącą w postępowaniu głównym.

(22) – To właśnie zaproponowali w praktyce odpowiednio rzecznik generalny P. Léger w pkt 46 w opinii w sprawie C‑262/97 Engelbrecht (wyrok z dnia 26 września 2000 r.), Rec. s. I‑7321, i rzecznik generalny Y. Bot w pkt 34 i 35 opinii w sprawie C‑409/06 Winner Wetten (wyrok z dnia 8 września 2010 r.), Zb.Orz. s. I‑8015, z myślą o udzieleniu użytecznej odpowiedzi sądom krajowym. Dokładnie to samo Trybunał stwierdził w wyroku z dnia 12 lutego 2009 r. w sprawie C‑515/07 Vereniging Noordelijke Land- en Tuinbouw Organisatie, Zb.Orz. s. I‑839, pkt 29 i 40, w następstwie mojej opinii zawierającej taką propozycję (zob. w szczególności pkt 56 tej opinii). Powody odrzucenia dwóch pierwszych propozycji i przyjęcia trzeciej nie są widoczne w uzasadnieniach wyroków. Warto jednak zauważyć, że wyłącznie sprawa zakończona ww. wyrokiem w sprawie Vereniging Noordelijke Land- en Tuinbouw Organisatie została wniesiona przez sąd odsyłający orzekający w ostatniej instancji.

(23) – Zobacz ww. wyrok w sprawie Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato, pkt 34. Należy zauważyć, że w pkt 25 tego wyroku Trybunał wskazuje, że sąd, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu, jest „ co do zasady zobowiązany wystąpić do Trybunału zgodnie z art. 267 akapit trzeci TFUE, w sytuacji gdy podniesiona została przed nim kwestia dotycząca interpretacji traktatu FUE” (podkreślenie moje).

(24) – Idem (pkt 29).

(25) – Wyrok z dnia 17 maja 1994 r. w sprawie C‑18/93 Corsica Ferries, Rec. s. I‑1783, pkt 29 (podkreślenie moje). Fakt, że statki wykorzystywane przez tę spółkę były zarejestrowane i pływały pod banderą panamską, wynika z pkt 8 tego wyroku. Zobacz także wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie C‑266/96 Corsica Ferries France, Rec. s. I‑3949, pkt 3.

(26) – Zobacz w tym względzie między innymi A. Bredima-Savopoulou, J. Tzoannos, The Common Shipping Policy of the EC , North Holland, Amsterdam, 1990, s. 176; P.J. Baena Baena, La politica comunitaria de los transportes maritimos , Marcial Pons, Madrid, 1995, s. 127.

(27) – Zdaniem jednego z autorów w rachubę wchodzi 85% floty pływającej pod banderą grecką: zob. S. Martinez Lage, „El régimen comunitario del transport marítimo y el Real Decreto 990/1986 sobre ordenación del transporte marítimo en España”, Gaceta Juridica de la CEE , nr 10, 1988, s. 408.

(28) – W pkt 79 i 80 swoich uwag na piśmie ST i SEKO cytują na poparcie swojego argumentu wyroki: z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 237/83 Prodest, Rec. s. 3153, pkt 6; z dnia 27 września 1989 r. w sprawie 9/88 Lopes da Viega, Rec. s. 2989, pkt 15; z dnia 29 czerwca 1994 r. w sprawie C‑60/93 Aldewereld, Rec. s. I‑2991, pkt 14; z dnia 30 kwietnia 1996 r. w sprawie C‑214/94 Boukhalfa, Rec. s. I‑2253, pkt 15, które wszystkie dotyczą wykładni postanowień traktatu lub przepisów prawa pochodnego dotyczących swobodnego przepływu pracowników.

(29) – Zobacz podobnie w szczególności ww. wyroki: w sprawie Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, pkt 21; w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 32.

(30) – Dz.U. L 266, s. 1. Przypominam, że art. 6 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Indywidualne umowy o pracę”, stanowi w istocie, że w umowach o pracę wybór prawa dokonany przez strony nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony, która przysługuje mu na podstawie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, które miałyby zastosowanie zgodnie z ustępem 2 artykułu 6 w przypadku braku wyboru prawa. Według tego ustępu do umów o pracę stosuje się, po pierwsze, prawo państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy, lub po drugie, prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, w którym pracownik został zatrudniony, jeżeli zazwyczaj nie świadczy on pracy w jednym i tym samym państwie. Kryteria te znajdują zastosowanie, chyba że z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem; w takim przypadku stosuje się prawo tego innego państwa. Zobacz w przedmiocie zastosowania i badania kryteriów ustalania prawa mającego zastosowanie w kontekście zwolnienia członka personelu pokładowego statku: wyrok z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie C‑384/10 Voogsgeerd, Zb.Orz. s. I‑13257.

(31) – Artykuły 91 i 94 należące do części VII konwencji z Montego Bay, zatytułowanej „Morze pełne”, przewidują, odpowiednio, w szczególności, po pierwsze, że statki posiadają przynależność tego państwa, którego banderę mają prawo podnosić, i że pomiędzy państwem a statkiem powinna istnieć rzeczywista więź, oraz po drugie, że każde państwo skutecznie wykonuje swoją jurysdykcję i kontrolę w dziedzinie administracyjnej, technicznej i socjalnej nad statkami podnoszącymi jego banderę, w szczególności, zgodnie ze swoim prawem krajowym, wobec jego kapitana, oficerów i załogi w odniesieniu do spraw administracyjnych, technicznych i socjalnych dotyczących danego statku.

(32) – Zobacz wyrok z dnia 24 listopada 1992 r. w sprawie C‑286/90 Poulsen Diva Navigation, Rec. s. I‑6019, pkt 18, 22.

(33) – Zobacz podobnie, przez analogię, wyrok z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie C‑323/03 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I‑2161, pkt 26, w którym Trybunał odmówił zrównania terminów użytych w rozporządzeniu Rady (EWG) nr 3577/92 z dnia 7 grudnia 1992 r. dotyczącym stosowania zasady swobody świadczenia usług w transporcie morskim w obrębie państw członkowskich (kabotaż morski) (Dz.U. L 364, s. 7) z terminami użytymi w konwencji z Montego Bay, co miało skutek w postaci ograniczenia zakresu stosowania tego rozporządzenia.

(34) – Zobacz przedostatni motyw rozporządzenia nr 4055/86. W zakresie podobnego toku rozumowania zob. ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii, pkt 24.

(35) – Zobacz wyroki: z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie C‑379/92 Peralta, Rec. s. I‑3453, pkt 39, z dnia 5 października 1994 r. w sprawie C‑381/93 Komisja przeciwko Francji, Rec. s. I‑5145, pkt 10; a także z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawach połączonych C‑430/99 i C‑431/99 Sea-Land Service i Nedlloyd Lijnen, Rec. s. I‑5235, pkt 30.

(36) – Zobacz, jeżeli chodzi o art. 36 porozumienia o EOG (swobodne świadczenie usług), wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑13/11 Granville Establishment, EFTA Court Report, s. 403, pkt 38, 39.

(37) – Zobacz ww. wyrok w sprawach połączonych Sea-Land Service i Nedlloyd Lijnen, pkt 16, 26–29. Warto zauważyć, że chociaż Trybunał pozostawił sądowi odsyłającemu sprawdzenie, czy sytuacje leżące u podstaw sporów w tej sprawie były objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 4055/86, to postąpił tak według wszelkiego prawdopodobieństwa, zgodnie z treścią pkt 63–76 opinii rzecznika generalnego S. Albera przedstawionej w tej sprawie, ze względu na okoliczność, że druga spółka prowadząca transport morski uczestnicząca w postępowaniu głównym (Sea-Land Service) miała siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki i że sąd odsyłający nie przedstawił wystarczających wskazówek co do spełnienia warunków przewidzianych w art. 1 ust. 2 tegoż rozporządzenia.

(38) – Zobacz ww. wyrok w sprawie Corsica Ferries, pkt 8, 30; a także opinia rzecznika generalnego W. Van Gervena w tej sprawie, pkt 2. Zobacz również ww. wyrok w sprawie Corsica Ferries France, pkt 3. Jak już wskazałem, statki te pływały pod banderą panamską.

(39) – Zobacz wyrok z dnia 14 listopada 2002 r. w sprawie C‑435/00 Geha Naftiliaki i in., Rec. s. I‑10615, pkt 5, 6; a także opinia rzecznika generalnego S. Albera w tej sprawie, pkt 5, 6.

(40) – Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Peralta, pkt 42. Armator statku był włoski i statek pływał pod banderą włoską.

(41) – Zobacz podobnie wyrok z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie C‑533/07 Falco Privatstiftung i Rabitsch, Zb.Orz. s. I‑3327, pkt 35.

(42) – Wyrok z dnia 21 marca 2002 r. w sprawie C‑451/99, Rec. s. I‑3193, pkt 18. Sprawa ta dotyczyła obowiązku rejestracji w państwie używania pojazdów wziętych w leasing od przedsiębiorstwa z siedzibą w innym państwie członkowskim.

(43) – Wyrok z dnia 4 grudnia 2008 r. w sprawie C‑330/07, Zb.Orz. s. I‑9099, pkt 22. Sprawa ta dotyczyła odmowy przez władze państwa członkowskiego przyznania ulgi inwestycyjnej spółce, która oddała w leasing pojazdy ciężarowe wykorzystywane przede wszystkim na terytorium innych państw członkowskich.

(44) – Wyrok z dnia 13 października 2011 r. w sprawie C‑9/11, Zb.Orz. s. I‑9697, pkt 17, 20. Sprawa dotyczyła w istocie zakazu przyznania praw do korzystania ze statku powietrznego na rzecz spółki nieposiadającej siedziby w państwie członkowskim, które przyznało korzyść podatkową w związku z finansowaniem jego zakupu.

(45) – Podkreślenie moje.

(46) – Dz.U. L 167, s. 33. Dyrektywa ta miała zastosowanie w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym, w tym w EOG, na podstawie decyzji nr 66/2000 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 2 sierpnia 2000 r. zmieniającej załącznik XI (usługi telekomunikacyjne) do Porozumienia EOG (Dz.U. 2000, L 250, s. 48). Wymogi wskazanej dyrektywy zostały rozszerzone przez dyrektywę 1999/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 1999 r. dotyczącą egzekwowania przepisów odnoszących się do godzin pracy marynarzy na pokładach statków zawijających do portów Wspólnoty (Dz.U. 2000, L 14, s. 29) na wszystkie statki zawijające do Unii [ta dyrektywa z kolei została włączona do porozumienia o EOG na podstawie decyzji nr 94/2000 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 27 października 2000 r. zmieniającej załącznik XIII (Transport) do Porozumienia EOG (Dz.U. 2001, L 7, s. 19)]. Jednakże na mocy art. 11 dyrektywy 1999/95 ustanowione wymogi miały jednak zastosowanie do statków pływających pod banderą państw trzecich dopiero od dnia 10 stycznia 2003 r., dnia wejścia w życie protokołu z 1996 r. do konwencji nr 147 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) dotyczącej minimalnych norm na statkach handlowych, czyli na kilka tygodni przed działaniem zbiorowym wszczętym przez SEKO. Warto zauważyć również, że w odniesieniu do instrumentów całkowicie późniejszych od okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym analogiczną definicję znaleźć można w art. 2 lit. j) Konwencji o pracy na morzu z 2006 r., przyjętej pod patronatem MOP, która weszła w życie w dniu 20 sierpnia 2013 r. Definicja ta została powtórzona w załączniku do dyrektywy Rady 2009/13/WE z dnia 16 lutego 2009 r. w sprawie wdrożenia Umowy zawartej między Stowarzyszeniem Armatorów Wspólnoty Europejskiej (ECSA) a Europejską Federacją Pracowników Transportu (ETF) w sprawie Konwencji o pracy na morzu z 2006 r. oraz w sprawie zmiany dyrektywy 1999/63/WE (Dz.U. L 124, s. 30).

(47) – Taka jest, jak się wydaje, sytuacja leżąca u źródła ww. wyroku w sprawie Geha Naftiliaki i in.

(48) – Zobacz podobnie pkt 63 opinii rzecznika generalnego L.M. Poiaresa Madura w sprawie C‑255/02 Halifax i in. (wyrok z dnia 21 lutego 2006 r.), Zb.Orz. s. I‑1609.

(49) – Przypomnę, że w wyroku z dnia 5 lipca 2007 r. w sprawie C‑321/05 Kofoed, Zb.Orz. s. I‑5795, pkt 38, Trybunał orzekł, że zakaz nadużycia prawa stanowi ogólną zasadę prawa Unii.

(50) – Wyrok z dnia 12 września 2013 r. w sprawie C‑434/12 Słynczewa siła, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo (podkreślenie moje). Zobacz również pod kątem analogicznego sformułowania ww. wyrok w sprawie Halifax i in., pkt 69; wyrok z dnia 6 kwietnia 2006 r. w sprawie C‑456/04 Agip Petroli, Zb.Orz. s. I‑3395, pkt 20 i przytoczone tam orzecznictwo.

(51) – W oparciu o szereg poprzednich wyroków Trybunału, w tym w szczególności wyroków: z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 39/86 Lair, Rec. s. 3161, pkt 43; a także z dnia 23 września 2003 r. w sprawie C‑109/01 Akrich, Rec. s. I‑9607, pkt 57 i pkt 2 sentencji; taka kwalifikacja pojęcia nadużycia prawa została również poparta przez rzecznika generalnego M. Poiaresa Maduro w opinii w sprawie Halifax i in., pkt 69.

(52) – Wyrok z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C‑413/01 Ninni-Orasche, Rec. s. I‑13187, pkt 31 (podkreślenie moje). Zobacz także podobnie wyroki: z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie C‑212/97 Centros, Rec. s. I‑1459, pkt 18; z dnia 21 lutego 2013 r. w sprawie C‑123/11 AOy, pkt 27, w którym Trybunał uznał, że: „[ z ] astosowanie wskazanych artykułów jest bowiem kwestią odrębną od tej, czy państwo członkowskie może przedsięwziąć środki w celu zapobieżenia, by niektórzy z jego obywateli, wykorzystując możliwości, jakie otwiera traktat, próbowali dokonywać nadużycia polegającego na uchylaniu się od stosowania ustawodawstwa krajowego” (podkreślenie moje).

(53) – Zobacz w odniesieniu do swobody przedsiębiorczości wyroki: z dnia 12 września 2006 r. w sprawie C‑196/04 Cadbury Schweppes i Cadbury Schweppes Overseas, Zb.Orz. s. I‑7995, pkt 55; z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie C‑524/04 Test Claimants in the Thin Cap Group Litigation, Zb.Orz. s. I‑2107, pkt 74, 80; a także z dnia 17 stycznia 2008 r. w sprawie C‑105/07 Lammers & Van Cleeff, Zb.Orz. s. I‑173, pkt 29, a także wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑15/11 Arcade Drilling, EFTA Court Report 2012, s. 676, pkt 88. Zobacz w odniesieniu do świadczenia usług: ww. wyrok w sprawie Jobra, pkt 35; wyrok z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie C‑318/10 SIAT, pkt 50.

(54) – Co potwierdza podwójne stwierdzenie, że „jednym z podstawowych celów porozumienia EOG jest realizacja w jak najpełniejszy sposób swobody przepływu towarów, osób, usług i kapitału na całym EOG, tak aby rynek wewnętrzny realizowany na terytorium Unii został rozszerzony na państwa członkowskie EFTA” (zob. wyroki: z dnia 23 września 2003 r. w sprawie C‑452/01 Ospelt i Schlössle Weissenberg, Rec. s. I‑9743, pkt 29; z dnia 26 września 2013 r. w sprawie C‑431/11 Zjednoczone Królestwo przeciwko Radzie, pkt 50) oraz że postanowienia artykułów porozumienia o EOG dotyczących swobód przepływu mają to samo znaczenie prawne co zasadniczo identyczne artykuły traktatu WE gwarantujące te swobody. Zobacz tytułem przykładu, w odniesieniu do art. 36 porozumienia EOG (swoboda świadczenie usług), wyrok z dnia 6 października 2009 r. w sprawie C‑153/08 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I‑9735, pkt 48. Zobacz również w przedmiocie charakteru sui generis porozumienia EOG i praw ustanowionych na rzecz osób fizycznych i podmiotów gospodarczych wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑9/97 Eva María Sveinbjörnsdóttir, EFTA Court Report 1998, s. 95, pkt 58, 59; a także w szczególności na ten temat C. Baudenbacher, „L’individu, principal protagoniste de l’accord EEE”, w: Le droit à la mesure de l’homme: Mélanges en l’honneur de Philippe Léger , Pedone, Paris, 2006, s. 335.

(55) – Zobacz ww. wyrok w sprawie Kofoed, pkt 38. Zakaz nadużywania prawa jest obecnie również ustanowiony w art. 54 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, która jednak nie posiadała mocy wiążącej w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym.

(56) – Charakter porozumienia EOG nie stoi na przeszkodzie temu, aby zasady ogólne prawa EOG („general principles of EEA law”) mogły, w drodze wykładni, zostać wypracowane na podstawie jego celów (takiego jak jednolita wykładnia zasadniczo identycznych postanowień traktatu WE) i jego przepisów. Zobacz w odniesieniu do zasady skutecznej ochrony sądowej, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑15/10 Posten Norge, EFTA Court Report 2012, s. 246, pkt 86, w którym Trybunał EFTA odnosi się również zarówno do art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1980 r. jak i do art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Zobacz również, jeśli chodzi o poszanowanie zasady pewności prawa, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑9/11 EFTA Surveillance Authority przeciwko Norwegii, EFTA Court Report 2012, s. 442, pkt 99, a w przedmiocie ochrony uzasadnionych oczekiwań, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑7/12 DB Schenker przeciwko EFTA Surveillance Authority, EFTA Court Report 2013, pkt 117.

(57) – Zobacz także, podobnie, w szczególności R.N. Ionescu, L’abus de droit de l’Union européenne , Bruylant, Bruxelles, 2012, s. 428.

(58) – Zobacz ww. wyrok w sprawie Halifax i in., pkt 94–97.

(59) – Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Centros, pkt 24; w sprawie Cadbury Schweppes i Cadbury Schweppes Overseas, pkt 35; a także wyrok z dnia 23 października 2008 r. w sprawie C‑286/06 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I‑8025, pkt 69.

(60) – Tezę taką jednak odrzuciłem w pkt 136 i 137 mojej opinii przedstawionej w sprawie zakończonej ww. wyrokiem w sprawie Lavalun Partneri.

(61) – Co teoretycznie można by sobie wyobrazić, gdyby, po pierwsze, związki zawodowe uznały w świetle na przykład obsługiwanych połączeń, kotwicowiska i portów, do których zawija Sava Star, że członkowie personelu pokładowego zwykle świadczą pracę w Szwecji, a po drugie, wybór prawa poczyniony przez strony prowadził do pozbawienia tych pracowników ochrony przysługującej im na podstawie przepisów prawa państwa, w którym zwykle świadczą pracę w rozumieniu art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej. Jak bowiem wynika z ww. wyroku w sprawie Voogsgeerd Trybunał preferuje łącznik, o którym mowa w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, od prawa państwa bandery statku, jeśli skutkiem jego zastosowania byłoby pozbawienie pracownika ochrony, która przysługiwałaby mu w razie stosowania przepisów bezwzględnie obowiązujących prawa mającego do niego zastosowanie w przypadku braku wyboru prawa przez strony.

(62) – Jak już wspomniano (zob. powyżej w przypisie 46), w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym zastosowanie miała dyrektywa 1999/63, której celem było wprowadzenie w życie porozumienia między europejskimi partnerami społecznymi w sprawie organizacji czasu pracy marynarzy, która została rozszerzona przez dyrektywę 1999/95 na wszelkie statki zawijające do portów Unii, niezależnie od ich bander, począwszy od dnia 10 stycznia 2003 r. Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 1999/95 państwa członkowskie podejmują właściwe środki w celu zapewnienia, by statki niezarejestrowane na ich terytorium lub niepływające pod ich banderą przestrzegały klauzul 1–12 Umowy załączonej do dyrektywy 1999/63, to jest w istocie klauzul dotyczących czasu pracy i czasu wypoczynku na pokładzie statków, lecz już nie dotyczących ochrony marynarzy w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia (klauzula 15) ani związanych z wymiarem urlopów płatnych (klauzula 16), które zawierają wymogi wykraczające poza przewidziane w konwencji MOP nr 180 dotyczącej czasu pracy i stanu załogi na statkach, która została przyjętej w dniu 22 października 1996 r. i weszła w życie w dniu 8 sierpnia 2002 r.

(63) – Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Centros, pkt 25; w sprawie Agip Petroli pkt 21; a także wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C‑186/10 Oguz, Zb.Orz. s. I‑6957, pkt 25.

(64) – Zobacz w szczególności wyroki: z dnia 16 października 2012 r. w sprawie C‑364/10 Węgry przeciwko Republice Słowackiej, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 12 marca 2014 r. w sprawie C‑456/12 O. i B., pkt 58). Zarówno z tych wyroków, jak i z wyroku z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie C‑110/99 Emsland-Stärke, Rec., s. I‑11569, pkt 52, 53, który jest w nim cytowany, jasno wynika, że warunki te mają zastosowanie również w przypadkach, w których akty prawa pochodnego Unii nie odwołują się do nich.

(65) – Wymóg istnienia rzeczywistej więzi między statkiem i państwem, pod którego banderą pływa, ustanowiony w art. 91 i 94 konwencji z Montego Bay, ma zapewnić skuteczniejsze przestrzeganie przez państwa bandery ich obowiązków, w szczególności dotyczących rzeczywistego wykonywania jurysdykcji i kontroli w dziedzinach administracyjnej, technicznej i społecznej. Zobacz wyrok Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza z dnia 1 lipca 1999 r. w sprawie Saint Vincent i Grenadyny przeciwko Gwinei, sprawa statku „Saiga” (nr 2), Recueil des arrêts, avis consultatifs et ordonnances , tom 3, 1999, pkt 81, 83; a także wyrok Trybunału z dnia 14 października 2004 r. w sprawie C‑299/02 Komisja przeciwko Niderlandom, Zb.Orz. s. I‑9761, pkt 23, który odsyła do pkt 51–59 opinii rzecznika generalnego P. Légera przedstawionej w tej sprawie. Z wyroków tych wynika również, że brak takiej więzi między statkiem i państwem bandery nie zezwala innym państwom na zakwestionowanie ważności zarejestrowania tego statku (zob. także w tym przedmiocie i na temat środków, które są dozwolone: Y. Takei, „International legal responses to the flag State in breach of its duties: possibilities for other States to take action against the flag State”, Nordic Journal of International Law , nr 2, 2013, s. 283). Nie ma wątpliwości, że Saint Vincent i Grenadyny, będące u źródeł sprawy statku „Saiga”, pozwane przed Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza, należą do państw, które zapewniają tanie bandery. Zobacz na przykład A. Mandaraka-Sheppard, Modern Maritime Law and Risk Management , 2 nd Ed., Routledge-Cavendish, London–New York, 2007, s. 279.

(66) – Pierwszy przypadek oficjalnego użycia wyrażenia „tania bandera” znaleźć można w preambule konwencji nr 147 MOP dotyczącej minimalnych norm na statkach handlowych, przyjętej w dniu 29 października 1976 r., która weszła w życie w dniu 28 listopada 1981 r., jednak bez podania definicji tego wyrażenia. Zobacz w szczególności, na temat definicji i cech charakterystycznych tanich bander, Unterm, http://unterm.un.org/DGAACS/unterm.nsf; A. Mandaraka-Sheppard, op.cit., s. 278–279; A. Masutti, „Genuine link e bandiere ombra”, w: A. Antonini, Trattato breve di diritto marittimo , t. I, Giuffrè Milano, 2007, s. 430, 431; a także H. Slim, „Les pavillons de complaisance”, w: Le Pavillon , Actes du colloque tenu les 2 et 3 mars 2007 à l’Institut océanographique de Paris, Pedone, Paris, 2007, s. 93.

(67) – Według badania H. Slima op.cit., s. 89, w latach 2000 Panama z Liberią posiadały najwięcej statków pływających pod tanią banderą w całej flocie światowej. Co więcej, zgodnie z raportem senatora francuskiego P. Mariniego, w 1998 r. blisko 30% marynarzy pływało na statkach podnoszących tanią banderę, z których najważniejszą była bandera Panamy, ze 104 000 marynarzy. Zobacz Rapport sur les actions menées en faveur de la politique maritime et littorale de la France , nr 345, Paris, 1998, s. 29. W latach 2001–2003 Panama znajdowała się również na czarnej liście bander przyjmujących statki „substandardowe”, sporządzonej przez Porozumienie paryskie (ParisMoU) w sprawie kontroli przeprowadzanej przez państwo portu (zob. Paris MoU, 2003 Annual Report on Port State Control , Paris, s. 25), działające na podstawie umowy zawartej w 1982 r., którego struktura organizacyjna gromadzi obecnie w ramach komitetu 27 krajowych administracji morskich i Komisję. Doświadczenie nabyte w ramach Porozumienia paryskiego w dziedzinie kontroli statków pozostaje punktem odniesienia dla kontroli przeprowadzanych na statkach zawijających do portów Unii. Zobacz w pierwszej kolejności odniesienia do tego porozumienia oraz kryteriów i procedur kontroli opracowanych pod jego egidą w dyrektywie Rady 95/21/WE z dnia 19 czerwca 1995 r. dotyczącej przestrzegania, w odniesieniu do żeglugi morskiej korzystającej ze wspólnotowych portów oraz żeglugi morskiej po wodach znajdujących się pod jurysdykcją państw członkowskich, międzynarodowych norm bezpieczeństwa statków i zapobiegania zanieczyszczeniom oraz pokładowych warunków życia i pracy (kontrola państwa portu) (Dz.U. L 157, s. 1), a ostatnio odniesienia zawarte w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/16/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie kontroli przeprowadzanej przez państwo portu (Dz.U. L 131, s. 57), zmienionej przez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/38/WE z dnia 12 sierpnia 2013 r. (Dz.U. L 218, s. 1).

(68) – Zgodnie z preambułą wysokie umawiające się strony uznają, „że usunięcie istniejących przeszkód wymaga zgodnego działania w celu zagwarantowania [...] uczciwości w konkurencji”.

(69) – Zobacz wyrok z dnia 12 października 2004 r. w sprawie C‑60/03 Wolff & Müller, Zb.Orz. s. I‑9553, pkt 41.

(70) – W wielu państwach EOG nie ustanowiono w rzeczywistości płacy minimalnej obowiązującej na ich terytorium, poziom płac jest tam zatem zazwyczaj wyznaczany w drodze układów zbiorowych. Ponadto należy zauważyć, że w celu zapobiegania posługiwaniu się przez armatorów europejskich tanimi banderami wiele państw EOG wprowadziło tzw. rejestry międzynarodowe, takie jak, w przypadku Królestwa Norwegii, Norwegian International Ship Register (NIS), który pozwala na zatrudnianie jako członków personelu pokładowego obywateli państw trzecich, ale który gwarantuje, dzięki zawarciu układów zbiorowych zatwierdzonych przez ITF, poszanowanie przestrzegania uznanych za prawidłowe warunków płacowych (zob. A. Massuti, op.cit., s. 444). We Francji ustawa nr 2005–412 z dnia 3 maja 2005 r. ustanawiająca międzynarodowy rejestr francuski (JORF z 4 maja 2005 r., s. 7697), która została uznana za zgodną z konstytucją Republiki Francuskiej mocą decyzji Conseil constitutionnel nr 2005‑514 DC z dnia 28 kwietnia 2005 r., przewiduje, że personel pokładowy mający miejsce zamieszkania poza Francją, zatrudniony na pokładzie statków zarejestrowanych w międzynarodowym rejestrze francuskim, korzysta z zasad publicznego porządku społecznego, zgodnie z postanowieniami art. 6 konwencji rzymskiej oraz zobowiązań międzynarodowych i wspólnotowych Francji, i ustanawia gwarancje minimalne w zakresie wynagrodzenia i ochrony socjalnej. Rejestry międzynarodowe niemiecki i duński były badane pod kątem przepisów regulujących pomoc państwa w sprawach zakończonych wyrokami, odpowiednio, z dnia 17 marca 1993 r. w sprawach połączonych C‑72/91 i C‑73/91 Sloman Neptun, Rec. s. I‑887; z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie C‑319/07 P 3F przeciwko Komisji, Zb.Orz. I‑5963; z dnia 24 stycznia 2013 r. w sprawie C‑646/11 P Falles Fagligt Forbund (3F) przeciwko Komisji. Wspólną cechą tych rejestrów międzynarodowych, które zapewniają przedsiębiorstwom transportu morskiego korzyści podatkowe i w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, jest to, że w odróżnieniu od tanich bander państwa zachowują kontrolę nad statkami zarejestrowanymi na ich terytorium. Zobacz A. Massuti, op.cit., s. 444.

(71) – Zobacz podobnie w szczególności ww. wyroki w sprawie Emsland-Stärke, pkt 54; a także w sprawie Agip Petroli, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo.

(72) – Te dwa elementy przesądzające o istnieniu nadużycia mają bowiem charakter kumulatywny, zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Emsland-Stärke, pkt 55.

(73) – Zobacz analogicznie ww. wyrok w sprawie Agip Petroli, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo.

(74) – Należy zauważyć, że w odpowiedzi na pisemne pytanie Trybunału na rozprawie Fonnship wskazała, że Sava Star był zarejestrowany w Panamie ze względów związanych z ograniczeniami w zakresie kabotażu morskiego w Norwegii, przy czym nie zostały przedstawione i poparte dowodami wyjaśnienia bardziej precyzyjne czy bardziej zrozumiałe. Tymczasem należy przypomnieć, że na mocy rozporządzenia nr 3577/92 włączonego do porozumienia o EOG [zob. decyzja nr 70/97 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 4 października 1997 r. zmieniającą załącznik XIII (Transport) do Porozumienia EOG (Dz.U. 1998, L 30, s. 42)], swoboda świadczenia usług morskich w zakresie kabotażu morskiego znajduje zastosowanie wyłącznie do armatorów państw EOG, których statki są zarejestrowane i pływają pod banderą rzeczonego państwa. Trudno zatem zrozumieć twierdzenie, zgodnie z którym rejestracja Sava Star w Panamie mogła ułatwić kabotaż morski w Norwegii.

(75) – Zobacz analogicznie, na temat uwzględnienia więzi natury prawnej, ekonomicznej lub personalnej pomiędzy osobami zaangażowanymi w transakcję w celu ustalenia sztucznego charakteru warunków korzystania z prawa Unii, ww. wyroki: w sprawie Emsland-Stärke, pkt 58; w sprawie Słynczewa siła, pkt 40.

(76) – Dodam na wszelki wypadek, iż sytuacja ta nie należy do zakresu stosowania art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 4055/86, przynajmniej dlatego, że statek ten nie spełnia warunku rejestracji w państwie EOG, którego obywatelem jest właściciel statku.


OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

PAOLA MENGOZZIEGO

przedstawiona w dniu 1 kwietnia 2014 r. ( 1 )

Sprawa C‑83/13

Fonnship A/S

przeciwko

Svenska Transportarbetareförbundet

Facket för Service och Kommunikation (SEKO)

i

Svenska Transportarbetareförbundet

przeciwko

Fonnship A/S

[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Arbetsdomstolen (Szwecja)]

„Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym — Pytanie dodatkowe, o które wniosła strona, lecz niezadane przez sąd odsyłający — Rozporządzenie (EWG) nr 4055/86 — Zakres stosowania — Świadczenie usług transportu morskiego — Transport morski do państwa członkowskiego realizowany przez statek należący do spółki mającej siedzibę w państwie będącym stroną porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), pływający pod banderą państwa trzeciego, niebędącego członkiem EOG — Nadużycie prawa — Działanie zbiorowe prowadzone w porcie państwa członkowskiego, które doprowadziło spółkę będącą właścicielem statku do podpisania układu zbiorowego — Uczciwa konkurencja”

I – Wprowadzenie

1.

W niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Arbetsdomstolen (Szwecja) zmierza w istocie do ustalenia, czy spółka mająca siedzibę w państwie będącym stroną Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r. ( 2 ) (zwanego dalej „porozumieniem EOG”) będąca właścicielem statku pływającego pod banderą państwa trzeciego wchodzi w zakres stosowania swobody świadczenia usług, w postaci mającej zastosowanie do transportu morskiego na mocy rozporządzenia Rady (EWG) nr 4055/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi ( 3 ), włączonego do porozumienia EOG ( 4 ).

2.

Pytanie to zostało podniesione w ramach sporów toczących się między norweską spółką Fonnship A/S (zwaną dalej „Fonnship”) a Svenska Transportarbetareförbundet (szwedzkim związkiem pracowników transportu, zwanym dalej „ST”) i Facket för Service och Kommunikation (związkiem zawodowym pracowników usług i komunikacji, zwanym dalej „SEKO”) w przedmiocie działań zbiorowych, prowadzonych w 2001 r. i 2003 r., które, jak się zarzuca, zakłóciły realizację w ramach EOG usług świadczonych za pomocą statku należącego do Fonnship (Sava Star), zarejestrowanego w panamskim rejestrze statków i, co za tym idzie, pływającego pod banderą tego państwa trzeciego ( 5 ).

3.

W szczególności uznawszy, że załoga Sava Star zatrudniona przez Fonnship, w czasie, gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, składająca się wyłącznie z obywateli państw trzecich ( 6 ), otrzymywała wynagrodzenie zbyt małe, aby można je było uznać za racjonalne w przypadku statku działającego głównie w Europie, ST w 2001 r., gdy statek ten zawinął do portu szwedzkiego, uruchomił działanie zbiorowe w celu uniemożliwienia wyładunku i załadunku Sava Star, ponieważ nie mógł skłonić Fonnship do podpisania układu zbiorowego, zatwierdzonego przez International Transport Workers Federation (zwaną dalej „ITF”) ( 7 ). Fonnship, choć najwidoczniej była już związana rosyjskim układem zbiorowym, zobowiązała się jednak w wyniku działania zbiorowego do podpisania układu zbiorowego zatwierdzonego przez ITF, jak i do uiszczenia opłat i składek, których żądał ST, co umożliwiło Sava Star opuszczenie portu.

4.

Po wygaśnięciu układu zbiorowego podpisanego w 2001 r. analogiczne działanie zostało zainicjowane przez SEKO w czasie, gdy Sava Star ponownie zawinął do portu szwedzkiego. Nie bez protestów, Fonnship podpisała układ zbiorowy zatwierdzony przez ITF, żądany przez SEKO, i zapłaciła koszty i składki wymagane na podstawie tego układu, co pozwoliło Sava Star na kontynuowanie rejsu.

5.

W drodze dwóch odrębnych powództw Fonnship pozwała ST i SEKO przed sąd odsyłający, w szczególności w celu zasądzenia od tych organizacji odszkodowania za szkodę poniesioną w wyniku niezgodności z prawem działań zbiorowych i nieważności układów zbiorowych, do podpisania których została zmuszona. Ze swej strony ST pozwał Fonnship przed sąd odsyłający w celu zasądzenia na jej rzecz odszkodowania z tego powodu, że spółka nie zapłaciła wynagrodzenia przewidzianego przez układ zbiorowy podpisany w 2001 r.

6.

Sąd odsyłający uważa, że kwestia zgodności z prawem podjętych działań zbiorowych jest decydująca dla rozstrzygnięcia sporów w postępowaniu głównym i że w celu rozstrzygnięcia tej kwestii musi on ustalić, czy prawo szwedzkie dotyczące działań zbiorowych jest zgodne z przepisami prawa Unii (EOG) w dziedzinie swobody świadczenia usług. Jednakże uwzględniając treść wydanych przez Trybunał ww. wyroku w sprawie Viking Line i wyroku w sprawie Laval un Partneri ( 8 ), sąd odsyłający uważa, wbrew temu, co podnosi przed nim Fonnship, iż nie ma potrzeby zasięgania opinii Trybunału w tym przedmiocie.

7.

Z drugiej strony Arbetsdomstolen jest zdania, że zagadnienie, również omawiane przed nim, ale dotychczas nie rozstrzygnięte przez Trybunał, czy prawo EOG ma zastosowanie w sytuacji takiej jak w niniejszej sprawie, w której statek jest zarejestrowany w państwie trzecim, a stosunki na jego pokładzie są zasadniczo normowane przez prawo państwa bandery, wymaga zawieszenia postępowania i zadania następującego pytania prejudycjalnego:

„Czy postanowienia porozumienia EOG w dziedzinie swobody świadczenia usług, mianowicie usług transportu morskiego – które to postanowienia mają swoje odpowiedniki w traktacie WE – mają zastosowanie do spółki z siedzibą w państwie Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) w odniesieniu do jej działalności polegającej na świadczeniu usług transportowych do państwa członkowskiego Wspólnoty Europejskiej lub państwa EFTA za pośrednictwem statku zarejestrowanego w państwie trzecim spoza Wspólnoty Europejskiej lub EOG i pływającego pod jego banderą?”.

8.

Pytanie to było przedmiotem uwag na piśmie złożonych przez strony w postępowaniu głównym, rządy grecki i szwedzki, Urząd Nadzoru EFTA oraz Komisję Europejską. Strony te zostały również wysłuchane na rozprawie w dniu 28 stycznia 2014 r.

II – Analiza

A – Uwagi wstępne na temat zakresu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym

9.

Jak zaznaczyłem w pkt 6 powyżej, sąd odsyłający w sposób jednoznaczny odmówił zwrócenia się do Trybunału w sprawie stwierdzenia zgodności z prawem EOG działań zbiorowych, stwierdzając w świetle ww. wyroków w sprawie Viking Line i w sprawie Laval un Partneri, że to do niego należy, w przypadku gdy przepisy EOG dotyczące swobody świadczenia usług obowiązują w sytuacjach takich, jak leżące u podstaw sporów w postępowaniu głównym, orzeczenie w przedmiocie koniecznego i właściwego charakteru tych działań. Nie wskazuje on jednak, w jaki sposób zamierza on rozstrzygnąć ten problem.

10.

Fonnship poświęciła znaczną część swoich uwag przed Trybunałem krytyce sądu odsyłającego za ograniczenie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym do kwestii stosowalności prawa EOG, przy jednoczesnej odmowie zasięgnięcia opinii Trybunału w sprawie zgodności z tym prawem przepisów prawa szwedzkiego zezwalających na działania zbiorowe, takie jak prowadzone przez ST i SEKO wobec Sava Star.

11.

Chociaż Fonnship nie zwróciła się wyraźnie o to, aby Trybunał uwzględnił w odpowiedzi na wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym rozważania w przedmiocie zgodności działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług, a także ich proporcjonalności, w przypadku gdyby udzielił odpowiedzi twierdzącej na skierowane pytanie, uważa ona, że w świetle dyskusji przed sądem odsyłającym miał on w obowiązek skierowania do Trybunału wszystkich pytań na temat prawa Unii użytecznych dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. W istocie w przypadku gdyby Trybunał uznał, że swoboda świadczenia usług ma zastosowanie w sytuacjach takich jak w postępowaniu głównym, włączenie do swojego wniosku pytania o zgodność działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług pozwoliłoby, zdaniem Fonnship, uniknąć, w świetle niepewności prawa EOG w tej kwestii, sytuacji, w której spór toczący się od ponad dziesięciu lat musiałby ponownie stać się przedmiotem odesłania prejudycjalnego do Trybunału lub, w jego braku, sytuacji, w której Fonnship musiałaby wnieść powództwo o odszkodowanie przeciwko Królestwu Szwecji.

12.

Chociaż nie jestem zupełnie nieczuły na dorozumianą prośbę Fonnship o włączenie, nawet tytułem żądania ewentualnego, do zakresu badania przedstawionej mi problematyki zagadnień konieczności i proporcjonalności działań zbiorowych w świetle odpowiednich przepisów EOG, w szczególności w celu zapewnienia ekonomiki postępowania i w świetle okoliczności, iż sąd odsyłający orzeka w ostatniej instancji, przychylenie się do tego wniosku wymagałoby, w sytuacji zaistniałej w niniejszej sprawie, aby Trybunał dokonał znaczącej zmiany obecnego orzecznictwa dotyczącego wykładni art. 267 TFUE.

13.

Jak wiadomo, zgodnie z tym orzecznictwem wyłącznie sąd odsyłający jest władny ustalać pytania przedstawiane Trybunałowi ( 9 ) i posiada wyłączność na określenie treści pytań, które zamierza skierować do Trybunału ( 10 ), przy czym Trybunał nie może zostać zobowiązany przez jedną ze stron w postępowaniu głównym do rozpatrzenia pytania ( 11 ) ani do dokonania zmian w jego treści ( 12 ).

14.

Orzecznictwo to jest uzasadnione, po pierwsze, argumentem opartym na wykładni językowej, zgodnie z którym art. 267 TFUE wprowadza bezpośrednią współpracę między Trybunałem a sądami krajowymi w drodze niespornego postępowania, w ramach którego strony nie posiadają prawa wszczynania takiego postępowania ( 13 ), i po drugie, obowiązkiem zapewnienia przez Trybunał rządom państw członkowskich oraz zainteresowanym stronom możliwości przedstawienia uwag zgodnie z art. 23 statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, ponieważ na mocy tego przepisu zainteresowanym stronom doręcza się jedynie postanowienia odsyłające ( 14 ).

15.

Dlatego Trybunał odmawia co do zasady odpowiedzi na dodatkowe pytania zadane przez strony w postępowaniu głównym lub zainteresowane strony, które wykraczają poza ramy pytania zadanego przez sąd odsyłający ( 15 ) lub, w kontekście oceny ważności aktu Unii, uwzględnienia w badaniu zarzutów innych niż wymienione przez sąd odsyłający ( 16 ).

16.

Nie zmienia to faktu, że jak się wydaje, istnieje w orzecznictwie pewne napięcie między tą linią a nurtem orzecznictwa Trybunału, który zmierza w stronę priorytetu konieczności przedstawienia użytecznej odpowiedzi sądowi odsyłającemu.

17.

W licznych wyrokach Trybunał bowiem nie waha się, pomimo ograniczenia odesłania prejudycjalnego poczynionego przez sąd odsyłający, albo sprawdzać, mając na względzie okoliczności faktyczne i argumenty podniesione w trakcie postępowania, czy przepis prawa Unii, który nie był przedmiotem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może jednak znaleźć zastosowanie w rozstrzyganej sprawie ( 17 ), albo, w celu udzielenia użytecznej odpowiedzi sądowi krajowemu, zajmować stanowiska w przedmiocie zasadności tezy jednej ze stron w postępowaniu głównym w odniesieniu do stosowania przepisu, który nie został uwzględniony w postanowieniu odsyłającym ( 18 ), czy też przeformułowywać postawionych pytań w celu włączenia do wykładni prawa Unii jednego lub szeregu przepisów przywołanych przez jedną ze stron, a nawet z urzędu, zawsze z myślą o udzieleniu odpowiedzi użytecznej dla sądu odsyłającego ( 19 ).

18.

Mimo że orzecznictwo Trybunału nie wydaje się zatem jednoznaczne, nie uważam, aby w niniejszej sprawie trzeba było szczegółowo badać ewentualne kryteria umożliwiające uzyskanie spójnej wykładni wszystkich tych wyroków.

19.

Istnieje bowiem przynajmniej jedna kategoria, do której należy moim zdaniem niniejsza sprawa, w przypadku której Trybunał generalnie ani nie zmienia, ani nie rozszerza przedmiotu wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym w sposób wykraczający poza ramy zakreślone przez sąd krajowy. Chodzi o sytuację, w której sąd odsyłający w sposób wyraźny lub dorozumiany odmówił skierowania do Trybunału dodatkowego pytania na temat wykładni prawa Unii podniesionego w sposób wyraźny przez jedną ze stron w postępowaniu głównym ( 20 ).

20.

W niniejszej sprawie prawdą jest, że w przeciwieństwie do spraw, w których Trybunał wyraźnie wypowiedział się w tej kwestii, sąd odsyłający orzeka w ostatniej instancji i dopuszcza istotność pytania, o które wystąpiła Fonnship, w przypadku gdyby Trybunał odpowiedział twierdząco na skierowane do niego pytanie ( 21 ).

21.

Co więcej, wykładnia celowościowa art. 267 akapit trzeci TFUE mogłaby pozwolić na przypuszczenie, że w przypadku gdy pytanie dotyczące wykładni prawa Unii „jest podniesione” w sprawie rozstrzyganej przez sąd orzekający w ostatniej instancji, sąd ten „jest zobowiązany” wnieść sprawę do Trybunału.

22.

Taka wykładnia art. 267 akapit trzeci TFUE może być szczególnie istotna w przypadkach, gdy sąd orzekający w ostatniej instancji dokonuje na poparcie swej odmowy zwrócenia się z pytaniem dodatkowym do Trybunału wykładni prawa Unii, która jest w oczywisty sposób błędna, lub formułuje swe pytanie w oparciu o założenie prawne, które jest wyraźnie nieprawidłowe, co pozwalałoby Trybunałowi, po wysłuchaniu uwag zainteresowanych stron i opinii rzecznika generalnego, ponownie zbadać błędny charakter proponowanej wykładni lub przyjętego założenia prawnego ( 22 ). Wydaje mi się bowiem nie do pomyślenia, w szczególności w świetle konieczności zapewnienia jednolitej wykładni prawa Unii, aby Trybunał mógł w świadomy sposób zaniechać skorygowania takich naruszeń, popełnionych przez sąd ostatniej instancji, ze szkodą dla podmiotów prawa, pozbawiających je również faktycznie możliwości podniesienia odpowiedzialności państwa członkowskiego, w którym działa dany sąd, z tytułu naruszenia prawa Unii.

23.

Rozważania te nie mają jednak zastosowania w niniejszej sprawie, w szczególności ze względu na to, że sąd odsyłający nie przedstawił żadnej okoliczności pozwalającej ustalić w szczególności, w jaki sposób rozstrzygnąłby on kwestię konieczności i proporcjonalności działań zbiorowych z poszanowaniem postanowień porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług.

24.

Ogólnie rzecz biorąc, w ww. wyroku w sprawie Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato Trybunał – do którego zwrócił się sąd orzekający w ostatniej instancji, mianowicie Consiglio di Stato (Włochy), z zagadnieniem zakresu właściwości tego sądu w zakresie wyboru i przeformułowania pytań zaproponowanych przez jedną ze stron w postępowaniu głównym – odrzucił istnienie bezwarunkowego obowiązku przedłożenia w trybie prejudycjalnym pytania dotyczącego wykładni prawa Unii zadanego przez jedną ze stron postępowania ( 23 ), przypominając również, że ustalenie i sformułowanie pytań, jakie mają być mu przedstawione, należy wyłącznie do sądu krajowego ( 24 ).

25.

W tych okolicznościach uważam, że Trybunał powinien ograniczyć się do udzielenia odpowiedzi na skierowane do niego pytanie, które dotyczy stosowania przepisów porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług, bez badania natomiast pytania odnoszącego się do ewentualnej zgodności działań zbiorowych z zasadą swobody świadczenia usług, o które Fonnship wystąpiła przed sądem odsyłającym, a które zostało przez niego wyraźnie odrzucone.

B – W przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i wykładni rozporządzenia nr 4055/86

26.

Chociaż w pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający odniósł się w sposób ogólny do postanowień porozumienia EOG dotyczących swobody świadczenia usług, odpowiedź Trybunału powinna moim zdaniem zostać ograniczona do przepisów rozporządzenia nr 4055/86, jak zasugerowały to również strony w postępowaniu głównym oraz inne zainteresowane strony, które przedstawiły uwagi przed Trybunałem.

27.

Bezsporne jest bowiem, że swobodę świadczenia usług transportowych określają przepisy traktatu dotyczące transportu i że, w szczególności jeśli chodzi o żeglugę morską, do Rady Unii Europejskiej należy decyzja, zgodnie z art. 84 ust. 2 traktatu EWG, czy w sektorze tym mogą zostać wprowadzone odpowiednie przepisy, co zostało rzeczywiście stwierdzone i zrealizowane poprzez przyjęcie w dniu 22 grudnia 1986 r. rozporządzenia nr 4055/86, w jego pierwotnym brzmieniu, stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi, które weszło w życie w dniu 1 stycznia 1987 r. Ponieważ rozporządzenie nr 4055/86, jak już wskazałem, zostało włączone do porozumienia o EOG, należy przeformułować przedstawione pytanie, ograniczając je do wykładni tego aktu.

28.

W świetle okoliczności sprawy oraz uwag zainteresowanych stron przedstawione pytanie może zostać dalej ograniczone do wyjaśnienia podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86, który jest określony w art. 1 tego rozporządzenia, w celu ustalenia, czy spółka zgodnie z prawem założona w EOG, w tym przypadku Norwegii, będąca właścicielką statku wykonującego usługi transportu morskiego w obrębie EOG, lecz pływającego pod banderą państwa trzeciego, w tym przypadku Panamy, podlega temu aktowi oraz czy w razie potrzeby może, co do zasady, powołać się na swobodę przyznaną jej przez rozporządzenie.

1. W przedmiocie podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86

29.

Odpowiedź twierdząca i na pierwszy rzut oka prosta wynika, jak się wydaje, z samego brzmienia art. 1 rozporządzenia nr 4055/86 i z orzecznictwa Trybunału.

30.

W istocie, zgodnie z ust. 1 tego przepisu, swoboda świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi stosuje się do obywateli państw członkowskich prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną w państwie członkowskim innym niż państwo pochodzenia osoby, na rzecz której usługi mają być świadczone, podczas gdy przez odesłanie w ust. 3 w szczególności do art. 58 traktatu EWG (obecnie art. 48 WE) spółki mające siedzibę wewnątrz Unii (EOG) są traktowane jak osoby fizyczne mające przynależność państwa członkowskiego.

31.

Dlatego w kontekście spółki mającej siedzibę w jednym państwie członkowskim, prowadzącej usługi regularnego połączenia z innym państwem członkowskim, ale której statki są zarejestrowane i pływają pod banderą panamską, Trybunał wywnioskował z brzmienia art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, że rozporządzenie to „dotyczy obywateli państw członkowskich mających swe przedsiębiorstwo w państwie członkowskim innym niż państwo odbiorcy usług i nie odnosi się do rejestracji ani bandery statków wykorzystywanych przez to przedsiębiorstwo transportowe” ( 25 ).

32.

Brak znaczenia miejsca zarejestrowania i bandery, pod którą pływają statki, dla ustalenia zakresu stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 jest potęgowany, a contrario, przez ust. 2 tego przepisu. Ustęp ten stanowi bowiem, że akt ten stosuje się również do obywateli państw członkowskich prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowaną poza Unią i do przedsiębiorstw żeglugowych zarejestrowanych poza Unią i kontrolowanych przez obywateli państwa członkowskiego, jeśli statki ich są zarejestrowane w tym państwie członkowskim zgodnie z jego ustawodawstwem.

33.

Jak wskazał Urząd Nadzoru EFTA w swoich uwagach na piśmie, wyjaśnienie zamieszczone w art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 4055/86 odzwierciedla to, co jest powszechnie znane pod nazwą „greckiego wyjątku” ( 26 ). Zważywszy bowiem, że na mocy prawa greckiego obywatele greccy posiadający przedsiębiorstwo w państwie trzecim są uprawnieni do rejestrowania swoich statków w rejestrze morskim w tym państwie członkowskim, nieuwzględnienie tej sytuacji doprowadziłoby do usunięcia z zakresu stosowania rozporządzenia znacznej części łącznego tonażu należącego do obywateli państw EOG ( 27 ).

34.

Nie ulega zatem wątpliwości, że prawodawca Unii nie zamierzał uzależnić stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 od warunku dotyczącego miejsca rejestracji statków.

35.

Co za tym idzie, wbrew temu, co ST i SEKO podnoszą w swoich uwagach na piśmie, fakt, że obywatele państw EOG należący do zakresu stosowania tego przepisu rejestrują statki w państwie trzecim, nie oznacza, że obywatele ci nie mają już przedsiębiorstw w państwie EOG.

36.

Nie można również przeciwstawić powyższemu rozumowaniu argumentu ST i SEKO, zgodnie z którym jako że spór w postępowaniu głównym dotyczy warunków pracy załogi statku, który podlega prawu państwa trzeciego, przepisy rozporządzenia nr 4055/86 nie mają zastosowania lub przynajmniej powinny podlegać warunkowi istnienia wystarczającego powiązania stosunku pracy z terytorium Unii (EOG), którego brak jest w niniejszym przypadku.

37.

W istocie argument ten należy oddalić przede wszystkim dlatego, że z proceduralnego punktu widzenia zmierza on w ostatecznym rozrachunku, jak to wynika z szeregu wyroków Trybunału dotyczących swobodnego przepływu pracowników ( 28 ), do zakwestionowania zasadności pytania zadanego przez sąd odsyłający w aspekcie świadczenia usług, podczas gdy zgodnie z orzecznictwem sąd ten pozostaje zasadniczo wyłącznie właściwy do określenia przedmiotu pytań i dokonania oceny zarówno ich niezbędności, jak i wagi z uwzględnieniem charakterystycznych okoliczności zawisłej przed nim sprawy ( 29 ).

38.

Następnie argument ST i SEKO należy oddalić także dlatego, że zakres stosowania rozporządzenia nr 4055/86 jest określony przez jego przepisy i nie zależy od prawa mającego zastosowanie do stosunków pracy wiążących załogę statku z podmiotem świadczącym usługi transportu morskiego, który może być objęty zakresem tego rozporządzenia. Świadczy o tym okoliczność, że rozporządzenie nr 4055/86 nie zawiera na przykład żadnego odniesienia do kryteriów ustalania prawa mającego zastosowanie do indywidualnych umów o pracę członków załogi, w szczególności w odniesieniu do stosunku tego aktu do art. 6 konwencji o prawie właściwym dla zobowiązań umownych, podpisanej w Rzymie w dniu 19 czerwca 1980 r. (zwanej dalej „konwencją rzymską”) ( 30 ).

39.

Wreszcie rozpatrywanego argumentu nie można uwzględnić, ponieważ o ile można dopuścić, jak twierdzą ST i SEKO, że stosunki pracy na pokładzie statku na pełnym morzu zależą od prawa państwa bandery, zgodnie z art. 91 i 94 Konwencji Narodów Zjednoczonych o prawie morza, podpisanej w Montego Bay w dniu 10 grudnia 1982 r. (zwanej dalej „konwencją z Montego Bay”) ( 31 ), co zostało zresztą uznane w orzecznictwie Trybunału ( 32 ), o tyle w żaden sposób nie wynika z rozporządzenia nr 4055/86, że prawodawca Unii pragnął ograniczyć jego zakres stosowania do obywateli świadczących usługi transportu morskiego za pośrednictwem statków, na których pokładzie stosunki pracy załogi są regulowane przez prawo państwa członkowskiego (lub państwa EOG) ( 33 ).

40.

Uzależnienie w sposób ogólny zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86 od tego rodzaju warunku dodatkowego mogłoby zagrozić celowi rozporządzenia, polegającemu na rozszerzeniu swobody świadczenia usług na transport morski między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi w celu stopniowego znoszenia ograniczeń istniejących oraz zapobiegania wprowadzaniu nowych ograniczeń ( 34 ).

41.

Natomiast delikatniejsze jest zagadnienie, również omawiane przez zainteresowane strony przed Trybunałem, określenia dokładnego zakresu beneficjentów swobodnego świadczenia usług transportu morskiego, o których mowa w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, w szczególności zaś kwestia tego, czy z uwagi na miejsce zamieszkania/siedziby w państwie EOG sam właściciel statku wchodzi w zakres stosowania tego przepisu.

42.

To pytanie wywodzi się z różnicy zdań pomiędzy stronami w postępowaniu głównym co do tożsamości i położenia siedziby podmiotu zajmującego się administracją i eksploatacją Sava Star, przy czym ST i SEKO podnoszą, że czynności te zostały przeniesione na spółkę z siedzibą w Panamie, podczas gdy Fonnship utrzymuje, że podczas właściwego okresu to ona prowadziła w całości eksploatację komercyjną Sava Star w Norwegii.

43.

Nie należy oczywiście do Trybunału w ramach współpracy ustanowionej w art. 267 TFUE rozstrzyganie tej kwestii stanu faktycznego, lecz do sądu odsyłającego, nawet jeśli zgodnie z treścią pytania prejudycjalnego sąd ten, jak się wydaje, wychodzi z założenia, że Fonnship prowadziła, w okresie, gdy miały miejsce okoliczności faktyczne sporu w postępowaniu głównym, „działalnoś[ć] polegając[ą] na świadczeniu usług transportowych”, a niektóre dokumenty przedstawione przez tę spółkę na wniosek Trybunału, a także podczas rozprawy, potwierdzają to przekonanie.

44.

Jeśli jednak pominę to zagadnienie natury faktycznej i przejdę, w celu udzielenia użytecznej odpowiedzi sądowi odsyłającemu, do wykładni art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, należy przede wszystkim przypomnieć, że przepis ten definiuje osoby uprawnione do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi oraz między państwami członkowskimi a państwami trzecimi w sposób zasadniczo taki sam jak art. 49 WE ( 35 ), czyli zarówno osoby fizyczne, jak i prawne mające miejsca zamieszkania albo siedzibę na terytorium państwa członkowskiego Unii (EOG), świadczące lub korzystające za wynagrodzeniem z usług transgranicznych w ramach EOG ( 36 ).

45.

Na podstawie takiego ogólnego założenia Trybunał przyznał już, iż byli objęci zakresem stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 spółka prawa niderlandzkiego, która zajmowała się wyposażaniem statków pełnomorskich ( 37 ), przedstawiciel ds. transportu morskiego, mający siedzibę w państwie członkowskim, eksploatujący statek, którego nie był właścicielem, realizujący regularne połączenia między portami dwóch państw członkowskich ( 38 ), armatorzy greccy czarterujący w całości swoje statki agencjom podróży na potrzeby jednodniowych wycieczek między państwem członkowskim i państwem trzecim ( 39 ), a także będący obywatelem Włoch kapitan statku realizującego transport morski między dwoma portami państw członkowskich ( 40 ).

46.

Orzecznictwo to jest znakiem elastycznej wykładni zakresu stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, z pewnością spójnej z dążeniem do zapewnienia, aby jak największa część działalności gospodarczej, która nie wchodzi w zakres swobodnego przepływu towarów, kapitału lub osób, nie została wykluczona z zakresu stosowania traktatu WE (lub porozumienia EOG) ( 41 ).

47.

Nie zmienia to faktu, że nie zawiera ono wyraźnie żadnych informacji na temat tego, czy sam właściciel statku może być uznany za usługodawcę w transporcie morskim.

48.

Użyteczne informacje, pozwalające udzielić odpowiedź przeczącej na to pytanie, można znaleźć moim zdaniem w orzecznictwie Trybunału dotyczącym innych środków transportu.

49.

Jak bowiem wynika z tego orzecznictwa, w szczególności z wyroków w sprawie Cura Anlagen ( 42 ), w sprawie Jobra ( 43 ) i w sprawie Waypoint Aviation ( 44 ), chociaż właściciel pojazdu jest bez przeszkód uznawany za usługodawcę objętego zakresem art. 49 WE, gdy oferuje najem takiego pojazdu (chodzi tu zatem ostatecznie o świadczenie usług najmu), to jednak Trybunał nigdy nie posunął się do uznania go za usługodawcę w zakresie usług transportu.

50.

W celu zakwalifikowania go w ten sposób trzeba zatem, aby sam właściciel wykonywał działalność transportową, w tym przypadku działalność transportu morskiego poprzez eksploatację swoich statków.

51.

Kwalifikacja taka jest spójna z definicją pojęcia armatorów Wspólnoty w art. 2 ust. 2 lit. a rozporządzenia nr 3577/92, zgodnie z którą są to „obywatele państw członkowskich [...] prowadzący działalność transportu morskiego” ( 45 ).

52.

Wydaje mi się ona również spójna z definicją terminu „armator”, która znajduje się na przykład w klauzuli nr 2 załącznika do dyrektywy Rady 1999/63/WE z dnia 21 czerwca 1999 r. dotyczącej umowy w sprawie organizacji czasu pracy marynarzy przyjętej przez Stowarzyszenie Armatorów Wspólnoty Europejskiej (ECSA) i Federację Związków Zawodowych Pracowników Transportu w Unii Europejskiej (FST) ( 46 ), zgodnie z którą oznacza on „właściciela statku lub inną organizację lub osobę, taką jak kierownik lub czarterujący statek bez załogi, która przejęła od armatora odpowiedzialność za eksploatację statku i, przejmując taką odpowiedzialność, wyraziła gotowość do przejęcia wszelkiej towarzyszącej odpowiedzialności i zobowiązań”. Z definicji tej wynika niewątpliwie, że własność statku nie pokrywa się z odpowiedzialnością za jego eksploatację.

53.

Zatem, moim zdaniem, jedynie właściciel statku, który bierze odpowiedzialność za jego eksploatację, może zostać uznany za usługodawcę w zakresie transportu morskiego. Natomiast jeśli powierza on tę odpowiedzialność innym podmiotom, to usługi świadczą te ostatnie.

54.

Pytanie, czy właściciela statku można uznać za świadczącego usługi transportu morskiego, w sytuacji gdy wykonuje on jedynie część czynności związanych z eksploatacją statku, jest jednak delikatne i zależy bez wątpienia od całości okoliczności faktycznych każdej sprawy.

55.

Wydaje mi się jednak, że można pokusić się o pewne uwagi ogólne w tym względzie, pamiętając, że będą one bardzo schematyczne w stosunku do złożoności organizacji działalności w zakresie międzynarodowego transportu morskiego.

56.

Zatem w przypadku gdy właściciel statku czarteruje go na określony czas (czarter czasowy) lub do określonego rejsu (czarter rejsowy), można domniemywać, że zachowa on, co do zasady, odpowiedzialność za załogę statku. Mimo że to czarterujący zapewnia transport swoim klientom, podmiot ten korzysta z pracy załogi statku zatrudnionej i udostępnionej przez właściciela. W takim układzie, gdy właściciel statku pozostaje bezpośrednio odpowiedzialny za załogę statku, można sobie wyobrazić, że zarówno czarterującego, jak i właściciela statku można uznać za podmioty świadczące tę samą usługę transportu morskiego. Co za tym idzie, można przyjąć, że obaj są objęci podmiotowym zakresem stosowania rozporządzenia nr 4055/86 ( 47 ).

57.

Natomiast w przypadku czarteru samego statku, to znaczy najmu bez załogi, jestem skłonny wykluczyć właściciela tego statku z kręgu osób fizycznych lub prawnych, które mogą powoływać się na przymiot usługodawcy w zakresie transportu morskiego, gdyż jego pozycja nie różni się ostatecznie od właścicieli innych środków transportu oddanych w najem, którzy dotąd nie zostali uznani przez Trybunał za należących do kręgu usługodawców w zakresie transportu.

58.

Niemniej jednak to do sądu odsyłającego należy sprawdzenie, w świetle wszystkich okoliczności przedstawionych przed nim, czy Fonnship w okresie sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym eksploatowała Sava Star w ramach świadczenia usług transportu morskiego w rozumieniu art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86.

59.

Zakładając nawet, że było tak w istocie, pozostaje zbadać, czy stosowaniu rozporządzenia nr 4055/86 może jednak stanąć na przeszkodzie okoliczność podniesiona przez ST i SEKO oraz przez rząd szwedzki, polegająca na tym, że przepisy EOG nie mają na celu ochrony przedsiębiorstw transportu morskiego, które postanowiły wyłączyć się z zakresu obowiązywania prawa państwa EOG oraz rozsądnych warunków przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej w zakresie pracy i wynagrodzenia, rejestrując swoje statki w państwach trzecich, takich jak Panama, w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym, która oferowała tanią banderę.

2. W przedmiocie problematyki ewentualnego nadużycia prawa

60.

W konfiguracji dotąd niespotykanej, do której wrócę później, argument zainteresowanych stron bez wątpienia odsyła do opartego na orzecznictwie zakazu powoływania się przez podmioty gospodarcze w sposób stanowiący nadużycie na przepisy prawa Unii albo po to, aby uchylić się od stosowania prawa krajowego, albo w celu osiągnięcia korzyści, w sposób sprzeczny z celami wspomnianych przepisów ( 48 ).

61.

W świetle ograniczenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym analiza pytania na temat ewentualnego „nadużycia prawa” nie jest niestety wolna od trudności proceduralnych, do tego stopnia, że podczas rozprawy Urząd Nadzoru EFTA stwierdził, że prowadziłoby to właśnie do analizy pytania, którego zadania Trybunałowi sąd odsyłający definitywnie odmówił.

62.

Mimo że Urząd Nadzoru EFTA nie rozwinął bardziej swojego stanowiska, można je zrozumieć, jak mi się wydaje, że pojęcie nadużycia prawa postrzega się jako regułę lub zasadę ( 49 ) pozwalającą na ograniczenie wykonywania prawa (podmiotowego) przyznanego na podstawie przepisów prawa Unii (EOG), a nie jako regułę, która może ograniczać zakres stosowania tych przepisów.

63.

W niniejszej sprawie rozumienie pojęcia nadużycia prawa jako reguły ograniczającej wykonywanie prawa ustanowionego przez prawo Unii (EOG) prowadzi bowiem do uznania stosowalności rozporządzenia nr 4055/86 i przesunięcia analizy na obszar stosunków między prawem przyznanym Fonnship przez ten akt a działaniami zbiorowymi ST i SEKO, czyli pytania, którego skierowania do Trybunału sąd odsyłający odmówił.

64.

Przyjęcie natomiast, w przeciwnym przypadku, że pojęcie nadużycia prawa stanowi regułę pozwalającą na ograniczenie zakresu stosowania prawa Unii (EOG), pozwalałoby w niniejszej sprawie powiązać badanie ewentualnego nadużycia z pytaniem prejudycjalnym skierowanym do Trybunału, które dotyczy podmiotowego zakresu stosowania rozporządzenia nr 4055/86.

65.

W swoim orzecznictwie Trybunał, jak się wydaje, nie opowiedział się wyraźnie za żadną z tych kwalifikacji nadużycia prawa.

66.

I tak stwierdził on, iż „z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zakresu zastosowania rozporządzeń Unii nie można rozciągać na nieuczciwe praktyki przedsiębiorców” ( 50 ), dając w konsekwencji do zrozumienia, że pojęcie nadużycia (prawa) stanowi regułę ograniczającą zakres stosowania przepisów prawa Unii ( 51 ), podczas gdy stwierdził też przeciwnie, że „ewentualne nadużycie praw przyznanych przez porządek prawny [Unii] na podstawie przepisów dotyczących swobodnego przepływu pracowników zakłada, że osoba zainteresowana należy do zakresu stosowania ratione personae traktatu, dzięki temu, że spełnia warunki uznania jej za »pracownika« [...]” ( 52 ) i zbadał również zagadnienie przeciwdziałania nadużyciom w świetle względów interesu ogólnego mogących uzasadnić ograniczenia swobód przepływu ( 53 ), co zakłada również, że rozpatrywane sytuacje mieszczą się niewątpliwie w zakresie stosowania tych swobód.

67.

Ze swej strony jestem raczej skłonny opowiedzieć się za tym drugim stanowiskiem Trybunału, niż traktować pojęcie nadużycia prawa jako regułę ograniczającą zakres stosowania przepisów prawa Unii (EOG).

68.

Do tego przekonania skłania mnie szereg powodów.

69.

Przede wszystkim po prostu powód semantyczny, który można streścić następująco: prawo może być przedmiotem nadużycia tylko wtedy, gdy prawo to zostanie wcześniej ustanowione. Odnosząc się wielokrotnie do konieczności uniemożliwienia „nadużycia prawa”, „zachowań stanowiących nadużycie” lub „praktyk stanowiących nadużycie” osób fizycznych lub podmiotów gospodarczych, Trybunał pragnie moim zdaniem przypisać tym różnym wyrażeniom funkcję ograniczającą prawa podmiotowe, które jednostki te wywodzą z przepisów prawa Unii, w szczególności z zagwarantowanych przez to prawo swobód przepływu. Ponieważ takie prawa zostały również ustanowione w porozumieniu EOG ( 54 ), nie ma w tym względzie przeszkód, aby przyjąć taką koncepcję pojęcia nadużycia prawa.

70.

Następnie rozumienie zakazu nadużywania prawa jako zasady ograniczającej zakres stosowania przepisów prawa Unii prowadziłoby moim zdaniem do przyznania mu w odniesieniu do podstawowych swobód przepływu statusu analogicznego do statusu zasady racjonalności („rule of reason”), co wydaje się błędne i mało przekonywające. Takie rozumienie prowadziłoby bowiem w każdym przypadku do zbadania, czy rozpatrywana sytuacja nie oznacza nadużycia prawa, zanim stwierdzono by, że sytuacja ta jest objęta zakresem stosowania prawa Unii. Taka zależność między nadużyciem i prawem, dająca pierwszeństwo analizie nadużycia nad analizą prawa, mogłaby moim zdaniem zasadniczo podważyć skuteczność swobód przepływu zagwarantowanych przez traktat WE i w porozumieniu EOG.

71.

Ponadto okoliczność, że Trybunał uznaje zakaz nadużywania prawa za zasadę ogólną prawa Unii ( 55 ) – który to status może również, w razie potrzeby, zostać uznany w ramach porozumienia EOG ( 56 ) – której naruszenie może prowadzić do ograniczenia lub odmowy korzyści płynących z przywołanych przepisów prawa Unii, potwierdza stanowisko, że funkcja tego pojęcia wykracza poza regułę wykładni norm prawa Unii ( 57 ).

72.

Wreszcie, jak wskazuje wyrok w sprawie Halifax i in., dotyczący podatku od wartości dodanej (VAT), orzecznictwo pokazuje, że w żadnym wypadku transakcje składające się na stanowiącą nadużycie praktykę nie są wyłączone z zakresu stosowania przepisów prawa Unii, a taka byłaby właśnie konsekwencja stwierdzenia nadużycia prawa, gdyby jego zadaniem było określanie zakresu stosowania przepisów tego prawa. W istocie, jak wynika z tego wyroku, wymóg, by transakcje, których dokonanie stanowi nadużycie, zostały przedefiniowane w taki sposób, aby odtworzyć sytuację, która istniałaby, gdyby nie dokonano transakcji stanowiących wspomniane nadużycie, służy zapewnieniu, by nadużycie prawa odgrywało rolę zasady ograniczającej prawo podmiotowe ustanowione na rzecz jednostek przez prawo Unii. Takie podejście, po pierwsze, zezwala danemu podmiotowi gospodarczemu na wykonywanie jego praw w sposób właściwy ( 58 ) a jednocześnie, po drugie, stanowi test proporcjonalności zachowań stanowiących nadużycie i środków mających na celu zapobieganie im.

73.

W świetle ograniczenia pytania prejudycjalnego przez sąd odsyłający konsekwencją proceduralną tezy o utożsamieniu funkcji nadużycia prawa z zasadą ograniczającą prawa podmiotowe, które jednostki wywodzą z prawa Unii, może być w niniejszej sprawie jedynie brak oceny ewentualnego nadużycia prawa, ponieważ takie badanie mogłoby dotyczyć pytania, które umyślnie nie zostało zadane przez sąd odsyłający, dotyczącego wykonywania prawa do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego na podstawie rozporządzenia nr 4055/86 i ograniczeń, które słusznie mogą zostać na to prawo nałożone. Jestem skłonny opowiedzieć się za takim podejściem.

74.

Jeśli takie rozwiązanie nie spotkałoby się z przychylnością Trybunału, w szczególności ze względu na pojmowanie funkcji pojęcia nadużycia prawa jako ograniczenia zakresu stosowania prawa Unii, pragnę sformułować ku uwadze Trybunału następujące obserwacje, w celu dopomożenia mu w jak najwyższym stopniu w wydaniu przez niego wyroku.

75.

Przede wszystkim chciałbym przypomnieć, że Trybunał kilkakrotnie przyjął, że państwo członkowskie może zastosować środki mające na celu udaremnienie prób niezgodnego z prawem obchodzenia uregulowań krajowych przez niektórych spośród jego obywateli, zasłaniających się prawami wynikającymi z traktatu, oraz uniemożliwienie jednostkom takiego korzystania z norm wspólnotowych, które stanowiłoby nadużycie i oszustwo ( 59 ).

76.

Uznanie uzasadnionego interesu państw członkowskich do zwalczania stanowiącego nadużycie obchodzenia prawa krajowego oczywiście nie odpowiada sytuacji leżącej u podstaw sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym.

77.

Jak wynika bowiem jasno z akt sprawy oraz z uwag stron w postępowaniu głównym, działania szwedzkich związków zawodowych przeciwko Fonnship, przy założeniu, że zostałyby one zrównane z działaniami organów państwa członkowskiego ( 60 ), nie miały na celu uniknięcia sytuacji, w której spółka ta, korzystając z przepisów rozporządzenia nr 4055/86, mających co do zasady zastosowanie do statków pływających pod banderą państwa trzeciego, wykluczyła umowy o pracę członków załogi Sava Star z zakresu stosowania prawa szwedzkiego lub przynajmniej bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa szwedzkiego ( 61 ).

78.

Zgodnie z pismami ST i SEKO działania te przeprowadzono w celu uniknięcia uwolnienia się przez Fonnship od norweskiego prawa pracy lub „rozsądnych warunków, przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej w zakresie pracy i wynagrodzenia”.

79.

Zatem aby uznać prawdziwość podnoszonej w sporach rozpoznawanych w postępowaniu głównym tezy o „stanowiącym nadużycie wyłączeniu niektórych obywateli z zakresu stosowania prawa krajowego” w rozumieniu orzecznictwa, należy zatem nie tylko zrównać działania zbiorowe z działaniem państwa członkowskiego, ale również uznać, że państwo EOG mogło zasadnie zwalczać obchodzenie przez podmioty gospodarcze z siedzibą w innym państwie EOG prawa pracy obowiązującego w tym innym państwie, a nawet, zdaniem ST i SEKO, „rozsądnych warunków przyjętych na płaszczyźnie międzynarodowej”, przy czym przesłanki te nie zostały jak dotąd szerzej określone, a na poziomie EOG nie istnieje zbliżenie ustawodawstw krajowych w dziedzinie płacy minimalnej, w szczególności należnej marynarzom ( 62 ).

80.

Jakkolwiek, zakładając nawet, że Trybunał jest gotowy uczynić ten krok, z orzecznictwa wynika również, że o ile sądy krajowe mogą, w zależności od sprawy, brać pod uwagę – na podstawie obiektywnych dowodów – działanie stanowiące nadużycie ze strony osób zainteresowanych, aby w odpowiednich przypadkach odmówić im korzyści płynących z przepisów prawa Unii, na które zamierzają się powołać, to sądy te muszą oceniać takie działanie w świetle celów, którym służą te przepisy prawa Unii ( 63 ).

81.

Co więcej, zdaniem Trybunału dowód istnienia praktyki stanowiącej nadużycie wymaga, po pierwsze, całości obiektywnych okoliczności, z których wynika, że pomimo formalnego poszanowania zasad przewidzianych w uregulowaniach Unii cel, jakiemu służą te uregulowania, nie został osiągnięty, a po drugie – wystąpienia subiektywnego elementu w postaci woli uzyskania korzyści wynikającej z uregulowań Unii poprzez sztuczne stworzenie przesłanek wymaganych dla jej uzyskania ( 64 ).

82.

Chociaż zgodnie z orzecznictwem wspomnianym w pkt 80 niniejszej opinii należy ograniczyć się do zbadania celu realizowanego przez rozpatrywany przepis, a mianowicie art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86, cel ten polega, jak już wskazałem, na przyznaniu obywatelom państw EOG prawa do swobodnego świadczenia usług transportu morskiego między państwami EOG i pomiędzy tymi państwami a państwami trzecimi, bez względu na miejsce rejestracji lub banderę statków eksploatowanych przez tych obywateli.

83.

Co za tym idzie, nie może stanowić nadużycia swobody świadczenia usług ustanowionej w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 sam fakt, że obywatel posiadający miejsce zamieszkania lub siedzibę w EOG eksploatuje w tym celu statek pływający pod banderą państwa trzeciego.

84.

Co więcej, nie stanowi również takiego nadużycia fakt eksploatacji przez takiego obywatela statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego, czyli, mimo braku oficjalnej definicji, statku, który jest pozbawiony rzeczywistej więzi („genuine link”) z państwem, pod którego banderą pływa, w rozumieniu art. 91 ust. 1 konwencji z Montego Bay ( 65 ), który jest w nim zarejestrowany przez lub w imieniu właściciela zagranicznego ze względów praktycznych, przede wszystkim w celu korzystania z gwarancji poufności, opodatkowania dochodów i stosowania norm lokalnych w sprawach socjalnych i bezpieczeństwa, w tym środowiska naturalnego ( 66 ).

85.

W istocie podczas gdy bezsporne jest, że przynajmniej w momencie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym Panama stanowiła jednego z głównych dostawców tanich bander na świecie ( 67 ), Trybunał w swoich ww. wyrokach w sprawie Corsica Ferries i w sprawie Corsica Ferries France nie sformułował żadnych zastrzeżeń co do możliwości stosowania art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 do przedsiębiorstw transportowych eksploatujących statki pływające pod banderą tych państw trzecich.

86.

Jednakże w świetle orzecznictwa, o którym mowa w pkt 81 niniejszej opinii, przeprowadzenie dowodu popełnienia nadużycia wymaga również uwzględnienia celu realizowanego nie tylko przez sporne przepisy, lecz, bardziej ogólnie, przez odnośne uregulowania, czyli w niniejszej sprawie samo rozporządzenie nr 4055/86.

87.

Tymczasem należy zauważyć, że motywy szósty i siódmy tego rozporządzenia podkreślają okoliczność, że w przypadku operatorów, którzy wykonują działalność w sferze żeglugi masowej lub trampowej, celem Unii jest utrzymanie w tej dziedzinie „warunków uczciwej i swobodnej konkurencji” i że rzeczonym operatorom w szczególności nie powinno się uniemożliwiać działalności, „dopóki przestrzegają oni zasad uczciwej konkurencji na zasadach handlowych”.

88.

O ile prawdą jest, że pojęcie uczciwej konkurencji nie jest zdefiniowane, chociaż znaleźć je można nie tylko w preambule traktatu WE ( 68 ), lecz również w różnorodnych aktach prawa pochodnego Unii, Trybunał uznał, że „ochrona przed nieuczciwą konkurencją” ze strony przedsiębiorstw wynagradzających swoich pracowników na poziomie niższym od wynagrodzenia minimalnego może zostać uznana za słuszny cel ( 69 ).

89.

Przestrzeganie zasad uczciwej konkurencji, czyli cel realizowany przez rozporządzenie nr 4055/86, byłoby moim zdaniem zagrożone w szczególności w przypadku, gdyby zostało wykazane, że przedsiębiorstwo transportu morskiego wykonujące zadania transportu masowego i trampowego między państwami EOG za pomocą statku zarejestrowanego w państwie trzecim, z którym statek nie ma rzeczywistej więzi, wynagradza załogę swojego statku na poziomie znacząco niższym od płacy minimalnej lub, w jego braku, od płacy powszechnie przyjętej w branży, która miałaby co do zasady zastosowanie, gdyby statek był zarejestrowany w państwie EOG, w którym siedzibę ma rzeczone przedsiębiorstwo ( 70 ).

90.

W konsekwencji w takim przypadku, mimo formalnego przestrzegania warunków stosowania rozporządzenia nr 4055/86, cel tego ostatniego w postaci zapewnienia poszanowania uczciwej konkurencji w sektorze usług morskiego transportu trampowego i masowego w EOG nie zostałby osiągnięty.

91.

Zgodnie z orzecznictwem to do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy warunek ten został spełniony w sporach rozpoznawanych w postępowaniu głównym, w zależności od reguł dowodowych prawa krajowego, o ile nie spowoduje to naruszenia skuteczności prawa Unii ( 71 ).

92.

W odniesieniu do subiektywnego elementu dowodu popełnienia nadużycia, będącego warunkiem, którego spełnienie sąd odsyłający powinien również zweryfikować ( 72 ), uważam na podstawie orzecznictwa, że na zbadanie zasługują dwie okoliczności, niekoniecznie kumulatywne.

93.

Z jednej strony można stwierdzić istnienie zachowania stanowiącego nadużycie, jeśli z ogółu obiektywnych okoliczności wynika, iż zasadniczym celem realizowanym przez obywatela państwa EOG będącego właścicielem statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego było uniknięcie zastosowania warunków wynagrodzenia załogi na tym statku, które normalnie obowiązywałyby, gdyby statek ten został zarejestrowany w państwie EOG, w którym właściciel ma siedzibę ( 73 ), powodując w rezultacie naruszenie celu w postaci przestrzegania uczciwej konkurencji przewidzianego przez rozporządzenie nr 4055/86 ( 74 ).

94.

Z drugiej strony sąd odsyłający może być również zobowiązany skontrolować, czy obywatel państwa EOG będący właścicielem statku pływającego pod tanią banderą państwa trzeciego „stworzył pozornie” warunki stosowania przepisów rozporządzenia nr 4055/86 za pośrednictwem struktur, w których prowadzi jedynie fikcyjną eksploatację, w całości lub częściowo, tego statku na rzecz jednej lub kilku spółek, które są powiązane i mają siedziby w państwie trzecim ( 75 ). W istocie w tym ostatnim przypadku obywatel ten powinien być uznany po prostu za właściciela statku i, co za tym idzie, jak już wskazałem wcześniej, należeć do kręgów osób korzystających ze swobody świadczenia usług transportu morskiego, ustanowionej w art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 ( 76 ).

III – Wnioski

95.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił na pytanie prejudycjalne skierowane przez Arbetsdomstolen następującej odpowiedzi:

Artykuł 1 ust. 1 rozporządzenia (EWG) nr 4055/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. stosującego zasadę swobody świadczenia usług do transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi, zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 3573/90 z dnia 4 grudnia 1990 r., włączonego do Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym, podpisanego w dniu 2 maja 1992 r., należy interpretować w ten sposób, że swoboda świadczenia usług transportu morskiego stosuje się do spółki mającej siedzibę w państwie Europejskiego Obszaru Gospodarczego, będącej właścicielem statku pływającego pod banderą państwa trzeciego i realizującego usługi transportu morskiego między państwami EOG, pod warunkiem że spółka ta ponosi sama odpowiedzialność za eksploatację statku, czego ocena należy do sądu odsyłającego.


( 1 ) Język oryginału: francuski.

( 2 ) Dz.U. 1994, L 1, s. 3.

( 3 ) Dz.U. L 378, s. 1; sprostowanie Dz.U. 1987, L 93, s. 17, zmienionego rozporządzeniem Rady (EWG) nr 3573/90 z dnia 4 grudnia 1990 r. (Dz.U. L 353, s. 16), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 4055/86”.

( 4 ) Zobacz załącznik XII do porozumienia EOG, Dz.U. 1994, L 1, s. 422.

( 5 ) Z akt sprawy i uwag Fonnship wynika, że Sava Star to masowiec wykonujący usługi trampowe zasadniczo w ramach EOG. Zgodnie z art. 1 ust. 3 lit. a) rozporządzenia Rady (EWG) nr 4056/86 z dnia 22 grudnia 1986 r. ustanawiającego szczegółowe zasady stosowania art. 85 i 86 traktatu do transportu morskiego (Dz.U. L 378, s. 4) (międzynarodowe) usługi trampowe zdefiniowane są jako „transport towarów luzem lub w otwartych ładowniach (break-bulk) statkiem wyczarterowanym w całości lub w części jednemu lub więcej załadowcom na podstawie umowy czarteru na rejs lub na czas lub umowy innego rodzaju na rejsy nieregularne i nieogłaszane, w przypadku których stawki frachtu są w każdym przypadku swobodnie negocjowane zgodnie z warunkami podaży i popytu”. Chodzi tu zatem przede wszystkim o nieregularny transport towaru jednolitego, zajmującego całość statku, zob. również pkt 11 wytycznych w sprawie stosowania art. 81 traktatu WE do sektora usług transportu morskiego, (Dz.U. 2008, C 245, s. 2).

( 6 ) W momencie zaistnienia okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym było to czterech polskich oficerów i dwóch rosyjskich marynarzy.

( 7 ) Jak stwierdził Trybunał w wyroku z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-438/05 International Transport Workers’s Federation i Finnish Seamen’s Union, zwanym „Viking Line”, Zb.Orz. s. I-10779, pkt 7, 8, ITF grupuje związki zawodowe robotników zatrudnionych w sektorze transportu, których jedną z głównych polityk jest zwalczanie „tanich bander”. Głównymi celami tej polityki jest wprowadzenie rzeczywistego związku między banderą statku a przynależnością państwową jego właściciela, a także ochrona i poprawa warunków pracy załogi na statkach tanich bander. ITF uważa za statek pływający pod tanią banderą statek, w którego przypadku pożytki z własności są czerpane poza państwem bandery statku i spoza państwa bandery sprawowana jest nad nim kontrola.

( 8 ) Wyrok z dnia 18 grudnia 2007 r. w sprawie C-341/05 Laval un Partneri, Zb.Orz. s. I-11767.

( 9 ) Zobacz na przykład wyroki: z dnia 12 listopada 1992 r. w sprawach połączonych C-134/91 i C-135/91 Kerafina-Keramische und Finanz-Holding i Vioktimatiki, Rec. s. I-5699, pkt 16; z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C-183/95 Affish, Rec. s. I-4315, pkt 23; a także z dnia 21 grudnia 2011 r. w sprawie C-316/10 Danske Svineproducenter, Zb.Orz. s. I-13721, pkt 32.

( 10 ) Zobacz w szczególności wyroki: z dnia 6 lipca 2006 r. w sprawie C-154/05 Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, Zb.Orz. s. I-6249, pkt 21 i przytoczone tam orzecznictwo; a także z dnia 11 lipca 2013 r. w sprawie C‑657/11 Belgian Electronic Sorting Technology, pkt 28.

( 11 ) Wyrok z dnia 9 grudnia 1965 r. w sprawie 44/65 Singer, Rec. s. 1191, 1199.

( 12 ) Idem (s. 1198); a także w szczególności ww. wyrok w sprawie Kerafina-Keramische und Finanz-Holding i Vioktimatiki, pkt 16; wyroki: z dnia 17 września 1998 r. w sprawie C-412/96 Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, Rec. s. I-5141, pkt 23; a także z dnia 15 października 2009 r. w sprawie C-138/08 Hochtief i LindE-Kca-Dresden, Zb.Orz. s. I-9889, pkt 21.

( 13 ) Zobacz w szczególności ww. wyrok w sprawie Singer, s. 1199; wyroki: z dnia 19 stycznia 1994 r. w sprawie C-364/92 SAT Fluggesellschaft, Rec. s. I-43, pkt 9; z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie C-402/98 ATB i in., Rec. s. I-5501, pkt 29; z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie C-210/06 Cartesio, Zb.Orz. s. I-9641, pkt 90; z dnia 15 października 2009 r. w sprawie C-196/08 Acoset, Zb.Orz. s. I-9913, pkt 34; a także z dnia 18 lipca 2013 r. w sprawie C‑136/12 Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato, pkt 28.

( 14 ) Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, pkt 24; w sprawie Hochtief i LindE‑Kca-Dresden, pkt 22; a także w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 32.

( 15 ) Zobacz na przykład ww. wyroki: w sprawie Kainuun Liikenne i Pohjolan Liikenne, pkt 24; w sprawie Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, pkt 22; wyroki: z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawach połączonych C-42/10, C-45/10 i C-57/10 Vlaamse Dierenartsenvereniging i Janssens, Zb.Orz. s. I-2975, pkt 42–45; z dnia 13 października 2011 r. w sprawie C-148/10 DHL International, Zb.Orz. s. I-9543, pkt 25, 28, 30, a także ww. wyrok w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 33.

( 16 ) Zobacz w szczególności ww. wyrok w sprawie ATB i in., pkt 28, 30, 31; wyrok z dnia 26 czerwca 2007 r. w sprawie C-305/05 Ordre des barreaux francophones et germanophones i in., Zb.Orz. s. I-5305, pkt 19; a także z dnia 15 kwietnia 2008 r. w sprawie C-390/06 Nuovo Agricast, Zb.Orz. s. I-2577, pkt 44.

( 17 ) Zobacz m.in. wyroki: z dnia 12 grudnia 1990 r.C-302/88 Hennen Olie, Rec. s. I-4625, pkt 20; z dnia 17 października 2013 r. w sprawie C‑181/12 Welte, pkt 16, 27.

( 18 ) Zobacz na przykład wyrok z dnia 3 czerwca 2010 r. w sprawie C-569/08 Internetportal und Marketing, Zb.Orz. s. I-4871, pkt 27–30.

( 19 ) Zobacz na przykład wyroki: z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie C-387/01 Weigel, Rec. s. I-4981, pkt 44; z dnia 21 lutego 2006 r. w sprawie C-152/03 Ritter-Coulais, Zb.Orz. s. I-1711, pkt 39; z dnia 25 stycznia 2007 r. w sprawie C-321/03 Dyson, Zb.Orz. s. I-687, pkt 26; z dnia 30 maja 2013 r. w sprawie C‑342/12 Worten, pkt 30, 31; a także z dnia 12 grudnia 2013 r. w sprawie C‑267/12 Hay, pkt 23.

( 20 ) Zobacz wyrok z dnia 5 października 1988 r. w sprawie 247/86, Rec. s. 5987, pkt 7, 8; a także ww. wyrok w sprawie DHL International, pkt 25, 30. Zobacz także podobnie wyroki: z dnia 2 czerwca 1994 r. w sprawie C-30/93 AC-ATEL Electronics, Rec. s. I-2305, pkt 19, 20; a także z dnia 10 lipca 1997 r. w sprawie C-261/95 Palmisani, Rec. s. I-4025, pkt 30, 31. Zobacz również: opinia rzecznika generalnego O. Lenza w sprawie AC-ATEL Electronics (ww. wyrok), pkt 25; opinia rzecznik generalnej J. Kokott w sprawie C-366/10 Air Transport Association of America i in.(wyrok z dnia 21 grudnia 2011 r.), Zb.Orz. s. I-13755, pkt 46; a także moja opinia w sprawie Belgian Electronic Sorting Technology (ww. wyrok), pkt 18.

( 21 ) W ww. wyroku w sprawie DHL International Trybunał wyjaśnił w pkt 30, że sąd odsyłający nie uznał „ani za konieczne, ani za istotne” zadania dodatkowych pytań na temat wykładni prawa Unii sugerowanych przed nim przez stronę skarżącą w postępowaniu głównym.

( 22 ) To właśnie zaproponowali w praktyce odpowiednio rzecznik generalny P. Léger w pkt 46 w opinii w sprawie C-262/97 Engelbrecht (wyrok z dnia 26 września 2000 r.), Rec. s. I-7321, i rzecznik generalny Y. Bot w pkt 34 i 35 opinii w sprawie C-409/06 Winner Wetten (wyrok z dnia 8 września 2010 r.), Zb.Orz. s. I-8015, z myślą o udzieleniu użytecznej odpowiedzi sądom krajowym. Dokładnie to samo Trybunał stwierdził w wyroku z dnia 12 lutego 2009 r. w sprawie C-515/07 Vereniging Noordelijke Land- en Tuinbouw Organisatie, Zb.Orz. s. I-839, pkt 29 i 40, w następstwie mojej opinii zawierającej taką propozycję (zob. w szczególności pkt 56 tej opinii). Powody odrzucenia dwóch pierwszych propozycji i przyjęcia trzeciej nie są widoczne w uzasadnieniach wyroków. Warto jednak zauważyć, że wyłącznie sprawa zakończona ww. wyrokiem w sprawie Vereniging Noordelijke Land- en Tuinbouw Organisatie została wniesiona przez sąd odsyłający orzekający w ostatniej instancji.

( 23 ) Zobacz ww. wyrok w sprawie Consiglio nazionale dei geologi i Autorità garante della concorrenza e del mercato, pkt 34. Należy zauważyć, że w pkt 25 tego wyroku Trybunał wskazuje, że sąd, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu, jest „co do zasady zobowiązany wystąpić do Trybunału zgodnie z art. 267 akapit trzeci TFUE, w sytuacji gdy podniesiona została przed nim kwestia dotycząca interpretacji traktatu FUE” (podkreślenie moje).

( 24 ) Idem (pkt 29).

( 25 ) Wyrok z dnia 17 maja 1994 r. w sprawie C-18/93 Corsica Ferries, Rec. s. I-1783, pkt 29 (podkreślenie moje). Fakt, że statki wykorzystywane przez tę spółkę były zarejestrowane i pływały pod banderą panamską, wynika z pkt 8 tego wyroku. Zobacz także wyrok z dnia 18 czerwca 1998 r. w sprawie C-266/96 Corsica Ferries France, Rec. s. I-3949, pkt 3.

( 26 ) Zobacz w tym względzie między innymi A. Bredima-Savopoulou, J. Tzoannos, The Common Shipping Policy of the EC, North Holland, Amsterdam, 1990, s. 176; P.J. Baena Baena, La politica comunitaria de los transportes maritimos, Marcial Pons, Madrid, 1995, s. 127.

( 27 ) Zdaniem jednego z autorów w rachubę wchodzi 85% floty pływającej pod banderą grecką: zob. S. Martinez Lage, „El régimen comunitario del transport marítimo y el Real Decreto 990/1986 sobre ordenación del transporte marítimo en España”, Gaceta Juridica de la CEE, nr 10, 1988, s. 408.

( 28 ) W pkt 79 i 80 swoich uwag na piśmie ST i SEKO cytują na poparcie swojego argumentu wyroki: z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 237/83 Prodest, Rec. s. 3153, pkt 6; z dnia 27 września 1989 r. w sprawie 9/88 Lopes da Viega, Rec. s. 2989, pkt 15; z dnia 29 czerwca 1994 r. w sprawie C-60/93 Aldewereld, Rec. s. I-2991, pkt 14; z dnia 30 kwietnia 1996 r. w sprawie C-214/94 Boukhalfa, Rec. s. I-2253, pkt 15, które wszystkie dotyczą wykładni postanowień traktatu lub przepisów prawa pochodnego dotyczących swobodnego przepływu pracowników.

( 29 ) Zobacz podobnie w szczególności ww. wyroki: w sprawie Kersbergen-Lap i Dams-Schipper, pkt 21; w sprawie Danske Svineproducenter, pkt 32.

( 30 ) Dz.U. L 266, s. 1. Przypominam, że art. 6 konwencji rzymskiej, zatytułowany „Indywidualne umowy o pracę”, stanowi w istocie, że w umowach o pracę wybór prawa dokonany przez strony nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony, która przysługuje mu na podstawie bezwzględnie obowiązujących przepisów prawa, które miałyby zastosowanie zgodnie z ustępem 2 artykułu 6 w przypadku braku wyboru prawa. Według tego ustępu do umów o pracę stosuje się, po pierwsze, prawo państwa, w którym pracownik zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy, lub po drugie, prawo państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, w którym pracownik został zatrudniony, jeżeli zazwyczaj nie świadczy on pracy w jednym i tym samym państwie. Kryteria te znajdują zastosowanie, chyba że z całokształtu okoliczności wynika, że umowa o pracę wykazuje ściślejszy związek z innym państwem; w takim przypadku stosuje się prawo tego innego państwa. Zobacz w przedmiocie zastosowania i badania kryteriów ustalania prawa mającego zastosowanie w kontekście zwolnienia członka personelu pokładowego statku: wyrok z dnia 15 grudnia 2011 r. w sprawie C-384/10 Voogsgeerd, Zb.Orz. s. I-13257.

( 31 ) Artykuły 91 i 94 należące do części VII konwencji z Montego Bay, zatytułowanej „Morze pełne”, przewidują, odpowiednio, w szczególności, po pierwsze, że statki posiadają przynależność tego państwa, którego banderę mają prawo podnosić, i że pomiędzy państwem a statkiem powinna istnieć rzeczywista więź, oraz po drugie, że każde państwo skutecznie wykonuje swoją jurysdykcję i kontrolę w dziedzinie administracyjnej, technicznej i socjalnej nad statkami podnoszącymi jego banderę, w szczególności, zgodnie ze swoim prawem krajowym, wobec jego kapitana, oficerów i załogi w odniesieniu do spraw administracyjnych, technicznych i socjalnych dotyczących danego statku.

( 32 ) Zobacz wyrok z dnia 24 listopada 1992 r. w sprawie C-286/90 Poulsen Diva Navigation, Rec. s. I-6019, pkt 18, 22.

( 33 ) Zobacz podobnie, przez analogię, wyrok z dnia 9 marca 2006 r. w sprawie C-323/03 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I-2161, pkt 26, w którym Trybunał odmówił zrównania terminów użytych w rozporządzeniu Rady (EWG) nr 3577/92 z dnia 7 grudnia 1992 r. dotyczącym stosowania zasady swobody świadczenia usług w transporcie morskim w obrębie państw członkowskich (kabotaż morski) (Dz.U. L 364, s. 7) z terminami użytymi w konwencji z Montego Bay, co miało skutek w postaci ograniczenia zakresu stosowania tego rozporządzenia.

( 34 ) Zobacz przedostatni motyw rozporządzenia nr 4055/86. W zakresie podobnego toku rozumowania zob. ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii, pkt 24.

( 35 ) Zobacz wyroki: z dnia 14 lipca 1994 r. w sprawie C-379/92 Peralta, Rec. s. I-3453, pkt 39, z dnia 5 października 1994 r. w sprawie C-381/93 Komisja przeciwko Francji, Rec. s. I-5145, pkt 10; a także z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawach połączonych C-430/99 i C-431/99 Sea-Land Service i Nedlloyd Lijnen, Rec. s. I-5235, pkt 30.

( 36 ) Zobacz, jeżeli chodzi o art. 36 porozumienia o EOG (swobodne świadczenie usług), wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑13/11 Granville Establishment, EFTA Court Report, s. 403, pkt 38, 39.

( 37 ) Zobacz ww. wyrok w sprawach połączonych Sea-Land Service i Nedlloyd Lijnen, pkt 16, 26–29. Warto zauważyć, że chociaż Trybunał pozostawił sądowi odsyłającemu sprawdzenie, czy sytuacje leżące u podstaw sporów w tej sprawie były objęte zakresem stosowania rozporządzenia nr 4055/86, to postąpił tak według wszelkiego prawdopodobieństwa, zgodnie z treścią pkt 63–76 opinii rzecznika generalnego S. Albera przedstawionej w tej sprawie, ze względu na okoliczność, że druga spółka prowadząca transport morski uczestnicząca w postępowaniu głównym (Sea-Land Service) miała siedzibę w Stanach Zjednoczonych Ameryki i że sąd odsyłający nie przedstawił wystarczających wskazówek co do spełnienia warunków przewidzianych w art. 1 ust. 2 tegoż rozporządzenia.

( 38 ) Zobacz ww. wyrok w sprawie Corsica Ferries, pkt 8, 30; a także opinia rzecznika generalnego W. Van Gervena w tej sprawie, pkt 2. Zobacz również ww. wyrok w sprawie Corsica Ferries France, pkt 3. Jak już wskazałem, statki te pływały pod banderą panamską.

( 39 ) Zobacz wyrok z dnia 14 listopada 2002 r. w sprawie C-435/00 Geha Naftiliaki i in., Rec. s. I-10615, pkt 5, 6; a także opinia rzecznika generalnego S. Albera w tej sprawie, pkt 5, 6.

( 40 ) Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Peralta, pkt 42. Armator statku był włoski i statek pływał pod banderą włoską.

( 41 ) Zobacz podobnie wyrok z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie C-533/07 Falco Privatstiftung i Rabitsch, Zb.Orz. s. I-3327, pkt 35.

( 42 ) Wyrok z dnia 21 marca 2002 r. w sprawie C-451/99, Rec. s. I-3193, pkt 18. Sprawa ta dotyczyła obowiązku rejestracji w państwie używania pojazdów wziętych w leasing od przedsiębiorstwa z siedzibą w innym państwie członkowskim.

( 43 ) Wyrok z dnia 4 grudnia 2008 r. w sprawie C-330/07, Zb.Orz. s. I-9099, pkt 22. Sprawa ta dotyczyła odmowy przez władze państwa członkowskiego przyznania ulgi inwestycyjnej spółce, która oddała w leasing pojazdy ciężarowe wykorzystywane przede wszystkim na terytorium innych państw członkowskich.

( 44 ) Wyrok z dnia 13 października 2011 r. w sprawie C-9/11, Zb.Orz. s. I-9697, pkt 17, 20. Sprawa dotyczyła w istocie zakazu przyznania praw do korzystania ze statku powietrznego na rzecz spółki nieposiadającej siedziby w państwie członkowskim, które przyznało korzyść podatkową w związku z finansowaniem jego zakupu.

( 45 ) Podkreślenie moje.

( 46 ) Dz.U. L 167, s. 33. Dyrektywa ta miała zastosowanie w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym, w tym w EOG, na podstawie decyzji nr 66/2000 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 2 sierpnia 2000 r. zmieniającej załącznik XI (usługi telekomunikacyjne) do Porozumienia EOG (Dz.U. 2000, L 250, s. 48). Wymogi wskazanej dyrektywy zostały rozszerzone przez dyrektywę 1999/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 grudnia 1999 r. dotyczącą egzekwowania przepisów odnoszących się do godzin pracy marynarzy na pokładach statków zawijających do portów Wspólnoty (Dz.U. 2000, L 14, s. 29) na wszystkie statki zawijające do Unii [ta dyrektywa z kolei została włączona do porozumienia o EOG na podstawie decyzji nr 94/2000 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 27 października 2000 r. zmieniającej załącznik XIII (Transport) do Porozumienia EOG (Dz.U. 2001, L 7, s. 19)]. Jednakże na mocy art. 11 dyrektywy 1999/95 ustanowione wymogi miały jednak zastosowanie do statków pływających pod banderą państw trzecich dopiero od dnia 10 stycznia 2003 r., dnia wejścia w życie protokołu z 1996 r. do konwencji nr 147 Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) dotyczącej minimalnych norm na statkach handlowych, czyli na kilka tygodni przed działaniem zbiorowym wszczętym przez SEKO. Warto zauważyć również, że w odniesieniu do instrumentów całkowicie późniejszych od okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym analogiczną definicję znaleźć można w art. 2 lit. j) Konwencji o pracy na morzu z 2006 r., przyjętej pod patronatem MOP, która weszła w życie w dniu 20 sierpnia 2013 r. Definicja ta została powtórzona w załączniku do dyrektywy Rady 2009/13/WE z dnia 16 lutego 2009 r. w sprawie wdrożenia Umowy zawartej między Stowarzyszeniem Armatorów Wspólnoty Europejskiej (ECSA) a Europejską Federacją Pracowników Transportu (ETF) w sprawie Konwencji o pracy na morzu z 2006 r. oraz w sprawie zmiany dyrektywy 1999/63/WE (Dz.U. L 124, s. 30).

( 47 ) Taka jest, jak się wydaje, sytuacja leżąca u źródła ww. wyroku w sprawie Geha Naftiliaki i in.

( 48 ) Zobacz podobnie pkt 63 opinii rzecznika generalnego L.M. Poiaresa Madura w sprawie C-255/02 Halifax i in. (wyrok z dnia 21 lutego 2006 r.), Zb.Orz. s. I-1609.

( 49 ) Przypomnę, że w wyroku z dnia 5 lipca 2007 r. w sprawie C-321/05 Kofoed, Zb.Orz. s. I-5795, pkt 38, Trybunał orzekł, że zakaz nadużycia prawa stanowi ogólną zasadę prawa Unii.

( 50 ) Wyrok z dnia 12 września 2013 r. w sprawie C‑434/12 Słynczewa siła, pkt 27 i przytoczone tam orzecznictwo (podkreślenie moje). Zobacz również pod kątem analogicznego sformułowania ww. wyrok w sprawie Halifax i in., pkt 69; wyrok z dnia 6 kwietnia 2006 r. w sprawie C-456/04 Agip Petroli, Zb.Orz. s. I-3395, pkt 20 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 51 ) W oparciu o szereg poprzednich wyroków Trybunału, w tym w szczególności wyroków: z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 39/86 Lair, Rec. s. 3161, pkt 43; a także z dnia 23 września 2003 r. w sprawie C-109/01 Akrich, Rec. s. I-9607, pkt 57 i pkt 2 sentencji; taka kwalifikacja pojęcia nadużycia prawa została również poparta przez rzecznika generalnego M. Poiaresa Maduro w opinii w sprawie Halifax i in., pkt 69.

( 52 ) Wyrok z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C-413/01 Ninni-Orasche, Rec. s. I-13187, pkt 31 (podkreślenie moje). Zobacz także podobnie wyroki: z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie C-212/97 Centros, Rec. s. I-1459, pkt 18; z dnia 21 lutego 2013 r. w sprawie C‑123/11 AOy, pkt 27, w którym Trybunał uznał, że: „[z]astosowanie wskazanych artykułów jest bowiem kwestią odrębną od tej, czy państwo członkowskie może przedsięwziąć środki w celu zapobieżenia, by niektórzy z jego obywateli, wykorzystując możliwości, jakie otwiera traktat, próbowali dokonywać nadużycia polegającego na uchylaniu się od stosowania ustawodawstwa krajowego” (podkreślenie moje).

( 53 ) Zobacz w odniesieniu do swobody przedsiębiorczości wyroki: z dnia 12 września 2006 r. w sprawie C-196/04 Cadbury Schweppes i Cadbury Schweppes Overseas, Zb.Orz. s. I-7995, pkt 55; z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie C-524/04 Test Claimants in the Thin Cap Group Litigation, Zb.Orz. s. I-2107, pkt 74, 80; a także z dnia 17 stycznia 2008 r. w sprawie C-105/07 Lammers & Van Cleeff, Zb.Orz. s. I-173, pkt 29, a także wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑15/11 Arcade Drilling, EFTA Court Report 2012, s. 676, pkt 88. Zobacz w odniesieniu do świadczenia usług: ww. wyrok w sprawie Jobra, pkt 35; wyrok z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie C‑318/10 SIAT, pkt 50.

( 54 ) Co potwierdza podwójne stwierdzenie, że „jednym z podstawowych celów porozumienia EOG jest realizacja w jak najpełniejszy sposób swobody przepływu towarów, osób, usług i kapitału na całym EOG, tak aby rynek wewnętrzny realizowany na terytorium Unii został rozszerzony na państwa członkowskie EFTA” (zob. wyroki: z dnia 23 września 2003 r. w sprawie C-452/01 Ospelt i Schlössle Weissenberg, Rec. s. I-9743, pkt 29; z dnia 26 września 2013 r. w sprawie C‑431/11 Zjednoczone Królestwo przeciwko Radzie, pkt 50) oraz że postanowienia artykułów porozumienia o EOG dotyczących swobód przepływu mają to samo znaczenie prawne co zasadniczo identyczne artykuły traktatu WE gwarantujące te swobody. Zobacz tytułem przykładu, w odniesieniu do art. 36 porozumienia EOG (swoboda świadczenie usług), wyrok z dnia 6 października 2009 r. w sprawie C-153/08 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I-9735, pkt 48. Zobacz również w przedmiocie charakteru sui generis porozumienia EOG i praw ustanowionych na rzecz osób fizycznych i podmiotów gospodarczych wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑9/97 Eva María Sveinbjörnsdóttir, EFTA Court Report 1998, s. 95, pkt 58, 59; a także w szczególności na ten temat C. Baudenbacher, „L’individu, principal protagoniste de l’accord EEE”, w: Le droit à la mesure de l’homme: Mélanges en l’honneur de Philippe Léger, Pedone, Paris, 2006, s. 335.

( 55 ) Zobacz ww. wyrok w sprawie Kofoed, pkt 38. Zakaz nadużywania prawa jest obecnie również ustanowiony w art. 54 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, która jednak nie posiadała mocy wiążącej w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym.

( 56 ) Charakter porozumienia EOG nie stoi na przeszkodzie temu, aby zasady ogólne prawa EOG („general principles of EEA law”) mogły, w drodze wykładni, zostać wypracowane na podstawie jego celów (takiego jak jednolita wykładnia zasadniczo identycznych postanowień traktatu WE) i jego przepisów. Zobacz w odniesieniu do zasady skutecznej ochrony sądowej, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑15/10 Posten Norge, EFTA Court Report 2012, s. 246, pkt 86, w którym Trybunał EFTA odnosi się również zarówno do art. 6 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1980 r. jak i do art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej. Zobacz również, jeśli chodzi o poszanowanie zasady pewności prawa, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑9/11 EFTA Surveillance Authority przeciwko Norwegii, EFTA Court Report 2012, s. 442, pkt 99, a w przedmiocie ochrony uzasadnionych oczekiwań, wyrok Trybunału EFTA w sprawie E‑7/12 DB Schenker przeciwko EFTA Surveillance Authority, EFTA Court Report 2013, pkt 117.

( 57 ) Zobacz także, podobnie, w szczególności R.N. Ionescu, L’abus de droit de l’Union européenne, Bruylant, Bruxelles, 2012, s. 428.

( 58 ) Zobacz ww. wyrok w sprawie Halifax i in., pkt 94–97.

( 59 ) Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Centros, pkt 24; w sprawie Cadbury Schweppes i Cadbury Schweppes Overseas, pkt 35; a także wyrok z dnia 23 października 2008 r. w sprawie C-286/06 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I-8025, pkt 69.

( 60 ) Tezę taką jednak odrzuciłem w pkt 136 i 137 mojej opinii przedstawionej w sprawie zakończonej ww. wyrokiem w sprawie Lavalun Partneri.

( 61 ) Co teoretycznie można by sobie wyobrazić, gdyby, po pierwsze, związki zawodowe uznały w świetle na przykład obsługiwanych połączeń, kotwicowiska i portów, do których zawija Sava Star, że członkowie personelu pokładowego zwykle świadczą pracę w Szwecji, a po drugie, wybór prawa poczyniony przez strony prowadził do pozbawienia tych pracowników ochrony przysługującej im na podstawie przepisów prawa państwa, w którym zwykle świadczą pracę w rozumieniu art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej. Jak bowiem wynika z ww. wyroku w sprawie Voogsgeerd Trybunał preferuje łącznik, o którym mowa w art. 6 ust. 2 lit. a) konwencji rzymskiej, od prawa państwa bandery statku, jeśli skutkiem jego zastosowania byłoby pozbawienie pracownika ochrony, która przysługiwałaby mu w razie stosowania przepisów bezwzględnie obowiązujących prawa mającego do niego zastosowanie w przypadku braku wyboru prawa przez strony.

( 62 ) Jak już wspomniano (zob. powyżej w przypisie 46), w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych sporów rozstrzyganych w postępowaniu głównym zastosowanie miała dyrektywa 1999/63, której celem było wprowadzenie w życie porozumienia między europejskimi partnerami społecznymi w sprawie organizacji czasu pracy marynarzy, która została rozszerzona przez dyrektywę 1999/95 na wszelkie statki zawijające do portów Unii, niezależnie od ich bander, począwszy od dnia 10 stycznia 2003 r. Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 1999/95 państwa członkowskie podejmują właściwe środki w celu zapewnienia, by statki niezarejestrowane na ich terytorium lub niepływające pod ich banderą przestrzegały klauzul 1–12 Umowy załączonej do dyrektywy 1999/63, to jest w istocie klauzul dotyczących czasu pracy i czasu wypoczynku na pokładzie statków, lecz już nie dotyczących ochrony marynarzy w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia (klauzula 15) ani związanych z wymiarem urlopów płatnych (klauzula 16), które zawierają wymogi wykraczające poza przewidziane w konwencji MOP nr 180 dotyczącej czasu pracy i stanu załogi na statkach, która została przyjętej w dniu 22 października 1996 r. i weszła w życie w dniu 8 sierpnia 2002 r.

( 63 ) Zobacz w szczególności ww. wyroki: w sprawie Centros, pkt 25; w sprawie Agip Petroli pkt 21; a także wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C-186/10 Oguz, Zb.Orz. s. I-6957, pkt 25.

( 64 ) Zobacz w szczególności wyroki: z dnia 16 października 2012 r. w sprawie C‑364/10 Węgry przeciwko Republice Słowackiej, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo; z dnia 12 marca 2014 r. w sprawie C‑456/12 O. i B., pkt 58). Zarówno z tych wyroków, jak i z wyroku z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie C-110/99 Emsland-Stärke, Rec., s. I-11569, pkt 52, 53, który jest w nim cytowany, jasno wynika, że warunki te mają zastosowanie również w przypadkach, w których akty prawa pochodnego Unii nie odwołują się do nich.

( 65 ) Wymóg istnienia rzeczywistej więzi między statkiem i państwem, pod którego banderą pływa, ustanowiony w art. 91 i 94 konwencji z Montego Bay, ma zapewnić skuteczniejsze przestrzeganie przez państwa bandery ich obowiązków, w szczególności dotyczących rzeczywistego wykonywania jurysdykcji i kontroli w dziedzinach administracyjnej, technicznej i społecznej. Zobacz wyrok Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza z dnia 1 lipca 1999 r. w sprawie Saint Vincent i Grenadyny przeciwko Gwinei, sprawa statku „Saiga” (nr 2), Recueil des arrêts, avis consultatifs et ordonnances, tom 3, 1999, pkt 81, 83; a także wyrok Trybunału z dnia 14 października 2004 r. w sprawie C-299/02 Komisja przeciwko Niderlandom, Zb.Orz. s. I-9761, pkt 23, który odsyła do pkt 51–59 opinii rzecznika generalnego P. Légera przedstawionej w tej sprawie. Z wyroków tych wynika również, że brak takiej więzi między statkiem i państwem bandery nie zezwala innym państwom na zakwestionowanie ważności zarejestrowania tego statku (zob. także w tym przedmiocie i na temat środków, które są dozwolone: Y. Takei, „International legal responses to the flag State in breach of its duties: possibilities for other States to take action against the flag State”, Nordic Journal of International Law, nr 2, 2013, s. 283). Nie ma wątpliwości, że Saint Vincent i Grenadyny, będące u źródeł sprawy statku „Saiga”, pozwane przed Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza, należą do państw, które zapewniają tanie bandery. Zobacz na przykład A. Mandaraka-Sheppard, Modern Maritime Law and Risk Management, 2nd Ed., Routledge-Cavendish, London–New York, 2007, s. 279.

( 66 ) Pierwszy przypadek oficjalnego użycia wyrażenia „tania bandera” znaleźć można w preambule konwencji nr 147 MOP dotyczącej minimalnych norm na statkach handlowych, przyjętej w dniu 29 października 1976 r., która weszła w życie w dniu 28 listopada 1981 r., jednak bez podania definicji tego wyrażenia. Zobacz w szczególności, na temat definicji i cech charakterystycznych tanich bander, Unterm, http://unterm.un.org/DGAACS/unterm.nsf; A. Mandaraka-Sheppard, op.cit., s. 278–279; A. Masutti, „Genuine link e bandiere ombra”, w: A. Antonini, Trattato breve di diritto marittimo, t. I, Giuffrè Milano, 2007, s. 430, 431; a także H. Slim, „Les pavillons de complaisance”, w: Le Pavillon, Actes du colloque tenu les 2 et 3 mars 2007 à l’Institut océanographique de Paris, Pedone, Paris, 2007, s. 93.

( 67 ) Według badania H. Slima op.cit., s. 89, w latach 2000 Panama z Liberią posiadały najwięcej statków pływających pod tanią banderą w całej flocie światowej. Co więcej, zgodnie z raportem senatora francuskiego P. Mariniego, w 1998 r. blisko 30% marynarzy pływało na statkach podnoszących tanią banderę, z których najważniejszą była bandera Panamy, ze 104000 marynarzy. Zobacz Rapport sur les actions menées en faveur de la politique maritime et littorale de la France, nr 345, Paris, 1998, s. 29. W latach 2001–2003 Panama znajdowała się również na czarnej liście bander przyjmujących statki „substandardowe”, sporządzonej przez Porozumienie paryskie (ParisMoU) w sprawie kontroli przeprowadzanej przez państwo portu (zob. Paris MoU, 2003 Annual Report on Port State Control, Paris, s. 25), działające na podstawie umowy zawartej w 1982 r., którego struktura organizacyjna gromadzi obecnie w ramach komitetu 27 krajowych administracji morskich i Komisję. Doświadczenie nabyte w ramach Porozumienia paryskiego w dziedzinie kontroli statków pozostaje punktem odniesienia dla kontroli przeprowadzanych na statkach zawijających do portów Unii. Zobacz w pierwszej kolejności odniesienia do tego porozumienia oraz kryteriów i procedur kontroli opracowanych pod jego egidą w dyrektywie Rady 95/21/WE z dnia 19 czerwca 1995 r. dotyczącej przestrzegania, w odniesieniu do żeglugi morskiej korzystającej ze wspólnotowych portów oraz żeglugi morskiej po wodach znajdujących się pod jurysdykcją państw członkowskich, międzynarodowych norm bezpieczeństwa statków i zapobiegania zanieczyszczeniom oraz pokładowych warunków życia i pracy (kontrola państwa portu) (Dz.U. L 157, s. 1), a ostatnio odniesienia zawarte w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/16/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie kontroli przeprowadzanej przez państwo portu (Dz.U. L 131, s. 57), zmienionej przez dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/38/WE z dnia 12 sierpnia 2013 r. (Dz.U. L 218, s. 1).

( 68 ) Zgodnie z preambułą wysokie umawiające się strony uznają, „że usunięcie istniejących przeszkód wymaga zgodnego działania w celu zagwarantowania [...] uczciwości w konkurencji”.

( 69 ) Zobacz wyrok z dnia 12 października 2004 r. w sprawie C-60/03 Wolff & Müller, Zb.Orz. s. I-9553, pkt 41.

( 70 ) W wielu państwach EOG nie ustanowiono w rzeczywistości płacy minimalnej obowiązującej na ich terytorium, poziom płac jest tam zatem zazwyczaj wyznaczany w drodze układów zbiorowych. Ponadto należy zauważyć, że w celu zapobiegania posługiwaniu się przez armatorów europejskich tanimi banderami wiele państw EOG wprowadziło tzw. rejestry międzynarodowe, takie jak, w przypadku Królestwa Norwegii, Norwegian International Ship Register (NIS), który pozwala na zatrudnianie jako członków personelu pokładowego obywateli państw trzecich, ale który gwarantuje, dzięki zawarciu układów zbiorowych zatwierdzonych przez ITF, poszanowanie przestrzegania uznanych za prawidłowe warunków płacowych (zob. A. Massuti, op.cit., s. 444). We Francji ustawa nr 2005–412 z dnia 3 maja 2005 r. ustanawiająca międzynarodowy rejestr francuski (JORF z 4 maja 2005 r., s. 7697), która została uznana za zgodną z konstytucją Republiki Francuskiej mocą decyzji Conseil constitutionnel nr 2005‑514 DC z dnia 28 kwietnia 2005 r., przewiduje, że personel pokładowy mający miejsce zamieszkania poza Francją, zatrudniony na pokładzie statków zarejestrowanych w międzynarodowym rejestrze francuskim, korzysta z zasad publicznego porządku społecznego, zgodnie z postanowieniami art. 6 konwencji rzymskiej oraz zobowiązań międzynarodowych i wspólnotowych Francji, i ustanawia gwarancje minimalne w zakresie wynagrodzenia i ochrony socjalnej. Rejestry międzynarodowe niemiecki i duński były badane pod kątem przepisów regulujących pomoc państwa w sprawach zakończonych wyrokami, odpowiednio, z dnia 17 marca 1993 r. w sprawach połączonych C-72/91 i C-73/91 Sloman Neptun, Rec. s. I-887; z dnia 9 lipca 2009 r. w sprawie C-319/07 P 3F przeciwko Komisji, Zb.Orz. I-5963; z dnia 24 stycznia 2013 r. w sprawie C‑646/11 P Falles Fagligt Forbund (3F) przeciwko Komisji. Wspólną cechą tych rejestrów międzynarodowych, które zapewniają przedsiębiorstwom transportu morskiego korzyści podatkowe i w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, jest to, że w odróżnieniu od tanich bander państwa zachowują kontrolę nad statkami zarejestrowanymi na ich terytorium. Zobacz A. Massuti, op.cit., s. 444.

( 71 ) Zobacz podobnie w szczególności ww. wyroki w sprawie Emsland-Stärke, pkt 54; a także w sprawie Agip Petroli, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 72 ) Te dwa elementy przesądzające o istnieniu nadużycia mają bowiem charakter kumulatywny, zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Emsland-Stärke, pkt 55.

( 73 ) Zobacz analogicznie ww. wyrok w sprawie Agip Petroli, pkt 23 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 74 ) Należy zauważyć, że w odpowiedzi na pisemne pytanie Trybunału na rozprawie Fonnship wskazała, że Sava Star był zarejestrowany w Panamie ze względów związanych z ograniczeniami w zakresie kabotażu morskiego w Norwegii, przy czym nie zostały przedstawione i poparte dowodami wyjaśnienia bardziej precyzyjne czy bardziej zrozumiałe. Tymczasem należy przypomnieć, że na mocy rozporządzenia nr 3577/92 włączonego do porozumienia o EOG [zob. decyzja nr 70/97 Wspólnego Komitetu EOG z dnia 4 października 1997 r. zmieniającą załącznik XIII (Transport) do Porozumienia EOG (Dz.U. 1998, L 30, s. 42)], swoboda świadczenia usług morskich w zakresie kabotażu morskiego znajduje zastosowanie wyłącznie do armatorów państw EOG, których statki są zarejestrowane i pływają pod banderą rzeczonego państwa. Trudno zatem zrozumieć twierdzenie, zgodnie z którym rejestracja Sava Star w Panamie mogła ułatwić kabotaż morski w Norwegii.

( 75 ) Zobacz analogicznie, na temat uwzględnienia więzi natury prawnej, ekonomicznej lub personalnej pomiędzy osobami zaangażowanymi w transakcję w celu ustalenia sztucznego charakteru warunków korzystania z prawa Unii, ww. wyroki: w sprawie Emsland-Stärke, pkt 58; w sprawie Słynczewa siła, pkt 40.

( 76 ) Dodam na wszelki wypadek, iż sytuacja ta nie należy do zakresu stosowania art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 4055/86, przynajmniej dlatego, że statek ten nie spełnia warunku rejestracji w państwie EOG, którego obywatelem jest właściciel statku.