–

w imieniu G. Castellano i in. przez F. Mazzarellę oraz G. Mazzarellę, avvocati,

–

w imieniu rządu włoskiego przez G. Palmieri, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez G. Pignatonego oraz B. Tidore, avvocati dello Stato,

–

w imieniu Komisji Europejskiej przez H. Støvlbæka oraz L. Malferrariego, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni dyrektywy Rady 75/363/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. dotyczącej koordynacji przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych w zakresie działalności lekarzy (Dz.U. 1975, L 167, s. 14), w brzmieniu ustalonym dyrektywą Rady 82/76/EWG z dnia 26 stycznia 1982 r. (Dz.U. 1982, L 43, s. 21) (zwanej dalej „zmienioną dyrektywą 75/363”).

2

Wnioski te zostały przedstawione w ramach sporów pomiędzy Presidenza del Consiglio dei Ministri (kancelarią rady ministrów, Włochy), Università degli Studi di Palermo (uniwersytetem w Palermo, Włochy), Ministero della Salute (ministerstwem zdrowia, Włochy), Ministero dell’Istruzione, dell’Università e della Ricerca (ministerstwem edukacji, szkolnictwa wyższego i badań naukowych, Włochy) oraz Ministero del Tesoro (ministerstwem skarbu, Włochy) a lekarzami specjalistami, dotyczących roszczeń owych lekarzy, tytułem żądań głównych, o wypłatę odpowiednich wynagrodzeń w rozumieniu załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 albo, tytułem żądań ewentualnych, o wypłatę odszkodowania z tytułu szkód, jakie ponieśli w związku z nieprawidłową i nieterminową transpozycją dyrektywy 82/76.

3

Artykuł 2 ust. 1 dyrektywy 75/363 stanowił:

„Państwa członkowskie zagwarantują, by szkolenie prowadzące do uzyskania dyplomu, świadectwa lub innego dokumentu potwierdzającego posiadanie kwalifikacji w zakresie specjalizacji medycznych spełniało co najmniej następujące wymogi:

4

Artykuł 3 tej dyrektywy stanowił:

„1.   Bez uszczerbku dla zasady szkolenia w pełnym wymiarze godzin określonej w art. 2 ust. 1 lit. c) i do chwili podjęcia przez Radę decyzji na podstawie ust. 3 państwa członkowskie mogą zezwolić na przeprowadzanie szkoleń specjalizacyjnych w niepełnym wymiarze godzin, na warunkach określonych przez właściwe organy krajowe, w przypadku gdy ze względu na uzasadnione okoliczności przeprowadzenie szkolenia w pełnym wymiarze godzin byłoby niewykonalne.

2.   Ustęp 1 nie może być podstawą do skrócenia całkowitego okresu szkolenia specjalizacyjnego. Okoliczność, że szkolenie prowadzone jest w niepełnym wymiarze godzin lub że jego uczestnik prowadzi indywidualną działalność zawodową o charakterze zarobkowym, nie może wypływać na obniżenie jakości szkolenia.

3.   Najpóźniej cztery lata po notyfikacji niniejszej dyrektywy Rada podejmie decyzję, czy przepisy ust. 1 i 2 należy utrzymać w mocy, czy zmienić, w świetle ponownej analizy sytuacji i na wniosek Komisji oraz z uwzględnieniem faktu, że możliwość szkolenia w niepełnym wymiarze godzin należy utrzymać w niektórych okolicznościach, które zostaną przeanalizowane oddzielnie dla każdej specjalizacji”.

5

Artykuł 7 wspomnianej dyrektywy miał następujące brzmienie:

„Jako rozwiązanie przejściowe oraz w drodze odstępstwa od art. 2 ust. 1 lit. c) i art. 3 państwa członkowskie, których przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne dopuszczają możliwość przeprowadzania szkoleń specjalizacyjnych w niepełnym wymiarze godzin w momencie notyfikacji niniejszej dyrektywy, mogą kontynuować stosowanie tych przepisów wobec kandydatów, którzy szkolenie specjalizacyjne rozpoczęli nie później niż cztery lata po notyfikacji niniejszej dyrektywy. Okres ten może zostać przedłużony, chyba że Rada podejmie decyzję zgodnie z art. 3 ust. 3”.

6

Dyrektywa 75/363 została notyfikowana państwom członkowskim w dniu 20 czerwca 1976 r.

7

Zgodnie z art. 9 ust. 1 dyrektywy 82/76 art. 2 ust. 1 lit. c) dyrektywy 75/363 otrzymał następujące brzmienie:

8

Na mocy art. 10 dyrektywy 82/76 art. 3 dyrektywy 75/363 otrzymał następujące brzmienie:

„1.   Bez uszczerbku dla zasady szkolenia w pełnym wymiarze godzin określonej w art. 2 ust. 1 lit. c) i do chwili podjęcia przez Radę decyzji na podstawie ust. 3 państwa członkowskie mogą zezwolić na przeprowadzanie szkoleń specjalizacyjnych w niepełnym wymiarze godzin, na warunkach określonych przez właściwe organy krajowe, w przypadku gdy ze względu na uzasadnione indywidulane okoliczności przeprowadzenie szkolenia w pełnym wymiarze godzin byłoby niewykonalne.

2.   Szkolenie w niepełnym wymiarze godzin musi być przeprowadzane zgodnie z przepisami pkt 2 załącznika do niniejszej dyrektywy na poziomie jakościowo odpowiadającym szkoleniu w pełnym wymiarze godzin. Okoliczność, że szkolenie prowadzone jest w niepełnym wymiarze godzin lub że jego uczestnik prowadzi indywidualną działalność zawodową o charakterze zarobkowym, nie może wypływać na obniżenie jakości szkolenia.

Całkowity czas trwania szkolenia specjalizacyjnego nie może zostać skrócony ze względu na jego prowadzenie w niepełnym wymiarze godzin.

3.   Najpóźniej do dnia 25 stycznia 1989 r. Rada podejmie decyzję, czy przepisy ust. 1 i 2 należy utrzymać, czy zmienić, w świetle ponownej analizy sytuacji i na wniosek Komisji oraz z uwzględnieniem faktu, że możliwość szkolenia w niepełnym wymiarze godzin należy utrzymać w niektórych okolicznościach, które zostaną przeanalizowane oddzielnie dla każdej specjalizacji”.

9

Na mocy art. 12 dyrektywy 82/76 art. 7 dyrektywy 75/363 otrzymał następujące brzmienie:

„Jako rozwiązanie przejściowe oraz w drodze odstępstwa od art. 2 ust. 1 lit. c) i art. 3 państwa członkowskie, których przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne dopuszczały możliwość przeprowadzania szkoleń specjalizacyjnych w niepełnym wymiarze godzin w momencie notyfikacji [dyrektywy 75/363], mogą kontynuować stosowanie tych przepisów wobec kandydatów, którzy kształcenie specjalizacyjne rozpoczęli nie później niż w dniu 31 grudnia 1983 r.

Każde przyjmujące państwo członkowskie ma prawo wymagać od osób, których dotyczy akapit pierwszy, przedłożenia, oprócz dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadanie kwalifikacji, zaświadczenia stwierdzającego, że przez okres co najmniej trzech kolejnych lat z pięciu lat poprzedzających wydanie zaświadczenia zgodnie z prawem wykonywały one czynności lekarza specjalisty w danej dziedzinie”.

10

Na mocy art. 13 dyrektywy 82/76 do dyrektywy 75/363 dodany został załącznik, zatytułowany „Charakterystyka szkolenia specjalizacyjnego lekarzy w pełnym i niepełnym wymiarze godzin”. Załącznik ten stanowił:

11

Artykuł 14 dyrektywy 82/76 stanowił:

„Szkolenia specjalizacyjne lekarzy w niepełnym wymiarze godzin rozpoczęte przed dniem 1 stycznia 1983 r. stosownie do art. 3 dyrektywy 75/363/EWG mogą zostać ukończone zgodnie z przepisami tej dyrektywy”.

12

Zgodnie z art. 16 dyrektywy 82/76:

„Państwa członkowskie podejmą środki niezbędne do wykonania niniejszej dyrektywy najpóźniej do dnia 31 grudnia 1982 r. Niezwłocznie przekażą one Komisji tekst tych przepisów”.

13

Dyrektywa 82/76 została notyfikowana państwom członkowskim w dniu 29 stycznia 1982 r. i – zgodnie z art. 191 akapit drugi traktatu EWG – weszła w życie tego samego dnia.

14

Z dniem 15 kwietnia 1993 r. dyrektywa 75/363 została uchylona dyrektywą Rady 93/16/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. mającą na celu ułatwienie swobodnego przepływu lekarzy i wzajemnego uznawania ich dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadanie kwalifikacji (Dz.U. 1993, L 165, s. 1), która to dyrektywa została z kolei uchylona dyrektywą 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych (Dz.U. 2005, L 255, s. 22; sprostowania: Dz.U. 2007, L 271, s. 18; Dz.U. 2008, L 93, s. 28; Dz.U. 2014, L 305, s. 115).

15

Dyrektywa 82/76 została transponowana do prawa włoskiego na mocy decreto legislativo n. 257 – Attuazione della direttiva n. 82/76/CEE del Consiglio del 26 gennaio 1982, recante modifica di precedenti direttive in tema di formazione dei medici specialisti, a norma dell’art. 6 della legge 29 dicembre 1990, n. 428 (dekretu ustawodawczego nr 257 w sprawie transpozycji dyrektywy Rady 82/76/EWG z dnia 26 stycznia 1982 r. zmieniającej wcześniejsze dyrektywy dotyczące szkolenia lekarzy specjalistów na podstawie art. 6 ustawy o interesie wspólnotowym z dnia 29 grudnia 1990 r., nr 428) z dnia 8 sierpnia 1991 r. (GURI nr 191 z dnia 16 sierpnia 1991 r., zwanego dalej „dekretem ustawodawczym nr 257”). Wspomniany dekret ustawodawczy wszedł w życie 15 dni po ogłoszeniu, a następnie został zastąpiony tekstem decreto legislativo n. 368 – Attuazione della direttiva 93/16/CEE in materia di libera circolazione dei medici e di reciproco riconoscimento dei loro diplomi, certificati ed altri titoli e delle direttive 97/50/CE, 98/21/CE, 98/63/CE e 99/46/CE che modificano la direttiva 93/16/CEE (dekretu ustawodawczego nr 368 w sprawie transpozycji dyrektywy 93/16/EWG dotyczącej swobodnego przemieszczania się lekarzy i wzajemnego uznawania ich dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadanie kwalifikacji oraz dyrektyw 97/50/WE, 98/21/WE, 98/63/WE i 99/46/WE, zmieniających dyrektywę 93/16/EWG) z dnia 17 sierpnia 1999 r. (dodatek zwyczajny do GURI nr 250 z dnia 23 października 1999 r.).

16

Artykuł 8.2 dekretu ustawodawczego nr 257 przewidywał, że jego przepisy będą stosowane od roku akademickiego 1991/1992.

17

Powodami w postępowaniu głównym są lekarze, którzy w latach 1982–1990 odbyli we Włoszech szkolenia specjalizacyjne.

18

W dniach 16 lutego 2001 r. (sprawa C‑617/16) oraz 18 marca 2003 r. (sprawa C‑616/16) wnieśli oni do Tribunale di Palermo (sądu w Palermo, Włochy) powództwa przeciwko uniwersytetowi w Palermo, ministerstwu edukacji, szkolnictwa wyższego i badań naukowych, ministerstwu zdrowia, ministerstwu skarbu oraz kancelarii rady ministrów.

19

Tytułem żądań głównych domagali się zasądzenia od wspomnianego uniwersytetu oraz wspomnianych organów administracji publicznej wypłaty na ich rzecz odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 za okres ukończonego szkolenia specjalizacyjnego. Tytułem żądań ewentualnych domagają się naprawienia szkód, jakie ponieśli w związku z nieprawidłową i nieterminową transpozycją dyrektywy 82/76.

20

Wyrokami z dnia 27 kwietnia i 17 czerwca 2006 r. (sprawa C‑616/16) oraz z dnia 30 kwietnia i 28 maja 2007 r. (sprawa C‑617/16) Tribunale di Palermo (sąd w Palermo) oddalił ich powództwa.

21

Zainteresowani lekarze wnieśli apelacje od tych wyroków do Corte d’appello di Palermo (sądu apelacyjnego w Palermo), który, wyrokami z dnia 18 lipca i 27 września 2012 r. (sprawa C‑616/16) oraz z dnia 10 października 2012 r. (sprawa C‑617/16), zasądził od kancelarii rady ministrów wypłatę na rzecz każdego z nich kwoty 11103,82 EUR (sprawa C‑616/16) lub 6713,93 EUR (sprawa C‑617/16), powiększonej o odsetki ustawowe.

22

Kancelaria rady ministrów oraz niektóre pozostałe strony postępowania przed sądem krajowym wnieśli skargę kasacyjną od tych wyroków.

23

Zdaniem sądu odsyłającego sprawy w postępowaniu głównym dotyczą oceny przepisów regulujących prowadzenie szkoleń specjalizacyjnych lekarzy, rozpoczętych przed dniem 31 grudnia 1982 r. i ukończonych po tej dacie.

24

Uznając, że rozstrzygnięcie sporów w postępowaniu głównym zależy od wykładni przepisów zmienionej dyrektywy 75/363, Corte suprema di cassazione (sąd kasacyjny, Włochy) postanowił zawiesić postępowania i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi o identycznej treści w sprawach C‑616/16 i C‑617/16:

W wypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze:

25

Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 16 grudnia 2016 r. sprawy C‑616/16 i C‑617/16 zostały połączone do celów pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.

26

Poprzez swoje pytanie pierwsze sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że za każdy okres szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r. odbywający to szkolenie lekarze są uprawnieni do otrzymania odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu tego załącznika.

27

Na wstępie należy przypomnieć, że na podstawie przepisów przytoczonych w poprzednim punkcie, uchylonych z dniem 15 kwietnia 1993 r. na mocy dyrektywy 93/16, lekarze odbywający szkolenie prowadzące do uzyskania dyplomu, świadectwa lub innego dokumentu potwierdzającego posiadanie kwalifikacji lekarza specjalisty, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, byli co do zasady uprawnieni do otrzymania odpowiedniego wynagrodzenia.

28

Następnie należy przypomnieć, że spoczywający na państwach członkowskich obowiązek zapewnienia takim lekarzom odpowiedniego wynagrodzenia odnosił się jedynie do specjalizacji lekarskich wspólnych dla wszystkich państw członkowskich albo dla dwóch lub kilku spośród nich oraz wymienionych w art. 5 lub 7 dyrektywy Rady 75/362/EWG z dnia 16 czerwca 1975 r. w sprawie wzajemnego uznawania dyplomów, świadectw i innych dokumentów potwierdzających posiadanie kwalifikacji w dziedzinie medycyny, łącznie ze środkami ułatwiającymi skuteczne korzystanie z prawa przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług (Dz.U. 1975, L 167, s. 1) (zob. podobnie wyrok z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo).

29

Z utrwalonego orzecznictwa Trybunału wynika, że przewidziany w załączniku do zmienionej dyrektywy 75/363 obowiązek wypłacania wynagrodzenia za okresy szkoleń specjalizacyjnych lekarzy jest jako taki bezwarunkowy i wystarczająco precyzyjny (zob. podobnie wyroki: z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 44; a także z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 34, 41).

30

Należy w tym względzie przypomnieć, że rzeczony obowiązek, który pierwotnie nie był przewidziany w dyrektywie 75/363, został do niej dodany na mocy dyrektywy 82/76, która weszła w życie w dniu 29 stycznia 1982 r. i która w art. 16 określała termin wdrożenia jej przepisów przez państwa członkowskie na dzień 31 grudnia 1982 r.

31

Dyrektywa 82/76 została transponowana do prawa włoskiego dekretem ustawodawczym nr 257, który wszedł w życie 15 dni po jego ogłoszeniu, czyli w dniu 16 sierpnia 1991 r.

32

Prawdą jest, że art. 14 dyrektywy 82/76 stanowił podstawę do tego, by szkolenia specjalizacyjne lekarzy w niepełnym wymiarze godzin rozpoczęte przed dniem 1 stycznia 1983 r. pod rządami art. 3 dyrektywy 75/363 mogły zostać ukończone na warunkach określonych w rzeczonym art. 3.

33

Niemniej, jak trafnie zauważyła Komisja w swoich uwagach na piśmie, przepis przejściowy przewidziany w art. 14 dyrektywy 82/76 dotyczył samej tylko legalności przeprowadzania szkoleń specjalizacyjnych lekarzy w niepełnym wymiarze godzin, nie zaś obowiązku wypłacania wynagrodzenia ich uczestnikom.

34

Uprawnienie do dopuszczenia przez państwa członkowskie możliwości organizowania szkoleń specjalizacyjnych lekarzy w niepełnym wymiarze godzin było już bowiem przewidziane w art. 3 dyrektywy 75/363 jako wyjątek od wymogu organizowania takich szkoleń w pełnym wymiarze godzin, przy czym zasadność utrzymania tego wyjątku miała podlegać okresowej ocenie przez prawodawcę Unii.

35

Ponadto przepisu przejściowego dotyczącego szkoleń specjalizacyjnych lekarzy w niepełnym wymiarze godzin przewidzianego w art. 12 dyrektywy 82/76, którym zmieniono art. 7 dyrektywy 75/363, nie można również postrzegać jako określającego sztywne granice czasowe obowiązku wypłaty odpowiedniego wynagrodzenia za okres szkoleń.

36

Wykładnię tę potwierdza przebieg procesu legislacyjnego zakończonego przyjęciem dyrektywy 82/76. Jak bowiem wynika z pkt 4 i 8 tytułu II uzasadnienia wniosku w sprawie dyrektywy Rady zmieniającej dyrektywę 75/362 oraz dyrektywę 75/363 [COM(80) 914 wersja ostateczna], który ostatecznie przyjął kształt dyrektywy 82/76, oba przepisy przejściowe, o których mowa w pkt 33 i 35 niniejszego wyroku, zostały wprowadzone w interesie lekarzy, którzy rozpoczęli szkolenie przed upływem terminu transpozycji tej dyrektywy, tak aby zapewnić ciągłość ich szkoleń.

37

W świetle powyższych rozważań z przepisów zmienionej dyrektywy 75/363 nie wynika, żeby nałożony na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia odpowiedniego wynagrodzenia lekarzom odbywającym szkolenie specjalizacyjne, tak w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, nie znajdował zastosowania do tych spośród nich, którzy rozpoczęli to szkolenie przed upływem terminu transpozycji dyrektywy 82/76, czyli przed dniem 1 stycznia 1983 r., i kontynuowali je po tej dacie.

38

W tych okolicznościach na pytanie pierwsze należy udzielić następującej odpowiedzi: wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że za każdy okres szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r. odbywający to szkolenie lekarze są uprawnieni do otrzymania odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu tego załącznika, z tym zastrzeżeniem, że rzeczone szkolenie dotyczyło specjalizacji lekarskich wspólnych dla wszystkich państw członkowskich albo dla dwóch lub kilku spośród nich oraz wymienionych w art. 5 lub 7 dyrektywy 75/362.

39

Poprzez swoje pytanie drugie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że istnienie obowiązku zapewnienia przez państwo członkowskie odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu rzeczonego załącznika za każdy okres szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r. zależy od przyjęcia przez to państwo członkowskie środków zapewniających transpozycję dyrektywy 82/76 oraz od rzeczywistego ich stosowania.

40

W tym względzie należy zauważyć, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału przytoczonym w pkt 29 niniejszego wyroku obowiązek zapewnienia odpowiedniego wynagrodzenia przewidziany w zmienionej dyrektywie 75/363 jest jako taki bezwarunkowy i wystarczająco precyzyjny.

41

Prawdą jest, że z tego orzecznictwa wynika, iż zmieniona dyrektywa 75/363 ani nie zawiera definicji odpowiedniego wynagrodzenia, ani nie określa metod jego ustalania. Określenie tych kwestii należy co do zasady do kompetencji państw członkowskich, które są zobligowane do przyjęcia w tej dziedzinie konkretnych środków wykonawczych (zob. podobnie wyroki: z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 45; a także z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 36).

42

Trybunał orzekł już jednak, że wynikające z dyrektywy zobowiązanie państw członkowskich do osiągnięcia wskazanego w niej rezultatu, jak również obowiązek podjęcia wszelkich właściwych środków ogólnych lub szczególnych w celu zapewnienia wykonania tego zobowiązania, ciążą na wszystkich organach tych państw, w tym, w granicach ich kompetencji, na organach sądowych. W związku z tym, stosując prawo krajowe, a w szczególności przepisy ustawy wprowadzone specjalnie w celu transpozycji dyrektywy, sąd krajowy jest zobowiązany do dokonywania wykładni prawa krajowego w sposób jak najbardziej zgodny z literą i celem wspomnianej dyrektywy, tak aby osiągnąć zamierzony w niej rezultat (zob. podobnie wyrok z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo).

43

W rozpatrywanym przypadku, jak przypomniano w pkt 31 niniejszego wyroku, dyrektywa 82/76 została transponowana do prawa włoskiego dekretem ustawodawczym nr 257, który wszedł w życie 15 dni po jego ogłoszeniu, czyli w dniu 16 sierpnia 1991 r.

44

Wypowiadając się w szczególności w kontekście odesłań prejudycjalnych przedstawionych w celu uzyskania wykładni zmienionej dyrektywy 75/363, Trybunał orzekł, że stosując przepisy prawa krajowego – zarówno te, które zostały uchwalone przed przyjęciem dyrektywy, jak i te, które zostały uchwalone po jej przyjęciu – sąd krajowy jest zobowiązany do dokonywania ich wykładni w sposób jak najbardziej zgodny z literą i celem tej dyrektywy (wyroki: z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 54; a także z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 45).

45

W tym zakresie należy przypomnieć, że nawet w braku szczególnych przepisów krajowych transponujących dyrektywę na sądzie krajowym spoczywa obowiązek dokonywania wykładni przepisów prawa krajowego w sposób jak najbardziej zgodny z literą i celem, tak aby osiągnąć zamierzony w niej rezultat, co wymaga, aby sąd czynił wszystko, co leży w granicach jego kompetencji, z uwzględnieniem wszystkich przepisów prawa krajowego i przy zastosowaniu przyjętych w porządku krajowym metod wykładni (zob. podobnie wyrok z dnia 18 grudnia 2014 r., Schoenimport Italmoda Mariano Previti i in., C‑131/13, C‑163/13 i C‑164/13, EU:C:2014:2455, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).

46

Co się tyczy celu załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363, Trybunał orzekł już, że służy on zagwarantowaniu, aby szkolący się lekarze poświęcali na swoje szkolenie praktyczne i teoretyczne cały swój czas przeznaczony na pracę zawodową w ciągu tygodnia pracy lub, w przypadku lekarzy szkolących się w niepełnym wymiarze godzin, znaczną jego część (zob. podobnie wyroki: z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 33; a także z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 43).

47

Stąd przy dokonywaniu wykładni przepisów prawa krajowego w zgodzie ze zmienioną dyrektywą 75/363 sąd krajowy powinien uwzględnić jej cel, przypomniany w poprzednim punkcie. W tym względzie, aby określić wysokość i metody ustalania odpowiedniego wynagrodzenia za okres poprzedzający transpozycję do prawa włoskiego dyrektywy 82/76, należy w szczególności uwzględnić rozwiązania przewidziane w tej mierze w uregulowaniach krajowych transponujących tę dyrektywę.

48

Jak wynika z odpowiedzi udzielonej na pytanie pierwsze, obowiązek wypłacania zainteresowanym lekarzom odpowiedniego wynagrodzenia dotyczy każdego lekarskiego szkolenia specjalizacyjnego, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczętego w 1982 r. i kontynuowanego do roku 1990.

49

Należy przypomnieć, że Trybunał wielokrotnie orzekał, iż w przypadku gdy rezultat przewidziany w dyrektywie nie może zostać osiągnięty w drodze wykładni, przy uwzględnieniu wszystkich przepisów prawa krajowego i zastosowaniu przyjętych w porządku krajowym metod wykładni, prawo Unii nakłada na państwa członkowskie obowiązek naprawienia szkód, jakie poniosły jednostki w związku z brakiem transpozycji dyrektywy, pod warunkiem spełnienia trzech przesłanek, a mianowicie że naruszona norma prawna ma na celu przyznanie jednostkom praw, których treść można ustalić, że naruszenie jest wystarczająco istotne oraz że istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem ciążącego na państwie zobowiązania a poniesioną przez poszkodowanych szkodą (zob. podobnie wyrok z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo).

50

W tym względzie zauważyć, że pełne zastosowanie z mocą wsteczną środków wykonawczych do dyrektywy 82/76 pozwoli na wyeliminowanie szkodliwych skutków nieterminowej transpozycji dyrektywy, z zastrzeżeniem, że jej transpozycja została dokonana prawidłowo. Do sądu krajowego należy jednak zbadanie, czy naprawienie szkody poniesionej przez beneficjentów dyrektywy jest odpowiednie. Retroaktywne, prawidłowe i pełne stosowanie środków wykonawczych do dyrektywy 82/76 będzie w tej kwestii wystarczające, chyba że beneficjenci wykażą poniesienie ewentualnych dodatkowych szkód ze względu na to, iż w stosownym dla siebie czasie nie mogli skorzystać ze środków pieniężnych, których otrzymanie gwarantuje im dyrektywa, które to szkody również podlegają naprawieniu (zob. podobnie wyroki: z dnia 25 lutego 1999 r., Carbonari i in., C‑131/97, EU:C:1999:98, pkt 53; a także z dnia 3 października 2000 r., Gozza i in., C‑371/97, EU:C:2000:526, pkt 39).

51

W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy udzielić następującej odpowiedzi: wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że istnienie obowiązku zapewnienia przez państwo członkowskie odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu rzeczonego załącznika za każdy okres szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r. nie zależy od przyjęcia przez to państwo członkowskie środków zapewniających transpozycję dyrektywy 82/76. Sąd krajowy jest jednakże zobowiązany przy stosowaniu przepisów prawa krajowego – zarówno tych, które zostały uchwalone przed przyjęciem dyrektywy, jak i tych, które zostały uchwalone po jej przyjęciu – do dokonywania ich wykładni w sposób jak najbardziej zgodny z literą i celem tej dyrektywy. Jeżeli ze względu na brak krajowych środków transponujących dyrektywę 82/76 rezultat przewidziany w dyrektywie nie mógłby zostać osiągnięty w drodze wykładni, z uwzględnieniem wszystkich przepisów prawa krajowego i przy zastosowaniu przyjętych w porządku krajowym metod wykładni, prawo Unii nakłada na dane państwo członkowskie obowiązek naprawienia szkód, jakie jednostki poniosły z powodu braku transpozycji dyrektywy. Na sądzie odsyłającym spoczywa obowiązek zbadania, czy wszystkie przesłanki odpowiedzialności państwa członkowskiego za naruszenie prawa Unii sformułowane w tym względzie w orzecznictwie Trybunału zostały spełnione.

52

Poprzez swoje pytanie trzecie sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że lekarze odbywający szkolenie specjalizacyjne uprawnieni są do otrzymania odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu tego załącznika za każdy okres tego szkolenia, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r.

53

W tym względzie należy przypomnieć, że celem terminu transpozycji dyrektywy jest w szczególności przyznanie państwom członkowskim czasu niezbędnego do przyjęcia środków transponujących tę dyrektywę, w związku z czym państwom członkowskim nie można zarzucać, że nie dokonały transpozycji danej dyrektywy do swych porządków prawnych przed upływem tego terminu (zob. podobnie wyrok z dnia 27 października 2016 r., Milev, C‑439/16 PPU, EU:C:2016:818, pkt 30 i przytoczone tam orzecznictwo).

54

W rozpatrywanym wypadku z brzmienia dyrektywy 82/76 wynika, że państwa członkowskie miały obowiązek podjęcia środków niezbędnych do wykonania tej dyrektywy najpóźniej do dnia 31 grudnia 1982 r.

55

Prawdą jest, że jak wynika z orzecznictwa Trybunału, począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy organy państw członkowskich, a także sądy krajowe, zobowiązane są, tak dalece, jak jest to możliwe, do powstrzymania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby – po upływie terminu transpozycji tej dyrektywy – osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu (wyrok z dnia 27 października 2016 r., Milev, C‑439/16 PPU, EU:C:2016:818, pkt 32 i przytoczone tam orzecznictwo).

56

Tymczasem w żaden sposób nie wykazano, że w wypadku okresu szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, tak w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczętego w 1982 r. i kontynuowanego do 1990 r. okoliczność, że obowiązek wypłaty odpowiedniego wynagrodzenia ustanowiony został tylko w odniesieniu do okresu po upływie terminu transpozycji dyrektywy 82/76, mogłaby poważnie zagrażać osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu.

57

W tych okolicznościach na pytanie trzecie należy udzielić następującej odpowiedzi: wykładni art. 2 ust. 1 lit. c), art. 3 ust. 1 i 2 oraz załącznika do zmienionej dyrektywy 75/363 należy dokonywać w ten sposób, że prawo do odpowiedniego wynagrodzenia w rozumieniu tego załącznika za okres szkolenia specjalizacyjnego lekarzy, zarówno w pełnym, jak i w niepełnym wymiarze godzin, rozpoczęty w 1982 r. i kontynuowany do 1990 r. przysługuje zainteresowanym lekarzom za okresy szkolenia od dnia 1 stycznia 1983 r. do końca tego szkolenia.

58

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (ósma izba) orzeka, co następuje: