1

Wnoszące odwołanie Akzo Nobel NV (zwana dalej „Akzo Nobel”), Akzo Nobel Nederland BV (zwana dalej „Akzo Nobel Nederland”), Akzo Nobel Chemicals International BV (zwana dalej „Akzo Nobel Chemicals International”), Akzo Nobel Chemicals BV (zwana dalej „Akzo Nobel Chemicals”) i Akzo Nobel Functional Chemicals BV (zwana dalej „Akzo Nobel Functional Chemicals”) wnoszą do Trybunału o uchylenie wyroku Sądu Pierwszej Instancji Wspólnot Europejskich z dnia 12 grudnia 2007 r. w sprawie T-112/05 Akzo Nobel i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II-5049 (zwanego dalej „zaskarżonym wyrokiem”), na mocy którego Sąd oddalił ich skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji 2005/566/WE z dnia 9 grudnia 2004 r. dotyczącej postępowania na podstawie art. 81 traktatu WE i art. 53 porozumienia EOG (sprawa C.37.533 — Chlorek choliny) (Dz.U. 2005, L 190, s. 22, zwana dalej „sporną decyzją”).

2

W decyzji tej Komisja Wspólnot Europejskich zarzuciła jej adresatom pojedyncze i ciągłe naruszenie art. 81 ust. 1 WE oraz, od dnia 1 stycznia 1994 r., art. 53 ust. 1 Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r. (Dz.U. 1994, L 1, s. 3).

3

Zgodnie z art. 15 ust. 2 rozporządzenia Rady nr 17, pierwszego rozporządzenia wprowadzającego w życie art. [81] i [82] traktatu (Dz.U. 1962, 13, s. 204):

„Komisja może nałożyć, w drodze decyzji, na przedsiębiorstwa i związki przedsiębiorstw kary pieniężne w wysokości 1000–1000000 jednostek rozliczeniowych albo ponad tę kwotę do dziesięciu procent wartości osiągniętego w poprzednim roku gospodarczym obrotu każdego z przedsiębiorstw uczestniczących w naruszeniu, jeśli umyślnie lub przez niedbalstwo:

[…]”.

4

Artykuł 23 ust. 2 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z dnia 16 grudnia 2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 traktatu (Dz.U. L 1, s. 1) stanowi:

„Komisja może, w drodze decyzji, nałożyć grzywny na przedsiębiorstwa lub związki przedsiębiorstw, jeżeli umyślnie lub w wyniku zaniedbania:

[…].

Dla każdego przedsiębiorstwa lub związku przedsiębiorstw biorących udział w naruszeniu grzywna nie przekroczy 10% całkowitego obrotu uzyskanego w poprzedzającym roku obrotowym.

[…]”.

5

Stosownie do stwierdzeń Komisji, na których opiera się Sąd w zaskarżonym wyroku, okoliczności leżące u podstaw sporu przedstawiają się następująco:

6

Po otrzymaniu w kwietniu 1999 r. wniosku od amerykańskiego producenta o zastosowanie łagodniejszych sankcji Komisja wszczęła dochodzenie w sektorze chlorku cholinowego na poziomie światowym, obejmujące okres od 1992 r. do końca 1998 r.

7

Chlorek cholinowy należy do rozpuszczalnych w wodzie witamin grupy B kompleks (witamina B4) i jest głównie wykorzystywany w przemyśle pasz zwierzęcych jako dodatek do paszy. Poza producentami rynek chlorku cholinowego obejmuje, po pierwsze, przetwórców, którzy kupują produkt od producentów w formie płynnej i przetwarzają go w celu uzyskania chlorku cholinowego na nośniku na rachunek producentów lub na własny rachunek, a po drugie — dystrybutorów.

8

Wnoszące odwołanie to pięć spółek należących do grupy Akzo Nobel, będących producentami chlorku choliny. W okresie objętym dochodzeniem Komisji Akzo Nobel, spółka dominująca w ramach grupy, posiadała bezpośrednio lub pośrednio 100% kapitału pozostałych spółek wnoszących odwołanie. Spółka ta posiadała bowiem 100% kapitału swych spółek zależnych Akzo Nobel Nederland i Akzo Nobel Chemicals International. Akzo Nobel Nederland posiadała 100% kapitału swej spółki zależnej Akzo Nobel Chemicals, która z kolei posiadała całość kapitału Akzo Nobel Functional Chemicals.

9

Deklarowany skonsolidowany obrót światowy Akzo Nobel w 2003 r., czyli w okresie bezpośrednio poprzedzającym sporną decyzję, wyniósł 13 miliardów EUR.

10

Jeżeli chodzi o Europejski Obszar Gospodarczy (EOG), to kartel chlorku choliny działał na dwóch różnych, lecz ściśle związanych ze sobą poziomach — światowym i europejskim.

11

Na poziomie światowym liczne spółki północnoamerykańskie i europejskie, w tym wnoszące odwołanie, brały udział w działaniach antykonkurencyjnych pomiędzy czerwcem 1992 r. a kwietniem 1994 r. Jedynie spółki europejskie, wśród których były wnoszące odwołanie, brały udział w spotkaniach dotyczących działalności kartelu na poziomie europejskim, która trwała od marca 1994 r. do października 1998 r.

12

Komisja uznała ustalenia dokonane na poziomie światowym i europejskim za jedno, złożone i ciągłe naruszenie w EOG, w którym producenci północnoamerykańscy uczestniczyli tylko przez pewien czas, a producenci europejscy — przez cały okres objęty dochodzeniem Komisji.

13

W dniu 9 grudnia 2004 r. Komisja wydała sporną decyzję. W art. 1 tej decyzji stwierdziła, że liczne przedsiębiorstwa, wśród których znajdowały się wnoszące odwołanie, naruszyły art. 81 ust. 1 WE i art. 53 porozumienia EOG poprzez uczestnictwo w zespole porozumień i praktyk uzgodnionych polegających na ustalaniu cen, podziale rynku i uzgodnionych działaniach wymierzonych przeciwko konkurentom w sektorze chlorku cholinowego w EOG.

14

Jeśli chodzi o grupę Akzo Nobel, Komisja postanowiła skierować decyzję łącznie i solidarnie do wszystkich wnoszących odwołanie. Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International i Akzo Nobel Chemicals lub spółki, których były następcami prawnymi, uczestniczyły w naruszeniu bezpośrednio. Akzo Nobel Functional Chemicals została utworzona jako spółka zależna Akzo Nobel Chemicals w czerwcu 1999 r. Dlatego też Komisja uznała, że Akzo Nobel Functional Chemicals była następcą prawnym swej spółki dominującej w zakresie większości działań w sektorze chlorku cholinowego podejmowanych uprzednio przez tę ostatnią oraz że z tej przyczyny powinna być ona również adresatem powyższej decyzji.

15

W odniesieniu konkretnie do Akzo Nobel Komisja uznała, że stanowiła ona jednostkę gospodarczą wraz z innymi osobami prawnymi należącymi do grupy Akzo Nobel, będącymi adresatami spornej decyzji oraz że ta jednostka gospodarcza uczestniczyła w kartelu. Komisja doszła do wniosku, że spółka ta mogła wywierać decydujący wpływ na politykę handlową swych spółek zależnych, których kapitał posiadała — bezpośrednio lub pośrednio — w całości, a także że można było przyjąć, iż rzeczywiście wpływ taki wywierała. Zatem Komisja stwierdziła brak autonomii handlowej spółek zależnych Akzo Nobel, co skłoniło ją do skierowania spornej decyzji do tej ostatniej spółki, mimo że spółka ta sama nie uczestniczyła w kartelu.

16

Komisja uznała, że brak autonomii handlowej spółek zależnych lub działów handlowych grupy Akzo Nobel został również wykazany za pomocą dokumentów przedstawionych przez Akzo Nobel w toku postępowania administracyjnego.

17

Biorąc pod uwagę część rynku, na którym działały wnoszące odwołanie, oraz w szczególności dane, o których mowa w pkt 9 niniejszego wyroku, Komisja w art. 2 zaskarżonej decyzji nałożyła na wnoszące odwołanie solidarnie grzywnę w wysokości 20,99 milionów EUR z tytułu naruszeń wskazanych w art. 1 tej decyzji.

18

Na poparcie swej skargi wniesionej do Sądu w celu uzyskania stwierdzenia nieważności zaskarżonej decyzji wnoszące odwołanie podniosły trzy zarzuty.

19

Komisja uznała powyższą skargę za niedopuszczalną, ponieważ jej zdaniem nie została wniesiona zgodnie z art. 21 statutu Trybunału Sprawiedliwości i art. 44 regulaminu Sądu, lub za oczywiście niezasadną w odniesieniu do Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International i Akzo Nobel Chemicals, gdyż skarga, którą należało analizować jako pięć odrębnych skarg, nie zawierała zarzutów mogących uzasadnić stwierdzenie nieważności spornej decyzji w zakresie ustalenia odpowiedzialności tych spółek lub wysokości grzywny, jaką winny zapłacić. Alternatywnie Komisja stwierdziła, że z tych samych względów, spółki zależne Akzo Nobel, chociaż były adresatami spornej decyzji, nie miały legitymacji czynnej do żądania stwierdzenia jej nieważności.

20

Sąd oddalił podniesiony przez Komisję zarzut niedopuszczalności w pkt 31 i 32 zaskarżonego wyroku.

21

Jeśli chodzi o istotę sprawy, to pierwszy zarzut wnoszących odwołanie dotyczył błędnego przypisania odpowiedzialności solidarnej Akzo Nobel, spółce holdingowej w ramach grupy, posiadającej bezpośrednio lub pośrednio 100% kapitału swych spółek zależnych.

22

Wnoszące odwołanie podnosiły, że decydujący wpływ, jaki musi wywierać spółka dominująca, aby można było jej przypisać odpowiedzialność za działania jej spółki zależnej, powinien dotyczyć polityki handlowej sensu stricte tej ostatniej.

23

W konsekwencji Komisja powinna udowodnić, po pierwsze, możliwość wykonywania przez spółkę dominującą takich uprawnień kierowniczych nad spółką zależną, które pozbawiają tę ostatnią wszelkiej autonomii w działaniach handlowych, a po drugie, że takie uprawnienia spółka dominująca rzeczywiście wykonywała.

24

Zdaniem wnoszących odwołanie z orzecznictwa sądów wspólnotowych wynika, iż można domniemywać, że spółka zależna, w której kapitale spółka dominująca ma 100% udziałów, stosowała wytyczne, które były jej wydawane przez spółkę dominującą. W tych warunkach, aby Komisja była zobowiązana uznać w takim przypadku jedynie odpowiedzialność spółki zależnej, musiałaby ta ostatnia w dużej mierze sama określać swoją politykę handlową. Jeśli ta okoliczność zostałaby wykazana, Komisja jeszcze raz musiałaby udowodnić, że spółka dominująca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ w konkretnym przypadku.

25

Wynikałoby z tego, że organizacja złożona z jednostek, taka jak w przypadku grupy Akzo Nobel, sama w sobie nie wystarcza, aby uznać, iż dowód na okoliczność rzeczywistego udziału spółki dominującej jest niepotrzebny.

26

Zdaniem wnoszących odwołanie wykazały one, że spółki zależne Akzo Nobel określają w znacznej części samodzielnie własną politykę handlową, a tym samym, obaliły one domniemanie, na które powoływała się Komisja. Uznały, że Komisja powinna była udowodnić, iż Akzo Nobel wywierała decydujący wpływ na politykę handlową pozostałych wnoszących odwołanie. Tymczasem Komisja nie mogła wykonać tego obowiązku, ponieważ okoliczności, na które się ona powołała w celu uzasadnienia solidarnej odpowiedzialności Akzo Nobel za naruszenie inne niż posiadanie całego kapitału spółek zależnych, są albo bez znaczenia, albo nieprawdziwe.

27

W odniesieniu do pierwszego zarzutu podniesionego przez wnoszące odwołanie na poparcie swej skargi Sąd na wstępie zbadał kwestię przypisania naruszenia dokonanego przez spółkę zależną spółce dominującej, orzekając w sposób następujący:

28

Sąd następnie zbadał, w pkt 67–85 zaskarżonego wyroku, poszczególne dokumenty znajdujące się w aktach sprawy i orzekł, że wnoszące odwołanie nie zdołały obalić domniemania, zgodnie z którym Akzo Nobel, spółka dominująca posiadająca 100% kapitału swych spółek zależnych będących adresatami spornej decyzji, wywierała decydujący wpływ na politykę tych ostatnich. Na tej podstawie Sąd stwierdził, że spółka ta, wraz z pozostałymi wnoszącymi odwołanie, tworzyła przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE, i nie jest konieczne badanie, czy wywierała ona wpływ na ich zachowanie, oraz oddalił pierwszy zarzut podniesiony przez wnoszące odwołanie na poparcie ich skargi.

29

Jeśli chodzi o zarzuty drugi i trzeci, dotyczące odpowiednio naruszenia art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003, gdyż kwota grzywny przekracza o 10% obrót osiągnięty w 2003 r. przez Akzo Nobel Functional Chemicals, oraz naruszenie obowiązku uzasadnienia w zakresie przypisania odpowiedzialności solidarnej Akzo Nobel, Sąd oddalił je odpowiednio w pkt 94 i 96 zaskarżonego wyroku. W pkt 97 tego wyroku oddalił więc skargę w całości.

30

Wnoszące odwołanie wnoszą do Trybunału o:

31

Komisja wnosi o oddalenie odwołania i obciążenie wnoszących odwołanie kosztami postępowania.

32

Komisja zasadniczo twierdzi, że skoro jedyny zarzut odwołania dotyczy wyłącznie odpowiedzialności Akzo Nobel, to tylko ta spółka ma interes w żądaniu uchylenia zaskarżonego wyroku. Odwołanie jest więc niedopuszczalne w odniesieniu do pozostałych wnoszących odwołanie, ponieważ ich odpowiedzialność ani grzywna na nie nałożona nie są kwestionowane.

33

W tym zakresie należy podnieść, że istnienie legitymacji czynnej wnoszącego odwołanie oznacza, że odwołanie, poprzez swój efekt, może przynieść korzyść stronie, która je wnosi (zob. podobnie postanowienie z dnia 8 kwietnia 2008 r. w sprawie C-503/07 P Saint-Gobain Glass Deutschland przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I-2217, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo).

34

W niniejszym przypadku zaskarżony wyrok utrzymał w mocy sporną decyzję, która nakłada na wszystkie wnoszące odwołanie solidarny obowiązek zapłaty grzywny w wysokości 20,99 miliona EUR wymierzonej przez Komisję. Oznacza to, że Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International, Akzo Nobel Chemicals i Akzo Nobel Functional Chemicals mają interes w uchyleniu zaskarżonego wyroku (zob. analogicznie postanowienie Sądu z dnia 2 sierpnia 2001 r. w sprawie T-111/01 R Saxonia Edelmetalle przeciwko Komisji, Rec s. II-2335, pkt 17).

35

Jeśli bowiem zaskarżony wyrok winien był zostać uchylony w zakresie odpowiedzialności Akzo Nobel, to sytuacja jej spółek zależnych zmieniłaby się, zwłaszcza w świetle konsekwencji wynikających z zasad odpowiedzialności solidarnej.

36

Zatem należy oddalić podniesiony przez Komisję zarzut niedopuszczalności, dotyczący legitymacji czynnej Akzo Nobel Nederland, Akzo Nobel Chemicals International, Akzo Nobel Chemicals i Akzo Nobel Functional Chemicals.

37

Komisja twierdzi również, że jedyny zarzut odwołania jest zarzutem nowym, podniesionym po raz pierwszy w ramach niniejszego postępowania, a zatem, że jest niedopuszczalny, gdyż obejmuje kwestie, których wnoszące odwołanie nie podniosły przed Sądem. W ramach tego zarzutu wnoszące odwołanie kwestionują bowiem samo istnienie domniemania, zgodnie z którym spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną, jeżeli posiada 100% jej kapitału, podczas gdy przed Sądem nigdy tego domniemania nie kwestionowały i przyznały, poprzez próbę jego obalenia, że znajduje ono zastosowanie w niniejszej sprawie. Zdaniem Komisji niedopuszczalne są również argumenty wnoszących odwołanie dotyczące właściwego przedmiotu działalności spółki zależnej, na którą decydujący wpływ wywiera spółka dominująca.

38

Na mocy art. 118 regulaminu Trybunału jego art. 42 § 2, który zakazuje co do zasady podnoszenia nowych zarzutów w postępowaniu, znajduje zastosowanie do postępowań przed Trybunałem mających za przedmiot odwołanie od orzeczenia Sądu. W ramach odwołania kompetencje Trybunału są zatem ograniczone do badania dokonanej przez Sąd oceny zarzutów przed nim podnoszonych (zob. w szczególności wyrok z dnia 18 stycznia 2007 r. w sprawie C-229/05 P PKK i KNK przeciwko Radzie, Zb.Orz. s. I-439, pkt 61). Umożliwienie stronie podniesienia po raz pierwszy przed Trybunałem zarzutu, którego nie powoływała ona wcześniej przed Sądem, oznaczałoby bowiem umożliwienie jej żądania od Trybunału rozstrzygnięcia sporu szerszego niż ten, który miał rozstrzygać Sąd (zob. podobnie wyrok z dnia 28 czerwca 2005 r. w sprawach połączonych C-189/02 P, C-202/02 P, od C-205/02 P do C-208/02 P i C-213/02 P Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I-5425, pkt 165).

39

W tym zakresie należy podnieść, że wnoszące odwołanie przed Sądem podniosły zarzut dotyczący błędnego przypisania odpowiedzialności solidarnej Akzo Nobel, w ramach którego twierdziły one, że spółka ta nie wywierała decydującego wpływu na działalność handlową jej spółek zależnych i nie tworzyła z nimi jednostki gospodarczej. Zatem podniesione przez wnoszące odwołanie przed Trybunałem argumenty dotyczące domniemania, zgodnie z którym spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną, jeżeli posiada 100% jej kapitału, należy uznać za rozszerzenie powyższego zarzutu. W zakresie, w jakim argumenty te oraz argumenty dotyczące właściwego przedmiotu działalności spółki zależnej, na którą wywiera decydujący wpływ spółka dominująca, stanowią argumenty dodatkowe dotyczące stosowania zasad przypisania Akzo Nobel zachowania jej spółek zależnych, wnoszące odwołanie nie zmieniły bowiem przedmiotu sporu rozpoznawanego przez Sąd.

40

W konsekwencji należy uznać odwołanie za dopuszczalne.

41

Wnoszące odwołanie na poparcie swoich żądań podnoszą jeden zarzut, w ramach którego twierdzą, że przez oddalenie zarzutu dotyczącego błędnego przypisania odpowiedzialności za naruszenie Akzo Nobel Sąd dokonał niedokładnego zastosowania terminu „przedsiębiorstwo” w rozumieniu art. 81 WE i art. 23 ust. 2 rozporządzenia nr 1/2003. Zarzut ten obejmuje dwie odrębne części.

42

Wnoszące odwołanie twierdzą, że Sąd zastosował prawnie błędne kryterium określenia, czy spółki zależne Akzo Nobel działały na rynku w sposób autonomiczny.

43

Zdaniem wnoszących odwołanie zwykle na Komisji spoczywa obowiązek przedstawienia dowodu na realne istnienie decydującego wpływu spółki dominującej na działalność handlową jej spółki zależnej. Jednakże, aby zmniejszyć ten ciężar dowodu, Trybunał wprowadził wzruszalne domniemanie.

44

W wyroku w sprawie Stora Trybunał wyjaśnił wyraźnie, że sam fakt posiadania 100% kapitału spółki zależnej nie wystarczy do ustalenia odpowiedzialności spółki dominującej, jeżeli kwestionowane jest, że ta ostatnia wywierała decydujący wpływ na spółkę zależną. W wyroku tym Trybunał podzielił rozumowanie rzecznika generalnego J. Mischa, przedstawione w pkt 48 jego opinii w tej sprawie, zgodnie z którym, o ile spoczywający na Komisji ciężar wykazania, że spółka dominująca rzeczywiście wywierała decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej, jest zmniejszony w przypadku posiadania 100% kapitału tej ostatniej, o tyle konieczny jest dodatkowy element, poza samą wysokością udziału kapitałowego, lecz może mieć on charakter poszlaki.

45

Dlatego też posiadanie całego kapitału spółki zależnej, w połączeniu z istnieniem dodatkowych wskazówek, tworzy domniemanie, że spółka zależna nie działała na rynku w sposób autonomiczny. Komisja nie może więc zwolnić się ze spoczywającego na niej ciężaru dowodu, powołując się wyłącznie na okoliczność, że spółka dominująca posiada 100% kapitału swej spółki zależnej. Musi ona również przedstawić inne wskazówki wykazujące, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera decydujący wpływ na swą spółkę zależną. Zdaniem wnoszących odwołanie Sąd naruszył tę zasadę, orzekając, że wystarczy, iż Komisja udowodni, że całość kapitału spółki zależnej znajduje się w posiadaniu spółki dominującej, aby stwierdzić, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej.

46

Ponadto w dwóch innych wyrokach, to znaczy w wyroku z dnia 15 września 2005 r. w sprawie T-325/01 DaimlerChrysler przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II-3319, oraz w wyroku z dnia 26 kwietnia 2007 r. w sprawach połączonych T-109/02, T-118/02, T-122/02, T-125/02, T-126/02, T-128/02, T-129/02, T-132/02 i T-136/02 Bolloré i in. przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. II-947, Sąd prawidłowo zastosował zasadę przywołaną w punkcie poprzedzającym, orzekając, że chociaż fakt posiadania całości kapitału spółki zależnej stanowi wyraźną wskazówkę istnienia po stronie spółki dominującej możliwości wywierania wpływu na zachowanie tej spółki zależnej na rynku, to fakt ten sam w sobie nie wystarcza, by móc przypisać odpowiedzialność za jej zachowanie spółce dominującej, niezbędny więc jest dodatkowy element, poza wysokością posiadanego kapitału, lecz może mieć on charakter poszlaki.

47

Wnoszące odwołanie zarzucają również, że Sąd zmniejszył ciężar dowodu spoczywający na Komisji i przyjął w ten sposób koncepcję ciężaru dowodu, która narusza prawo do obrony. Komisja była bowiem zobowiązana do przedstawienia, co uważa za dodatkowe wskazówki w rozumieniu wyroku w sprawie Stora w jej interpretacji, na etapie informowania o zarzutach, a nie tylko na etapie decyzji. Tymczasem informując o zarzutach, Komisja oparła swój zamiar uznania Akzo Nobel za solidarnie odpowiedzialną wyłącznie na tym, że spółka ta posiadała 100% kapitału spółek uczestniczących w naruszeniu. Natomiast w zaskarżonej decyzji oparła się również na rzekomych dodatkowych wskazówkach, w rozumieniu wyroku w sprawie Stora, które zostały opracowane w sposób sztuczny i zniekształcają dowody powołane przez wnoszące odwołanie w odpowiedzi na informację o zarzutach.

48

Wreszcie wnoszące odwołanie kwestionują pkt 62 zaskarżonego wyroku, w którym, orzekając, że w celu obalenia domniemania należy udowodnić, że spółka zależna zasadniczo nie stosuje wytycznych pochodzących od spółki dominującej, Sąd zajął stanowisko, które powoduje, że domniemanie to można obalić jedynie w przypadku, gdy spółka dominująca udzielała wytycznych.

49

Komisja podkreśla, że okoliczność, iż spółka zależna ma odrębną osobowość prawną od spółki dominującej, nie jest wystarczająca, by wykluczyć przypisanie jej zachowania tej ostatniej, w szczególności w przypadku, gdy spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swego zachowania na rynku, lecz stosuje zasadniczo wytyczne dawane jej przez spółkę dominującą. Zbędne jest badanie, czy spółka dominująca rzeczywiście wykorzystywała swe kompetencje do wywierania decydującego wpływu na politykę handlową swej spółki zależnej, jeżeli posiada 100% jej kapitału.

50

Trybunał nie zakwestionował tej zasady w wyroku w sprawie Stora. Przyznał, że w przypadku gdy spółka zależna należy w 100% do spółki dominującej, istnieje domniemanie, że ta ostatnia wykorzystywała swe możliwości wywierania wpływu na swą spółkę zależną. Zdaniem Komisji, chociaż Trybunał w pkt 29 wyroku w sprawie Stora orzekł, że Sąd mógł zasadnie oprzeć się na tym domniemaniu, w szczególności po ustaleniu, że spółka dominująca okazała się jedynym interlokutorem Komisji w postępowaniu administracyjnym w przedmiocie naruszenia, Trybunał powołał się na ten ostatni element pomocniczo, jak na dodatkowy element przemawiający za przypisaniem naruszenia spółce dominującej.

51

W kilku wyrokach Sąd zastosował powyższe domniemanie, powołując się na wyrok w sprawie Stora, nie uzależniając jego stosowania od przedstawiania dodatkowych poszlak. Wyżej wymienione wyroki w sprawach DaimlerChrysler przeciwko Komisji oraz Bolloré i in. przeciwko Komisji nie kwestionują stosowania tego domniemania. W obu tych wyrokach Sąd utożsamił bowiem pojęcie kontroli nad spółką zależną z pojęciem wykonywania tej kontroli, przy czym domniemanie dotyczy tylko wykonywania kontroli, w przypadku gdy cały kapitał spółki zależnej należy do spółki dominującej. Ponadto dodatkowe wskazówki były badane przy ocenie dowodów przedstawionych w celu obalenia domniemania.

52

Jeśli chodzi o argument dotyczący naruszenia prawa do obrony, Komisja ocenia, że istnienie domniemania we wspólnotowym prawie konkurencji nie jest niczym niezwykłym. Powiadamiając zainteresowane przedsiębiorstwo o zamiarze oparcia się na domniemaniu, Komisja daje mu możliwość zajęcia stanowiska w tym przedmiocie i przedstawienia mu wszystkich dowodów na jego poparcie. Skoro to właśnie przedsiębiorstwo posiada wszystkie informacje dotyczące swego wewnętrznego funkcjonowania, to rozłożenie ciężaru dowodu jest zupełnie logiczne.

53

Jeśli chodzi o krytykę pkt 62 zaskarżonego wyroku, to Komisja podnosi, że krytyka ta opiera się na błędnym rozumieniu jednego zdania wyrwanego z kontekstu. Sąd chciał stwierdzić, że spółka zależna jest autonomiczną jednostką gospodarczą, jeżeli nie wykonuje wytycznych spółki dominującej. Może być tak dlatego, że żadne wytyczne nie są udzielane, albo też dlatego, że wytyczne nie są wykonywane.

54

Na wstępie należy podnieść, że wspólnotowe prawo konkurencji dotyczy działalności przedsiębiorstw (wyrok z dnia 7 stycznia 2004 r. w sprawach połączonych C-204/00 P, C-205/00 P, C-211/00 P, C-213/00 P, C-217/00 P i C-219/00 P Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, Rec. s. I-123, pkt 59) oraz, że pojęcie przedsiębiorstwa obejmuje każdy podmiot wykonujący działalność gospodarczą, niezależnie od jego statusu prawnego i sposobu jego finansowania (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawach Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 112; wyroki: z dnia 10 stycznia 2006 r. w sprawie C-222/04 Cassa di Risparmio di Firenze i in., Zb.Orz. s. I-289, pkt 107; z dnia 11 lipca 2006 r. w sprawie C-205/03 P FENIN przeciwko Komisji, Zb.Orz. s. I-6295, pkt 25).

55

Trybunał wyjaśnił też, że pojęcie przedsiębiorstwa w tym kontekście należy rozumieć jako oznaczające jednostkę gospodarczą, nawet jeśli z prawnego punktu widzenia jednostka ta składa się z kilku osób fizycznych lub prawnych (wyrok z dnia 14 grudnia 2006 r. w sprawie C-217/05 Confederación Española de Empresarios de Estaciones de Servicio, Zb.Orz. s. I-11987, pkt 40).

56

Jeżeli tego rodzaju podmiot gospodarczy narusza zasady konkurencji, to musi odpowiedzieć za to naruszenie zgodnie z zasadą odpowiedzialności osobistej (zob. podobnie wyroki: z dnia 8 lipca 1999 r. w sprawie C-49/92 P Komisja przeciwko Anic Partecipazioni, Rec. s. I-4125, pkt 145; z dnia 16 listopada 2000 r. w sprawie C-279/98 P Cascades przeciwko Komisji, Rec. s. I-9693, pkt 78; z dnia 11 grudnia 2007 r. w sprawie C-280/06 ETI i in., Zb.Orz. s. I-10893, pkt 39).

57

Naruszenie wspólnotowego prawa konkurencji musi być przypisane bez wątpienia podmiotowi prawa, który będzie mógł ponieść grzywnę; również do tego podmiotu winno być skierowane przedstawienie zarzutów (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Aalborg Portland i in. przeciwko Komisji, pkt 60; wyrok z dnia 3 września 2009 r. w sprawach połączonych C-322/07 P, C-327/07 P i C-338/07 P Papierfabrik August Koehler i in. przeciwko Komisji, pkt 38). Ważne jest również, by pismo w sprawie przedstawienia zarzutów wskazywało, w jakim charakterze danemu podmiotowi prawa zarzucane są określone okoliczności.

58

Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi, w przypadku gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swojego zachowania rynkowego, lecz stosuje zasadniczo instrukcje dawane jej przez spółkę dominującą (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie Imperial Chemical Industries przeciwko Komisji, pkt 132, 133; w sprawie Geigy przeciwko Komisji, pkt 44; wyrok z dnia 21 lutego 1973 r. w sprawie 6/72 Europemballage i Continental Can przeciwko Komisji, Rec. s. 215, pkt 15; ww. wyrok w sprawie Stora, pkt 26), w szczególności z uwzględnieniem więzów ekonomicznych, organizacyjnych i prawnych łączących oba te podmioty prawa (zob. analogicznie ww. wyroki: w sprawie Dansk Rørindustri i in. przeciwko Komisji, pkt 117; w sprawie ETI i in., pkt 49).

59

Jest tak bowiem dlatego, że w tego rodzaju sytuacji spółka dominująca i jej spółka zależna są częścią tej samej jednostki gospodarczej, a tym samym tworzą jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu orzecznictwa przywołanego w pkt 54 i 55 niniejszego wyroku. Zatem okoliczność, że spółka dominująca i jej spółka zależna stanowią jedno przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 81 WE pozwala Komisji na skierowanie decyzji nakładającej grzywny do spółki dominującej, bez konieczności ustalania jej bezpośredniego zaangażowania w naruszenie.

60

W szczególnym przypadku, gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału swej spółki zależnej, która popełniła naruszenie wspólnotowych zasad konkurencji, po pierwsze, ta spółka dominująca może wywierać decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Imperial Chemical Industries przeciwko Komisji, pkt 136, 137), a po drugie, istnieje wzruszalne domniemanie, że spółka dominująca rzeczywiście wywiera taki decydujący wpływ na swą spółkę zależną (zob. podobnie ww. wyroki: w sprawie AEG-Telefunken przeciwko Komisji, pkt 50; w sprawie Stora, pkt 29).

61

W tych okolicznościach wystarczy, że Komisja wykaże, iż cały kapitał spółki zależnej znajduje się w posiadaniu spółki dominującej, aby przyjąć, że ta ostatnia wywiera decydujący wpływ na politykę handlową swej spółki zależnej. Komisja będzie zatem mogła uznać spółkę dominującą za solidarnie odpowiedzialną za zapłatę grzywny nałożonej na spółkę zależną, chyba że spółka dominująca, na której spoczywa ciężar obalenia domniemania, przedstawi wystarczające dowody mogące wykazać, że jej spółka zależna działa na rynku w sposób autonomiczny (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Stora, pkt 29).

62

Jak słusznie podniósł Sąd w pkt 61 zaskarżonego wyroku, Trybunał wprawdzie w pkt 28 i 29 wyroku w sprawie Stora wskazał także inne okoliczności poza faktem posiadania 100% kapitału spółki zależnej, takie jak brak zakwestionowania wpływu wywieranego przez spółkę dominującą na politykę handlową jej spółki zależnej i wspólną reprezentację dwóch spółek w trakcie postępowania administracyjnego, jednak wymienione okoliczności zostały przytoczone przez Trybunał jedynie w celu przedstawienia całego szeregu elementów, na których Sąd oparł swoje rozumowanie, a nie w celu uzależnienia zastosowania domniemania, o którym mowa w pkt 60 niniejszego wyroku od przedstawienia dodatkowych wskazówek dotyczących rzeczywistego wywierania przez spółkę dominującą rzeczywistego wpływu.

63

Z całości tych rozważań wynika, że Sąd nie naruszył w żaden sposób prawa, orzekając, że w przypadku gdy spółka dominująca posiada 100% kapitału spółki zależnej, istnieje wzruszalne domniemanie, iż spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na zachowanie swej spółki zależnej.

64

W konsekwencji, skoro przy przypisywaniu odpowiedzialności Komisja nie była zobowiązana do przedstawienia, na etapie przedstawienia zarzutów, innych dowodów niż dowód posiadania przez spółkę dominującą kapitału jej spółek zależnych, to nie można przyjąć argumentacji wnoszących odwołanie dotyczącej naruszenia prawa do obrony.

65

Jeśli chodzi o zarzuty wobec pkt 62 zaskarżonego wyroku, to wystarczy podnieść, że w żaden sposób nie wynika z niego, iż Sąd ograniczył możliwość obalenia domniemania wskazanego w pkt 60 niniejszego wyroku tylko do przypadków, w których spółka dominująca udzielała wytycznych. Przeciwnie, z pkt 60 i 65 zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd zajął w tym zakresie stosunkowo elastyczne stanowisko, orzekając między innymi, że spółka dominująca musi przedstawić Sądowi do oceny wszystkie dowody dotyczące związków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych pomiędzy nią samą a jej spółką zależną, które mogłyby wykazać, iż razem nie stanowią jednego podmiotu gospodarczego.

66

Wynika stąd, że pierwszą część zarzutu podniesionego przez wnoszących odwołanie na poparcie swych żądań należy oddalić jako niezasadną.

67

Zdaniem wnoszących odwołanie Sąd błędnie uznał, że polityka handlowa spółki zależnej, na którą wywiera wpływ spółka dominująca, obejmuje inne aspekty niż wymienione w pkt 64 zaskarżonego wyroku oraz że dowody dotyczące związków organizacyjnych, ekonomicznych i prawnych pomiędzy spółką dominującą i jej spółką zależną są istotne w celu ustalenia autonomii tej ostatniej.

68

Polityka handlowa dotyczy, zdaniem wnoszących odwołanie, zachowania na rynku i jest ograniczona do oferowania towarów i usług, które spółka sprzedaje konsumentom na określonych warunkach, na danym obszarze i w danym okresie. Pojęcie to nie obejmuje innych aspektów.

69

Zdaniem wnoszących odwołanie rozszerzenie zakresu pojęcia polityki handlowej poza zachowanie spółki zależnej na rynku oznaczałoby wprowadzenie systemu odpowiedzialności niezależnej od winy, który byłby sprzeczny z zasadą odpowiedzialności osobistej gwarantowanej w orzecznictwie Trybunału.

70

Komisja twierdzi, że pytanie, czy należy przyjąć szeroką, czy wąską definicję polityki handlowej jest pozbawione znaczenia dla kwestii stwierdzenia występowania jednego przedsiębiorstwa, w przypadku którego Trybunał bierze raczej pod uwagę związki ekonomiczne i organizacyjne pomiędzy spółkami.

71

Jeśli chodzi o argument dotyczący wprowadzenia odpowiedzialności niezależnej od winy, to Komisja uważa, że we wspólnotowym prawie konkurencji brak jest zasady odpowiedzialności niezależnej od winy, ponieważ decyzje Komisji nie przypisują spółkom odpowiedzialności bez wcześniejszego jej ustalenia. Nie narusza zasady odpowiedzialności osobistej przypisanie spółce dominującej odpowiedzialności z tytułu zachowania jej spółki zależnej, której kapitał posiada w 100%.

72

Jak to zostało podniesione w pkt 58 niniejszego wyroku, zachowanie spółki zależnej można przypisać spółce dominującej między innymi, w przypadku gdy mimo posiadania odrębnej podmiotowości prawnej spółka zależna nie określa w sposób autonomiczny swego zachowania na rynku, lecz stosuje zasadniczo wytyczne udzielane jej przez spółkę dominującą.

73

Jak podniosła rzecznik generalna w pkt 87–94 swej opinii, wynika z tego, że zachowanie spółki zależnej na rynku nie stanowi jedynego elementu pozwalającego na przypisanie odpowiedzialności spółce dominującej, lecz jest jedynie jedną ze wskazówek istnienia jednej jednostki gospodarczej.

74

Z pkt 58 niniejszego wyroku wynika również, że w celu stwierdzenia, czy spółka zależna określa swe zachowanie na rynku w sposób autonomiczny, należy uwzględnić nie tylko okoliczności wskazane w pkt 64 zaskarżonego wyroku, lecz również wszystkie istotne okoliczności dotyczące związków gospodarczych, organizacyjnych i prawnych wiążących tę spółkę zależną ze spółką dominującą, które mogą różnić się w poszczególnych przypadkach, a których przez to nie można wymienić w sposób wyczerpujący.

75

Wynika stąd, że Sąd nie naruszył prawa w kwestii dziedziny, w której spółka dominująca wywiera decydujący wpływ na spółkę zależną.

76

Wniosku tego nie osłabia argument wnoszących odwołanie, a dotyczący odpowiedzialności niezależnej od winy.

77

W tym zakresie należy podnieść, że jak wynika z pkt 56 niniejszego wyroku, wspólnotowe prawo konkurencji opiera się na zasadzie odpowiedzialności osobistej podmiotu gospodarczego, który popełnił naruszenie. Jeśli spółka dominująca jest częścią tego podmiotu gospodarczego, który zgodnie z pkt 55 niniejszego wyroku może składać się z kilku podmiotów prawnych, to spółka ta uważana jest za odpowiedzialną solidarnie, wraz z innymi podmiotami prawa tworzącymi tego rodzaju jednostkę, za naruszenie prawa konkurencji. Nawet jeśli spółka dominująca nie bierze bezpośredniego udziału w naruszeniu, to w takiej sytuacji wywiera decydujący wpływ na spółki zależne uczestniczące w naruszeniu. Zatem w tym kontekście nie można uważać odpowiedzialności spółki dominującej za odpowiedzialność niezależną od winy.

78

W konsekwencji nie można przyjąć drugiej części zarzutu podniesionego przez wnoszących odwołanie, a zatem zarzut ten należy oddalić w całości jako niezasadny.

79

Zgodnie z art. 69 § 2 regulaminu, mającym zastosowanie do postępowania odwoławczego na podstawie art. 118 regulaminu, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę. Ponieważ Komisja wniosła o obciążenie wnoszących odwołanie kosztami postępowania, a te ostatnie przegrały sprawę, należy obciążyć je kosztami postępowania.

Z powyższych względów Trybunał (trzecia izba) orzeka, co następuje: