—

w imieniu rządu niemieckiego przez M. Lummę oraz C. Blaschkego, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu duńskiego przez J. Beringa Liisberga oraz B. Weis Fogh, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu niderlandzkiego przez C. Wissels oraz M. de Gravego, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez I. Rao oraz J. Coppela, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Parlamentu Europejskiego przez E. Perilla, A. Auerspergera Maticia oraz U. Rössleina, działających w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Rady Unii Europejskiej przez M. Veigę oraz M. Simm, działające w charakterze pełnomocników,

—

w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez D. Maidani oraz F. Hoffmeistera, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wnioski o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni art. 12 WE i 39 WE oraz ważności art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniającej rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylającej dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, s. 77, oraz sprostowania Dz.U. 2004, L 229, s. 35, L 197, s. 34 oraz Dz.U. 2007, L 204, s. 28).

2

Wnioski te zostały przedstawione w ramach sporów pomiędzy A. Vatsourasem i J. Koupatantzem a Arbeitsgemeinschaft (ARGE) Nürnberg 900 (organem ds. zatrudnienia miasta Norymbergii 900, zwanym dalej „ARGE”) dotyczących cofnięcia świadczeń podstawowego zabezpieczenia dla poszukujących pracy, z których korzystali wyżej wymienieni.

3

Motywy 1 i 9 dyrektywy 2004/38 mają następujące brzmienie:

[…]

4

Artykuł 6 dyrektywy 2004/38 brzmi:

„1.   Przez okres nieprzekraczający trzech miesięcy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego bez wypełniania jakichkolwiek warunków i formalności innych niż wymóg posiadania ważnego dowodu tożsamości lub paszportu.

2.   Przepisy ust. 1 stosuje się również w odniesieniu do posiadających ważny paszport członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich, towarzyszących lub dołączających do obywatela Unii”.

5

Artykuł 7 dyrektywy 2004/38 stanowi:

„1.   Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:

[…]

3.   Do celów ust. 1 lit. a) obywatel Unii, który nie jest dłużej pracownikiem najemnym lub osobą pracującą na własny rachunek, zachowuje status pracownika najemnego lub osoby pracującej na własny rachunek w następujących okolicznościach:

[…]

[…]”.

6

Artykuł 14 tej dyrektywy przewiduje w szczególności:

„1.   Obywatele Unii i członkowie ich rodziny posiadają prawo pobytu przewidziane w art. 6 dopóty, dopóki nie staną się nieracjonalnym obciążeniem dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim.

2.   Obywatele Unii i członkowie ich rodziny posiadają prawo pobytu przewidziane w art. 7, 12 i 13 dopóty, dopóki spełniają warunki w nich określone.

[…]

4.   W drodze odstępstwa od ust. 1 i 2 oraz bez uszczerbku dla przepisów rozdziału VI, w żadnym wypadku środek wydalenia nie może być stosowany wobec obywateli Unii lub członków ich rodziny, jeżeli:

[…]

7

Zgodnie z art. 24 dyrektywy 2004/38:

„1.   Z zastrzeżeniem specjalnych przepisów wyraźnie określonych w traktacie i prawie wtórnym wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na podstawie niniejszej dyrektywy na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa członkowskiego w zakresie ustanowionym w traktacie. Korzystanie z tego prawa obejmuje członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i posiadają prawo pobytu lub stałego pobytu.

2.   W drodze odstępstwa od ust. 1 przyjmujące państwo członkowskie nie jest zobowiązane do przyznania uprawnienia do pomocy społecznej w ciągu pierwszych trzech miesięcy pobytu lub, w określonym przypadku, dłuższego okresu przewidzianego w art. 14 ust. 4 lit. b), ani nie jest zobowiązane — przed nabyciem prawa stałego pobytu — do udzielania pomocy dla pokrycia kosztów utrzymania w czasie studiów, włącznie z kształceniem zawodowym, w postaci stypendiów lub pożyczek studenckich, dla osób niebędących pracownikami najemnymi, osób pracujących na własny rachunek, osób, które zachowują ten status, i członków ich rodziny [osobom innym niż pracownicy najemni, osoby pracujące na własny rachunek, osoby, które zachowują ten status, i członkowie ich rodziny]”.

8

Paragraf 7 ust. 1 Sozialgesetzbuch Zweites Buch — Grundsicherung für Arbeitsuchende (Sozialgesetzbuch II, drugiej księgi niemieckiego kodeksu prawa socjalnego — podstawowe zabezpieczenie dla poszukujących pracy, zwanej dalej „SGB II”) stanowi:

„1.   Świadczenia zgodnie z tą księgą otrzymują osoby, które:

Wyłączeni są […]

2.   obcokrajowcy, których prawo pobytu wynika wyłącznie z celu poszukiwania pracy, członkowie ich rodzin, jak również osoby uprawnione do świadczeń na podstawie § 1 Asylbewerberleistungsgesetz (ustawy o świadczeniach dla ubiegających się o azyl). Przepisy dotyczące prawa pobytu pozostają nienaruszone”.

9

Zgodnie z § 23 ust. 3 Sozialgesetzbuch Zwölftes Buch — Sozialhilfe für Ausländerinnen und Ausländer (Sozialgesetzbuch XII, dwunastej księgi niemieckiego kodeksu prawa socjalnego — pomoc społeczna dla obcokrajowców) obcokrajowcy, którzy wjechali do kraju w celu uzyskania pomocy społecznej lub których prawo pobytu wynika wyłącznie z celu poszukiwania pracy, nie korzystają ze świadczeń pomocy społecznej.

10

Paragraf 1 wspomnianej ustawy o świadczeniach dla ubiegających się o azyl stanowi:

„1.   Zgodnie z niniejszą ustawą do świadczeń uprawnieni są obcokrajowcy, którzy faktycznie przebywają na terytorium federalnym i którzy

[…]”.

11

A. Vatsouras, urodzony w dniu 10 grudnia 1973 r., będący obywatelem greckim, przybył do Niemiec w marcu 2006 r.

12

W dniu 10 lipca 2006 r. wystąpił on do ARGE z wnioskiem o przyznanie świadczeń zgodnie z SGB II. Decyzją ARGE z dnia 27 lipca 2006 r. świadczenia te zostały mu przyznane do dnia 30 listopada 2006 r. Dochody uzyskiwane przez A. Vatsourasa z jego działalności zawodowej były odliczane od kwoty rozpatrywanych świadczeń, tak że kwota tych świadczeń wynosiła 169 EUR miesięcznie. Decyzją ARGE z dnia 29 stycznia 2007 r. przyznawanie tych świadczeń przedłużono do dnia 31 maja 2007 r.

13

Z upływem stycznia 2007 r. A. Vatsouras zakończył swoją działalność zawodową.

14

Decyzją z dnia 18 kwietnia 2007 r. ARGE cofnęła przyznane świadczenia ze skutkiem od dnia 30 kwietnia 2007 r. Sprzeciw wniesiony przez A. Vatsourasa od tej decyzji został oddalony decyzją ARGE z dnia 4 lipca 2007 r. z uzasadnieniem, że nie był on uprawniony do świadczeń na mocy § 7 ust. 1 zdanie drugie pkt 2 SGB II. Na tę decyzję A. Vatsouras wniósł skargę przed Sozialgericht Nürnberg (sąd socjalny w Norymberdze).

15

W międzyczasie, w dniu 4 czerwca 2007 r., A. Vatsouras ponownie podjął działalność zawodową, co uniezależniało go od pomocy społecznej.

16

J. Koupatantze, urodzony w dniu 15 maja 1952 r., jest obywatelem greckim.

17

Wjechał on do Niemiec w październiku 2006 r., a w dniu 1 listopada 2006 r. podjął pracę. Jego stosunek pracy zakończył się w dniu 21 grudnia tego samego roku wskutek wypowiedzenia przez pracodawcę z powodu braku zleceń.

18

W dniu 22 grudnia 2006 r. J. Koupatantze wystąpił do ARGE z wnioskiem o przyznanie świadczeń podstawowego zabezpieczenia dla poszukujących pracy zgodnie z SGB II. Decyzją ARGE z dnia 15 stycznia 2007 r. zostało mu przyznane świadczenie w wysokości 670 EUR miesięcznie do dnia 31 maja 2007 r. Jednakże decyzją z dnia 18 kwietnia 2007 r. ARGE cofnęła przyznane świadczenie ze skutkiem od dnia 28 kwietnia 2007 r.

19

Sprzeciw wniesiony przez J. Koupatantzego od tej decyzji został oddalony decyzją ARGE z dnia 11 maja 2007 r. z uzasadnieniem, że nie był on uprawniony do świadczeń na mocy § 7 ust. 1 zdanie drugie pkt 2 SGB II. Na tę decyzję J. Koupatantze wniósł skargę przed sąd krajowy.

20

Od dnia 1 czerwca 2007 r. J. Koupatantze ponownie podjął działalność zawodową, co uniezależniało go od pomocy społecznej.

21

W dniu 18 grudnia 2007 r. Sozialgericht Nürnberg postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

22

Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 7 kwietnia 2008 r. sprawy C-22/08 i C-23/08 zostały połączone do celów procedury pisemnej i ustnej, jak również wydania wyroku.

23

O ile zgodnie z podziałem kompetencji między sądami wspólnotowymi a krajowymi do sądu krajowego należy zasadniczo zbadanie, czy spełnione są przesłanki faktyczne wymagające zastosowania normy wspólnotowej w sprawie toczącej się przed tym sądem, o tyle Trybunał, orzekając w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, może w razie potrzeby dostarczyć wskazówek dla sądu krajowego w dokonywanej przez niego wykładni (zob. podobnie wyrok w sprawie C-424/97 Haim, Rec. s. I-5123, pkt 58).

24

Tak jak wynika z postanowienia odsyłającego, postawione pytania opierają się na założeniu, że w czasie wystąpienia okoliczności faktycznych spraw przed sądem krajowym A. Vatsouras i J. Koupatantze nie mieli statusu „pracowników” w rozumieniu art. 39 WE.

25

Sąd krajowy stwierdził, że „krótkotrwała, dorywcza” działalność zawodowa A. Vatsourasa „nie zapewniała mu środków do życia”, a działalność wykonywana przez J. Koupatantzego „trwała niewiele dłużej niż miesiąc”.

26

W tym względzie należy stwierdzić, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem pojęcie „pracownik” w rozumieniu art. 39 WE ma wymiar wspólnotowy i nie powinno być interpretowane zawężająco. Za „pracownika” należy uważać każdą osobę, która wykonuje czynności rzeczywiste i efektywne, przy czym bez znaczenia są czynności wykonywane na tak niewielką skalę, że można je jedynie uznać za marginalne i pomocnicze. Zgodnie z tym orzecznictwem cechą charakterystyczną stosunku pracy jest to, że przez pewien okres jedna osoba wykonuje świadczenia na rzecz innej osoby pod jej kierownictwem, w zamian za co otrzymuje wynagrodzenie (zob. w szczególności wyroki: z dnia 3 lipca 1986 r. w sprawie 66/85 Lawrie-Blum, Rec. s. 2121, pkt 16, 17; a także z dnia 11 września 2008 r. w sprawie C-228/07 Petersen, Zb.Orz. s. I-6989, pkt 45).

27

Ani ograniczona wysokość wynagrodzenia, ani pochodzenie środków, z których jest ono wypłacane, nie mogą mieć żadnego wpływu na status „pracownika” w rozumieniu prawa wspólnotowego (zob. wyroki: z dnia 31 maja 1989 r. w sprawie 344/87 Bettray, Rec. s. 1621, pkt 15; a także z dnia 30 marca 2006 r. w sprawie C-10/05 Mattern i Cikotic, Zb.Orz. s. I-3145, pkt 22).

28

Okoliczność, że dochody z pracy najemnej są niższe od minimum egzystencji, nie stoi na przeszkodzie uznaniu osoby ją wykonującej za „pracownika” w rozumieniu art. 39 WE (zob. wyroki: z dnia 23 marca 1982 r. w sprawie 53/81 Levin, Rec. s. 1035, pkt 15, 16; a także z dnia 14 grudnia 1995 r. w sprawie C-317/93 Nolte, Rec. s. I-4625, pkt 19), nawet jeśli dana osoba stara się uzupełnić to wynagrodzenie za pomocą innych środków utrzymania takich jak pomoc finansowa wypłacana z funduszy publicznych państwa członkowskiego (zob. wyrok z dnia 3 czerwca 1986 r. w sprawie 139/85 Kempf, Rec. s. 1741, pkt 14).

29

Ponadto jeśli chodzi o czas trwania wykonywanej działalności, okoliczność, że praca najemna jest krótkotrwała, nie może sama w sobie wykluczać jej z zakresu stosowania art. 39 WE (zob. wyroki: z dnia 26 lutego 1992 r. w sprawie C-3/90 Bernini, Rec. s. I-1071, pkt 16; z dnia 6 listopada 2003 r. w sprawie C-413/01 Ninni-Orasche, Rec. s. I-13187, pkt 25).

30

Wynika z tego, że niezależnie od ograniczonego poziomu wynagrodzenia i krótkotrwałości działalności zawodowej nie można wykluczyć, iż ta działalność w następstwie całościowej oceny rozpatrywanego stosunku pracy może być uznana przez władze krajowe za rzeczywistą i efektywną, co w rezultacie umożliwia przyznanie jej wykonawcy statusu „pracownika” w rozumieniu art. 39 WE.

31

Gdyby sąd krajowy doszedł do takiego wniosku w odniesieniu do działalności wykonywanych przez A. Vatsourasa i J. Koupatantzego, mogliby oni zachować status pracowników przez co najmniej sześć miesięcy, o ile przesłanki wymienione w art. 7 ust. 3 lit. c) dyrektywy 2004/38 zostałyby spełnione. Takich ustaleń faktycznych powinien dokonywać wyłącznie sąd krajowy.

32

W razie gdyby A. Vatsouras i J. Koupatantze zachowali status pracowników, mogliby mieć prawo do świadczeń określonych w SGB II zgodnie z art. 24 ust. 1 dyrektywy 2004/38 przez wspomniany okres co najmniej sześciu miesięcy.

33

Stawiając to pytanie, sąd krajowy dąży do ustalenia, czy art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 jest zgodny z art. 12 WE w związku z art. 39 WE.

34

Artykuł 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 ustanawia odstępstwo od zasady równego traktowania, z której korzystają obywatele Unii niebędący pracownikami najemnymi, osobami pracującymi na własny rachunek, osobami, które zachowują ten status, i członkami ich rodziny, a zamieszkujący na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego.

35

Zgodnie z tym przepisem przyjmujące państwo członkowskie nie jest zobowiązane do przyznania uprawnienia do świadczeń z pomocy społecznej, w tym poszukującym pracy przez dłuższy okres, podczas którego korzystają oni z prawa pobytu w tym państwie.

36

Obywatele państwa członkowskiego poszukujący pracy w innym państwie członkowskim podlegają zakresowi stosowania art. 39 WE i korzystają w związku z tym z prawa do równego traktowania, o którym mowa w art. 39 ust. 2 WE (wyrok z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C-258/04 Ioannidis, Zb.Orz. s. I-8275, pkt 21).

37

Ponadto biorąc pod uwagę ustanowienie obywatelstwa Unii oraz wykładnię prawa do równego traktowania przysługującego obywatelom Unii, nie można wyłączyć z zakresu stosowania art. 39 ust. 2 WE świadczenia pieniężnego mającego na celu ułatwienie dostępu do rynku pracy państwa członkowskiego (wyrok z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C-138/02 Collins, Rec. s. I-2703, pkt 63; ww. wyrok w sprawie Ioannidis, pkt. 33).

38

Jednakże państwa członkowskie mają prawo przyznać taki zasiłek dopiero w następstwie ustalenia, że istnieje rzeczywisty związek pomiędzy osobą poszukującą pracy a rynkiem pracy tego państwa (wyrok z dnia 11 lipca 2002 r. w sprawie C-224/98 D’Hoop, Rec. s. I-6191, pkt 38; ww. wyrok w sprawie Ioannidis, pkt 30).

39

Istnienie takiego związku można zweryfikować w szczególności poprzez stwierdzenie, że dana osoba przez odpowiednio długi okres rzeczywiście szukała pracy w odnośnym państwie członkowskim (ww. wyrok w sprawie Collins, pkt 70).

40

Wynika z tego, że obywatele państw członkowskich poszukujący pracy w innym państwie członkowskim, którzy wykazali rzeczywisty związek z rynkiem pracy tego państwa, mogą powoływać się na art. 39 ust. 2 WE, aby skorzystać z świadczenia pieniężnego mającego na celu ułatwienie dostępu do rynku zatrudnienia.

41

Do właściwych władz krajowych i w razie potrzeby do sądów krajowych należy stwierdzenie nie tylko istnienia rzeczywistego związku z rynkiem pracy, ale także przeanalizowanie elementów konstytutywnych wspomnianego świadczenia, w szczególności jego celu i warunków przyznania.

42

Tak jak podniósł rzecznik generalny w pkt 57 swojej opinii, cel świadczenia należy analizować, biorąc pod uwagę skutki tego świadczenia, nie zaś jego strukturę formalną.

43

Przesłanka taka jak zawarta w § 7 ust. 1 SGB II, dotycząca tego, że zainteresowany powinien być w stanie wykonywać działalność zawodową, mogłaby stanowić wskazówkę, że świadczenie ma na celu ułatwienie dostępu do zatrudnienia.

44

W każdym razie odstępstwo określone w art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 powinno być interpretowane w zgodzie z art. 39 ust. 2 WE.

45

Nie można uznawać za „pomoc społeczną” w rozumieniu art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 świadczeń pieniężnych, które niezależnie od ich kwalifikacji w ustawodawstwie krajowym mają na celu ułatwienie dostępu do rynku pracy.

46

W świetle powyższych rozważań należy odpowiedzieć, że w odniesieniu do prawa obywateli państwa członkowskiego poszukujących pracy w innym państwie członkowskim analiza pytania pierwszego nie wskazuje na żaden element, który miałby wpływ na ważność art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38.

47

Z uwagi na odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie drugie.

48

Stawiając to pytanie, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy art. 12 WE stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wyklucza obywateli państwa członkowskiego Unii Europejskiej z kręgu uprawnionych do świadczeń z zakresu pomocy społecznej, które są przyznawane nielegalnym imigrantom.

49

W pytaniu tym sąd krajowy odnosi się do przepisów ustawy o świadczeniach dla ubiegających się o azyl, której § 1 ust. 1 pkt 1 przewiduje, że obcokrajowcy, którzy faktycznie przebywają na terytorium Republiki Federalnej Niemiec, mają prawo do wspomnianych świadczeń od chwili, gdy posiadają zezwolenie na pobyt na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawie o azyl.

50

W rezultacie należy rozumieć postawione pytanie w ten sposób, że sąd krajowy dąży co do zasady do ustalenia, czy art. 12 WE stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wyklucza obywateli państw członkowskich z kręgu uprawnionych do świadczeń z zakresu pomocy społecznej, podczas gdy świadczenia te są przyznawane obywatelom państw trzecich.

51

Artykuł 12 akapit pierwszy WE zakazuje wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową w zakresie zastosowania traktatu WE i bez uszczerbku dla przepisów szczególnych, które on przewiduje.

52

Przepis ten dotyczy sytuacji wchodzących w zakres stosowania prawa wspólnotowego, w których obywatel państwa członkowskiego doświadcza traktowania dyskryminacyjnego względem obywateli innego państwa członkowskiego wyłącznie ze względu na swoją przynależność państwową, i nie ma zastosowania do przypadku ewentualnej różnicy w traktowaniu obywateli państw członkowskich i obywateli państw trzecich.

53

Z tego względu na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że art. 12 WE nie stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które wyklucza obywateli państw członkowskich z kręgu uprawnionych do świadczeń z zakresu pomocy społecznej przyznawanych obywatelom państw trzecich.

54

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny; dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż poniesione przez strony postępowania przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje: