Sprawa T‑113/07

Toshiba Corp.

przeciwko

Komisji Europejskiej

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek projektów odnoszących się do rozdzielnic z izolacją gazową – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG – Podział rynku – Prawo do obrony – Dowód naruszenia – Jednolite i ciągłe naruszenie – Grzywny – Waga i czas trwania naruszenia – Uzasadnienie – Kwota wyjściowa – Rok odniesienia

Streszczenie wyroku

1.      Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Dostęp do akt – Zakres – Nieprzekazanie dokumentu – Konsekwencje

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)

2.      Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Poszanowanie prawa do obrony – Przekazanie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów – Warunki – Granice

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)

3.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Dowód naruszenia – Pisemne zeznania pracowników spółki uczestniczącej w naruszeniu – Moc dowodowa – Ocena

(art. 81 ust. 1 WE)

4.      Prawo wspólnotowe – Zasady – Prawa podstawowe – Domniemanie niewinności – Procedura z zakresu konkurencji

(art. 6 ust. 2 UE; art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)

5.      Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Środek dowodowy – Posłużenie się zbiorem poszlak

(art. 81 ust. 1 WE)

6.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia między przedsiębiorstwami – Dowód naruszenia – Ocena mocy dowodowej poszczególnych dowodów – Kryteria

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53)

7.      Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji

(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 2002/C 45/03)

8.      Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Nienałożenie lub obniżenie grzywny w zamian za współpracę przedsiębiorstwa, któremu zarzucono naruszenie

(art. 81 ust. 1 WE; komunikat Komisji 2002/C 45/03, pkt 21)

9.      Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Porozumienia i uzgodnione praktyki stanowiące jednolite naruszenie – Pojęcie – Indywidualna odpowiedzialność przedsiębiorstw biorących udział w naruszeniu za jego całokształt – Przesłanki

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)

10.    Konkurencja – Postępowanie administracyjne – Decyzja Komisji stwierdzająca naruszenie – Ciężar udowodnienia naruszenia i czasu jego trwania spoczywający na Komisji – Zakres ciężaru dowodu

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1)

11.    Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga naruszenia – Naruszenie popełnione przez kilka przedsiębiorstw

(art. 81 ust. 1 WE; porozumienie EOG, art. 53 ust. 1; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2)

12.    Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Kryteria – Waga i czas trwania naruszenia – Uprawnienia dyskrecjonalne Komisji

(art. 81 ust. 1 WE; rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2, 3)

13.    Konkurencja – Grzywny – Kwota – Ustalenie – Przestrzeganie zasady równego traktowania

(rozporządzenie Rady nr 1/2003, art. 23 ust. 2; komunikat Komisji 98/C 9/03, pkt 1A)

1.      Prawo dostępu do akt wynikające z zasady poszanowania prawa do obrony oznacza, że w postępowaniu administracyjnym z zakresu stosowania reguł konkurencji Komisja powinna zapewnić zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość zapoznania się z wszystkimi dokumentami znajdującymi się w aktach dochodzenia, które mogą mieć znaczenie dla jego obrony. Dokumenty te obejmują zarówno dokumenty obciążające, jak i odciążające, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej innych przedsiębiorstw, dokumentów wewnętrznych Komisji oraz innych poufnych informacji.

Nieprzekazanie dokumentu, na którym Komisja oparła się w celu oskarżenia przedsiębiorstwa, stanowi naruszenie prawa do obrony jedynie w sytuacji, gdy zainteresowane przedsiębiorstwo wykaże, iż rozstrzygnięcie przyjęte przez Komisję w jej decyzji byłoby inne, gdyby niepodany do wiadomości dokument musiał zostać pominięty jako dowód.

Jeśli chodzi o niepodanie do wiadomości dokumentu odciążającego, zainteresowane przedsiębiorstwo musi wykazać jedynie, że jego nieujawnienie mogło, ze szkodą dla niego, mieć wpływ na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji. Wystarczy, że przedsiębiorstwo wykaże, iż mogło wykorzystać ten odciążający dokument w swej obronie, to znaczy, że gdyby miało możliwość powołania się na ten dokument w postępowaniu administracyjnym, mogłoby wskazać elementy, które nie były zgodne z wnioskami wyprowadzonymi na tym etapie przez Komisję, i w konsekwencji mogłoby w jakikolwiek sposób wpłynąć na ocenę dokonaną przez Komisję w decyzji – przynajmniej jeśli chodzi o wagę i czas trwania zachowania, które jest mu zarzucane – a w rezultacie na wysokość grzywny.

(por. pkt 41, 46, 47)

2.      W postępowaniu wszczętym w następstwie naruszenia reguł konkurencji dopiero na początku kontradyktoryjnego etapu postępowania administracyjnego zainteresowane przedsiębiorstwo, za pomocą pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, zostaje poinformowane o wszystkich istotnych okolicznościach, na których opiera się Komisja na tym etapie postępowania, i dopiero wówczas przedsiębiorstwu temu przysługuje prawo dostępu do akt sprawy, które to prawo ma na celu zagwarantowanie skutecznego wykonania prawa do obrony. W rezultacie odpowiedź innych przedsiębiorstw, które uczestniczyły w kartelu, na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie należy co do zasady do ogółu dokumentów akt dochodzenia, z którymi mogą zapoznać się strony.

Jednakże, jeżeli w celu ustalenia istnienia naruszenia w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE Komisja zamierza oprzeć się na fragmencie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączonym do takiej odpowiedzi dokumencie, inne przedsiębiorstwa biorące udział w tym postępowaniu powinny mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego. W takich okolicznościach dany fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do tej odpowiedzi dokument stanowi bowiem dowód obciążający przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w popełnieniu naruszenia.

Analogicznie, jeżeli fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do takiej odpowiedzi dokument może mieć znaczenie dla obrony przedsiębiorstwa, ponieważ umożliwia mu powołanie się na okoliczności, które nie są zgodne z wnioskami wyciągniętymi na tym etapie przez Komisję, stanowi on dowód odciążający. W takim wypadku zainteresowanemu przedsiębiorstwu należy umożliwić zapoznanie się z danym fragmentem lub dokumentem i wypowiedzenie się w ich przedmiocie.

(por. pkt 42–44)

3.      Pisemnych zeznań pracowników spółki sporządzonych pod jej kontrolą i przedstawionych dla celów jej obrony w ramach postępowania administracyjnego w przedmiocie naruszenia reguł konkurencji prowadzonego przez Komisję nie można zasadniczo uważać za dowody odrębne i niezależne od oświadczeń tej spółki. Z reguły bowiem stanowisko spółki dotyczące prawdziwości okoliczności zarzucanych jej przez Komisję opiera się przede wszystkim na wiedzy i opinii jej pracowników i kierownictwa.

(por. pkt 58)

4.      Istnienie wątpliwości po stronie sądu musi być rozstrzygane na korzyść przedsiębiorstwa będącego adresatem decyzji stwierdzającej naruszenie art. 81 ust. 1 WE. Sąd nie może zatem orzec, że Komisja wykazała w wymagany prawem sposób istnienie danego naruszenia, jeśli jego wątpliwości w tym względzie się utrzymują, zwłaszcza w ramach skargi o stwierdzenie nieważności decyzji nakładającej grzywnę.

W tej ostatniej sytuacji konieczne jest bowiem poszanowanie przewidzianej w szczególności w art. 6 ust. 2 europejskiej konwencji praw człowieka zasady domniemania niewinności, wchodzącej w skład praw podstawowych, które stanowią zasady ogólne prawa wspólnotowego. Zważywszy na charakter omawianych naruszeń oraz na charakter i surowość sankcji z nimi związanych, zasada domniemania niewinności znajduje zastosowanie w szczególności do postępowań w przedmiocie naruszenia obowiązujących przedsiębiorstwa reguł konkurencji, które mogą zostać zakończone orzeczeniem grzywien lub okresowych kar pieniężnych.

(por. pkt 79, 80)

5.      W dziedzinie konkurencji konieczne jest, by w celu wykazania istnienia naruszenia Komisja przedstawiła precyzyjne i spójne dowody. Niemniej nie każdy z dowodów dostarczonych przez Komisję musi koniecznie odpowiadać tym kryteriom w odniesieniu do każdego elementu naruszenia. Wystarczy, by wymogowi temu odpowiadał oceniany jako całość zbiór poszlak, na który powołuje się instytucja. Istnienie praktyki antykonkurencyjnej lub porozumienia antykonkurencyjnego może więc zostać wyprowadzone z szeregu zbieżnych zdarzeń i poszlak, które – analizowane łącznie – mogą stanowić, w braku innego spójnego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji.

Ponadto, jeśli Komisja opiera się wyłącznie na zachowaniu danych przedsiębiorstw na rynku, aby stwierdzić istnienie naruszenia art. 81 ust. 1 WE, wystarczy, że wspomniane przedsiębiorstwa wykażą istnienie okoliczności, które stawiają w innym świetle fakty ustalone przez Komisję i które pozwalają tym samym zastąpić innym przekonywającym wyjaśnieniem faktów wyjaśnienie, jakie Komisja przyjęła w celu stwierdzenia istnienia naruszenia reguł konkurencji. Reguła ta ma również zastosowanie w przypadku, kiedy dowody, na których opiera się Komisja, są niewystarczające. W takim wypadku owe dowody nie pozwalają bowiem na ustalenie wystąpienia naruszenia w sposób jednoznaczny i bez konieczności dokonywania interpretacji.

Natomiast wspomniana reguła nie ma zastosowania do wszystkich przypadków, w których naruszenie jest wykazane w drodze dedukcji jedynie na podstawie zbioru poszlak lub dowodów niemających formy dokumentu. Jeżeli chodzi bowiem o środki dowodowe, na które można powoływać się w celu wykazania naruszenia art. 81 WE, zasadą mającą pierwszeństwo w prawie wspólnotowym jest bowiem zasada swobodnego doboru środków dowodowych.

(por. pkt 81, 82, 85–87)

6.      W ramach postępowania w sprawie naruszenia art. 81 ust. 1 WE jedynym istotnym kryterium oceny mocy dowodowej poszczególnych dowodów jest ich wiarygodność. Zgodnie z ogólnymi regułami w dziedzinie dowodów wiarygodność i w konsekwencji moc dowodowa dokumentu zależy od jego pochodzenia, okoliczności, w jakich został sporządzony, jego adresata i treści.

Jeżeli chodzi o składane przez przedsiębiorstwa oświadczenia, szczególnie wysoka moc dowodowa może ponadto być przyznana oświadczeniom, które, po pierwsze, są wiarygodne, po drugie, są składane w imieniu przedsiębiorstwa, po trzecie, pochodzą od osób mających zawodowy obowiązek działania w interesie tego przedsiębiorstwa, po czwarte, są sprzeczne z interesem składającej je osoby, po piąte, pochodzą od bezpośredniego świadka opisanych w nich okoliczności i po szóste, zostały złożone na piśmie w sposób świadomy i po głębokim namyśle.

Natomiast oświadczenie przedsiębiorstwa, któremu zarzuca się udział w kartelu, a którego prawdziwość jest kwestionowana przez szereg innych przedsiębiorstw, którym zarzuca się udział w kartelu, nie może być uważane za stanowiące wystarczający dowód istnienia naruszenia popełnionego przez te ostatnie, jeżeli nie jest poparte innymi dowodami, przy czym wymagany stopień, w jakim musi być ono potwierdzone, może być niższy ze względu na wiarygodność omawianych oświadczeń.

(por. pkt 90–93)

7.      Nawet jeśli należy zasadniczo wykazywać pewną podejrzliwość w odniesieniu do dobrowolnych zeznań głównych uczestników niedozwolonego porozumienia ze względu na to, że uczestnicy ci mogą mieć tendencję do umniejszenia znaczenia swojego udziału w naruszeniu i wyolbrzymienia udziału pozostałych uczestników, pozostaje bezsporne, iż fakt wystąpienia o skorzystanie z zastosowania komunikatu w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli w celu uzyskania zwolnienia z grzywny lub zmniejszenia jej wysokości niekoniecznie musi stanowić zachętę do przedkładania nieprawdziwych dowodów dotyczących pozostałych uczestników kartelu. W istocie jakakolwiek próba wprowadzenia Komisji w błąd mogłaby podać w wątpliwość szczerość wnioskodawcy, jak również kompletność współpracy, a tym samym wystawić na niebezpieczeństwo szansę skorzystania przez niego w pełni z komunikatu w sprawie współpracy.

Co się tyczy szczególnego przypadku zeznań świadków, możliwe jest oczywiście, iż pracownicy przedsiębiorstwa, które wystąpiło o skorzystanie ze zwolnienia z grzywny, zobowiązani działać w jego interesie, podzielą wolę przedstawienia możliwie jak najwięcej dowodów obciążających, zwłaszcza jeśli uwzględni się również, że ich współpraca w ramach postępowania może mieć pozytywny wpływ na ich przyszłość zawodową. Niemniej jednak w takim wypadku zainteresowani pracownicy mają również świadomość, że przedstawienie nieprawdziwych dowodów może mieć negatywne konsekwencje, bardziej odczuwalne ze względu na istnienie wymogu potwierdzenia przez inne dowody.

(por. pkt 94, 111)

8.      Aby Komisja mogła obniżyć grzywnę zgodnie z pkt 21 komunikatu w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli, dane dowody muszą znacząco zwiększać wartość dowodów będących już w posiadaniu Komisji. W konsekwencji we wniosku o złagodzenie sankcji złożonym po wysłaniu odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo pragnące uzyskać obniżenie grzywny zasadnie może skoncentrować się na okolicznościach, które jego zdaniem nie zostały dotychczas ustalone w wymagany prawem sposób po to, by znacząco zwiększyć wartość dowodów. Okoliczność ta może tłumaczyć, dlaczego dane przedsiębiorstwo pomija fakty, które uważa za niewątpliwie ustalone przez inne wcześniej przekazane dowody.

Ponadto w świetle brzmienia pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy nie można wykluczyć, iż dostarczenie dowodów mających określoną moc dowodową, lecz dotyczących okoliczności faktycznych już ustalonych na podstawie innych dowodów, nie będzie prowadziło do zmniejszenia grzywny.

(por. pkt 146, 147)

9.      Porozumienia i uzgodnione praktyki wskazane w art. 81 ust. 1 WE i w art. 53 ust. 1 porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG) wynikają w sposób konieczny ze współdziałania wielu przedsiębiorstw będących współsprawcami naruszenia, których uczestnictwo może przybrać różne formy, zależnie, w szczególności, od cech szczególnych właściwego rynku i od pozycji każdego przedsiębiorstwa na tym rynku, od realizowanych celów i wybranych lub rozważanych sposobów ich osiągnięcia. Jednak sama okoliczność, że każde przedsiębiorstwo uczestniczy w naruszeniu w odpowiedniej dla siebie formie, nie wystarczy, by wyłączyć jego odpowiedzialność za całość naruszenia, łącznie z zachowaniami, które zostały w rzeczywistości dokonane przez pozostałe przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu, ale którym przyświeca ten sam cel lub które pociągają za sobą ten sam antykonkurencyjny skutek.

A zatem przedsiębiorstwo biorące udział w naruszeniu poprzez własne zachowania, które wchodzą w zakres pojęciowy porozumienia lub uzgodnionej praktyki mających antykonkurencyjny cel w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE lub art. 53 ust. 1 porozumienia EOG i przyczyniają się do realizacji naruszenia w całości, jest również odpowiedzialne, przez cały okres swojego udziału we wspomnianym naruszeniu, za zachowania pozostałych przedsiębiorstw mieszczące się w ramach tego samego naruszenia, jeżeli zostanie wykazane, że dane przedsiębiorstwo wiedziało o zachowaniach pozostałych uczestników noszących znamiona naruszenia lub mogło je rozsądnie przewidzieć i było gotowe do wzięcia na siebie związanego z tym ryzyka.

Jest tak w przypadku przedsiębiorstwa z państwa trzeciego, które odgrywało jedynie bierną rolę w ramach wspólnego uzgodnienia zastrzegającego przyznawanie określonych projektów w EOG producentom europejskim, jako że wiedziało ono o tym porozumieniu, a jego bierna rola nie była wynikiem dobrowolnego wyboru, lecz formy, w jakiej uczestniczyło w porozumieniu dotyczącym rynku EOG, ponieważ jego uczestnictwo było wstępną przesłanką umożliwienia przydzielania projektów w EOG europejskim producentom.

(por. pkt 218–222)

10.    Wymóg pewności prawa, z którego muszą korzystać podmioty gospodarcze, oznacza, że w sytuacji gdy ma miejsce spór w przedmiocie istnienia naruszenia reguł konkurencji, Komisja, na której spoczywa ciężar udowodnienia stwierdzonych przez nią naruszeń, przedstawia materiał dowodowy wykazujący w sposób wymagany prawem istnienie okoliczności faktycznych noszących znamiona naruszenia. Jeśli chodzi o zarzucany czas trwania naruszenia, ta sama zasada pewności prawa zobowiązuje Komisję – w przypadku braku materiału dowodowego potwierdzającego bezpośrednio czas trwania naruszenia – do przedstawienia przynajmniej dowodów odnoszących się do faktów wystarczająco zbliżonych w czasie, tak by można było rozsądnie przyjąć, że naruszenie to trwało nieprzerwanie między dwiema określonymi datami.

Ponadto okoliczność, że dowód istnienia ciągłego naruszenia nie został przedstawiony dla niektórych określonych okresów, nie stanowi przeszkody, by naruszenie to było postrzegane jako ciągłe w całościowym okresie dłuższym niż wspomniane okresy, gdy takie stwierdzenie opiera się na obiektywnych i zgodnych poszlakach. W przypadku naruszenia rozciągającego się na kilka lat okoliczność, że kartel ujawniał się w różnych okresach, z krótszymi lub dłuższymi przerwami, pozostaje bez wpływu na fakt jego istnienia, o ile poszczególne działania, które składają się na to naruszenie, służą osiągnięciu tego samego celu i wpisują się w ramy pojedynczego naruszenia o charakterze ciągłym.

(por. pkt 235, 236)

11.    Jeśli naruszenie art. 81 ust. 1 WE zostało popełnione przez kilka przedsiębiorstw, należy zbadać względną wagę udziału każdego z nich. Okoliczność, że przedsiębiorstwo nie uczestniczyło we wszystkich działaniach składających się na kartel lub że odgrywało nieznaczną rolę w działaniach, w których uczestniczyło, musi być uwzględniona przy ocenie wagi naruszenia i określaniu grzywny.

Co się tyczy w szczególności porozumienia, w ramach którego przedsiębiorstwa z państw trzecich zobowiązują się, że odstąpią od wejścia na rynek Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), natomiast europejskie przedsiębiorstwa dokonują rozdziału różnych projektów na tym rynku w drodze czynnych działań kartelowych, waga zachowania przedsiębiorstw z państw trzecich jest porównywalna z wagą zachowania europejskich przedsiębiorstw, ponieważ fakt nieuczestniczenia przez nie w przydzielaniu projektów w EOG nie stanowił rezultatu ich wyboru, lecz zwykłą konsekwencję charakteru ich uczestnictwa w takim porozumieniu.

(por. pkt 258, 260–262)

12.    W ramach postępowania w przedmiocie naruszenia art. 81 ust. 1 WE Komisja dysponuje zakresem uznania przy ustalaniu wysokości grzywien celem doprowadzenia do tego, aby zachowania przedsiębiorstw były zgodne z regułami konkurencji.

Kwota grzywny jest ustalana przez Komisję według wagi naruszenia oraz, w danym przypadku, według jego czasu trwania. Waga naruszenia powinna zostać określona na podstawie takich kryteriów jak szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst oraz odstraszające działanie grzywien. Należy brać pod uwagę elementy obiektywne, takie jak rodzaj oraz czas trwania zachowań antykonkurencyjnych, ich ilość oraz intensywność, wielkość rynku dotkniętego naruszeniem oraz pogorszenie gospodarczego porządku publicznego. Analiza powinna również uwzględniać relatywne znaczenie oraz udział w rynku odpowiedzialnych przedsiębiorstw, a także ewentualny powrót do popełnienia naruszenia.

(por. pkt 280, 281)

13.    Za każdym razem, gdy Komisja postanawia nałożyć grzywny na podstawie prawa konkurencji, ma ona obowiązek przestrzegania ogólnych zasad prawa, do których należy zasada równego traktowania, zgodnie z wykładnią nadaną jej przez sądy wspólnotowe. Zasada ta wymaga, by porównywalne sytuacje nie były traktowane w odmienny sposób oraz by odmienne sytuacje nie były traktowane w taki sam sposób, chyba że jest to obiektywnie uzasadnione.

A zatem w zakresie, w jakim celem określenia zależności między należnymi grzywnami należy oprzeć się na obrotach przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, konieczne jest ustalenie branego pod uwagę okresu, tak aby uzyskane obroty były porównywalne w największym możliwym stopniu. W tym względzie, jeżeli przy określaniu wartości sprzedaży światowej określonych przedsiębiorstw Komisja przyjmuje za podstawę różne lata i oblicza kwotę wyjściową grzywien podlegających nałożeniu na te przedsiębiorstwa za okres ich udziału w kartelu jako indywidualnych przedsiębiorstw na podstawie ich obrotów zrealizowanych w różnych latach, oznacza to, że Komisja nie traktuje tych przedsiębiorstw jednakowo. Jakkolwiek cel wskazany przez Komisję, który pozwala na porównanie zdolności do wywołania szkód w konkurencji przez akcjonariuszy posiadanej wspólnie spółki w czasie poprzedzającym jej utworzenie, jest zgodny z prawem, nie może on jednak uzasadniać nierównego traktowania, o ile okaże się, że Komisja mogła użyć innych metod, by osiągnąć zamierzony cel, nie traktując przedsiębiorstw w sposób nierówny w zakresie dotyczącym wyboru roku odniesienia.

(por. pkt 282, 283, 286, 287, 290–292)

WYROK SĄDU (druga izba)

z dnia 12 lipca 2011 r.(*)

Konkurencja – Porozumienia, decyzje i uzgodnione praktyki – Rynek projektów odnoszących się do rozdzielnic z izolacją gazową – Decyzja stwierdzająca naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG – Podział rynku – Prawo do obrony – Dowód naruszenia – Jednolite i ciągłe naruszenie – Grzywny – Waga i czas trwania naruszenia – Uzasadnienie – Kwota wyjściowa – Rok odniesienia

W sprawie T‑113/07

Toshiba Corp., z siedzibą w Tokio (Japonia), reprezentowana początkowo przez J. MacLennan, solicitor, adwokatów A. Schulza oraz J. Boruma, a następnie przez J. MacLennan oraz A. Schulza,

strona skarżąca,

przeciwko

Komisji Europejskiej, reprezentowanej początkowo przez F. Arbaulta oraz J. Samnaddę, a następnie przez X. Lewisa, a następnie przez J. Bourke’a oraz F. Ronkesa Agerbeeka oraz w końcu przez F. Ronkesa Agerbeeka oraz N. Khana, działających w charakterze pełnomocników,

strona pozwana,

mającej za przedmiot tytułem żądania głównego, stwierdzenie nieważności decyzji Komisji C(2006) 6762 wersja ostateczna z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie postępowania na podstawie art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38.899 – Rozdzielnice z izolacją gazową), w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżącej oraz tytułem żądania ewentualnego – wniosek o zmianę art. 1 i 2 wskazanej decyzji celem uchylenia albo obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżącą,

SĄD (druga izba),

w składzie: I. Pelikánová (sprawozdawca), prezes, K. Jürimäe i s. Soldevila Fragoso, sędziowie,

sekretarz: C. Kantza, administrator,

uwzględniając procedurę pisemną i po przeprowadzeniu rozprawy w dniu 11 grudnia 2009 r.,

wydaje następujący

Wyrok

 Okoliczności powstania sporu

1.     Skarżąca

1        Skarżąca, Toshiba Corp., jest japońską spółką działającą w różnych sektorach, w szczególności w dziedzinie rozdzielnic z izolacją gazową (zwanych dalej „RIG”). Pomiędzy październikiem 2002 r. a kwietniem 2005 r. jej działalność w dziedzinie RIG była wykonywana przez TM T & D Corp., spółkę posiadaną wspólnie w równych częściach wraz z Mitsubishi Electric Corp. (zwaną dalej „Melco”), rozwiązaną w 2005 r.

2.     Produkty

2        RIG są wykorzystywane do kontrolowania przepływu energii w sieciach elektroenergetycznych. Jest to ciężki sprzęt elektryczny stosowany jako główny komponent podstacji elektroenergetycznych. RIG są sprzedawane na całym świecie jako część składowa podstacji elektroenergetycznych „pod klucz” lub jako część zapasowa, którą należy zamontować w takiej podstacji.

3.     Postępowanie administracyjne

3        W dniu 3 marca 2004 r. ABB Ltd powiadomiła Komisję Wspólnot Europejskich o istnieniu praktyk antykonkurencyjnych w sektorze RIG, przedstawiając ustny wniosek o zwolnienie z grzywny zgodnie z komunikatem Komisji z dnia 19 lutego 2002 r. w sprawie zwolnienia z grzywien oraz zmniejszania grzywien w przypadkach karteli (Dz.U. 2002, C 45, s. 3, zwanym dalej „komunikatem w sprawie współpracy”).

4        Wniosek o zwolnienie z grzywien złożony przez ABB został uzupełniony uwagami ustnymi oraz dowodami z dokumentów. Wskutek owego wniosku w dniu 24 kwietnia 2004 r. Komisja wydała decyzję, na mocy której na rzecz ABB zostało udzielone warunkowe zwolnienie.

5        Na podstawie oświadczeń ABB Komisja wszczęła dochodzenie i w dniach 11 i 12 maja 2004 r. przeprowadziła kontrole w pomieszczeniach wielu spółek prowadzących działalność w sektorze RIG.

6        W dniu 20 kwietnia 2006 r. Komisja wydała pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, które doręczono 20 spółkom, w tym skarżącej. W dniach 18 i 19 lipca 2006 r. Komisja przeprowadziła przesłuchanie spółek, do których zostało skierowane pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.

4.     Zaskarżona decyzja

7        W dniu 24 stycznia 2007 r. Komisja wydała decyzję C(2006) 6762 wersja ostateczna dotyczącą postępowania na podstawie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38. 899 – Rozdzielnice z izolacją gazową) (zwaną dalej „zaskarżoną decyzją”).

8        W motywach 113–123 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała, że różne przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w kartelu, koordynowały przydział projektów RIG na szczeblu światowym, z wyjątkiem pewnych rynków, według ustalonych reguł, aby między innymi utrzymać limity odzwierciedlające w znacznym stopniu ich oszacowane historyczne udziały w rynku. Komisja uściśliła, że przydział projektów RIG był dokonywany na podstawie wspólnego limitu „japońskiego” i wspólnego limitu „europejskiego”, które miały być następnie rozdzielane odpowiednio przez japońskich producentów i europejskich producentów pomiędzy nimi. W porozumieniu podpisanym w Wiedniu w dniu 15 kwietnia 1988 r. (zwanym dalej „porozumieniem GQ”) ustalono reguły umożliwiające przydział projektów RIG bądź producentom japońskim, bądź producentom europejskim i zaliczanie ich wartości na poczet odpowiedniego limitu. Ponadto w motywach 124–132 zaskarżonej decyzji Komisja sprecyzowała, że różne przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w kartelu, zawarły niepisemne porozumienie (zwane dalej „wspólnym uzgodnieniem”), na którego podstawie projekty RIG w Japonii z jednej strony i w krajach będących europejskimi członkami kartelu z drugiej strony, określanych wspólnie jako „kraje macierzyste” projektów RIG, były zastrzeżone odpowiednio dla członków japońskich i członków europejskich karteli. Projekty RIG w „krajach macierzystych” nie były przedmiotem wymiany informacji pomiędzy dwiema grupami i nie były zaliczane na poczet odpowiednich limitów.

9        Porozumienie GQ zawierało również reguły odnoszące się do wymiany między dwiema grupami producentów informacji koniecznych do funkcjonowania kartelu, którą to wymianę zapewniali w szczególności sekretarze wspomnianych grup, do manipulowania odpowiednimi postępowaniami przetargowymi i do ustalania cen dla projektów RIG, które nie mogły zostać przydzielone. Zgodnie z załącznikiem 2 do porozumienia GQ miało ono zastosowanie do całego świata, z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, Kanady, Japonii i 17 krajów Europy Zachodniej. Ponadto na podstawie wspólnego uzgodnienia projekty RIG w krajach europejskich innych niż „kraje macierzyste” były również zastrzeżone dla grupy europejskiej, ponieważ producenci japońscy zobowiązali się, iż nie będą przedstawiać ofert w odniesieniu do projektów RIG w Europie.

10      Zdaniem Komisji rozdział projektów RIG między producentów europejskich był uregulowany w porozumieniu podpisanym także w Wiedniu w dniu 15 kwietnia 1988 r. i zatytułowanym „E‑Group Operation Agreement for GQ‑Agreement” (zwane dalej „porozumieniem EQ”). Komisja wskazała, że przydział projektów RIG w Europie odbywał się według tych samych reguł i procedur, co reguły i procedury regulujące przydział projektów RIG w innych krajach. W szczególności projekty RIG w Europie miały być również zgłaszane, rejestrowane, przydzielane, uzgadniane lub powinny były uzyskać minimalny poziom cenowy.

11      Na podstawie ustaleń faktycznych oraz ocen prawnych dokonanych w zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, iż uczestniczące przedsiębiorstwa naruszyły art. 81 WE i art. 53 Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (zwanego dalej „porozumieniem EOG”) i nałożyła na nie grzywny, których wysokość obliczono zgodnie z metodologią zawartą w wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien nakładanych na mocy art. 15 ust. 2 rozporządzenia nr 17 oraz art. 65 ust. 5 traktatu EWWiS (Dz.U. 1998, C 9, s. 3, zwanych dalej „wytycznymi w sprawie metody ustalania grzywien”), jak również w komunikacie w sprawie współpracy.

12      W art. 1 zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że skarżąca uczestniczyła w naruszeniu w okresie od dnia 15 kwietnia 1988 r. do dnia 11 maja 2004 r.

13      Z tytułu naruszeń wskazanych w art. 1 zaskarżonej decyzji na skarżącą została nałożona w art. 2 zaskarżonej decyzji grzywna w wysokości 90 900 000 EUR, przy czym 4,650 mln EUR z tej kwoty dotyczyło naruszenia popełnionego przez TM T & D i podlegało uiszczeniu solidarnie z Melco.

 Przebieg postępowania i żądania stron

14      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 18 kwietnia 2007 r. skarżąca wniosła niniejszą skargę. Odpowiedź na skargę i replika zostały złożone, odpowiednio, w dniach 27 sierpnia 2007 r. i 22 października 2007 r..

15      Pismem złożonym w sekretariacie Sądu w dniu 29 listopada 2007 r. skarżąca wniosła o wydanie wyroku zaocznego na podstawie art. 122 regulaminu postępowania przed Sądem. Decyzją drugiej izby Sądu z dnia 11 grudnia 2007 r. wniosek ten został oddalony.

16      Procedura pisemna została zakończona wraz ze złożeniem dupliki w dniu 17 grudnia 2007 r.

17      Na podstawie sprawozdania sędziego sprawozdawcy Sąd (druga izba) postanowił w dniu 22 września 2009 r. otworzyć procedurę ustną. Sąd, w ramach środków organizacji postępowania przewidzianych w art. 64 regulaminu postępowania przed Sądem, wezwał Komisję do złożenia określonych dokumentów oraz strony do wypowiedzenia się w przedmiocie znaczenia tych dokumentów w odniesieniu do argumentów dotyczących naruszenia prawa dostępu do akt sprawy. Sąd zadał również Komisji dwa pytania na piśmie, wzywając ją do udzielenia odpowiedzi podczas rozprawy.

18      W odpowiedzi na wezwanie Sądu w dniu 26 października 2009 r. Komisja przedstawiła odpowiednie dokumenty. Skarżąca przedstawiła uwagi w przedmiocie owych dokumentów w dniu 19 listopada 2009 r. W dniu 2 grudnia 2009 r. Komisja odpowiedziała na uwagi skarżącej.

19      Na rozprawie w dniu 11 grudnia 2009 r. wysłuchano wystąpień stron oraz ich odpowiedzi na zadane ustnie i pisemnie pytania Sądu.

20      Postanowieniem z dnia 11 czerwca 2010 r. Sąd wznowił procedurę ustną, wezwał Komisję do przedstawienia pewnych dokumentów w ramach środków dowodowych przewidzianych w art. 65 regulaminu postępowania przed Sądem i określił warunki zapoznania się z nimi przez skarżącą.

21      Komisja zastosowała się do tego środka dowodowego w wyznaczonym terminie.

22      Procedura ustna została zamknięta w dniu 28 lipca 2010 r.

23      W skardze strona skarżąca wnosi do Sądu o:

–        stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji;

–        tytułem żądania ewentualnego – stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżącej;

–        tytułem dalszego żądania ewentualnego – zmianę art. 1 i art. 2 zaskarżonej decyzji celem uchylenia albo znacznego obniżenia kwoty grzywny nałożonej na skarżącą;

–        obciążenie Komisji kosztami postępowania, w tym kosztami poniesionymi w związku z gwarancją bankową.

24      Na rozprawie skarżąca odstąpiła od pierwszego żądania skargi zmierzającego do stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w całości.

25      Komisja wnosi do Sądu o:

–        oddalenie skargi jako bezzasadnej;

–        obciążenie skarżącej kosztami postępowania.

 Co do prawa

26      Swą skargę skarżąca opiera na czterech zarzutach. Zarzut pierwszy dotyczy braku wykazania w zaskarżonej decyzji, w wymagany prawem sposób, istnienia wspólnego uzgodnienia. Zarzut drugi dotyczy braku udowodnienia przez Komisję istnienia jednolitego i ciągłego naruszenia. Zarzut trzeci dotyczy naruszenia przysługującego skarżącej prawa do obrony. Zarzut czwarty dotyczy niesłusznego nałożenia grzywny przez Komisję na skarżącą.

27      Komisja kwestionuje zasadność zarzutów podniesionych przez skarżącą.

28      Należy na wstępie wskazać, że skarżąca nie sprecyzowała, które z jej zarzutów zostały podniesione na poparcie różnych złożonych przez nią wniosków. W tym względzie należy stwierdzić, po pierwsze, że zarzuty pierwszy, drugi i trzeci zostały podniesione przez skarżącą na poparcie jej żądania stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w zakresie, w jakim owa decyzja jej dotyczy. Jeżeli jeden z tych zarzutów zostanie uwzględniony, należało będzie w zasadzie stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w całości w zakresie, w jakim dotyczy ona skarżącej. Po drugie, czwarty zarzut dotyczy wymierzenia grzywny nałożonej na skarżącą i jest w konsekwencji podniesiony przez nią na poparcie jej żądania uchylenia lub znaczącej obniżki kwoty nałożonej na nią grzywny.

1.     W przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności art. 1 i 2 zaskarżonej decyzji zakresie, w jakim dotyczą skarżącej

29      W związku z tym, że stwierdzenie nieważności zaskarżonej decyzji ze względu na naruszenie praw do obrony skarżącej czyniłoby zbędnym analizę owej decyzji pod kątem istoty sprawy, należy w pierwszej kolejności zbadać zarzut trzeci. W następnej kolejności należy zbadać zarzuty pierwszy i drugi.

 W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu przez Komisję prawa skarżącej do obrony

30      Skarżąca stoi na stanowisku, że jej prawo do obrony zostało naruszone. W ramach pierwszej części podnosi istotny błąd proceduralny w zakresie kwalifikacji naruszenia w sentencji zaskarżonej decyzji. W ramach drugiej części podnosi naruszenie prawa do dostępu do akt sprawy. W ramach trzeciej części zarzuca, że Komisja wypaczyła dowody znajdujące się w aktach sprawy.

31      Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 W przedmiocie części pierwszej, opartej na niewystarczającej kwalifikacji naruszenia w sentencji zaskarżonej decyzji

–       Argumenty stron

32      Zdaniem skarżącej w art. 1 sentencji zaskarżonej decyzji Komisja ograniczyła się do wymienienia udziału skarżącej w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk bez dokonania kwalifikacji naruszenia w świetle art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG, co stanowi istotny błąd proceduralny.

33      Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

34      Z artykułu 1 zaskarżonej decyzji wynika, że Komisja stwierdziła, iż zainteresowane spółki uczestniczyły w szeregu porozumień i uzgodnionych praktyk naruszających art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG w dziedzinie RIG i określiła odnośne okresy. Tym samym sentencja zaskarżonej decyzji nie określa, na czym polegały zarzucane porozumienia i praktyki.

35      Jednakże należy przypomnieć, że sentencję decyzji należy rozumieć w świetle motywów, które ją uzasadniają (wyrok Sądu z dnia 20 kwietnia 1999 r. w sprawach połączonych od T‑305/94 do T‑307/94, od T‑313/94 do T‑316/94, T‑318/94, T‑325/94, T‑328/94, T‑329/94 i T‑335/94 Limburgse Vinyl Maatschappij i in. przeciwko Komisji, zwany „wyrokiem w sprawie PVC II”, Rec. s. II‑931, pkt 761). W niniejszej sprawie streszczenie elementów ukaranego naruszenia zawiera w szczególności motyw 2 zaskarżonej decyzji, a szczegółowe ich przedstawienie znajduje się w innych jej motywach. W tych okolicznościach należy stwierdzić, że w świetle motywów uzasadniających sentencję Komisja dokonała wystarczająco precyzyjnej kwalifikacji naruszenia w sentencji zaskarżonej decyzji. A zatem niniejszą część zarzutu należy oddalić.

 W przedmiocie części drugiej, opartej na naruszeniu prawa do dostępu do akt

–       Argumenty stron

36      Skarżąca stoi na stanowisku, że Komisja nie zapewniła jej należytego dostępu do wszystkich dowodów, zarówno obciążających, jak i odciążających.

37      Co się tyczy dowodów obciążających, skarżąca podnosi, że miała tylko częściowo dostęp do odpowiedzi Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i nie miała dostępu do oświadczeń Fuji, mających jakoby popierać oświadczenia ABB, powołane w motywie 125 zaskarżonej decyzji. W konsekwencji stoi na stanowisku, że nie mogła się wypowiedzieć i nie była wysłuchana w zakresie tych dowodów, które tym samym – jej zdaniem – nie mogły być powołane w zaskarżonej decyzji.

38      Co się tyczy dowodów odciążających, skarżąca uściśla, że w zakresie, w jakim nie miała zapewnionego pełnego dostępu do akt, nie była w stanie ustalić, czy inne strony dostarczyły dodatkowych przekonywających dowodów. Stoi na stanowisku, że w każdym razie powinna była mieć możliwość zapoznania się z dodatkową odpowiedzią Hitachi Ltd na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, która stoi w sprzeczności z wnioskami zawartymi w zaskarżonej decyzji, a wyciągniętymi z oświadczeń Hitachi dotyczących księgowania. Wymienia również oświadczenia pracowników Melco i Hitachi, zaprzeczających istnieniu wspólnego porozumienia. Ponadto odnosi się do oświadczeń pana S., przedstawionych przez Arevę, które podobno podważają teorię dotyczącą czasu trwania porozumienia GQ.

39      Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

40      Poszanowanie prawa do obrony wymaga, aby osobie zainteresowanej stworzono w toku postępowania administracyjnego możliwość przedstawienia stanowiska na temat prawdziwości i znaczenia dla sprawy podnoszonych faktów i okoliczności, a także na temat dokumentów, którymi Komisja posłużyła się na poparcie swego twierdzenia istnienia naruszenia prawa konkurencji (wyrok Trybunału z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C‑204/00 P, C‑205/00 P, C‑211/00 P, C‑213/00 P, C‑217/00 P i C‑219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I‑123, pkt 66).

41      Prawo dostępu do akt wynikające z zasady poszanowania prawa do obrony oznacza, że Komisja powinna zapewnić zainteresowanemu przedsiębiorstwu możliwość zapoznania się z wszystkimi dokumentami znajdującymi się w aktach dochodzenia, które mogą mieć znaczenie dla jego obrony. Dokumenty te obejmują zarówno dokumenty obciążające, jak i odciążające, z zastrzeżeniem tajemnicy handlowej innych przedsiębiorstw, dokumentów wewnętrznych Komisji oraz innych poufnych informacji (ww. w pkt 40 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 68).

42      W związku z tym należy przypomnieć, że dopiero na początku kontradyktoryjnego etapu postępowania administracyjnego zainteresowane przedsiębiorstwo, za pomocą pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, zostaje poinformowane o wszystkich istotnych okolicznościach, na których opiera się Komisja na tym etapie postępowania, oraz że dopiero wówczas przedsiębiorstwu temu przysługuje prawo dostępu do akt sprawy, które to prawo ma na celu zagwarantowanie skutecznego wykonania prawa do obrony. W rezultacie odpowiedź innych przedsiębiorstw, które uczestniczyły w kartelu, na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie należy co do zasady do ogółu dokumentów akt dochodzenia, z którymi mogą zapoznać się strony (wyrok Sądu z dnia 30 września 2009 r. w sprawie T‑161/05 Hoechst przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II-3555, pkt 163).

43      Jednakże, jeżeli w celu ustalenia istnienia naruszenia w postępowaniu na podstawie art. 81 ust. 1 WE Komisja zamierza oprzeć się na fragmencie odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub na załączonym do takiej odpowiedzi dokumencie, inne przedsiębiorstwa biorące udział w tym postępowaniu powinny mieć możliwość wypowiedzenia się na temat takiego środka dowodowego. W takich okolicznościach dany fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do tej odpowiedzi dokument stanowi bowiem dowód obciążający przedsiębiorstwa, które uczestniczyły w popełnieniu naruszenia (zob. ww. w pkt 42 wyrok w sprawie Hoechst przeciwko Komisji, pkt 164 i przytoczone tam orzecznictwo). Przytoczone powyżej orzecznictwo ma w drodze analogii zastosowanie do art. 53 ust. 1 porozumienia EOG.

44      Analogicznie, jeżeli fragment odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów lub załączony do takiej odpowiedzi dokument może mieć znaczenie dla obrony przedsiębiorstwa, ponieważ umożliwia mu powołanie się na okoliczności, które nie są zgodne z wnioskami wyciągniętymi na tym etapie przez Komisję, stanowi on dowód odciążający. W takim wypadku zainteresowanemu przedsiębiorstwu należy umożliwić zapoznanie się z danym fragmentem lub dokumentem i wypowiedzenie się w ich przedmiocie.

45      Jednakże sam fakt, że inne przedsiębiorstwa wysunęły takie same argumenty jak zainteresowane przedsiębiorstwo i że w danym wypadku wykorzystały one większe środki na swoją obronę, nie wystarcza do uznania tych argumentów za dowody odciążające (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑43/02 Jungbunzlauer przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3435, pkt 353, 355).

46      Co się tyczy skutków dostępu do akt w braku poszanowania wskazanych reguł, nieprzekazanie dokumentu, na którym Komisja oparła się w celu oskarżenia przedsiębiorstwa, stanowi naruszenie prawa do obrony jedynie w sytuacji, gdy zainteresowane przedsiębiorstwo wykaże, iż rozstrzygnięcie przyjęte przez Komisję w jej decyzji byłoby inne, gdyby niepodany do wiadomości dokument musiał zostać pominięty jako dowód (ww. w pkt 40 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 71, 73).

47      Jeśli chodzi o niepodanie do wiadomości dokumentu odciążającego, zainteresowane przedsiębiorstwo musi wykazać jedynie, że jego nieujawnienie mogło, ze szkodą dla niego, mieć wpływ na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji. Wystarczy, że przedsiębiorstwo wykaże, iż mogło wykorzystać ten odciążający dokument w swej obronie, to znaczy, że gdyby miało możliwość powołania się na ten dokument w postępowaniu administracyjnym, mogłoby wskazać elementy, które nie były zgodne z wnioskami wyprowadzonymi na tym etapie przez Komisję, i w konsekwencji mogłoby w jakikolwiek sposób wpłynąć na ocenę dokonaną przez Komisję w decyzji – przynajmniej jeśli chodzi o wagę i czas trwania zachowania, które jest mu zarzucane – a w rezultacie na wysokość grzywny (ww. w pkt 40 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 74, 75).

48      Możliwość, że nieujawniony dokument mógł mieć wpływ na przebieg postępowania i treść decyzji Komisji, może być wykazana dopiero po wstępnym zbadaniu niektórych środków dowodowych, które wskazują, że w świetle tych środków dowodowych nieujawnione dokumenty mogły mieć znaczenie, którego nie należało lekceważyć (ww. w pkt 40 wyrok w sprawach połączonych Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 76).

49      W niniejszej sprawie należy na wstępie oddalić argumenty skarżącej dotyczące braku dostępu do całości akt posiadanych przez Komisję. Z orzecznictwa powołanego w pkt 41 powyżej wynika bowiem, że ochrona prawa do obrony zainteresowanych stron w postępowaniu administracyjnym nie oznacza, że musi być im zapewniony dostęp do całości akt sprawy.

50      Co się tyczy dowodów obciążających, należy zauważyć, że skarżąca nie uściśla, które z obciążających ją dowodów, wskazanych w zaskarżonej decyzji, miały być zawarte w części odpowiedzi Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, do której nie miała dostępu. Nie podaje ona również powodów, dla których dostęp wyłącznie do części tego dokumentu uniemożliwił jej ustosunkowanie się do oświadczeń Hitachi dotyczących księgowania, które stanowią zasadniczy dowód obciążający. W tych okolicznościach należy oddalić argument skarżącej oparty na częściowym dostępie do odpowiedzi Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.

51      Ponadto Komisja przyznaje, iż nie mogła oprzeć się na uwagach Fuji, które nie zostały przekazane skarżącej, w celu uzasadnienia postawionych jej zarzutów w zaskarżonej decyzji, jednakże zaprzecza, jakoby w rzeczywistości wykorzystała je jako dowody obciążające.

52      Należy jednak wskazać, że w motywach 125 i 255 zaskarżonej decyzji Komisja powołała się na dodatkowe uwagi Fuji, a w szczególności na uwagi przedstawione w dniu 21 listopada 2006 r. celem potwierdzenia wystąpienia wspólnego uzgodnienia.

53      W tych okolicznościach rozstrzygnięcie w przedmiocie argumentów skarżącej zależy od wyniku analizy zarzutu pierwszego, dotyczącego dowodu istnienia wspólnego uzgodnienia. Jeżeli bowiem zostanie stwierdzone, iż istnienie wspomnianego uzgodnienia zostało wykazane w wymagany prawem sposób nawet po nieuwzględnieniu jako dowodów obciążających uwag Fuji, należało będzie oddalić twierdzenia skarżącej. Natomiast jeżeli stwierdzone zostanie, iż rzeczone uwagi stanowią niezbędną podstawę dla ustaleń poczynionych w zaskarżonej decyzji odnośnie do istnienia wspólnego uzgodnienia, argument skarżącej będzie należało uwzględnić i w związku z tym stwierdzić nieważność zaskarżonej decyzji w zakresie dotyczącym skarżącej.

54      Co się tyczy dowodów odciążających, Sąd zażądał od Komisji przedstawienia całości dokumentów określonych przez skarżącą z minimalną precyzją. Ponieważ żądanie skierowane do Komisji zostało oparte na wskazówkach dostarczonych przez samą skarżącą, należy oddalić jej żądanie zawarte w jej uwagach z dnia 19 listopada 2009 r., w którym domaga się udostępnienia jej przez Komisję wszystkich dokumentów przedstawionych w odpowiedzi na analogiczne żądania skierowane przez Sąd w sprawach T‑112/07 Hitachi i in. przeciwko Komisji i T‑133/07 Mitsubishi Electric przeciwko Komisji.

55      Co się tyczy różnych dokumentów przedstawionych przez Komisję w niniejszej sprawie, należy po pierwsze wskazać, że w przeciwieństwie do twierdzeń skarżącej dodatkowa odpowiedź Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie podważa treści oświadczeń tej spółki dotyczących mechanizmu informowania i księgowania. We wskazanej odpowiedzi dodatkowej Hitachi ograniczyła się do zakwestionowania dokonanej przez Komisję interpretacji owych oświadczeń, w szczególności w zakresie dotyczącym ich znaczenia jako dowodów wspólnego uzgodnienia i wystąpienia jednolitego naruszenia obejmującego zarówno wspólne uzgodnienie, jak również porozumienie GQ. Tymczasem argumentacja ta została już przedstawiona przez Hitachi w ramach fragmentu jej pierwszej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, który został przekazany skarżącej przez Komisję. W konsekwencji dodatkowa odpowiedź Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów nie może być uznana za dowód odciążający, którego przekazanie mogło mieć wpływ na przebieg postępowania i treść zaskarżonej decyzji.

56      Należy również stwierdzić, że skarżąca niesłusznie skarży się w swoich uwagach z dnia 19 listopada 2009 r., iż na skutek wezwania Sądu skierowanego do Komisji uzyskała tylko dostęp do części dodatkowej odpowiedzi Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów. Udostępnienie części wspomnianego dokumentu wynika z faktu, że w swoich pismach skarżąca określiła go jako potencjalny dowód odciążający wyłącznie w zakresie, w jakim dotyczy mechanizmu informowania i księgowania.

57      Po drugie, należy zauważyć, że w pisemnych oświadczeniach, przedstawionych w listopadzie 2006 r., pracownicy Melco i Hitachi zaprzeczają istnieniu wspólnego uzgodnienia i związanych z nim rozmów oraz wspominają o wystąpieniu „dużych” przeszkód w wejściu na rynek europejski. Ponadto jeden ze świadków Melco zauważa, że Fuji nie uczestniczyło w negocjacjach poprzedzających podpisanie porozumienia GQ, natomiast drugi twierdzi, że jego zdaniem wykluczenie pewnych państw europejskich z zakresu zastosowania porozumienia GQ związane było z ryzykiem zastosowania prawa konkurencji. Świadkowie Hitachi wskazali szczegóły dotyczące propozycji spółki Alstom w przedmiocie porozumienia pomiędzy producentami europejskimi i japońskimi, przedstawionej w lipcu 2002 r., i dotyczące odrzucenia tej propozycji przez Hitachi.

58      W tym względzie należy wskazać, że że pisemnych zeznań pracowników spółki sporządzonych pod jej kontrolą i przedstawionych dla celów jej obrony w ramach postępowania administracyjnego nie można zasadniczo uważać za dowody odrębne i niezależne od oświadczeń tej spółki. Z reguły bowiem stanowisko spółki dotyczące prawdziwości okoliczności zarzucanych jej przez Komisję opiera się przede wszystkim na wiedzy i opinii jej pracowników i kierownictwa.

59      Ponadto w toku postępowania administracyjnego skarżąca sama zakwestionowała wystąpienie wspólnego uzgodnienia i związanych z nim rozmów oraz podniosła wystąpienie „dużych” przeszkód w wejściu na rynek europejski. W konsekwencji okoliczność, że inne spółki podniosły te argumenty, nie może być uznana za dowód odciążający.

60      Podobnie szczegóły propozycji Alstom, przedstawionej w lipcu 2002 r., zostały ujawnione w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów, podczas gdy nieuczestniczenie Fuji w negocjacjach związanych z porozumieniem GQ jest wspomniane w zeznaniu pana M., a skarżąca nie zaprzecza, iż miała do niego dostęp. W związku z tym owe dowody nie stanowią dowodów odciążających.

61      Natomiast nie wynika z tego, by argument dotyczący powodu, dla którego niektóre kraje europejskie zostały wykluczone z zakresu zastosowania porozumienia GQ został podniesiony przez skarżącą, ani że miała ona dostęp do dokumentu, który by go powtarzał. Tym samym określony fragment zeznania jednego z pracowników Melco można by uznać za dowód odciążający. Jednakże chodzi o oświadczenie, które zostało złożone przez pracownika jednego z przedsiębiorstw uczestniczących w porozumieniu, w którym ten pracownik ogranicza się do niczym niepopartego zaprzeczania istnieniu zachowania naruszającego. W tych okolicznościach nie należy przyjmować, że udostępnienie tego dowodu mogło mieć wpływ na przebieg postępowania i treść zaskarżonej decyzji.

62      Po trzecie, należy zauważyć, że skarżąca sama przyznaje w swoich uwagach z dnia 19 listopada 2009 r., że oświadczenia pana S., przedstawione przez Arevę, potwierdzają jej własną argumentację w przedmiocie rzekomego zawieszenia wykonania porozumienia GQ w okresie od 1999 r. do 2002 roku. Podobnie, w przeciwieństwie do twierdzeń skarżącej, argument, zgodnie z którym konieczne było skontaktowanie się z TM T & D w 2002 r. w celu rozwiązania działalności kartelu został przedstawiony w nocie wyjaśniającej Arevy, dotyczącej funkcjonowania porozumienia, do której skarżąca miała dostęp.

63      Jedynym potencjalnie odciążającym dowodem zawartym w oświadczeniach pana s. jest twierdzenie, że porozumienie GQ nie mogło funkcjonować bez uczestniczenia w nim równie dużego producenta, jakim jest Siemens. Jednakże to twierdzenie, które pochodzi od pracownika przedsiębiorstwa, któremu zarzucane jest uczestnictwo w naruszeniu, nie jest niczym poparte i zaprzeczają mu zarówno oświadczenia innych przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym porozumieniu oraz dowody z dokumentów, zebrane przez Komisję i przedstawione w motywach 191–198 zaskarżonej decyzji. Tym samym udostępnienie tego dowodu nie mogło mieć wpływu na przebieg postępowania i treść zaskarżonej decyzji.

64      Mając na uwadze powyższe, należy odrzucić argumenty skarżącej dotyczące dostępu do dokumentów odciążających. Jednakże, jak wynika z pkt 53 powyżej, rozstrzygnięcie w przedmicie niniejszej części uzależnione jest od wyników badania argumentów przedstawionych przez skarżącą w ramach pierwszego zarzutu.

 W przedmiocie części trzeciej, opartej na wypaczeniu dowodów

–       Argumenty stron

65      Skarżąca stoi na stanowisku, że Komisja wypaczyła dowody znajdujące się w aktach i tym samym naruszyła zarówno jej prawo do obrony, jak i obowiązek badania sprawy bezstronnie i z należytą starannością.

66      Zdaniem skarżącej, po pierwsze, w przeciwieństwie do tego, co zostało stwierdzone w motywie 255 zaskarżonej decyzji, przedsiębiorstwo należące do tej samej grupy, do której należy VA TECH Transmission & Distribution GmbH & Co. KEG (zwana dalej „VA TECH”), nie milczało w kwestii istnienia wspólnego uzgodnienia, ale na rozprawie wyraźnie mu zaprzeczyło.

67      Po drugie, skarżąca kwestionuje, jakoby na rozprawie nie była w stanie odpowiedzieć na pytania dotyczące projektów księgowanych w limitach przewidzianych przez porozumienie GQ oraz listy projektów, o których rzekomo poinformowano, dostarczonej przez ABB. Dodaje, opierając się na wyciągu z protokołu rozprawy, że odpowiedziała, iż nie wiedziała o księgowaniu.

68      Po trzecie, skarżąca twierdzi, że w zaskarżonej decyzji Komisja niesłusznie stwierdziła, iż skarżąca potwierdziła, że porozumienie GQ trwało po 24 kwietnia 1999 r., podczas gdy skarżąca zawsze podnosiła, że porozumienie na skalę światową zostało zakończone po tym, jak wycofały się z niego Siemens i Hitachi.

69      Po czwarte, w przeciwieństwie do twierdzeń Komisji zawartych w motywie 306 zaskarżonej decyzji skarżąca podnosi, że nie poparła oświadczeń Hitachi dotyczących istnienia mechanizmu informowania i zaprzeczyła zarówno istnieniu informowania, jak i księgowania.

70      Po piąte, skarżąca podnosi, że w zakresie, w jakim nie miała dostępu do oświadczeń innych stron, na których Komisja oparła swoje wnioski, nie może wykluczyć, że treść tych oświadczeń również została przeinaczona w zaskarżonej decyzji, co zresztą jest bardzo prawdopodobne, uwzględniając powyżej podniesione zarzuty.

71      Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

72      Z jednej strony należy zauważyć, że zasada poszanowania prawa do obrony, której treść została przypomniana w pkt 40 powyżej, może zostać naruszona z powodu przeinaczenia faktów wyłącznie w przypadku uniemożliwienia zainteresowanej stronie zrozumienia treści zarzutów przyjętych przez Komisję lub oceny dowodów podniesionych na ich poparcie.

73      W niniejszej sprawie skarżąca nie precyzuje, w jakim zakresie rzekome przeinaczenie faktów, jakiego dopuściła się Komisja, utrudniło jej obronę.

74      Należy zatem oddalić część zarzutu opartą na naruszeniu zasady poszanowania praw do obrony.

75      Z drugiej strony obowiązek rozpatrywania sprawy bezstronnie i z należytą starannością, który wchodzi w zakres zasady dobrej administracji, zostaje naruszony za każdym razem, kiedy jakiś fakt zostaje przeinaczony. Jednakże takie naruszenie pozwala przyjąć niezgodność z prawem zaskarżonej decyzji wyłącznie w zakresie, w jakim Komisja nie mogłaby dojść do takich samych wniosków, gdyby właściwie zinterpretowała okoliczności faktyczne sprawy.

76      W powyższych okolicznościach interpretacja różnych faktów, które jakoby miały zostać przeinaczone, oraz skutki ewentualnie stwierdzonych wypaczeń zostaną zbadane w ramach zarzutów skarżącej podważających określone okoliczności faktyczne.

77      Wziąwszy pod uwagę powyższe, należy oddalić trzecią część trzeciego zarzutu.

 W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na braku wykazania przez Komisję w wymagany prawem sposób istnienia wspólnego uzgodnienia

78      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem na Komisji spoczywa obowiązek udowodnienia stwierdzonych przez nią naruszeń oraz przedstawienia środków dowodowych pozwalających wykazać w sposób wymagany prawem występowanie okoliczności stanowiących naruszenie (zob. wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawach połączonych T‑44/02 OP, T‑54/02 OP, T‑56/02 OP, T‑60/02 OP i T‑61/02 OP Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑3567, pkt 59 i przytoczone tam orzecznictwo).

79      W tym kontekście istnienie wątpliwości po stronie sądu musi być rozstrzygane na korzyść przedsiębiorstwa będącego adresatem decyzji stwierdzającej naruszenie. Sąd nie może zatem orzec, że Komisja wykazała w wymagany prawem sposób istnienie danego naruszenia, jeśli jego wątpliwości w tym względzie się utrzymują, zwłaszcza w ramach skargi o stwierdzenie nieważności decyzji nakładającej grzywnę (ww. w pkt 78 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 60).

80      W tej ostatniej sytuacji konieczne jest bowiem poszanowanie przewidzianej w szczególności w art. 6 ust. 2 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. zasady domniemania niewinności, wchodzącej w skład praw podstawowych, które stanowią zasady ogólne prawa wspólnotowego. Zważywszy na charakter omawianych naruszeń oraz na charakter i surowość sankcji z nimi związanych, zasada domniemania niewinności znajduje zastosowanie w szczególności do postępowań w przedmiocie naruszenia obowiązujących przedsiębiorstwa reguł konkurencji, które mogą zostać zakończone orzeczeniem grzywien lub okresowych kar pieniężnych (zob. ww. w pkt 78 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 61 i przytoczone tam orzecznictwo).

81      Tak więc konieczne jest, by w celu wykazania istnienia naruszenia Komisja przedstawiła precyzyjne i spójne dowody. Należy jednak podkreślić, że nie każdy z dowodów dostarczonych przez Komisję musi koniecznie odpowiadać tym kryteriom w odniesieniu do każdego elementu naruszenia. Wystarczy, by wymogowi temu odpowiadał oceniany jako całość zbiór poszlak, na który powołuje się instytucja (zob. ww. w pkt 78 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 62, 63 i przytoczone tam orzecznictwo).

82      Ponadto biorąc pod uwagę fakt, że zakaz porozumień antykonkurencyjnych jest powszechnie znany, nie można wymagać od Komisji, by przedstawiła dokumenty poświadczające w wyraźny sposób nawiązanie kontaktu między omawianymi podmiotami gospodarczymi. Fragmentaryczne i pojedyncze dane, którymi mogła dysponować Komisja, muszą w każdym razie móc być uzupełnione wnioskowaniem pozwalającym na odtworzenie istotnych okoliczności. Istnienie praktyki antykonkurencyjnej lub porozumienia antykonkurencyjnego może więc zostać wyprowadzone z szeregu zbieżnych zdarzeń i poszlak, które – analizowane łącznie – mogą stanowić, w braku innego spójnego wytłumaczenia, dowód naruszenia reguł konkurencji (zob. ww. w pkt 78 wyrok w sprawach połączonych Dresdner Bank i in. przeciwko Komisji, pkt 64, 65 i przytoczone tam orzecznictwo).

83      Skarżąca podnosi w tym względzie, że brak jest uzasadnienia dla stosowania łagodniejszych zasad dowodowych w związku z trudnościami, jakie napotyka Komisja przy próbie wykazania naruszenia. Jej zdaniem, po pierwsze, rozporządzenie Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 [WE] i 82 [WE] (Dz.U. L 1, s. 1) wzmocniło uprawnienia Komisji w tym zakresie. Po drugie, w niniejszej sprawie Komisja, dzięki swojemu programowi współpracy, uzyskała dużą ilość dowodów. Po trzecie, w związku z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, w wielu komputerach istnieją liczne kopie dokumentów dotyczących członków porozumienia. Zdaniem skarżącej dokumenty te można łatwo odszukać i zidentyfikować, a ich treść odtworzyć, nawet jeśli zostały wcześniej skasowane.

84      Powyższe argumenty skarżącej nie mogą jednak zostać uwzględnione. Po pierwsze, o ile z motywu 25 rozporządzenia nr 1/2003 wynika, że wzmocnienie uprawnień Komisji ma na celu w szczególności umożliwienie wykrycia naruszeń art. 81 WE, o tyle to wzmocnienie samo w sobie nie gwarantuje, że w danym przypadku łatwiej będzie Komisji zebrać dowody. Po drugie, to samo stwierdzenie ma zastosowanie do programu współpracy. Aby wskazówki uzyskane od zainteresowanych przedsiębiorstw mogły zostać skutecznie powołane przez Komisję jako dowody naruszenia, muszą one w każdym razie spełniać podlegające zastosowaniu kryteria orzecznictwa. A zatem samo istnienie wniosku o złagodzenie sankcji nie ułatwia koniecznie zadania Komisji. Po trzecie, przeciwwagą dla dużej ilości plików informatycznych są środki techniczne, przedsięwzięte w tym względzie przez członków kartelu. W niniejszej sprawie, jak wynika z motywów 173–175 zaskarżonej decyzji, strony szyfrowały właściwe dokumenty za pomocą narzędzi informatycznych, a w celu prowadzenia korespondencji dotyczącej działań stanowiących naruszenie, korzystały z anonimowych skrzynek eletronicznych. Z jednej strony nie zostało ustalone, że skarżąca systematycznie odmawiała przystąpienia do tych działań, ponieważ dokumenty akt nie wspominają o utrzymującym się sprzeciwie z jej strony. Z drugiej strony z tych samych dowodów wynika, że kiedy skarżąca nie korzystała z szyfrowania i anonimowych skrzynek elektronicznych, komunikacja z nią odbywała się telefonicznie lub telefaksem, a nie za pomocą poczty elektronicznej lub innej formy wymiany plików informatycznych.

85      Ponadto, jeśli Komisja opiera się wyłącznie na zachowaniu danych przedsiębiorstw na rynku, aby stwierdzić istnienie naruszenia, wystarczy, że wspomniane przedsiębiorstwa wykażą istnienie okoliczności, które stawiają w innym świetle fakty ustalone przez Komisję i które pozwalają tym samym zastąpić innym przekonywającym wyjaśnieniem faktów wyjaśnienie, jakie Komisja przyjęła w celu stwierdzenia istnienia naruszenia wspólnotowych reguł konkurencji (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawach połączonych T‑67/00, T‑68/00, T‑71/00 i T‑78/00 JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑2501, pkt 186 i przytoczone tam orzecznictwo).

86      Jak podnosi skarżąca, ta reguła ma również zastosowanie w przypadku, kiedy dowody, na których opiera się Komisja, są niewystarczające. W takim wypadku owe dowody nie pozwalają bowiem na ustalenie wystąpienia naruszenia w sposób jednoznaczny i bez konieczności dokonywania interpretacji (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 12 września 2007 r. w sprawie T‑36/05 Coats Holdings i Coats przeciwko Komisji, niepublikowany w Zbiorze, pkt 74).

87      Natomiast, w przeciwieństwie do twierdzeń skarżącej, regułą ta nie ma zastosowania we wszystkich przypadkach, w których naruszenie jest wykazane w drodze dedukcji jedynie na podstawie zbioru poszlak lub dowodów niemających formy dokumentu. Jeżeli chodzi bowiem o środki dowodowe, na które można powoływać się w celu wykazania naruszenia art. 81 WE, zasadą mającą pierwszeństwo w prawie wspólnotowym jest bowiem zasada swobodnego doboru środków dowodowych (wyrok Sądu z dnia 8 lipca 2004 r. w sprawie T‑50/00 Dalmine przeciwko Komisji, Zb. Orz. s. II‑2395, pkt 72). Przytoczone wyżej orzecznictwo ma w drodze analogii zastosowanie do art. 53 porozumienia EOG.

88      W konsekwencji nawet jeżeli okoliczności powołane przez skarżącą, o ile zostaną wykazane, mogą okazać się istotne w ramach całościowej oceny zbioru poszlak, na jakich opiera się Komisja, to jednak nie umożliwiają one same w sobie zainteresowanemu przedsiębiorstwu podważenia twierdzeń Komisji poprzez przedstawienie alternatywnego wytłumaczenia okoliczności faktycznych.

89      Ponadto w tym względzie żaden przepis ani żadna ogólna zasada prawa wspólnotowego nie zakazuje Komisji wykorzystania przeciwko przedsiębiorstwu oświadczeń innych przedsiębiorstw oskarżanych o uczestnictwo w kartelu. Gdyby tak nie było, ciężar dowodu zachowań sprzecznych z art. 81 WE, który spoczywa na Komisji, byłby nie do udźwignięcia i nie do pogodzenia z misją nadzoru właściwego stosowania tych przepisów (ww. w pkt 85 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 192). Przytoczone wyżej orzecznictwo ma w drodze analogii zastosowanie do art. 53 porozumienia EOG.

90      Jednakże oświadczenie przedsiębiorstwa, któremu zarzuca się udział w kartelu, a którego prawdziwość jest kwestionowana przez szereg innych przedsiębiorstw, którym zarzuca się udział w kartelu, nie może być uważane za stanowiące wystarczający dowód istnienia naruszenia popełnionego przez te ostatnie, jeżeli nie jest poparte innymi dowodami, przy czym wymagany stopień, w jakim musi być ono potwierdzone, może być niższy ze względu na wiarygodność omawianych oświadczeń (ww. w pkt 85 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 219, 220).

91      Co się tyczy mocy dowodowej różnych środków dowodowych, jedynym kryterium oceny przedstawionych dowodów jest ich wiarygodność (ww. w pkt 87 wyrok w sprawie Dalmine przeciwko Komisji, pkt 72).

92      Zgodnie z ogólnymi regułami w dziedzinie dowodów wiarygodność i w konsekwencji moc dowodowa dokumentu zależy od jego pochodzenia, okoliczności, w jakich został sporządzony, jego adresata i treści (wyrok Sądu z dnia 15 marca 2000 r. w sprawach połączonych T‑25/95, T‑26/95, od T‑30/95 do T‑32/95, od T‑34/95 do T‑39/95, od T‑42/95 do T‑46/95, T‑48/95, od T‑50/95 do T‑65/95, od T‑68/95 do T‑71/95, T‑87/95, T‑88/95, T‑103/95 i T‑104/95 Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑491, pkt 1053, 1838).

93      Jeżeli chodzi o składane oświadczenia, szczególnie wysoka moc dowodowa może ponadto być przyznana oświadczeniom, które, po pierwsze, są wiarygodne, po drugie, są składane w imieniu przedsiębiorstwa, po trzecie, pochodzą od osób mających zawodowy obowiązek działania w interesie tego przedsiębiorstwa, po czwarte, są sprzeczne z interesem składającej je osoby, po piąte, pochodzą od bezpośredniego świadka opisanych w nich okoliczności i po szóste, zostały złożone na piśmie w sposób świadomy i po głębokim namyśle (zob. podobnie ww. w pkt 85 wyrok w sprawach połączonych JFE Engineering i in. przeciwko Komisji, pkt 205–210).

94      Ponadto, nawet jeśli należy zasadniczo wykazywać pewną podejrzliwość w odniesieniu do dobrowolnych zeznań głównych uczestników niedozwolonego porozumienia ze względu na wskazaną przez skarżącą okoliczność, że uczestnicy ci mogą mieć tendencję do umniejszenia znaczenia swojego udziału w naruszeniu i wyolbrzymienia udziału pozostałych uczestników, pozostaje bezsporne, iż fakt wystąpienia o skorzystanie z zastosowania komunikatu w sprawie współpracy w celu uzyskania zwolnienia z grzywny lub zmniejszenia jej wysokości niekoniecznie musi stanowić zachętę do przedkładania nieprawdziwych dowodów dotyczących pozostałych uczestników kartelu. W istocie jakakolwiek próba wprowadzenia Komisji w błąd mogłaby podać w wątpliwość szczerość wnioskodawcy, jak również kompletność współpracy, a tym samym wystawić na niebezpieczeństwo szansę skorzystania przez niego w pełni z komunikatu w sprawie współpracy (zob. podobnie wyrok Sądu z dnia 16 listopada 2006 r. w sprawie T‑120/04 Peróxidos Orgánicos przeciwko Komisji, Zb.Orz.. s. II‑4441, pkt 70).

95      W tym zakresie należy również zauważyć, iż potencjalne konsekwencje przedstawienia nieprawdziwych dowodów są tym poważniejsze, że – jak wynika z pkt 90 powyżej – kwestionowane oświadczenie przedsiębiorstwa musi być potwierdzone. Okoliczność ta zwiększa bowiem ryzyko wykrycia nieprawdziwych oświadczeń zarówno przez Komisję, jak też przez uczestniczące przedsiębiorstwa.

96      Jeżeli chodzi o stosowanie tych reguł do niniejszego przypadku tytułem wstępu należy przypomnieć, iż zgodnie z poczynionymi w zaskarżonej decyzji stwierdzeniami wspólne uzgodnienie było niepisanym uzgodnieniem, które obejmowało po pierwsze zobowiązanie japońskich przedsiębiorstw, iż odstąpią od wejścia na rynek projektów RIG w Europejskim Obszarze Gospodarczym (EOG), po drugie zobowiązanie europejskich przedsiębiorstw, iż odstąpią od wejścia na japoński rynek projektów RIG i po trzecie zobowiązanie europejskich przedsiębiorstw, iż będą informować japońskie przedsiębiorstwa o projektach RIG w państwach europejskich innych niż kraje macierzyste i księgować te projekty w ramach wspólnego limitu „europejskiego” przewidzianego w porozumieniu GQ. Zdaniem Komisji celem mechanizmu informowania i księgowania było zapewnienie kompensaty japońskim przedsiębiorstwom postrzeganym przez europejskie przedsiębiorstwa jako potencjalni konkurenci na rynku EOG.

97      Spośród różnych elementów składowych wspólnego uzgodnienia wymienionych powyżej w pkt 96 podstawę zarzutu postawionego przez Komisję skarżącej stanowi podniesione zobowiązanie japońskich przedsiębiorstw, iż odstąpią od wejścia na rynek EOG. W konsekwencji w wymagany prawem sposób wykazane musi zostać istnienie tego zobowiązania. Jednakże, jeżeli inne elementy składowe wspólnego zobowiązania zostaną dowiedzione, to może okazać się, iż mają one znaczenie jako dowody pośrednie pozwalające na wyprowadzenie istnienia współzależnego zobowiązania japońskich przedsiębiorstw.

98      Skarżąca kwestionuje istnienie wspólnego uzgodnienia oraz jej udział w tego rodzaju uzgodnieniu. Krytykuje ona moc dowodową różnych środków dowodowych przedstawionych przez Komisję w zaskarżonej decyzji i przedstawia inne dowody, które jej zdaniem wskazują, że owe uzgodnienie nie istniało. Skarżąca uważa, że w konsekwencji Komisja była zobowiązana przyjąć alternatywne wytłumaczenie nieobecności producentów japońskich na rynku projektów RIG w EOG, ze względu na istnienie przeszkód prawnych, technicznych i handlowych przy wejściu na ten rynek. Przyjmując w takich okolicznościach zaskarżoną dezycję, Komisja odwróciła ciężar dowodu, naruszyła zasadę domniemania niewinności i wykroczyła poza swoje kompetencje.

99      Komisja podnosi, iż istnienie wspólnego uzgodnienia, a zwłaszcza zobowiązanie japońskich przedsiębiorstw, że odstąpią od wejścia na rynek EOG, jest wykazane w wymagany prawem sposób przez zbiór dowodów obejmujących dowody z dokumentów, oświadczenia przedsiębiorstw, zeznania świadków oraz dowody odnoszące się do rzeczywistego działania kartelu.

100    Należy zatem dokonać oceny wiarygodności i zawartości różnych dowodów w celu sprawdzenia, czy dowody, na jakich oparła się Komisja, jako całość uzasadniają silne przekonanie o istnieniu wspólnego uzgodnienia, którego nie mogą podważyć dowody przedstawiane przez skarżącą.

101    Zarzuty skarżącej dotyczące naruszenia zasady domniemania niewinności i wykroczenia przez Komisję poza jej kompetencje opierają się na założeniu, że Komisja nie przedstawiła dowodu wystąpienia wspólnego uzgodnienia i udziału skarżącej w owym uzgodnieniu. W konsekwencji oddalenie argumentów skarżącej dotyczących dowodu istnienia naruszenia i udziału skarżącej w tym naruszeniu powinno pociągnąć za sobą również oddalenie zarzutów opartych na naruszeniu zasady domniemania niewinności i wykroczenia przez Komisję poza jej kompetencje. Jeśli natomiast zostanie stwierdzone, że uczestnictwo skarżącej w naruszeniu nie zostało wykazane w zaskarżonej decyzji, samo to ustalenie uzasadni stwierdzenie nieważności tej decyzji w zakresie dotyczącym skarżącej.

 W przedmiocie dowodów przedstawionych przez ABB

–       Argumenty stron

102    Skarżąca podważa twierdzenie, jakoby różne dowody przedstawione przez ABB stanowiły dowód wspólnego uzgodnienia.

103    Na wstępie skarżąca podnosi, że ogólnie rzecz ujmując, dowody przedstawione przez ABB mają słabą moc dowodową z tego powodu, że ABB korzysta z warunkowego zwolnienia. Jej zdaniem, oświadczenia ABB nie przyczyniają się do oskarżenia jej samej. Natomiast ABB mogła być mocno zachęcana do udzielenia odpowiedzi na pytania Komisji w sposób, który potwierdzał istnienie kartelu, uwzględniając, że cały czas była narażona na ryzyko utraty zwolnienia z grzywien, gdyby jej współpraca została uznana za niewystarczającą. Tym samym należy podejść krytycznie do dowodów dostarczonych przez ABB.

104    Ponadto skarżąca podważa wartość każdego dowodu z osobna przedstawionego przez ABB. Po pierwsze, skarżąca podnosi, że oświadczenie ABB z dnia 11 marca 2004 r., potwierdzające istnienie wspólnego uzgodnienia jest niejednoznaczne w zakresie, w jakim ABB dopuściła również, aby nie istniało żadne wyraźne porozumienie oraz aby wspólne uzgodnienie oparte było na kontekście faktycznym, tzn. na fakcie, że przedsiębiorstwa japońskie były akceptowane przez klientów europejskich wyłącznie w sposób ograniczony oraz że przy próbie wejścia na rynek europejski napotykały na pewne trudności techniczne i prawne. Podobnie, zdaniem ABB, producenci japońscy brali udział w kartelu wyłącznie w zakresie, w jakim kartel ten obejmował obszary położone poza EOG.

105    Po drugie, skarżąca ma wątpliwości co do zeznań pana M., byłego pracownika ABB, złożone w trakcie rozmowy, która miała miejsce w dniu 23 września 2005 r. W tym zakresie stoi na stanowisku, że wola ABB podtrzymania teorii Komisji, przejawiała się w wysiłkach jej zewnętrznego doradcy, aby skłonić pana M. do twierdzenia, że wejście na rynek europejski producentów japońskich mogło stać się rentowne po pewnym czasie.

106    Skarżąca dodaje, że pan M. nie był już pracownikiem ABB w chwili przeprowadzania rozmowy, co oznacza, że nie był już zobowiązany działać w jej interesie. Tym samym fakt, że pan M. odwołał swoje oświadczenia, świadczy raczej o wywieranej na niego presji aniżeli o jego woli dostarczenia dokładnych informacji.

107    Skarżąca podnosi również, że oświadczenia pana M. dotyczące istnienia wspólnego uzgodnienia są mało przekonywającym „dowodem opartym na pogłoskach”. Jej zdaniem, pan M. oświadczył, że nie był obecny w momencie zawierania wspólnego uzgodnienia oraz że o tym uzgodnieniu nie wspominano w czasie spotkań, w których uczestniczył. Tym samym te oświadczenia są oparte na osobistym przekonaniu pana M. co do istnienia kartelu. Skarżąca zauważa w tym względzie, że przy założeniu istnienia wspólnego uzgodnienia zasadne byłoby oczekiwanie, iż uwzględniając jego rzekomą wagę, przedsiębiorstwa, które wystąpiły z wnioskiem o złagodzenie grzywny, przedstawią dowody istniejące w chwili zaistnienia spornych faktów.

108    Co się tyczy treści oświadczenia pana M., skarżąca podnosi, że chociaż pan M. oświadczył, iż zawarcie porozumienia dotyczącego rynków zagranicznych zakładało istnienie porozumienia dotyczącego krajów macierzystych przedsiębiorstw biorących udział w kartelu, wyjaśnił również, że nawet jeśli byłoby możliwe wejście producentów japońskich na rynek europejski, to taki wysiłek nie byłby rentowny. Następnie, w dniu 4 października 2005 r., zewnętrzny doradca ABB przedstawił nowe oświadczenie, mające jakoby wyjaśniać wcześniejsze oświadczenia pana M., które formalnie potwierdziło istnienie wspólnego uzgodnienia. Zdaniem skarżącej te dwa dowody są sprzeczne i nie mogą zostać podniesione.

109    Po trzecie, skarżąca stoi na stanowisku, że oświadczenia panów W. i P., pracowników ABB, są „niejasnymi przypuszczeniami”, opartymi na niczym niepopartych przekonaniach osobistych. Kiedy pan W. był wysłuchany w przedmiocie motywów odmowy uczestniczenia przez producentów japońskich w przetargach dotyczących RIG w Europie, nie odwołał się do wspólnego uzgodnienia. We wcześniejszych oświadczeniach wyjaśnił natomiast, że istnienie „dużych” barier powodowało utrudnienia w wejściu na rynek europejski.

110    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

111    Tytułem wstępu, z pkt 94 i 95 powyżej wynika, że dowodów przedstawionych przez przedsiębiorstwo wnoszące o zwolnienie z grzywny nie należy traktować automatycznie z ostrożnością. Co się tyczy szczególnego przypadku zeznań świadków, możliwe jest oczywiście, iż pracownicy takiego przedsiębiorstwa, zobowiązani działać w jego interesie, podzielą wolę przedstawienia możliwie jak najwięcej dowodów obciążających, zwłaszcza jeśli uwzględni się również, że ich współpraca w ramach postępowania może mieć pozytywny wpływ na ich przyszłość zawodową. Niemniej jednak w takim wypadku zainteresowani pracownicy mają również świadomość, że przedstawienie nieprawdziwych dowodów może mieć negatywne konsekwencje, bardziej odczuwalne ze względu na istnienie wymogu potwierdzenia.

112    Co się tyczy pana M., skarżąca słusznie podnosi, że dawny pracownik zasadniczo nie jest już zobowiązany do działania w interesie swego dawnego pracodawcy w zakresie dotyczącym dobrowolnej współpracy w ramach postępowania administracyjnego. Okoliczność ta oznacza jednak również, iż nie ma on interesu w dostarczaniu nieprawdziwych dowodów w tym kontekście. W tym względzie należy zaznaczyć, że pan M. w chwili składania zeznań był już na emeryturze. W tych okolicznościach nie wydaje się, by jego brak współpracy w ramach postępowania administracyjnego mógł mieć dla niego niekorzystne konsekwencje.

113    Ponadto nie można uznać, że dowody przedstawione przez ABB nie mogły prowadzić do niekorzystnych dla niej skutków. W zakresie, w jakim wskazane dowody zostały przedstawione przed wysłaniem pisma w sprawie przedstawienia zarzutów, ani ABB, ani jej pracownicy, czy jej były pracownik nie mogli być pewni co do zakresu i dokładnej treści zarzutów, które miały zostać przedstawione ABB.

114    Co się tyczy różnych dowodów przedstawionych przez skarżącą, w pierwszej kolejności należy wskazać, że ABB w uwagach z dnia 11 marca 2004 r., czyli przed przyznaniem jej warunkowego zwolnienia, wyraźnie wspomniała o istnieniu wspólnego uzgodnienia, na którego mocy japońskie spółki miały nie składać ofert na projekty europejskie, zaś europejskie spółki miały nie składać ofert na projekty japońskie.

115    ABB rzeczywiście oświadczyła, że wspólne uzgodnienie opierało się na okoliczności, iż japońscy producenci nie byli dobrze akceptowani przez europejskich klientów i musieli sprostać pewnym przeszkodom na europejskim rynku. Niemniej jednak z uwag z dnia 11 marca 2004 r. jednoznacznie wynika, iż uczestniczące japońskie przedsiębiorstwa nie ograniczyły się do stwierdzenia istnienia tych przeszkód, lecz zobowiązały się w stosunku do ich europejskich partnerów, że odstąpią od wejścia na rynek EOG. Tym samym bariery wejścia na rzeczony rynek stanowiły bodziec, który doprowadził do zawarcia rzeczonego uzgodnienia. Należy zresztą zaznaczyć, że takie stwierdzenie nie jest paradoksalne, gdyż jest rzeczą naturalną, iż producent w ramach podziału rynków takiego jak ten zarzucany przez Komisję w niniejszej sprawie pozostawia swoim konkurentom rynki, na których jego pozycja jest słaba.

116    Ponadto prawdą jest, że ABB oświadczyła, iż nie istniało żadne wyraźne porozumienie z producentami japońskimi dotyczące manipulacji przy przetargach w zakresie ustalania cen i podziału projektów w EOG. Jednakże, odczytane w jego kontekście oświadczenie to odnosi się do podziału rynków krajowych pomiędzy producentów europejskich lub do podziału projektów RIG w EOG. Nie zaprzecza więc istnieniu ogólnego zobowiązania przedsiębiorstw japońskich do niewchodzenia na rynek EOG, wyraźnie stwierdzonego przez ABB. Ponadto nie stwierdza się żadnej niespójności w oświadczeniach ABB. W zakresie, w jakim, zdaniem ABB, przedsiębiorstwa japońskie zobowiązały się nie wchodzić na rynek EOG, nie byłoby dla nich użyteczne zawieranie szczegółowych porozumień z producentami europejskimi, dotyczących projektów RIG na tym samym rynku.

117    Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że oświadczenia ABB z dnia 11 marca 2004 r. nie są niejednoznaczne i stanowią poszlaki pozwalające przyjąć istnienie wspólnego uzgodnienia.

118    Po drugie, należy przyznać, że doradca zewnętrzny względem ABB podjął interwencję w konkretnym momencie przesłuchania pana M. celem zasugerowania mu, że wejście na rynek europejski mogłoby być dla producentów japońskich rentowne, o czym – jak się wydaje – pan M. nie był przekonany. W konsekwencji należy uznać, iż pan M. wyrażał wątpliwości, co do handlowego interesu takiego kroku, i mieć na względzie tę okoliczność przy dokonywaniu oceny jego zeznań. Jednakże skarżąca nie wyjaśnia, w jakim zakresie wskazana interwencja doradcy zewnętrznego względem ABB wpływa na wiarygodność zeznań pana M. w zakresie innych aspektów.

119    Ponadto skarżąca słusznie podnosi, że nie wydaje się, by zeznania pana M. były wynikiem głębokiej refleksji, i że nie były one również przemyślane w wyniku refleksji i dalszej weryfikacji. Zeznania te zostały bowiem złożone ustnie i brak jest wskazówek, że Komisja przedłożyła uprzednio panu M. pytania pisemne albo że oświadczenia dotyczące wspólnego uzgodnienia i przeszkód w wejściu na rynek EOG były przez niego weryfikowane i następnie korygowane.

120    Jednakże skarżąca nie przedstawia dowodów pozwalających zakładać, że ewentualne zmiany w oświadczeniach pana M. były podyktowane jakąkolwiek wywieraną na niego presją.

121    Zarzut skarżącej, według którego zeznania pana M. są tylko „dowodem opartym na pogłoskach”, należy oddalić. Pan M. był bowiem jednym z przedstawicieli ABB w ramach kartelu w latach od 1988 do 2002, a więc przez prawie cały czas jego funkcjonowania, gdzie ABB odgrywała jedną z głównych ról. Pan M. był zatem bezpośrednim, uprzywilejowanym świadkiem okoliczności, które przedstawił.

122    W tym względzie należy przyznać, że w swych zeznaniach pan M. potwierdził, że nie był obecny przy zawieraniu wspólnego uzgodnienia. Podobnie pan M. zapytany o to, czy kwestia wspólnego uzgodnienia była poruszana podczas spotkań, w których uczestniczył, odpowiedział, iż nie było takiej potrzeby, ponieważ wspólne uzgodnienie funkcjonowało w sposób oczywisty. Niemniej jednak okoliczności te nie podważają mocy dowodowej zeznań pana M. Po pierwsze, zupełnie możliwe jest bowiem dostarczenie przez świadka dowodów długotrwałego zjawiska, nawet jeżeli nie był przy jego rozpoczęciu. Po drugie, chociaż pan M. oświadczył, iż kwestia wspólnego uzgodnienia nie była przedmiotem wyraźnej dyskusji podczas spotkań, w których brał udział, to z jego zeznań wynika, iż w jego opinii było tak, ponieważ treść rzeczonego uzgodnienia była rozumiana, akceptowana i wdrażana przez uczestników kartelu bez konieczności przeprowadzania wyraźnej dyskusji.

123    W tym kontekście należy zauważyć, iż zobowiązanie się grupy producentów, że odstąpią od wejścia na rynek zastrzeżony dla innej grupy, takie jak zobowiązanie, które Komisja zarzuca japońskim producentom, opiera się na prostej koncepcji, która może być wdrożona w łatwy sposób. Podobnie wdrożenie koncepcji nie wymaga zasadniczo współdziałania zainteresowanych przedsiębiorstw. W konsekwencji zobowiązanie takie może w zupełności istnieć jako niepisane uzgodnienie, co umożliwia również zmniejszenie ryzyka jego wykrycia. W tym względzie z motywów 170–176 zaskarżonej decyzji wynika, że w niniejszym przypadku uczestnicy kartelu przyjęli szereg środków ostrożności w celu uniknięcia jego ujawnienia.

124    Co się tyczy treści zeznań pana M., oświadczył on, że między producentami japońskimi i europejskimi istniało porozumienie dotyczące wzajemnej ochrony rynków krajowych, poprzedzające porozumienie GQ, że porozumienie to było warunkiem koniecznym dla zawarcia porozumień dotyczących innych regionów i że poszanowanie tych reguł oznaczało, iż producenci japońscy nie będą wchodzić na rynek producentów europejskich, choć pod względem technicznym byliby oni w stanie to uczynić. Pan M. wyjaśnił również w tym kontekście mechanizm informowania i księgowania oraz wskazał, że projekty RIG w krajach macierzystych nie stanowiły przedmiotu rozmów pomiędzy dwoma grupami producentów i nie były przypisane do limitów przewidzianych w porozumieniu GQ.

125    Ponadto – jak wskazano w pkt 118 powyżej – pan M. nie był przekonany o istnieniu interesu gospodarczego przedsiębiorstw japońskich w wejściu na rynek europejski projektów RIG. Jednakże stanowisko pana M., podzielone przez pana P. nie ma znaczenia dla faktu, że zarówno według czterech świadków z ABB, jak również według samej ABB, producenci japońscy zobowiązali się do odstąpienia od wejścia na rynek EOG, choć pod względem technicznym byliby oni w stanie to uczynić.

126    Należy również zauważyć w tym względzie, iż ewentualny brak po stronie japońskich producentów interesu handlowego w wejściu na rynek EOG w danym momencie nie czyni bezcelowym istnienia uzgodnienia takiego jak wspólne uzgodnienie. Uzgodnienie takie bowiem może, po pierwsze, wyeliminować pozostałe ryzyko wejścia w przyszłości na dane rynki w przypadku zmiany sytuacji konkurencyjnej i zagwarantować w ten sposób długoterminowe bezpieczeństwo dwóm grupom producentów, stabilizując ich uprzywilejowane pozycje. Po drugie, uzgodnienie takie może stanowić podstawę wzajemnego zaufania dwóch grup. Tymczasem zgodnie z oświadczeniami pana M. zaufanie takie było konieczne dla wdrożenia kartelu o zasięgu światowym.

127    Na podstawie powyższego należy dojść do wniosku, że zeznania pana M. stanowią poszlakę wskazującą na istnienie wspólnego uzgodnienia.

128    Po trzecie, wbrew twierdzeniom skarżącej pan Wi. oświadczył, że nieobecność na europejskim rynku japońskich przedsiębiorstw była rezultatem systemu ochrony rynków europejskiego i japońskiego, motywowanego tym, iż każda z dwóch grup producentów nie pragnęła, aby druga z grup działała na jej rodzimym rynku. Podobnie pan P. spontanicznie odniósł się do wspólnego porozumienia z przedsiębiorstwami japońskimi, zgodnie z którym przedsiębiorstwa te nie miały uczestniczyć w rynku europejskim i przedsiębiorstwa europejskie nie miały uczestniczyć w rynku japońskim. Wobec powyższego zeznania panów Wi. i P. nie mogą być uznane za „niejasne przypuszczenia”, lecz przeciwnie, stanowią dowody potwierdzające istnienie wspólnego uzgodnienia.

129    Takie samo stwierdzenie ma ponadto zastosowanie do ostatniego zeznania przedstawionego z inicjatywy ABB i dostarczonego przez pana V.‑A. Zapytany o istnienie jakiegokolwiek uzgodnienia pomiędzy producentami europejskimi i japońskimi wskazał on porozumienie pomiędzy producentami japońskimi i europejskimi, zgodnie z którym przedsiębiorstwa europejskie miały nie „atakować” przedsiębiorstw japońskich na rynku japońskim i vice versa. Oprócz tego pan V.‑A. oświadczył, iż uczestniczył w wyraźnej dyskusji pomiędzy europejskimi przedsiębiorstwami i przedstawicielem japońskiego przedsiębiorstwa w przedmiocie przestrzegania tego porozumienia, którą wywołały próby wejścia na europejski rynek podjęte przez japońskie przedsiębiorstwa.

130    W konsekwencji należy stwierdzić, iż oświadczenia ABB mogą udowodnić wspólne uzgodnienie, ponieważ wspominają o istnieniu tego uzgodnienia, opisują jego zasadniczą treść oraz podają informacje dotyczące czasu jego trwania i uczestników.

131    Tym samym dowody przedstawione przez ABB są spójne w zakresie dotyczącym istnienia podstawowej treści wspólnego uzgodnienia. Jakkolwiek istnieje rozbieżność w odniesieniu do interesu handlowego japońskich przedsiębiorstw w wejściu na europejski rynek, okoliczność ta nie ma znaczenia w niniejszej sprawie w świetle oświadczeń dotyczących istnienia wspólnego uzgodnienia, co wskazano w pkt 125 powyżej.

132    Ponadto oświadczenia ABB zostały przedstawione w imieniu przedsiębiorstwa i z ich treści wynika, że są one oparte na badaniach wewnętrznych oraz na rozmowach z pracownikami tego przedsiębiorstwa. W konsekwencji należy przyznać im pewien stopień mocy dowodowej.

133    Oświadczenia czterech wskazanych świadków są wiarygodne, ponieważ byli oni bezpośrednimi świadkami opisywanych faktów i z okoliczności niniejszej sprawy nie wynika, jakoby mieli oni powody, by przedstawiać dowody nieprawdziwe. W związku z powyższym dowodom tym należy przypisać wysoką wartość.

134    Jednakże, zgodnie z orzecznictwem powołanym w pkt 90 powyżej, treść oświadczeń i zeznań dostarczonych przez ABB powinna w każdym razie być poparta innymi dowodami.

 W przedmiocie poparcia dowodów przedstawionych przez ABB

–       Argumenty stron

135    Skarżąca stoi na stanowisku, że w zaskarżonej decyzji Komisja nie przedstawia wystarczających okoliczności na poparcie dowodów dostarczonych przez ABB, a w szczególności nie odwołuje się do żadnego dowodu istniejącego w chwili spornych faktów.

136    Po pierwsze, twierdzenie Fuji, zawarte w jej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, zgodnie z którym była ona świadoma wspólnego uzgodnienia, nie zostało niczym poparte i nie zostało wyjaśnione, i odpowiada wyłącznie jej jednostronnej tezie. Ponadto przedsiębiorstwo to nie wyjaśnia, czy było jedyną stroną w rzekomym uzgodnieniu, czy chodziło o uzgodnienie pomiędzy producentami europejskimi lub czy producenci japońscy również byli w nie zaangażowani. Ponadto w swoim wniosku o złagodzenie grzywny z dnia 11 lipca 2006 r. Fuji nie wspomniała o istnieniu wspólnego uzgodnienia. Takowe uzgodnienie nie zostało również wspomniane w zeznaniach pięciu pracowników Fuji, dostarczonych przez to przedsiębiorstwo.

137    Zdaniem skarżącej późniejsze oświadczenia Fuji, rzekomo potwierdzające istnienie wspólnego uzgodnienia, a w szczególności jej oświadczenie z dnia 21 listopada 2006 r., nie zostały jej przekazane i tym samym nie mogą być uwzględnione.

138    Ponadto słabą wartość dowodów dostarczonych przez Fuji potwierdza fakt, że w zamian za ich dostarczenie Komisja nie przyznała jej żadnego zwolnienia.

139    Po drugie, co się tyczy stwierdzenia, zgodnie z którym Alstom i Areva nie kwestionowały istnienia wspólnego uzgodnienia, a VA TECH nie podważał go otwarcie, skarżąca stoi na stanowisku, że utożsamianie milczenia z przyznaniem się do winy stanowi naruszenie prawa do nieobciążania samego siebie i podstawowych zasad w zakresie dowodów. Ponadto z praktycznego punktu widzenia istnienie wspólnego uzgodnienia byłoby w szerokim zakresie bezcelowe dla producentów europejskich, a ich milczenie możliwe do przewidzenia. Odnosząc się do zasad postępowania, skarżąca zauważa, że ponieważ nie miała dostępu do właściwych pism, nie mogła sprawdzić zasadności zarzutów Komisji. Ponadto skarżąca uważa, że VA TECH rzeczywiście zaprzeczyła istnieniu wspólnego uzgodnienia.

140    Po trzecie, skarżąca podnosi, że zwykły udział w spotkaniach z producentami europejskimi w ramach porozumienia GQ jest bez znaczenia z punktu widzenia istnienia wspólnego uzgodnienia.

141    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

142    Co się tyczy, po pierwsze, dowodów przedstawionych przez Fuji, z pkt 51–53 powyżej wynika, że uwagi, które nie zostały udostępnione skarżącej, a w szczególności uwagi Fuji z dnia 21 listopada 2006 r., nie mogą być podnoszone jako dowód obciążający. W konsekwencji te uwagi nie mogą stanowić poparcia dla treści oświadczeń dostarczonych przez ABB.

143    Natomiast w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, której właściwy fragment został przekazany skarżącej, Fuji oświadczyła, że wiedziała o istnieniu wspólnego uzgodnienia, zgodnie z którym producenci japońscy mieli nie wchodzić na rynek europejski, uściślając, że głównym powodem dla nieobecności Fuji na rynku EOG był fakt, że nie była ona znaczącym wiarygodnym dostawcą RIG w Europie.

144    Należy przyznać, iż oświadczenie to jest stosunkowo niejasne, ponieważ Fuji wspomina w nim jedynie o powziętym przez japońskich producentów zobowiązaniu, że odstąpią od wejścia na rynek europejski. Niemniej jednak, czyniąc to, Fuji potwierdziła podstawową okoliczność wynikającą z dowodów przedstawionych przez ABB i zarzucaną przez Komisję japońskim producentom. Omawiane oświadczenie nie jest więc pozbawione znaczenia w niniejszej sprawie. Jest to tym bardziej prawdziwe, iż ograniczony zakres wiedzy Fuji można wytłumaczyć jej drugorzędną rolą w kartelu i w szczególności okolicznością, że – jak wynika z motywu 150 zaskarżonej decyzji – Fuji była jedynym japońskim przedsiębiorstwem, które nie było członkiem komitetu grupy japońskich producentów odpowiedzialnego w szczególności za koordynację dwóch grup producentów w ramach porozumienia GQ.

145    Co się tyczy pracowników Fuji, należy zauważyć, że nie zakwestionowali oni istnienia wspólnego uzgodnienia, ale po prostu zachowali w tym zakresie milczenie. Tym samym treść oświadczeń pracowników Fuji nie podważa mocy dowodowej oświadczenia Fuji zawartego w jej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.

146    Natomiast co się tyczy treści wniosku o złagodzenie sankcji, z pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy wynika, że aby Komisja mogła przyznać obniżenie grzywny, określone dowody muszą znacząco zwiększyć wartość dowodów będących już w posiadaniu Komisji. W konsekwencji we wniosku o złagodzenie sankcji złożonym po wysłaniu odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów przedsiębiorstwo pragnące uzyskać obniżenie grzywny zasadnie może skoncentrować się na okolicznościach, które jego zdaniem nie zostały dotychczas ustalone w wymagany prawem sposób po to, by znacząco zwiększyć wartość dowodów. Okoliczność ta może tłumaczyć, dlaczego dane przedsiębiorstwo pomija fakty, które uważa za niewątpliwie ustalone przez inne wcześniej przekazane dowody.

147    Podobnie, w świetle brzmienia pkt 21 komunikatu w sprawie współpracy nie można wykluczyć, iż dostarczenie dowodów mających określoną moc dowodową, lecz dotyczących okoliczności faktycznych już ustalonych na podstawie innych dowodów, nie będzie prowadziło do zmniejszenia grzywny.

148    Po drugie, z wyciągu zapisu przesłuchania VA TECH wynika, że w trakcie tego przesłuchania wyraźnie zaprzeczyła ona istnieniu wspólnego uzgodnienia. Tym samym zarzut Komisji, zgodnie z którym tak nie jest, nie znajduje poparcia w faktach.

149    Co się tyczy rzekomo neutralnego stanowiska Alstom i Arevy, Komisja stoi na stanowisku, że nie oparła się ona na tej okoliczności, aby przyjąć istnienie wspólnego uzgodnienia, ale że ograniczyła się do jego odnotowania. O ile interpretację tę potwierdza brzmienie motywu 125 zaskarżonej decyzji, w którym nie przypisano potwierdzającego waloru stanowisku spółek Alstom, Arevy i VA TECH – inaczej niż w przypadku oświadczeń spółki Fuji, potwierdzających wystąpienie wspólnego uzgodnienia – to jednak ową interpretację podważa motyw 255 wskazanej decyzji, w którym Komisja powołuje się na wyraźne przyznanie przez niektórych producentów europejskich, że wspólne uzgodnienie miało miejsce. W każdym razie neutralne stanowisko Alstom i Arevy nie może być interpretowane jako dowód istnienia wspólnego uzgodnienia. Mając bowiem na uwadze ciężar dowodu spoczywający na Komisji w ramach postępowania na podstawie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG, brak zakwestionowania danej okoliczności przez przedsiębiorstwo nie wykazuje owej okoliczności.

150    Po trzecie, jak podnosi skarżąca, zwykły fakt, że uczestniczyła w spotkaniach porozumienia GQ, nie stanowi dowodu na istnienie wspólnego uzgodnienia. Właściwą kwestią byłoby bowiem ustalenie, czy, jak twierdzi Komisja, uzgodnienie to było wykonywane przez różnych uczestników równocześnie z porozumieniem GQ i w związku z nim.

151    Po czwarte, z motywu 127 zaskarżonej decyzji wynika, że na spotkaniu z dnia 10 lipca 2002 r., podczas którego rozmawiano o rozwoju metod funkcjonowania kartelu po wycofaniu się z niego spółek Siemens i Hitachi, Alstom przedstawiła propozycję, według której producenci europejscy powinni pozostać w Europie, a producenci japońscy w Japonii i ci ostatni nie powinni podejmować prób wejścia na rynek europejski. Ponadto w owym motywie stwierdzono, że na następnym spotkaniu w dniu 15 lipca 2002 r., przedstawiciel Hitachi wskazał, że spółka ta odrzuciła wskazaną propozycję, na co producenci europejscy zareagowali oświadczeniem, że Europa, w tym Europa Środkowa i Wschodnia, stanowiła ich rynek, że zamierzają oni utrzymać ceny praktykowane w Europie Zachodniej i wskazali, iż kwestia ta będzie przedmiotem rozmów, choć tak się nie stało.

152    Na pierwszy rzut oka streszczenie spotkań z dni 10 i 15 lipca 2002 r., oparte na dowodach przedstawionych przez Hitachi sugeruje, że Alstom zaproponowała zawarcie nowego porozumienia, które zostało odrzucone przez Hitachi i nie było później omawiane, co oznaczałoby, że przynajmniej od lipca 2002 r. nie istniało żadne porozumienie dotyczące zachowania producentów japońskich na rynku EOG.

153    Jednakże ze streszczenia spotkań z dnia 15 lipca 2002 r. wynika, że Hitachi nie odrzuciła samego pomysłu podzielenia rynków, lecz jedynie konkretną propozycję spółki Alstom. Ponadto w streszczeniu tym stwierdzono, że Hitachi wskazała, iż żądania producentów europejskich obejmują Europę Środkową i Wschodnią, co pozwala na wniosek, że jej sprzeciw był związany z tym szczególnym aspektem, a nie z sytuacją w Europie Zachodniej.

154    Należy również stwierdzić, że przedstawienie przez Alstom omawianej propozycji podważa argumentację skarżącej w zakresie dotyczącym sytuacji konkurencyjnej na rynku EOG. Zakładając bowiem, że – jak twierdzi skarżąca – japońscy producenci nie byli postrzegani jako wiarygodni konkurenci na rynku EOG ze względu na istnienie niemożliwych do pokonania barier, uzgodnienie dotyczące tego rynku rzeczywiście byłoby niepotrzebne. W tej sytuacji europejscy producenci, mając świadomość tej okoliczności – dzięki swej uprzywilejowanej pozycji w Europie – nie mieliby żadnego powodu, by proponować takie uzgodnienie. Tymczasem ze streszczenia przedstawionego przez Hitachi wynika, iż propozycja Alstom obejmowała zarówno rynek EOG, jak również rynek Europy Środkowej i Wschodniej.

155    W tych okolicznościach należy przyjąć interpretację, według której na spotkaniu w dniu 10 lipca 2002 r. Alstom zaproponowała rozszerzenie wspólnego uzgodnienia – jak to podniosła Komisja – na państwa Europy Środkowej i Wschodniej.

156    Po piąte, jak stwierdzone zostało w motywie 131 zaskarżonej decyzji, treść porozumienia EQ jest w pewnej mierze znacząca, co się tyczy istnienia wspólnego uzgodnienia.

157    Zgodnie bowiem z pkt 4 części „E (E‑Members)” załącznika 2 do porozumienia EQ europejscy producenci „decydują o informowaniu o europejskich projektach [grupy japońskich producentów]”. Z kontekstu załącznika 2 wynika, iż przekazanie informacji miało nastąpić przed przydzieleniem danych projektów RIG.

158    Powyższa okoliczność pozwala na odrzucenie w pewnym zakresie argumentacji skarżącej, ponieważ sugeruje ona, że europejscy producenci uważali, iż japońscy producenci mogli być zainteresowani przynajmniej procesem przydzielania pewnych projektów RIG w EOG, i że byli zatem potencjalnymi konkurentami w odniesieniu do takich projektów.

159    Niemniej jednak żaden z elementów porozumienia EQ ani z innych dowodów przedstawionych przez Komisję nie wskazuje, iż omawiany mechanizm został wdrożony przez europejskich producentów lub że japońscy producenci wiedzieli o jego istnieniu. W tych okolicznościach porozumienie EQ stanowi wyłącznie wskazówkę dotyczącą postrzegania przedsiębiorstw japońskich przez przedsiębiorstwa europejskie.

160    Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że oświadczenie przedstawione przez Fuji w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów ciąży ku potwierdzeniu dowodów przedstawionych przez ABB w przedmiocie istnienia wspólnego uzgodnienia, jego moc dowodowa jest jednak ograniczona. Podobnie propozycja przedstawiona przez Alstom na spotkaniu w dniu 10 lipca 2002 r. stanowi dowód, że wspólne uzgodnienie istniało w tej ostatniej dacie. Ponadto treść porozumienia EQ stanowi zatem poszlakę pozwalającą sądzić, iż – jak twierdzi Komisja – japońscy producenci byli uważani za wiarygodnych konkurentów mogących dokonywać dostaw pewnych projektów RIG w EOG.

161    Z drugiej strony ani stanowisko VA TECH w przedmiocie istnienia wspólnego uzgodnienia, ani stanowisko Alstom, ani też stanowisko Arevy czy zwykły udział skarżącej w spotkaniach odbywających się w ramach porozumienia GQ nie stanowią wskazówek mogących poprzeć dowody dostarczone przez ABB, dotyczące istnienia tego uzgodnienia.

 W przedmiocie mechanizmu informowania i księgowania

–       Argumenty stron

162    Po pierwsze, skarżąca podnosi, że argumentacja Komisji odnosząca się do mechanizmu informowania i księgowania oparta jest na twierdzeniu, że producenci japońscy byli postrzegani jako potencjalni konkurenci na rynku projektów RIG w EOG. To twierdzenie jest kwestionowane przez wyraźne oświadczenie VA TECH, według którego było prawie niemożliwe dla producentów europejskich wejście z ich produktami do Japonii i vice versa, oraz przez zeznania pana M., z których wynika, że wejście na rynek europejski byłoby dla przedsiębiorstw japońskich nierentowne. W konsekwencji zarzuty dotyczące informowania i księgowania opierają się na oczywiście błędnej przesłance faktycznej. Ponadto w tym kontekście argument Komisji, zgodnie z którym istnienie księgowania stanowi potwierdzenie braku barier w wejściu na rynek europejski i w konsekwencji istnienie wspólnego uzgodnienia stanowi błędne koło.

163    Po drugie, skarżąca stoi na stanowisku, że zarzuty Komisji związane z mechanizmem informowania i księgowania nie są wykazane w sposób wymagany prawem. Jej zdaniem argumentacja Komisji opiera się na fakcie, że producenci japońscy byli systematycznie informowani o projektach RIG w krajach europejskich innych niż kraje macierzyste w celu zapewnienia kontroli ich księgowania we wspólnym limicie „europejskim”. Tymczasem dowody inne niż oświadczenia ABB, powołane przez Komisję, nie ustalają ani systematycznego charakteru informowania, ani istnienia rozróżnienia pomiędzy krajami macierzystymi i pozostałymi krajami europejskimi.

164    W tym względzie skarżąca podnosi w pierwszej kolejności, że nie była stroną porozumienia EQ oraz, w konsekwencji, że to porozumienie nie może być traktowane jako jednostronna decyzja producentów europejskich. Ponadto jej zdaniem załącznik 2 do tego porozumienia nie przewiduje systematycznego informowania producentów japońskich, lecz przeciwnie – wyklucza go, w zakresie, w jakim pozostawia producentom europejskim swobodę decydowania o ewentualnym informowaniu o projektach europejskich. Podobnie tekst ten nie przewiduje księgowania projektów europejskich we wspólnym limicie „europejskim”.

165    Następnie lista projektów RIG, dostarczona przez ABB, jest dokumentem skompilowanym przez ABB, który nie został przekazany pozostałym uczestnikom kartelu. Tym samym, zdaniem skarżącej, ta lista nie jest dowodem systematycznego informowania przedsiębiorstw japońskich o projektach RIG w Europie.

166    Ponadto wyciąg z wniosku Hitachi o złagodzenie grzywny, zgodnie z którym Siemens przekazywał regularnie tabelę przedstawiającą schemat projektów RIG przyznanych przedsiębiorstwom europejskim i japońskim, nie precyzował, czy sporna wymiana dotyczyła projektów RIG w Europie, a kontekst tego oświadczenia sugeruje, że taka sytuacja nie miała miejsca. Co się tyczy oświadczenia zawartego w odpowiedzi Hitachi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, z którego wynika, że informowanie odbywało się w celu umożliwienia księgowania, nie jest ono poparte przez żadnego innego producenta japońskiego, a nawet przeczy temu zarówno skarżąca jak i Fuji, która wskazała, że informacje dotyczące podziału projektów RIG w Europie nie były systematycznie przekazywane producentom japońskim.

167    Po trzecie, skarżąca podnosi, że mechanizm informowania i księgowania, opisany przez Komisję, jest złożony i że nie jest stosowany automatycznie. W takich okolicznościach jest mało prawdopodobne, by nie był wspomniany w porozumieniu GQ lub w jakimś innym dokumencie, istniejącym w chwili zaistnienia spornych faktów.

168    Po czwarte, nawet przy założeniu, że pewne projekty europejskie były księgowane we wspólnym limicie „europejskim” przewidzianym przez porozumienie GQ, okoliczność ta nie stanowi dowodu naruszenia popełnionego przez skarżącą. Zdaniem skarżącej księgowanie nie mogło być skuteczne poza EOG w zakresie, w jakim dawało prawo producentom japońskim do większej ilości projektów poza tym obszarem. Okoliczność ta nie jest równoznaczna z naruszeniem art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG.

169    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

170    Na wstępie należy stwierdzić, że twierdzenia Komisji dotyczące mechanizmu informowania i księgowania nie opierają się wyłącznie na tezie, według której producenci japońscy byli uznawani za wiarygodnych konkurentów na rynku EOG. Komisja uważa bowiem, że zebrała pozytywne dowody istnienia owego mechanizmu. W tych okolicznościach należy ocenić wartość dowodów przedstawionych przez Komisję celem zweryfikowania, czy wykazują one w sposób wymagany przez prawo wystąpienie mechanizmu informowania i księgowania, choć zostało to zakwestionowane przez niektóre zainteresowane przedsiębiorstwa.

171    Należy zatem wskazać, że w swych zeznaniach pan M. w sposób wyraźny potwierdził istnienie mechanizmu informowania i księgowania. Oświadczył on również, że mechanizm ten nie dotyczył projektów RIG w krajach macierzystych, a mianowicie w Japonii i w niektórych państwach europejskich. Natomiast nie podniósł, że rzeczywiste istnienie lub celowość tego mechanizmu zostały podważone przez fakt, iż – jego zdaniem – wejście na rynek EOG nie leżało w interesie handlowym przedsiębiorstw japońskich.

172    Istnienie mechanizmu polegającego na przypisywaniu wartości projektów RIG w EOG limitowi światowemu przewidzianemu w porozumieniu GQ również zostało potwierdzone w oświadczeniach ABB.

173    Co się tyczy porozumienia EQ, w pkt 157 powyżej zostało stwierdzone, że pkt 4 części „E (E‑Members)” jego załącznika 2 poświęcony był ewentualnemu przekazywaniu informacji poprzedzającemu podział danych projektów RIG. Owe postanowienie nie dotyczyło natomiast kontrolowania już przydzielonych projektów. W konsekwencji, jakkolwiek jego treść stanowi poszlakę pozwalającą sądzić, iż japońscy producenci byli uważani za wiarygodnych konkurentów w zakresie dostawy pewnych projektów RIG w EOG, przewidywane w nim środki nie są częścią mechanizmu informowania i księgowania zarzucanego przez Komisję. Załącznik 2 do porozumienia EQ nie ma zatem znaczenia w celu dowiedzenia tego mechanizmu.

174    Podobnie, jak podnosi skarżąca, z listy projektów przedstawionych przez ABB nie wynika, by producenci japońscy byli regularnie informowani o projektach RIG w EOG. W związku z tym nie stanowi ona również dowodu istnienia mechanizmu informowania i księgowania.

175    Co się tyczy dowodów pochodzących od Hitachi, należy stwierdzić, że oświadczenie, według którego Siemens regularnie podawał do wiadomości tablice ze schematem części projektów RIG przydzielonych różnym członkom kartelu, odsyła – w kontekście zdań bezpośrednio je poprzedzających – do projektów RIG poza EOG. W konsekwencji oświadczenie to jest również bez znaczenia w zakresie dotyczącym dowodu istnienia mechanizmu informowania i księgowania – w postaci zarzucanej przez Komisję – który miał dotyczyć projektów RIG w EOG.

176    W odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów Hitachi oświadczyła natomiast, że przed wycofaniem się z kartelu w 1999 r. producenci europejscy poinformowali producentów japońskich o szczegółach projektów RIG, które mieli świadczyć w Europie celem umożliwienia uwzględnienia tych projektów przy określaniu limitu projektów RIG poza EOG, przydzielanych obydwu grupom producentów zgodnie z porozumieniem GQ.

177    Oświadczenie to potwierdza w sposób wyraźny istnienie mechanizmu informowania i księgowania powołanego przez Komisję do roku 1999. Co więcej, moc dowodowa tego oświadczenia jest wysoka z dwóch powodów. Po pierwsze, wskazane oświadczenie jest sprzeczne z interesem Hitachi, ponieważ wynika z niego, że istniał związek pomiędzy działaniami kartelowymi wewnątrz EOG a producentami japońskimi, i w związku z tym stanowi ono dowód obciążający. Po drugie, ze wskazanego fragmentu odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wynika, że Hitachi nie była świadoma wniosków, które mogły zostać wywiedzione z tego oświadczenia.

178    Ponadto jak wskazano powyżej w pkt 55, w dodatkowej odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów Hitachi nie zmieniła treści swych oświadczeń w zakresie dotyczącym okoliczności faktycznych odnośnie do mechanizmu informowania i księgowania.

179    Co się tyczy Fuji, oświadczyła ona w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, że informacje dotyczące podziału projektów RIG w państwach europejskich wyłączonych z zakresu stosowania porozumienia GQ nie były systematycznie przekazywane producentom japońskim i że w konsekwencji Fuji nie miała wiedzy o funkcjonowaniu porozumienia EQ. Istnienie mechanizmu informowania i księgowania zostało również zakwestionowane przez skarżącą, co wynika w szczególności z wyciągu zapisu jej przesłuchania.

180    Należy jednakże wskazać, że po pierwsze stanowisko przyjęte przez Fuji i skarżącą nie jest sprzeczne z ich interesami, ponieważ zmierza ono do zakwestionowania wszelkiego naruszenia art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG. Stanowisko to ma zatem mniejszą moc dowodową od dowodów przedstawionych w tym zakresie przez ABB i Hitachi.

181    Po drugie, należy stwierdzić, że drugorzędna – jak wskazano powyżej w pkt 144 – rola Fuji w kartelu może wyjaśniać fakt, że Fuji nie uczestniczyła we wszystkich wymianach informacji pochodzących od producentów europejskich. Okoliczność ta podważa również wiarygodność oświadczeń Fuji w tym względzie w porównaniu z wiarygodnością dowodów przedstawionych przez ABB i Hitachi, które były członkami komitetów w ich grupach i z tego powodu były ściślej związane ze szczegółowym funkcjonowaniem zarzucanego kartelu.

182    Ponadto, o ile mechanizm informowania i księgowania wymagał pewnych środków wykonawczych, to nie były one jednak szczególnie skomplikowane, bowiem polegały one zasadniczo na przekazywaniu pewnych danych grupie japońskiej przez grupę europejską, co miało ponadto miejsce jednocześnie z przekazywaniem danych na podstawie porozumienia GQ w zakresie dotyczącym projektów RIG poza EOG. W konsekwencji nie wydaje się, aby takie środki wymagały zasad ustalonych na piśmie, uwzględniając wolę stron porozumienia antykonkurencyjnego obejmującą ograniczenie ryzyka odkrycia jego istnienia.

183    Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że istnienie mechanizmu informowania i księgowania zostało wykazane w sposób wymagany prawem poprzez dowody przedstawione przez ABB, jak to potwierdziły oświadczenia Hitachi w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.

184    Wbrew stanowisku skarżącej z dowodów wskazanych w poprzednim punkcie nie wynika, jakoby mechanizm informowania i księgowania był stosowany sporadycznie i według uznania. O ile bowiem oświadczenia ABB i Hitachi oraz zeznania pana M. nie odnoszą się do tej kwestii w sposób wyraźny, ze sformułowań użytych w dokumentach wynika w sposób jasny, że informowanie było stosowane regularnie i dotyczyło wszystkich uczestników i omawianych projektów. Jak wyjaśniono w pkt 181 powyżej, oświadczenia Fuji są w tym aspekcie mniej wiarygodne od dowodów przedstawionych przez ABB i przez Hitachi. Oprócz tego w pkt 173 powyżej zauważono już, iż załącznik 2 do porozumienia EQ nie dotyczy zarzucanego przez Komisję informowania i księgowania i nie ma zatem znaczenia w tym względzie.

185    Co się tyczy okresu stosowania mechanizmu informowania i księgowania, oświadczenia ABB nie dotyczą szczególnego okresu i w związku z tym mogą być a priori interpretowane jako odnoszące się do całego naruszenia. Natomiast oświadczenia pana M. dotyczą okresu, w którym uczestniczył on w działaniach kartelu, tzn. od 1988 r. do czerwca 2002 r. Jednakże w zakresie, w jakim w pkt 90 powyżej stwierdzono, że dowody dostarczone przez ABB muszą być poparte innymi dowodami, należy podnieść, że oświadczenia Hitachi dotyczą okresu poprzedzającego moment, w którym ta ostatnia spółka zakończyła swój udział w kartelu w 1999 r. Tym samym należy stwierdzić, że istnienie mechanizmu informowania i księgowania zostało ustalone dla tego ostatniego okresu.

186    Jeżeli chodzi o znaczenie mechanizmu informowania i księgowania dla dowiedzenia istnienia wspólnego uzgodnienia, należy uznać, iż stanowi on poważną poszlakę na okoliczność, że japońscy producenci byli postrzegani przez europejskich producentów jako potencjalnie wiarygodni konkurenci na rynku EOG. Gdyby bowiem japońscy producenci rzeczywiście nie mogli wejść na europejski rynek z powodu istnienia barier wejścia, europejscy producenci nie mieliby powodu, by informować o rezultatach przydzielenia pewnych projektów RIG w EOG i a fortiori, by księgować te projekty w ramach wspólnego „europejskiego” limitu przewidzianego w porozumieniu GQ, gdyż takie księgowanie pozbawia ich części projektów RIG w regionach objętych porozumieniem GQ. W konsekwencji istnienie takiego mechanizmu informowania i księgowania oznacza, iż japońskie przedsiębiorstwa mogły wejść na rynek europejski. Nie uczyniły one tego, ponieważ zobowiązały się, iż tego nie zrobią w zamian za większą część projektów RIG poza EOG. Tym samym omawiany mechanizm stanowi łącznik pomiędzy działaniami kartelowymi w ramach EOG i japońskimi producentami a przez to pośredni dowód na istnienie wspólnego uzgodnienia.

187    Kwestia tego, czy mechanizm informowania i księgowania miał wpływ na rynek EOG, nie ma znaczenia w niniejszej sprawie. Jak bowiem zauważono w pkt 97 powyżej, podstawę zarzutu postawionego przez Komisję skarżącej w zaskarżonej decyzji stanowi zobowiązanie japońskich przedsiębiorstw, iż odstąpią od wejścia na rynek EOG, które zostało pośrednio wykazane poprzez istnienie mechanizmu informowania i księgowania. Z zaskarżonej decyzji nie wynika natomiast, aby zdaniem Komisji wspomniany mechanizm stanowił odrębne naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG.

188    Podobnie nie jest konieczne wykazywanie, że mechanizm informowania i księgowania nie dotyczył projektów RIG w europejskich państwach macierzystych, aby wskazany mechanizm mógł zostać uznany za znaczącą poszlakę istnienia wspólnego uzgodnienia zgodnie z tokiem rozumowania przedstawionym w pkt 186 powyżej. W konsekwencji ewentualny brak potwierdzenia zeznań pana M. w tym zakresie nie ma konsekwencji.

189    Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że wystąpienie regularnego informowania grupy producentów japońskich o pewnych projektach RIG w EOG po ich przydzieleniu oraz księgowania tych projektów w ramach wspólnego limitu „europejskiego” przewidzianego w porozumieniu GQ zostało wykazane w zakresie dotyczącym okresu pomiędzy rokiem 1988 a wycofaniem się przez Hitachi z kartelu w 1999 r. przez oświadczenia ABB, Hitachi i zeznania pana M. Ponadto omawiany mechanizm stanowi pośredni dowód na istnienie wspólnego uzgodnienia podnoszonego przez Komisję.

 W przedmiocie dowodów rzekomo zaprzeczających istnieniu wspólnego uzgodnienia

–       Argumenty stron

190    Skarżąca podnosi, po pierwsze, że z akt sprawy wynika, iż w czasie spotkania w dniu 15 lipca 2002 r. Hitachi odrzuciła propozycję zawarcia wspólnego uzgodnienia, przedstawioną przez Alstom.

191    Po drugie, skarżąca stoi na stanowisku, że istnienie wspólnego uzgodnienia jest kwestionowane nie tylko przez nią, ale również przez Hitachi, Melco, VA TECH oraz Siemensa. W szczególności Siemens przedstawił oświadczenie jednego ze swoich pracowników, który uczestniczył w działaniach kartelu, pana T., z którego wynika, że nie istniało żadne uzgodnienie dotyczące wzajemnego zastrzeżenia rynków japońskiego i europejskiego. Natomiast w zaskarżonej decyzji Komisja nie odniosła się do tego dowodu, opierając się całkowicie na sprzecznych dowodach dostarczonych przez ABB.

192    Skarżąca przypomina również, że – według niej – istnienie wspólnego uzgodnienia było w szerokim zakresie pozbawione znaczenia dla producentów europejskich, którzy dopuścili istnienie kartelu europejskiego. W tych okolicznościach ich milczenie było możliwe do przewidzenia, ponieważ podważanie minimum faktów leżało w ich interesie, aby nie narazić na szwank ich wniosków o złagodzenie grzywien.

193    Po trzecie, skarżąca zarzuca Komisji, że nie uwzględniła ona porozumienia zatytułowanego „General Rules for GE Agreement” (zwanego dalej „porozumieniem GE”), zawartego przez producentów europejskich w dniu 17 marca 1987 r. w celu podziału projektów RIG w Europie.

194    Zdaniem skarżącej, istnienie porozumienia dotyczącego projektów RIG w Europie, poprzedzającego porozumienie GQ, stoi w sprzeczności, przede wszystkim, z zarzutem Komisji, według którego wspólne uzgodnienie dawało producentom europejskim wsparcie w organizacji kartelu w zakresie tych projektów. Następnie istnienie porozumienia GE podważa również twierdzenie Komisji zawarte w zaskarżonej decyzji, według którego przydział projektów RIG na poziomie światowym zaczynał się od przydziału rynku japońskiego producentom japońskim a rynku europejskiego – producentom europejskim. Zmowa zaczęła się raczej w chwili, kiedy ci ostatni podzielili pomiędzy siebie rynek europejski. Wreszcie w zakresie, w jakim producenci europejscy wdrożyli kartel dotyczący projektów RIG w Europie, nie mieliby oni żadnego interesu w dzieleniu tych projektów z przedsiębiorstwami japońskimi, które nie były traktowane jako wiarygodni konkurenci na rynku EOG, ani też w zawieraniu z nimi wspólnego uzgodnienia.

195    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

196    Po pierwsze, jak wskazano w pkt 155 powyżej, należy stwierdzić, że na spotkaniu w dniu 10 lipca 2002 r. Alstom zaproponowała rozszerzenie wspólnego uzgodnienia – jak to podniosła Komisja – na państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Okoliczność ta potwierdza istnienie wspólnego uzgodnienia.

197    Po drugie, Komisja nie dopuściła się błędu, twierdząc, że oświadczenia i zeznania ABB, oświadczenia Fuji dotyczące istnienia wspólnego uzgodnienia oraz oświadczenia Hitachi dotyczące informowania i księgowania powinny być uznane za posiadające większą moc dowodową od twierdzeń skarżącej, Hitachi, Melco, VA TECH i Siemens podważających istnienie wspólnego uzgodnienia.

198    W odróżnieniu bowiem od pierwszej ze wskazanych grup dowodów owe twierdzenia kwestionujące nie są sprzeczne z interesem danych przedsiębiorstw, ponieważ zmierzają one do zakwestionowania wszelkiego naruszenia art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG. Stwierdzenie to ma zastosowanie również do zeznań pana T., w których poprzestał on na przedstawieniu genezy porozumienia GQ, zakwestionowaniu istnienia wspólnego uzgodnienia i wspomnieniu o barierach wejścia zarówno na rynek EOG, jak też na rynek japoński. Jeżeli chodzi w szczególności o wspólne uzgodnienie, zeznania pana T. nie wnoszą niczego nowego w stosunku do dowodów przedstawionych przez adresatów pisma w sprawie przedstawienia zarzutów.

199    Ponadto nie można uważać, iż europejskie przedsiębiorstwa, włączając Siemens, nie miały interesu w podważaniu istnienia wspólnego uzgodnienia, ponieważ w piśmie w sprawie przedstawienia zarzutów zostało ono zinterpretowane przez Komisję jako porozumienie kartelowe pomiędzy europejskimi i japońskimi producentami dotyczące rynku EOG i stanowiło w konsekwencji naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG. Tymczasem takie stwierdzenie byłoby przynajmniej potencjalnie szkodliwe dla interesów europejskich producentów, w przypadku gdyby inne zarzuty stawiane im przez Komisję nie zostały dowiedzione w wymagany prawem sposób.

200    Po trzecie, argumentacja skarżącej dotycząca porozumienia GE opiera się na przesłance, zgodnie z którą zostało ono podpisane i wdrożone niezależnie od porozumienia GQ lub wspólnego uzgodnienia. W tym kontekście jest bezsporne, iż porozumienie GE zostało podpisane przed porozumieniem GQ i porozumieniem EQ. Jednakże okoliczność ta nie oznacza, że nie było ono powiązane z innymi elementami kartelu o zasięgu światowym, zarzucanego przez Komisję.

201    Na mocy art. 15 porozumienie GE miało początkowo być rozwiązaniem przejściowym, obowiązującym do wejścia w życie porozumienia GQ lub, w razie braku tego ostatniego, przedmiotem nowych negocjacji po dniu 31 grudnia 1988 r. Tym samym okazuje się, że w trakcie zawierania porozumienia GE sygnatariusze przewidywali już zawarcie porozumienia dotyczącego kartelu o zasięgu światowym i różne jego elementy, w tym również – według zarzutów Komisji – wspólne uzgodnienie. Interpretację tę potwierdzają zeznania pana M., zgodnie z którymi kartel o zasięgu światowym był przedmiotem długoletnich skomplikowanych negocjacji przed podpisaniem porozumienia GQ.

202    Ponadto zdaniem pana M. wzajemne zobowiązanie obu grup producentów, iż odstąpią od wejścia na rynek rodzimy drugiej grupy, które stanowi sedno wspólnego uzgodnienia podnoszonego przez Komisję, poprzedzało zawarcie porozumienia GQ. W konsekwencji zobowiązanie to mogło zostać wzięte pod uwagę przez europejskich producentów przy podpisywaniu porozumienia GE.

203    W tych okolicznościach nie można uznać, że porozumienie GE podważa istnienie wspólnego uzgodnienia, na które powołuje się Komisja.

 Ocena ogólna

204    Z analizy przeprowadzonej w pkt 111–189 powyżej wynika po pierwsze, że oświadczenia ABB oraz zeznania jej pracowników i jej byłego pracownika wskazują na istnienie uzgodnienia, na którego mocy europejscy i japońscy producenci zobowiązali się wzajemnie, iż odstąpią od wejścia na rodzime rynki drugiej grupy. Dowody te pozwalają również na określenie stron uzgodnienia oraz na wyciągnięcie wniosku, że jakkolwiek uzgodnienie to prawdopodobnie poprzedzało porozumienie GQ, zostało ono zawarte najpóźniej w chwili zawierania porozumienia GQ.

205    Po drugie, istnienie wspomnianego uzgodnienia o charakterze wzajemnym jest poparte propozycją przedstawioną przez Alstom na spotkaniu w dniu 10 lipca 2002 r. Istnienie zobowiązania przedsiębiorstw japońskich, że nie wejdą na rynek europejski, jest również poparte oświadczeniami Fuji.

206    Po trzecie, z oświadczeń i zeznań ABB, potwierdzonych oświadczeniami Hitachi wynika, że producenci japońscy zgodzili się, przynajmniej w zakresie dotyczącym lat 1988–1999, na regularne informowanie o wynikach przydzielania niektórych projektów RIG w EOG i ich księgowanie w ramach wspólnego limitu „europejskiego” przewidzianego w porozumieniu GQ. W związku z tym zgodnie z pkt 4 części „E (E‑Members)” załącznika 2 do porozumienia EQ producenci europejscy przewidzieli możliwość przekazywania producentom japońskim szczegółów dotyczących niektórych projektów RIG w EOG przed ich przydzieleniem. Te dwie okoliczności sugerują, iż japońscy producenci byli uważani za wiarygodnych konkurentów w zakresie dostaw pewnych projektów RIG w EOG, lecz zobowiązali się oni do odstąpienia od wejścia na europejski rynek w zamian za większą część projektów RIG w innych regionach. Stanowią one zatem pośrednie dowody istnienia wzajemnego uzgodnienia europejskich i japońskich producentów.

207    W związku z tym dowody przedstawione przez Komisję popierają jej twierdzenia dotyczące istnienia wspólnego uzgodnienia, jak zostały one streszczone w pkt 96 powyżej. Natomiast dowody powołane przez skarżącą i ocenione w pkt 196–203 powyżej nie nadają się do tego, by obalić wskazane twierdzenia. Należy tym samym stwierdzić, że istnienie wspólnego uzgodnienia zostało wykazane w sposób wymagany prawem.

208    Ten wniosek pociąga za sobą oddalenie zarzutów skarżącej opartych na naruszeniu zasady domniemania niewinności oraz wykroczenia przez Komisję poza jej kompetencje, co zostało wyjaśnione w pkt 101 powyżej.

209    Ponadto mając na uwadze, że Komisja nie oparła się wyłącznie na zachowaniu wskazanych przedsiębiorstw na rynku, by wywieść zaistnienie zarzucanego naruszenia, nie wystarczy, aby skarżąca zastąpiła przyjęte przez Komisję wytłumaczenie okoliczności faktycznych innym prawdopodobnym wytłumaczeniem. W konsekwencji alternatywne wytłumaczenie zaproponowane przez skarżącą nie ma znaczenia w odniesieniu do istnienia rzeczonego naruszenia.

210    W tych okolicznościach należy oddalić zarzut pierwszy.

211    Ponadto z powyższego wynika, że Komisja mogła przyjąć istnienie wspólnego uzgodnienia bez uwzględniania uwag Fuji z dnia 21 listopada 2006 r. jako dowodów obciążających. W konsekwencji, zgodnie z wywodami w pkt 53 i powyżej, należy ostatecznie oddalić drugą część trzeciego zarzutu, opartego na naruszeniu prawa dostępu do akt i tym samym zarzut trzeci w całości.

 W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na braku wykazania przez Komisję istnienia jednolitego i ciągłego naruszenia

212    W ramach pierwszej części drugiego zarzutu skarżąca podnosi, że Komisja nie udowodniła istnienia jednolitego naruszenia obejmującego porozumienie GQ, wspólne uzgodnienie oraz zachowania antykonkurencyjne producentów europejskich na rynku EOG. W ramach drugiej części drugiego zarzutu skarżąca twierdzi, że Komisja nie wykazała ani istnienia kartelu w okresie od września 1999 r. do dnia 25 marca 2002 r., ani jej udziału w kartelu w tym samym okresie.

213    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 W przedmiocie części pierwszej, dotyczącej dowodu jednolitego naruszenia

–       Argumenty stron

214    Skarżąca stoi na stanowisku, że nawet przy założeniu, że Komisja w sposób właściwy wykazała istnienie wspólnego uzgodnienia, to jednak nie ustaliła, że skarżąca zamierzała brać udział w podziale projektów, manipulacji ofertami, ustalaniu cen i w innych zachowaniach antykonkurencyjnych przyjmowanych w EOG przez producentów europejskich. Skarżąca zauważa, że w zaskarżonej decyzji Komisja stwierdziła, że producenci europejscy starali się nie ujawniać przed producentami japońskimi działań prowadzonych w ramach kartelu o zasięgu europejskim, regulowanego porozumieniem EQ, przygotowując nawet szczegółowe porozumienie w sprawie nieujawniania.

215    Skarżąca uważa więc, że nie zostały spełnione wszystkie przesłanki wymagane w orzecznictwie, aby uznać, że dane przedsiębiorstwo jest odpowiedzialne za wszystkie znamiona naruszenia, a w szczególności, w niniejszej sprawie, za zachowanie producentów europejskich. Skarżąca podnosi, że nigdy nie uczestniczyła w działaniach kartelu w ramach EOG. Ponadto Komisja nie udowodniła, że własnym zachowaniem skarżąca zamierzała przyczynić się do realizacji wspólnych celów wszystkich jego uczestników. W tym względzie sama możliwość wywiedzenia zachowania w ramach zmowy w EOG nie jest wystarczająca.

216    Skarżąca podnosi również, że Komisja nie jest uprawniona do ścigania i nakładania sankcji za porozumienia, których celem lub skutkiem nie jest ograniczanie konkurencji w ramach EOG, takich jak porozumienie GQ.

217    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

218    Porozumienia i uzgodnione praktyki wskazane w art. 81 ust. 1 WE wynikają w sposób konieczny ze współdziałania wielu przedsiębiorstw będących współsprawcami naruszenia, których uczestnictwo może przybrać różne formy, zależnie, w szczególności, od cech szczególnych właściwego rynku i od pozycji każdego przedsiębiorstwa na tym rynku, od realizowanych celów i wybranych lub rozważanych sposobów ich osiągnięcia. Jednak sama okoliczność, że każde przedsiębiorstwo uczestniczy w naruszeniu w odpowiedniej dla siebie formie, nie wystarczy, by wyłączyć jego odpowiedzialność za całość naruszenia, łącznie z zachowaniami, które zostały w rzeczywistości dokonane przez pozostałe przedsiębiorstwa uczestniczące w naruszeniu, ale którym przyświeca ten sam cel lub które pociągają za sobą ten sam antykonkurencyjny skutek (wyrok Trybunału z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C‑49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I‑4125, pkt 79, 80). Cytowane orzecznictwo ma zastosowanie w drodze analogii do art. 53 ust. 1 porozumienia EOG.

219    Przedsiębiorstwo biorące udział w takim naruszeniu poprzez własne zachowania, które wchodzą w zakres pojęciowy porozumienia lub uzgodnionej praktyki mających antykonkurencyjny cel w rozumieniu art. 81 ust. 1 WE lub art. 53 ust. 1 porozumienia EOG i przyczyniają się do realizacji naruszenia w całości, jest również odpowiedzialne, przez cały okres swojego udziału we wspomnianym naruszeniu, za zachowania pozostałych przedsiębiorstw mieszczące się w ramach tego samego naruszenia, jeżeli zostanie wykazane, że dane przedsiębiorstwo wiedziało o zachowaniach pozostałych uczestników noszących znamiona naruszenia lub mogło je rozsądnie przewidzieć i było gotowe do wzięcia na siebie związanego z tym ryzyka (ww. w pkt 218 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 83). Cytowane orzecznictwo ma zastosowanie w drodze analogii do art. 53 ust. 1 porozumienia EOG.

220    W niniejszej sprawie z badania pierwszego zarzutu wynika po pierwsze, że japońskie przedsiębiorstwa, w tym skarżąca, uczestniczyły razem z europejskimi przedsiębiorstwami we wspólnym uzgodnieniu, które stanowiło porozumienie pomiędzy przedsiębiorstwami w rozumieniu art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG dotyczące europejskiego rynku projektów RIG. W konsekwencji Komisja była uprawniona do ścigania i ukarania skarżącej w związku z udziałem w tym porozumieniu. Ponadto istnienie wspólnego uzgodnienia oznacza, że japońskie przedsiębiorstwa wiedziały, iż projekty RIG w EOG były zastrzeżone dla producentów europejskich.

221    W tym względzie bez znaczenia jest okoliczność, że skarżąca nie uczestniczyła w szczególnych działaniach kartelowych w EOG. W świetle charakteru jej zobowiązania zgodnie ze wspólnym uzgodnieniem, jej uczestnictwo nie byłoby potrzebne. Japońscy producenci nie mieli bowiem żadnego interesu, by brać udział w przydzielaniu projektów RIG w EOG, których zobowiązali się nie podejmować. W ich interesie leżało jedynie poznanie wartości danych projektów i tożsamości podmiotów, którym je przyznano po to, by móc monitorować księgowanie w ramach wspólnego limitu „europejskiego” przewidzianego w porozumieniu GQ. Przynajmniej w zakresie dotyczącym okresu pomiędzy 1988 r. a 1999 r. informacje te były przekazywane producentom japońskim poprzez mechanizm informowania.

222    W tych okolicznościach należy stwierdzić, że bierna rola producentów japońskich w przyznawaniu projektów RIG na rynku EOG nie wynikała z ich wyboru, ale z formy ich uczestnictwa w porozumieniu dotyczącym rynku EOG. To samo uczestnictwo było natomiast wstępną przesłanką umożliwienia przydzielania projektów RIG w EOG europejskim producentom na podstawie zasady ochrony krajów macierzystych lub na podstawie porozumienia GE.

223    Po drugie, oświadczenia ABB i zeznania pana M. sugerują, że jakkolwiek o wspólnym uzgodnieniu nie wspominano wyraźnie w porozumieniu GQ, to leżało ono u podstaw działania porozumienia GQ, ponieważ pozwoliło na nabranie zaufania potrzebnego dla funkcjonowania kartelu o zasięgu światowym. Istnienie związku pomiędzy wspólnym uzgodnieniem i porozumieniem GQ potwierdzają zeznania pana V.‑A., który wskazał, że podczas spotkania porozumienia GQ europejskie przedsiębiorstwa i przedstawiciel japońskich przedsiębiorstw dyskutowali o konieczności przestrzegania wspólnego uzgodnienia.

224    Po trzecie, mechanizm informowania i księgowania stanowi łącznik pomiędzy działaniami kartelowymi europejskich przedsiębiorstw w ramach EOG i kartelem o zasięgu światowym działającym zgodnie z porozumieniem GQ. Za pośrednictwem tego mechanizmu rezultaty przydzielania pewnych projektów RIG w EOG uwzględniane były w ramach przydzielania projektów w innych regionach na podstawie porozumienia GQ. Istnienie owego mechanizmu jest ustalone na podstawie oświadczeń i zeznań ABB oraz oświadczeń Hitachi.

225    W tym kontekście, z przedstawionych przez skarżące dowodów nie wynika, że porozumienie w sprawie nieujawniania pomiędzy europejskimi producentami zostało rzeczywiście zawarte, ani a fortiori, że okoliczność ta miała wpływ na wymianę informacji pomiędzy dwiema grupami producentów.

226    Po czwarte, należy uznać, że ze względu na regularne informowanie o wynikach postępowań przetargowych dotyczących projektów RIG w EOG pomiędzy 1988 r. a 1999 r. japońskie przedsiębiorstwa mogły rozsądnie przewidzieć, że przydzielanie projektów RIG w EOG europejskim producentom było rezultatem działań kartelowych. Okoliczność, że bez wyraźnego uzasadnionego powodu grupie producentów przekazywane są regularnie przez wiele lat rezultaty postępowań przetargowych, w których uczestniczyli członkowie innej grupy producentów z tego samego sektora przemysłowego, wykracza poza granice zwykłego zachowania konkurencyjnego. Informowanie powinno zatem było wzbudzić wątpliwości w odniesieniu do okoliczności, w jakich przydzielono dane projekty RIG. Jest tak tym bardziej, że rezultaty postępowań przetargowych niekoniecznie stanowią dane publiczne, w szczególności jeżeli chodzi o przetargi ogłoszone przez prywatne przedsiębiorstwa w zakresie dotyczącym szczegółów wybranej oferty.

227    W tym względzie Komisja słusznie wskazała w motywie 277 zaskarżonej decyzji, że na wiedzę o kartelowym charakterze przyznawania projektów RIG w EOG nabytą przez japońskie przedsiębiorstwa dzięki mechanizmowi informowania pomiędzy 1988 r. a 1999 r. nie mogło mieć wpływu ewentualne przerwanie informowania w późniejszym okresie. Tak samo jest w przypadku TM T & D. Spółka ta podjęła bowiem działalność swych akcjonariuszy w dziedzinie RIG, biorąc wraz z nimi udział w kartelu. W tych okolicznościach można uznać, że w odniesieniu do przydzielania projektów RIG w EOG, TM T & D posiadała taką sama wiedzę co wspomniani akcjonariusze.

228    Po piąte, wspólne uzgodnienie, kartel o zasięgu światowym działający zgodnie z porozumieniem GQ i kartelowe działania europejskich producentów w ramach EOG były wdrażane równocześnie, dotyczyły tych samych produktów i skupiały tych samych europejskich producentów oraz – jeżeli chodzi o wspólne uzgodnienie i porozumienie GQ – tych samych japońskich producentów. Podobnie różne środki miały ten sam wspólny cel, a mianowicie utworzenie systemu podziału światowego rynku projektów RIG i przydzielanie tych projektów różnym uczestnikom.

229    W świetle wszystkich powyższych rozważań należy uznać, że Komisja nie popełniła błędu, stwierdzając, iż wspólne uzgodnienie, kartel o zasięgu światowym działający zgodnie z porozumieniem GQ i kartelowe działania europejskich producentów w ramach EOG stanowiły jednolite naruszenie zmierzające do wspólnego celu. W konsekwencji należy oddalić pierwszą część drugiego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej, dotyczącej dowodu naruszenia ciągłego oraz ciągłego udziału w nim skarżącej

–       Argumenty stron

230    Skarżąca podnosi, że Komisja nie wykazała, że skarżąca uczestniczyła w porozumieniu GQ w okresie, w którym inne przedsiębiorstwa nie brały w nim udziału, tzn. od września 1999 r. do dnia 25 marca 2002 r.

231    W pierwszej kolejności skarżąca podnosi, że w tym okresie, z powodu nieobecności w szczególności Siemensa, kartel „rozsypał się”, a spotkania GQ zamieniły się w mniej lub bardziej nieformalne forum dyskusyjne, bez celu lub skutku antykonkurencyjnego.

232    Następnie skarżąca stwierdza, że w wymienionym okresie nie uczestniczyła w porozumieniu GQ. Okoliczność tę ma potwierdzać oświadczenie Arevy, zgodnie z którym konieczne było w 2002 r. nawiązanie kontaktu z TM T & D w celu przeprowadzenia konsultacji dotyczących RIG, z czego wynika, że TM T & D nie uczestniczyła w toczących się dyskusjach. Ponadto oświadczenie ABB dotyczące trwania kartelu od września 1999 r. do marca 2002 r. jest sprzeczne w zakresie, w jakim ABB twierdzi jednocześnie, że skarżąca kontynuowała działania kartelowe i że TM T & D dołączyła do kartelu w późniejszym okresie, w szczególności w tym samym czasie co Siemens. Co więcej, oświadczenie ABB nie jest niczym poparte i pochodzi od przedsiębiorstwa, które wnioskowało o zwolnienie z grzywny.

233    Ponadto skarżąca zauważa, że odniesienia Komisji do kartelu we właściwym okresie odsyłają do porozumienia GQ oraz, ewentualnie, do uzgodnień istniejących pomiędzy przedsiębiorstwami europejskimi, ale nie do wspólnego uzgodnienia.

234    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

–       Ocena Sądu

235    Zgodnie z orzecznictwem w sytuacji gdy ma miejsce spór w przedmiocie istnienia naruszenia, wymóg pewności prawa, z którego muszą korzystać podmioty gospodarcze, oznacza, że Komisja, na której spoczywa ciężar udowodnienia stwierdzonych przez nią naruszeń, przedstawia materiał dowodowy wykazujący w sposób wymagany prawem istnienie okoliczności faktycznych noszących znamiona naruszenia. Jeśli chodzi w szczególności o zarzucany czas trwania naruszenia, ta sama zasada pewności prawa zobowiązuje Komisję – w przypadku braku materiału dowodowego potwierdzającego bezpośrednio czas trwania naruszenia – do przedstawienia przynajmniej dowodów odnoszących się do faktów wystarczająco zbliżonych w czasie, tak by można było rozsądnie przyjąć, że naruszenie to trwało nieprzerwanie między dwiema określonymi datami (wyroki Sądu: z dnia 7 lipca 1994 r. w sprawie T‑43/92 Dunlop Slazenger przeciwko Komisji, Rec. s. II‑441, pkt 79; z dnia 6 lipca 2000 r. w sprawie T‑62/98 Volkswagen przeciwko Komisji, Rec. s. II‑2707, pkt 188; z dnia 5 kwietnia 2006 r. w sprawie T‑279/02 Degussa przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II‑897, pkt 114, 153).

236    Ponadto okoliczność, że dowód istnienia ciągłego naruszenia nie został przedstawiony dla niektórych określonych okresów, nie stanowi przeszkody, by naruszenie to było postrzegane jako ciągłe w całościowym okresie dłuższym niż wspomniane okresy, gdy takie stwierdzenie opiera się na obiektywnych i zgodnych poszlakach. W przypadku naruszenia rozciągającego się na kilka lat okoliczność, że kartel ujawniał się w różnych okresach, z krótszymi lub dłuższymi przerwami, pozostaje bez wpływu na fakt jego istnienia, o ile poszczególne działania, które składają się na to naruszenie, służą osiągnięciu tego samego celu i wpisują się w ramy pojedynczego naruszenia o charakterze ciągłym (wyrok Trybunału z dnia 21 września 2006 r. w sprawie C‑113/04 P Technische Unie przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I‑8831, pkt 169).

237    Co się tyczy ścigania kartelu między wrześniem 1999 r. a marcem 2002 r., należy na wstępie zauważyć, że w związku z tym, iż zobowiązanie przedsiębiorstw japońskich na podstawie wspólnego uzgodnienia nie stanowiło aktywnego działania, lecz zaniechanie, w istocie trudne jest wykazanie, że to uzgodnienie było dochowywane w sposób ciągły.

238    Niemniej jednak, po pierwsze, z zeznań pan M. wynika, że aż do zakończenia jego współuczestnictwa w kartelu w czerwcu 2002 r. zarówno porozumienie GQ, jak również wspólne uzgodnienie były stale wykonywane wraz z udziałem przedsiębiorstw japońskich innych niż Hitachi, pomimo że brak udziału tej spółki oraz spółki Siemens czynił omawiane działania mniej skutecznymi. To samo twierdzenie wynika z zeznań ABB.

239    Po drugie, w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów, Fuji potwierdziła, że przedsiębiorstwa japońskie brały udział w naruszeniu, w tym również we wspólnym uzgodnieniu do września 2000 r., daty, w której według jej twierdzenia wycofała się z kartelu.

240    Po trzecie, w pkt 155 powyżej stwierdzono, że na spotkaniu w dniu 10 lipca 2002 r. Alstom zaproponowała rozszerzenie wspólnego uzgodnienia na państwa Europy Środkowej i Wschodniej. Okoliczność ta potwierdza, że to uzgodnienie istniało zarówno w dniu spotkania, jak i przez pewien poprzedzający je okres.

241    Po czwarte, trwała nieobecność producentów japońskich na europejskim rynku projektów RIG w omawianym czasie również stanowi poszlakę pozwalającą przyjąć, że wspólne uzgodnienie było stale wykonywane.

242    Po piąte, w zakresie, w jakim zostało stwierdzone w ramach pierwszej części niniejszego zarzutu, że Komisja nie popełniła błędu, stwierdzając istnienie jednolitego naruszenia, obejmującego w szczególności wspólne uzgodnienie i porozumienie GQ, należy przyjąć, przeciwnie do twierdzeń skarżącej, że dowód stałego funkcjonowania tego porozumienia od września 1999 r. do marca 2002 r., stanowi istotną wskazówkę świadczącą o tym, że wspólne uzgodnienie było również wykonywane przez ten okres. Mając bowiem na uwadze jednolity charakter naruszenia, należy przyjąć, że ustanie wspólnego uzgodnienia doprowadziłoby do uszczerbku funkcjonowanie porozumienia GQ.

243    Tymczasem skarżąca nie podważa ustaleń dokonanych w motywach 191–196 zaskarżonej decyzji, zgodnie z którymi ABB, Alstom i Melco wymieniły między sobą, w grudniu 2000 r. i w styczniu 2001 r., serię telefaksów dotyczących przydziału projektów na mocy porozumienia GQ.

244    Skarżąca potwierdziła również, że spośród spotkań porozumienia GQ wymienionych w motywie 197 zaskarżonej decyzji, uczestniczyła w spotkaniach w dniach 18 maja, 13 lipca i 14 września 2000 r. i zaprzeczyła jednocześnie, jakoby odbyły się pozostałe wymienione spotkania.

245    Ponadto skarżąca nie podważa, że wymienione w pkt 198 zaskarżonej decyzji projekty RIG zostały przyznane na mocy porozumienia GQ i nie przedstawia dowodów pozwalających przyjąć, że zdystansowała się od wyników podziału projektów lub że ich nie przestrzegała. Tymczasem te przydziały potwierdzają, że kartel był aktywny lub, co najmniej, że utrzymywały się jego skutki w okresie od dnia 27 sierpnia 1998 r., tj. dnia, w którym zawarte zostało porozumienie dotyczące projektu wymienionego w motywie 198 lit. h) zaskarżonej decyzji, do dnia 12 października 2001 r., tj. dnia, w którym porozumienie dotyczące projektu wymienionego w motywie 198 lit. a) zaskarżonej decyzji przestało wywierać skutki. W tym względzie należy przypomnieć, że art. 81 WE ma zastosowanie wtedy, gdy skutki porozumienia utrzymywały się przez długi czas, zaś porozumienie nie zostało formalnie zakończone (wyroki Sądu: z dnia 10 marca 1992 r. w sprawie T‑13/89 ICI przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1021, pkt 254; z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie T‑48/98 Acerinox przeciwko Komisji, Rec. s. II‑3859, pkt 63). Cytowane orzecznictwo ma zastosowanie w drodze analogii do art. 53 ust. 1 porozumienia EOG.

246    W świetle powyższych dowodów argumentacja skarżącej, zgodnie z którą w odnośnym okresie spotkania w ramach porozumienia GQ zamieniły się w forum dyskusyjne bez celu lub skutku antykonkurencyjnego, nie może być dopuszczona niezależnie od kwestii ustalenia, czy została ona przedstawiona w trakcie postępowania administracyjnego, tym bardziej że argumentacja ta nie jest poparta żadnymi innymi dowodami prócz niepopartych niczym oświadczeń Melco.

247    W związku z powyższym należy stwierdzić, że dowody przedstawione przez Komisję dotyczące wykonania wspólnego uzgodnienia i porozumienia GQ pomiędzy wrześniem 1999 a marcem 2002 r. odnoszą się do faktów wystarczająco bliskich w czasie, co oznacza, że przedstawiono dowód trwałego naruszenia w zakresie dotyczącym omawianego okresu.

248    Należy dodać, że dowody powołane w pkt 238–245 powyżej dotyczą zarówno wykonania wspólnego uzgodnienia i porozumienia GQ ogólnie, jak i osobistego uczestnictwa skarżącej w spornych porozumieniach. W istocie, w ramach pewnych projektów powtórzonych na liście odtworzonej w motywie 198 zaskarżonej decyzji, którego treść nie była kwestionowana przez skarżącą, ta ostatnia jest identyfikowana jako sekretarz grupy producentów japońskich. Ten dowód oznacza, że w chwili przydzielania określonych projektów skarżąca aktywnie uczestniczyła w porozumieniu GQ.

249    W tym kontekście odwołanie do konieczności nawiązania kontaktu z TM T & D w trakcie negocjacji, które miały miejsce w 2002 r., i do faktu, że dołączyła ona do kartelu w 2002 r., może być wytłumaczone faktem, że w tym okresie tworzona była wspólna spółka Toshiby i Melco, która miała przejąć działalność swoich akcjonariuszy w dziedzinie RIG. W zakresie, w jakim TM T & D reprezentowała nową strukturę przejmującą właściwą działalność obu uczestników kartelu, logiczne jest, że zamierzone zmiany w systemie kartelu musiały być z nią przedyskutowane.

250    Co się tyczy zarzucanego interesu, jaki przedsiębiorstwo, które złożyło wniosek o zwolnienie od grzywny, jego pracownicy i jego byli pracownicy mają w wyolbrzymianiu zachowań antykonkurencyjnych innych przedsiębiorstw objętych dochodzeniem, należy odesłać do pkt 94, 95, 111 i 112 powyżej.

251    Z całości powyższych rozważań wynika, że uczestnictwo skarżącej w kartelu w okresie od września 1999 r. do marca 2002 r. zostało ustalone na podstawie dowodów wystarczająco zbieżnych w czasie.

252    W związku z powyższym należy oddalić drugą część zarzutu drugiego i w konsekwencji zarzut drugi w całości.

253    Uwzględniając, że żaden z zarzutów podniesionych na poparcie skargi o stwierdzenie nieważności art. 1 ⁱ 2 zaskarżonej decyzji, w zakresie, w jakim dotyczą skarżącej, nie może zostać dopuszczony, skargę należy oddalić.

2.     W przedmiocie wniosku o uchylenie lub znaczące obniżenie grzywny nałożonej na skarżącą

254    W ramach czwartego zarzutu skarżąca podnosi, że grzywna, która została na nią nałożona, jest dyskryminująca i zbyt wysoka. Zarzut ten dzieli się na sześć części. Pierwsza część jest oparta na błędnej ocenie względnej wagi uczestnictwa w naruszeniu. Druga opiera się na błędzie w ocenie czasu trwania naruszenia. Trzecia opiera się na naruszeniu obowiązku uzasadnienia wymiaru grzywny. Czwarta oparta jest na błędzie w ustaleniu kwoty wyjściowej grzywny. Piąta opiera się na zbyt wysokim wymiarze grzywny w stosunku do naruszenia popełnionego przez TM T & D. Szósta opiera się na błędzie w ocenie okoliczności łagodzących.

255    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnej ocenie względnej wagi uczestnictwa skarżącej w naruszeniu

 Argumenty stron

256    Skarżąca podnosi, że proporcja grzywien nałożonych na producentów europejskich i na producentów japońskich odpowiada proporcji limitów ustalonych w porozumieniu GQ. Wywodzi z tego, że została na nią nałożona grzywna za jej zachowanie w ramach porozumienia GQ. Tymczasem takie podejście jest błędne i dyskryminujące. Z jednej strony Komisja nie uwzględniła, że względna waga jej uczestnictwa w kartelu była mniejsza w zakresie, w jakim uczestniczyła wyłącznie we wspólnym uzgodnieniu, podczas gdy producenci europejscy uczestniczyli zarówno w tym porozumieniu, jak i w zachowaniach kartelowych dotyczących RIG na rynku EOG. Z drugiej strony skarżąca podnosi, że nakładając na nią sankcje za zachowanie poza rynkiem EOG, Komisja wykroczyła poza swoje kompetencje.

257    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 Ocena Sądu

258    Zgodnie z orzecznictwem, jeśli naruszenie zostało popełnione przez kilka przedsiębiorstw, należy zbadać względną wagę udziału każdego z nich (zob. ww. w pkt 218 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 150 i przytoczone tam orzecznictwo). Okoliczność, że przedsiębiorstwo nie uczestniczyło we wszystkich działaniach składających się na kartel lub że odgrywało nieznaczną rolę w działaniach, w których uczestniczyło, musi być uwzględniona przy ocenie wagi naruszenia i określaniu grzywny (ww. w pkt 218 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, pkt 90).

259    W tym względzie należy uściślić na wstępie, że zaskarżona decyzja nie przewiduje dla jej adresatów sankcji za uczestnictwo w porozumieniu GQ, które nie dotyczyło terytorium EOG. W art. 1 zaskarżonej decyzji wyraźnie stwierdzono bowiem, że naruszenie art. 81 WE i art. 53 porozumienia EOG dotyczyło sektora projektów RIG w EOG. W tych okolicznościach argument oparty na rzekomym braku kompetencji Komisji należy oddalić.

260    Ponadto z analizy pierwszego zarzutu wynika, iż uczestnictwo japońskich i europejskich producentów w porozumieniach i uzgodnionych praktykach dotyczących EOG nie miało takiego samego charakteru. W ramach wspólnego uzgodnienia japońskie przedsiębiorstwa zobowiązały się bowiem, iż odstąpią od wejścia na rynek EOG, a ich uczestnictwo polegało na powstrzymaniu się od działania. Europejskie przedsiębiorstwa natomiast dokonały rozdziału różnych projektów RIG na tym rynku w drodze czynnych działań kartelowych.

261    Nie ma jednak istotnej różnicy, jeżeli chodzi o wagę tych dwóch rodzajów zachowań. Jak bowiem zauważono w pkt 221 powyżej, w świetle charakteru zobowiązania skarżącej zgodnie ze wspólnym uzgodnieniem okoliczność, iż nie uczestniczyła ona w przydzielaniu projektów RIG w EOG, jest bez znaczenia, ponieważ jej udział nie był potrzebny. Tym samym okoliczność, na jaką powołuje się skarżąca, nie stanowiła rezultatu jej wyboru, lecz konsekwencję charakteru jej uczestnictwa w porozumieniu dotyczącym rynku EOG. Uczestnictwo to było natomiast wstępną przesłanką, by przydzielanie projektów RIG w EOG europejskim producentom mogło się odbywać zgodnie z uzgodnionymi w tym zakresie regułami.

262    W konsekwencji należy uznać, że waga zachowania japońskich przedsiębiorstw jest porównywalna z wagą zachowania europejskich przedsiębiorstw. Należy zatem oddalić pierwszą część czwartego zarzutu.

 W przedmiocie części drugiej, opartej na błędzie w ocenie czasu trwania naruszenia

 Argumenty stron

263    Odwołując się do argumentów dotyczących zawieszenia działań kartelu i uczestnictwa w nim skarżącej w okresie od września 1999 r. do marca 2002 r., przedstawionych w pkt 230–233 powyżej, skarżąca podnosi, że nałożona na nią grzywna powinna być obniżona.

264    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 Ocena Sądu

265    Skarżąca ogranicza się do powtórzenia w niniejszej części argumentów, które zostały już zbadane w ramach drugiej części drugiego zarzutu. Z pkt 235–252 powyżej wynika, że argumenty te nie pozwalają stwierdzić, że Komisja popełniła błąd, uznając, że kartel trwał w okresie od września 1999 r. do dnia 25 marca 2002 r., i ustalając okres uczestnictwa skarżącej w kartelu.

266    W tych okolicznościach należy oddalić omawianą część zarzutu.

 W przedmiocie części trzeciej, opartej na naruszeniu obowiązku uzasadnienia wymiaru grzywny

 Argumenty stron

267    Skarżąca podnosi, że Komisja nie wyjaśniła we właściwy sposób metody obliczania zastosowanej do ustalenia wymiaru nałożonej na nią grzywny. Podnosi w tym względzie trudności, na jakie napotkała przy ustalaniu kwoty, jaką miała zapłacić Komisji, i dodaje, że jej stanowisko potwierdzone jest opinią ekonomistów, mających doświadczenie w tej materii. Uważa w konsekwencji, że Komisja naruszyła ciążący na niej obowiązek uzasadnienia.

268    Komisja kwestionuje zasadność argumentów skarżącej.

 Ocena Sądu

269    Uzasadnienie wymagane przez art. 253 WE powinno przedstawiać w sposób zrozumiały i jednoznaczny rozumowanie instytucji, która jest autorem aktu, w taki sposób, aby umożliwić zainteresowanym zapoznanie się z powodami podjęcia środka celem obrony ich praw, a sądowi wspólnotowemu przeprowadzenie kontroli (wyrok Trybunału z dnia 18 września 2003 r. w sprawie C‑338/00 P Volkswagen przeciwko Komisji, Rec. s. I‑9189, pkt 124). Zgodnie z art. 253 WE Komisja jest wprawdzie zobowiązana wymienić okoliczności faktyczne i prawne, na których opiera się uzasadnienie decyzji, i przytoczyć rozważania prawne, które skłoniły ją do jej wydania, ale postanowienie to nie wymaga, by przedyskutowała ona wszystkie kwestie faktyczne i prawne, które były roztrząsane w trakcie postępowania administracyjnego (wyroki Trybunału: z dnia 17 stycznia 1984 r. w sprawach połączonych 43/82 i 63/82 VBVB i VBBB przeciwko Komisji, Rec. s. 19, pkt 22; z dnia 11 lipca 1989 r. w sprawie 246/86 Belasco i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 2117, pkt 55; ww. wyrok w sprawie Volkswagen przeciwko Komisji, pkt 127). Wymóg uzasadnienia trzeba oceniać w zależności od okoliczności sprawy, w szczególności treści aktu, charakteru powołanych argumentów i interesu, jaki mogą mieć w uzyskaniu wyjaśnień adresaci lub inne osoby, których akt dotyczy bezpośrednio i indywidualnie (zob. wyrok Trybunału z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑367/95 P Komisja przeciwko Sytraval i Brink’s France, Rec. s. I‑1719, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo). Przytoczone powyżej orzecznictwo ma zastosowanie przez analogię do decyzji Komisji stwierdzających naruszenie art. 53 ust. 1 porozumienia EOG.

270    W niniejszej sprawie elementy przedstawione w motywach 471–552 zaskarżonej decyzji umożliwiają zrozumienie metody zastosowanej przez Komisję przy ustalaniu wymiaru grzywny i pozwalają na prześledzenie jej poszczególnych etapów.

271    Ponadto w zakresie, w jakim skarżąca ograniczyła się do podniesienia trudności, na jakie napotkała przy ustaleniu kwoty, którą powinna zapłacić Komisji, bez określenia ich charakteru oraz etapu obliczeń, na którym się pojawiły, i nie powtórzyła uwag ekonomistów, z którymi jakoby się konsultowała, jej argumentacja dotycząca uzasadnienia wymiaru grzywny nie może być głębiej zbadana.

272    W konsekwencji należy oddalić trzecią część czwartego zarzutu.

 W przedmiocie części czwartej, opartej na błędzie w ustaleniu kwoty wyjściowej grzywny

 Argumenty stron

273    Skarżąca podnosi, że kwota wyjściowa grzywny została ustalona w sposób arbitralny i dyskryminujący.

274    Po pierwsze, Komisja wymierzyła nałożone grzywny w oparciu o względne obroty w zakresie, jednocześnie, samodzielnych RIG i podstacji elektroenergetycznych opartych na RIG. Tymczasem takie podejście jest niekorzystne dla producentów japońskich w zakresie, w jakim projekty RIG na Bliskim Wschodzie i w Azji, realizowane zwykle przez producentów japońskich, oparte są często na podstacjach elektroenergetycznych wykonywanych „pod klucz” i obejmują w konsekwencji, oprócz RIG, również inne produkty i usługi. Tym samym obroty producentów japońskich są wyższe od obrotów producentów europejskich.

275    Po drugie, Komisja oparła się na obrotach za rok 2003, tzn. za ostatni pełny rok trwania naruszenia w celu ustalenia udziałów w rynku przedsiębiorstw europejskich, podczas gdy, bez podania przekonywających powodów, przyjęła wyższe obroty za rok 2001 w przypadku producentów japońskich. Zdaniem skarżącej Komisja powinna była oprzeć się na obrotach za rok 2003 dla wszystkich uczestników kartelu, dzieląc przez dwa obroty dwóch wspólnych spółek, w których wówczas koncentrowała się działalność czterech japońskich producentów w dziedzinie RIG. Takie podejście byłoby spójne z podejściem do producentów europejskich oraz z praktyką decyzyjną Komisji.

276    Po trzecie, skarżąca podnosi, że Komisja nieprawidłowo umieściła ją w tej samej grupie co Alstom lub Areva. Jej zdaniem, przy założeniu, że obroty za rok 2003 posłużyły do ustalenia kwoty wyjściowej grzywny skarżącej, różnica pomiędzy udziałami w rynku Alstom lub Arevy jest większa niż różnica istniejąca w porównaniu z udziałami w rynku przedsiębiorstw należących do niższej grupy, co oznacza, że skarżąca powinna była być zaliczona do tej ostatniej grupy.

277    W przedmiocie pierwszego zarzutu, Komisja podnosi, że zwykły fakt uwzględnienia pewnych produktów dających wyższe obroty nie stanowi dowodu na dyskryminujące traktowanie.

278    Co się tyczy drugiego zarzutu, Komisja wyjaśnia, że przyjęła rok 2001 jako rok odniesienia, ponieważ był to rok obrotowy poprzedzający utworzenie wspólnej spółki przez skarżącą i Melco, tzn. TM T & D. Dodaje w tym względzie, że spółki dominujące uczestniczyły w kartelu indywidualnie przez dłuższy okres jego trwania, co oznacza, że stosowniejsze było przyjęcie kwot wyjściowych w oparciu, odpowiednio, o ich obroty, aby w szczególności uwzględnić różnice istniejące pomiędzy posiadanymi przez nie indywidualnie udziałami w rynku w chwili utworzenia TM T & D.

279    Po trzecie, Komisja podnosi, że zarzut dotyczący umieszczenia skarżącej w danej grupie może być dopuszczony wyłącznie w przypadku dopuszczenia zarzutu dotyczącego wyboru roku odniesienia. Taka sytuacja nie ma zaś miejsca.

 Ocena Sądu

280    Na wstępie należy przypomnieć, że Komisja dysponuje zakresem uznania przy ustalaniu wysokości grzywien celem doprowadzenia do tego, aby zachowania przedsiębiorstw były zgodne z regułami konkurencji (zob. wyrok Sądu z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawach połączonych T‑236/01, T‑239/01, od T‑244/01 do T‑246/01, T‑251/01 i T‑252/01 Tokai Carbon i in. przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1181, pkt 216 i przytoczone tam orzecznictwo).

281    Kwota grzywny jest ustalana przez Komisję według wagi naruszenia oraz, w danym przypadku, według jego czasu trwania. Waga naruszenia powinna zostać określona na podstawie takich kryteriów jak szczególne okoliczności sprawy, jej kontekst oraz odstraszające działanie grzywien. Należy brać pod uwagę elementy obiektywne, takie jak rodzaj oraz czas trwania zachowań antykonkurencyjnych, ich ilość oraz intensywność, wielkość rynku dotkniętego naruszeniem oraz pogorszenie gospodarczego porządku publicznego. Analiza powinna również uwzględniać relatywne znaczenie oraz udział w rynku odpowiedzialnych przedsiębiorstw, a także ewentualny powrót do popełnienia naruszenia (ww. w pkt 40 wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 89–91).

282    Jednakże za każdym razem, gdy Komisja postanawia nałożyć grzywny na podstawie prawa konkurencji, ma ona obowiązek przestrzegania ogólnych zasad prawa, do których należy zasada równego traktowania, zgodnie z wykładnią nadaną jej przez sądy wspólnotowe (wyrok Sądu z dnia 27 września 2006 r. w sprawie T‑59/02 Archer Daniels Midland przeciwko Komisji, Zb. Orz. s. II‑3627, pkt 315). Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada równego traktowania lub niedyskryminacji wymaga, by porównywalne sytuacje nie były traktowane w odmienny sposób oraz by odmienne sytuacje nie były traktowane w taki sam sposób, chyba że jest to obiektywnie uzasadnione (zob. wyrok Sądu z dnia 14 maja 1998 r. w sprawie T‑311/94 BPB de Eendracht przeciwko Komisji, Rec. s. II‑1129, pkt 309 i przytoczone tam orzecznictwo).

283    W zakresie, w jakim celem określenia zależności między należnymi grzywnami należy oprzeć się na obrotach przedsiębiorstw uczestniczących w tym samym naruszeniu, konieczne jest ustalenie branego pod uwagę okresu, tak aby uzyskane obroty były porównywalne w największym możliwym stopniu (wyrok Trybunału z dnia 7 czerwca 1983 r. w sprawach połączonych od 100/80 do 103/80 Musique Diffusion française i in. przeciwko Komisji, Rec. s. 1825, pkt 122).

284    Z motywów 480–490 zaskarżonej decyzji wynika, że przy określaniu kwoty wyjściowej Komisja postanowiła, zgodnie z pkt 1A wytycznych w sprawie metody ustalania grzywien, traktować uczestników kartelu w sposób zróżnicowany, według ich zdolności do wywołania szkód w konkurencji. W tym celu Komisja sklasyfikowała różne przedsiębiorstwa w pięć grup, kierując się wielkością ich światowych obrotów uzyskanych ze sprzedaży RIG. W tym kontekście Komisja ocenia, że obroty uzyskane na samym rynku EOG nie stanowią wiarygodnego kryterium oceny, ponieważ wspólne uzgodnienie miało na celu zapewnić nieobecność producentów japońskich na tym rynku.

285    Co się tyczy produktów, które należy uwzględnić w celu ustalenia obrotów zainteresowanych przedsiębiorstw, należy podnieść, że zgodnie z orzecznictwem powołanym w pkt 281 powyżej Komisja powinna w szczególności uwzględnić wielkość rynku dotkniętego naruszeniem. W niniejszej sprawie, jak zostało to wskazane w motywie 9 zaskarżonej decyzji, kartel dotyczył zarówno odrębnych RIG, jak i podstacji elektroenergetycznych, w których skład wchodziły RIG. W konsekwencji Komisja nie popełniła błędu, przyjmując kwotę wyjściową grzywien nałożonych na zainteresowane przedsiębiorstwa w oparciu o obroty dotyczące tych produktów. Argument skarżącej w tym względzie należy więc oddalić.

286    Co się tyczy wyboru roku odniesienia, z motywów 481, 482 i 484 zaskarżonej decyzji wynika, że przy określaniu wartości sprzedaży światowej Komisja przyjęła za podstawę rok 2001 w zakresie dotyczącym skarżącej, Fuji, Hitachi i Melco, podczas gdy w przypadku producentów europejskich przyjęła za podstawę rok 2003, będący ostatnim pełnym rokiem naruszenia. W związku z tym obliczenie kwoty wyjściowej grzywien skarżącej, Fuji, Hitachi i Melco za okres ich udziału w kartelu jako indywidualnych przedsiębiorstw zostało przeprowadzone na podstawie ich obrotów w 2001 r., podczas gdy obliczenie kwoty wyjściowej grzywien producentów europejskich zostało dokonane na podstawie ich obrotów w 2003 r.

287    W związku z tym należy stwierdzić, że Komisja nie postąpiła wobec producentów japońskich, w tym skarżącej, oraz wobec producentów europejskich w ten sam sposób w zakresie dotyczącym wyboru roku odniesienia. A zatem na podstawie orzecznictwa cytowanego powyżej w pkt 282 należy zweryfikować, czy istnieje obiektywne uzasadnienie owego odmiennego traktowania.

288    W tym względzie w motywie 482 zaskarżonej decyzji Komisja wskazała, że przyjęcie roku 2001 w zakresie dotyczącym skarżącej było uzasadnione faktem, że przez większą część czasu trwania naruszenia skarżąca brała udział w kartelu jako przedsiębiorstwo indywidualne, a nie poprzez posiadaną wspólnie spółkę TM T & D, która w 2002 r. przejęła działalność skarżącej i Melco w dziedzinie RIG.

289    Na rozprawie Komisja uściśliła, że jej celem było uwzględnienie nierównej sytuacji konkurencyjnej dwóch akcjonariuszy TM T & D w chwili utworzenia tej spółki, w związku z faktem, że Melco posiadała znacznie większy udział w rynku światowym RIG niż skarżąca. Zdaniem Komisji odniesienie się do ostatniego pełnego roku uczestnictwa skarżącej i Melco w kartelu, w charakterze przedsiębiorstw indywidualnych, a więc do roku 2001, pozwoliło oddać ową nierówność przy określaniu kwot grzywien, odmiennie niż przy zastosowaniu metody polegającej na podzieleniu obrotów TM T & D uzyskanych w 2003 r. na dwóch akcjonariuszy odpowiednio według ich udziałów we wspólnie posiadanej spółce.

290    Cel wskazany przez Komisję jest zgodny z prawem, ponieważ pozwala na porównanie zdolności do wywołania szkód w konkurencji przez akcjonariuszy posiadanej wspólnie spółki w czasie poprzedzającym jej utworzenie.

291    Jednakże w niniejszej sprawie Komisja mogła użyć innych metod, by osiągnąć zamierzony cel, nie traktując producentów japońskich i producentów europejskich w sposób nierówny w zakresie dotyczącym wyboru roku odniesienia. Na przykład przy ustalaniu grzywien skarżącej i Melco dla okresu poprzedzającego utworzenie TM T & D Komisja mogła użyć jako podstawy kwoty wyjściowej grzywny tej spółki, obliczonej na podstawie obrotów za rok 2003 podzielonej pomiędzy skarżącą i Melco według stosunku sprzedaży RIG dokonanych przez nie w czasie ostatniego roku poprzedzającego utworzenie wspólnej spółki, a więc w 2001 r.

292    W związku z tym należy stwierdzić, że w niniejszej sprawie wola Komisji wiernego odtworzenia, w ramach określania grzywien, pozycji skarżącej i Melco nie uzasadnia nierównego traktowania skarżącej.

293    Mając na uwadze powyższe, należy stwierdzić, że wybierając rok 2001 jako rok odniesienia celem określenia wartości sprzedaży światowej producentów japońskich i celem określenia grzywny nałożonej na skarżącą w związku z jej indywidualnym uczestnictwem w kartelu, Komisja naruszyła zasadę równego traktowania.

294    To naruszenie prowadzi bezpośrednio do nieważności obliczenia grzywny nałożonej na skarżącą w art. 2 lit. i) zaskarżonej decyzji w związku z jej uczestnictwem w kartelu w charakterze indywidualnego przedsiębiorstwa. Pośrednio wpływa ono również, poprzez określenie wartości sprzedaży światowej i udziałów w rynku, na obliczenie grzywny nałożonej na skarżącą w art. 2 lit. h) zaskarżonej decyzji w zakresie dotyczącym okresu funkcjonowania TM T & D.

295    W związku z powyższym należy uwzględnić omawianą część zarzutu i w konsekwencji stwierdzić nieważność art. 2 lit. h) i i) zaskarżonej decyzji. Natomiast uwzględniając, że wybór roku odniesienia nie ma wpływu na treść art. 1 zaskarżonej decyzji, nie należy ani stwierdzać jego nieważności, ani go zmieniać.

296    Ponadto brak jest konieczności badania części piątej i szóstej zarzutu czwartego. Nawet gdyby te części zarzutu zostały uwzględnione, nie doprowadziłoby to do stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji w większym zakresie, niż miało to miejsce w poprzednim punkcie.

297    W ostatniej kolejności, uwzględniając, że stwierdzona niezgodność z prawem dotyczy wyboru samej podstawy wymiaru grzywny nałożonej na skarżącą, Sąd nie jest w stanie ustalić wymiaru tejże grzywny. W konsekwencji w niniejszej sprawie nie ma miejsca wykonanie nieograniczonego prawa orzekania przez Sąd przez zmianę art. 2 lit. h) i i) zaskarżonej decyzji.

 W przedmiocie kosztów

298    Zgodnie z art. 87 § 3 regulaminu postępowania przed Sądem w razie częściowego tylko uwzględnienia żądań każdej ze stron Sąd może postanowić, że koszty zostaną podzielone albo że każda ze stron poniesie swoje własne koszty.

299    W związku z tym, że wniosek o stwierdzenie nieważności art. 1 zaskarżonej decyzji został oddalony, skarżąca przegrała sprawę w przeważającej części jej żądań, nawet jeśli pozostała część jej żądań została uwzględniona.

300    W tych okolicznościach należy orzec, że skarżąca ponosi trzy czwarte kosztów poniesionych przez strony przed Sądem i że Komisja ponosi jedną czwartą owych kosztów.

301    Ponadto, jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, koszty poniesione w związku z ustanowieniem gwarancji bankowej w celu uniknięcia przymusowego wykonania decyzji nie stanowią kosztów poniesionych w związku z postępowaniem w rozumieniu art. 91 lit. b), regulaminu postępowania przed Sądem (zob. ww. w pkt 92 wyrok w sprawie Cimenteries CBR i in. przeciwko Komisji, pkt 5133 i przytoczone tam orzecznictwo). W konsekwencji żądanie skarżącej dążące do obciążenia Komisji takimi kosztami należy oddalić.

Z powyższych względów

SĄD (druga izba)

orzeka, co następuje:

1)      Stwierdza się nieważność art. 2 lit. h) i i) decyzji Komisji C(2006) 6762 wersja ostateczna z dnia 24 stycznia 2007 r. w sprawie postępowania na podstawie art. 81 [WE] i art. 53 porozumienia EOG (sprawa COMP/F/38. 899 – Rozdzielnice z izolacją gazową) w zakresie, w jakim dotyczy Toshiba Corp.

2)      W pozostałym zakresie skarga zostaje oddalona.

3)      Toshiba ponosi trzy czwarte kosztów poniesionych przez strony przed Sądem.

4)      Komisja Europejska ponosi jedną czwartą kosztów poniesionych przez strony przed Sądem.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 12 lipca 2011 r.

Podpisy

Spis treści

Okoliczności powstania sporu

1.  Skarżąca

2.  Produkty

3.  Postępowanie administracyjne

4.  Zaskarżona decyzja

Przebieg postępowania i żądania stron

Co do prawa

1.  W przedmiocie żądania stwierdzenia nieważności art. 1 i 2 zaskarżonej decyzji zakresie, w jakim dotyczą skarżącej

W przedmiocie zarzutu trzeciego, opartego na naruszeniu przez Komisję prawa skarżącej do obrony

W przedmiocie części pierwszej, opartej na niewystarczającej kwalifikacji naruszenia w sentencji zaskarżonej decyzji

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie części drugiej, opartej na naruszeniu prawa do dostępu do akt

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie części trzeciej, opartej na wypaczeniu dowodów

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie zarzutu pierwszego, opartego na braku wykazania przez Komisję w wymagany prawem sposób istnienia wspólnego uzgodnienia

W przedmiocie dowodów przedstawionych przez ABB

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie poparcia dowodów przedstawionych przez ABB

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie mechanizmu informowania i księgowania

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie dowodów rzekomo zaprzeczających istnieniu wspólnego uzgodnienia

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

Ocena ogólna

W przedmiocie zarzutu drugiego, opartego na braku wykazania przez Komisję istnienia jednolitego i ciągłego naruszenia

W przedmiocie części pierwszej, dotyczącej dowodu jednolitego naruszenia

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

W przedmiocie części drugiej, dotyczącej dowodu naruszenia ciągłego oraz ciągłego udziału w nim skarżącej

–  Argumenty stron

–  Ocena Sądu

2.  W przedmiocie wniosku o uchylenie lub znaczące obniżenie grzywny nałożonej na skarżącą

W przedmiocie części pierwszej, opartej na błędnej ocenie względnej wagi uczestnictwa skarżącej w naruszeniu

Argumenty stron

Ocena Sądu

W przedmiocie części drugiej, opartej na błędzie w ocenie czasu trwania naruszenia

Argumenty stron

Ocena Sądu

W przedmiocie części trzeciej, opartej na naruszeniu obowiązku uzasadnienia wymiaru grzywny

Argumenty stron

Ocena Sądu

W przedmiocie części czwartej, opartej na błędzie w ustaleniu kwoty wyjściowej grzywny

Argumenty stron

Ocena Sądu

W przedmiocie kosztów

* Język postępowania: angielski.