Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Jednolity rynek cyfrowy – tendencje i perspektywy dla MŚP”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/01)

Sprawozdawca:

Pedro ALMEIDA FREIRE

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	30.3.2017
Podstawa prawna	Artykuł 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Jednolitego Rynku, Produkcji i Konsumpcji
Data przyjęcia przez sekcję	4.9.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	220/0/0

1.   Wnioski i zalecenia

1.1

EKES zwraca szczególną uwagę na wpływ technologii cyfrowych na europejskie małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). W istocie 25 mln MŚP stanowi trzon gospodarki UE. Zatrudniają one około 100 mln osób, odpowiadają za ponad połowę europejskiego PKB i odgrywają kluczową rolę w tworzeniu wartości dodanej we wszystkich sektorach gospodarki.

1.2

Podczas wysłuchań przeprowadzonych w kilku krajach wybranych do udziału w projekcie DESI 2019 (Belgia, Niemcy, Portugalia i Rumunia) EKES zauważył, że wiele europejskich MŚP, w szczególności mikroprzedsiębiorstw i małych przedsiębiorstw (93 % przedsiębiorstw w Europie), powoli przyjmuje rozwiązania cyfrowe. Przedsiębiorstwa, które zrobiły pierwszy krok w tym kierunku, powiadomiły EKES, że napotykają wiele przeszkód we wdrażaniu tych rozwiązań.

1.3

EKES zaleca, aby dołożyć wszelkich starań w celu usunięcia pierwszej przeszkody wynikającej z braku optymalnego zasięgu sieci szerokopasmowej na danym terytorium.

1.4

Zauważył, że potrzeby szkoleniowe MŚP w zakresie technologii cyfrowych w takich dziedzinach jak cyberbezpieczeństwo, sztuczna inteligencja czy łańcuch bloków mają zasadnicze znaczenie, jeśli nie są wręcz pilne. W związku z tym EKES zaleca, by edukacja szkolna obejmowała obowiązkowe kursy poświęcone technologiom cyfrowym oraz by MŚP mogły korzystać z usług szkoleniowych w zakresie tych narzędzi. Ponadto należy w dalszym ciągu wspierać i promować odpowiednie, przystępne cenowo szkolenia ustawiczne dla osób prowadzących działalność na własny rachunek, osób zarządzających MŚP i ich pracowników.

1.5

EKES apeluje o odpowiednią koordynację podatkową na szczeblu krajowym, gdyż brak koordynacji w tej dziedzinie powoduje proporcjonalnie wyższe koszty dla MŚP niż dla dużych przedsiębiorstw w połowie wysłuchanych krajów i utrudnia działalność transgraniczną. Istotnie zapewnienie uczciwej konkurencji między MŚP a dużymi przedsiębiorstwami ma zasadnicze znaczenie dla właściwego funkcjonowania rynku wewnętrznego.

1.6

EKES ma nadzieję, że różnice w przepisach, nadmierny wzrost uregulowań oraz inflacja norm i oznakowań zostaną wyeliminowane: są to poważne utrudnienia w cyfrowym i transgranicznym rozwoju MŚP, ponieważ generują koszty dostosowania, koszty płac i ekspertyz zewnętrznych, które stanowią przeszkodę dla ich wzrostu.

1.7

EKES uważa, że dostęp MŚP do finansowania jest priorytetem, aby można było wspierać inwestycje MŚP w zakresie dostosowania się do cyfrowej transformacji społeczeństwa, handlu, wzorców konsumpcji i umiędzynarodowienia wymiany handlowej. Zauważa, że sieć Enterprise Europe Network (EEN) nie jest wystarczająco znana ani wykorzystywana przez europejskie MŚP ani też przez ośrodki innowacji cyfrowych finansowane przez Unię Europejską. Wzmocnienie dialogu i współpracy między EEN i organizacjami MŚP poprawiłoby skuteczność systemu.

2.   Wpływ technologii cyfrowej na MŚP

2.1

W dniu 11 czerwca 2020 r., podczas publikacji indeksu gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego na 2020 r., wiceprzewodnicząca wykonawcza Komisji Europejskiej, Margrethe Vestager, stwierdziła, że „kryzys związany z koronawirusem pokazał, jak ważne dla ludzi i przedsiębiorstw są wzajemny kontakt i możliwość interakcji w internecie” (1).

2.2

Komisarz ds. rynku wewnętrznego, Thierry Breton, zauważył, że „Dane [DESI (2)], które dzisiaj publikujemy, pokazują, że przemysł wykorzystuje obecnie więcej rozwiązań cyfrowych niż kiedykolwiek wcześniej. Musimy zadbać o to, by miało to miejsce również w przypadku małych i średnich przedsiębiorstw, oraz aby najbardziej zaawansowane technologie cyfrowe były stosowane w całej gospodarce”.

2.3

EKES zwraca również szczególną uwagę na wpływ technologii cyfrowych na MŚP. W istocie 25 mln MŚP stanowi trzon gospodarki UE. Zatrudniają one około 100 mln osób, odpowiadają za ponad połowę europejskiego PKB i odgrywają kluczową rolę w tworzeniu wartości dodanej we wszystkich sektorach gospodarki (3).

2.4

MŚP są głęboko zakorzenione w gospodarczej i społecznej strukturze Europy i bardzo zróżnicowane pod względem modeli biznesowych, wielkości, swojego wieku i profili przedsiębiorców oraz czerpią z puli różnorodnych talentów kobiet i mężczyzn. Należą do nich wolne zawody – choć regulowane wolne zawody, które podlegają przepisom właściwym dla swojego sektora działalności (sektor farmaceutyczny, sektor wymiaru sprawiedliwości itp.), nie są jako takie objęte definicją MŚP – mikroprzedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa przemysłowe o średnim zasięgu, tradycyjne warsztaty rzemieślnicze i zaawansowane technologicznie przedsiębiorstwa typu start-up.

2.5

Świadomy wpływu technologii cyfrowych na MŚP, EKES zgadza się z analizą Komisji i uważa, że trzy filary, na których opiera się przedłożona przez Komisję strategia MŚP na rzecz zrównoważonej i cyfrowej Europy (4) (budowanie potencjału i wsparcie dla transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju i cyfryzacji, zmniejszenie obciążeń regulacyjnych i poprawa dostępu do rynku oraz lepszy dostęp do finansowania), są rzeczywiście obszarami priorytetowymi. EKES podkreśla, że MŚP potrzebują natychmiastowego wsparcia finansowego, ponieważ bardzo silnie odczuły skutki gospodarcze pandemii COVID-19, w związku z czym ich pracownicy są bardziej narażeni na utratę pracy. W tym kontekście EKES ubolewa, że plan naprawy gospodarczej dla Europy mający na celu naprawę szkód gospodarczych i społecznych spowodowanych przez pandemię COVID-19, który został przyjęty na nadzwyczajnym szczycie Rady Europejskiej w dniach 17–21 lipca 2020 r., ogranicza się do 750 mld EUR i że UE-27 obniżyła swoje ambicje, zwłaszcza w dziedzinie technologii cyfrowych, by uzyskać poparcie tzw. krajów oszczędnych, gdyż będzie to miało wpływ na wsparcie finansowe na cyfryzację MŚP.

2.6

EKES zauważa, że filary opracowanej przez Komisję strategii MŚP na rzecz zrównoważonej i cyfrowej Europy są zgodne z oczekiwaniami wyrażonymi przez przedstawicieli MŚP podczas wysłuchań, które EKES przeprowadził w czterech krajach wybranych na podstawie DESI 2019 (Belgia, Niemcy, Portugalia i Rumunia) w celu oceny wpływu technologii cyfrowych na MŚP, zanim zostały one przerwane przez kryzys wywołany koronawirusem i obowiązek izolacji. W związku z tym EKES nie był w stanie przeprowadzić wysłuchania w Estonii i Irlandii, które zostały wybrane na podstawie ich najwyższego miejsca w rankingu DESI 2019.

3.   Uwagi ogólne

3.1

Technologie cyfrowe są czynnikiem wzrostu dla MŚP (rzemieślników, handlowców, wolnych zawodów, usługodawców itp.). Internet ma wpływ na ponad połowę sprzedaży detalicznej w Europie – może być to sprzedaż online lub w sklepach po wyszukaniu online (znana jako „ROPO”: Research Online, Purchase Offline) (5).

3.2

Rozwój stron internetowych, sieci społecznościowych, marketing cyfrowy lub oprogramowanie do zarządzania relacjami z klientami (CRM) sprzyjają rozwojowi „cyfrowych MŚP”. Pakiety oprogramowania i programy do analizy danych przyczyniają się również do optymalizacji procesów biznesowych. W związku z tym EKES zauważa, że należy stworzyć programy szkoleniowe w celu przeszkolenia użytkowników, w tym zarządzających MŚP, w zakresie korzystania z tych narzędzi.

3.3

Technologia cyfrowa może również zmieniać kierunek rozwoju branży i powodować radykalne wstrząsy. Innowacje „zakłócające” lub też „przekierowujące” to proces transformacji rynku wywołany przez wyzwania cyfrowe. Zakłócenie zmienia rynek, otwierając go na możliwie największą liczbę osób i pozwalając nowym graczom na przechwytywanie (przekierowywanie) obrotu w ramach tradycyjnych łańcuchów wartości.

3.4

Na przykład relacja zaufania i bliskości między MŚP a jego klientami może stwarzać wrażenie, że działalność MŚP jest chroniona przed przenikaniem technologii cyfrowych. Doświadczenie pokazuje jednak, że ta bliska relacja z klientem nie jest w żadnym wypadku gwarancją. W rzeczywistości konsumenci są gotowi do skorzystania z innych ofert, jeśli okażą się one bardziej praktyczne i korzystniejsze (6).

3.5

W gospodarce cyfrowej ochrona prawna konsumentów nie ma wpływu na ich zachowanie. Oferta cyfrowa dla konsumenta przyzwyczajonego do zdematerializowanej, dostępnej i łatwej w użyciu usługi, która obejmuje ochronę prawną chroniącą jego interesy, ale która jest mniej wygodna w użyciu, nie będzie miała żadnego wpływu na jego zachowanie (7).

3.6

Pozytywny, wręcz retoryczny dyskurs na temat cyfrowego zakłócenia często dotyczy dużych firm dysponujących wystarczającymi środkami na inwestycje w badania i rozwój oraz marketing. Dyskurs ten nie uwzględnia jednak faktu, że cyfrowe zakłócenie może na przykład dotyczyć m.in. pewnych wolnych zawodów, które z natury rzeczy są bardzo rozdrobnione i często nie dysponują budżetem na badania i rozwój. Mogą one jedynie wyposażyć się w rozwiązania cyfrowe dostępne na rynku, a nie same je rozwijać, w związku z czym są bardziej narażone pod względem cyfryzacji swojej działalności.

3.7

Przestrzeń cyfrowa pozbawia również MŚP pewnych złudzeń. Na przykład świadczenie usług na małą skalę na ograniczonym obszarze geograficznym, gdzie potencjał rozwoju jest równie duży, może dawać złudzenie, że znajdujemy się poza zmianami spowodowanymi przez erę cyfrową. Rzeczywistość pokazuje, że jest inaczej. Na przykład sektor hotelarski wydaje się stanowić ofertę, która nie nadaje się do przeniesienia. Platformy rezerwacji zdołały jednak przejąć znaczną część wartości, o której mowa, do tego stopnia, że przedstawiciele sektora hotelarsko-gastronomicznego twierdzą, iż powinni byli przewidzieć i stworzyć własną platformę, aby zachować kontrolę nad rezerwacjami, a nie znajdować się w sytuacji zależności od podmiotów zewnętrznych (8).

3.8

Co więcej, zakłócenia cyfrowe prowadzą do redystrybucji pracy. Oto kilka przykładów z wolnych zawodów: w księgowości bardzo ręczna praca polegająca na wprowadzaniu danych księgowych jest coraz częściej wykonywana przez samych klientów, co ogranicza pracę księgowych i ich marże, nie wspominając o pojawieniu się konkurentów oferujących księgowość online.

3.9

Ryzyko związane z redystrybucją pracy w zawodzie notariusza jest na przykład mniejsze, ale część czynności notarialnych może być wykonywana przez inne osoby; i tak przedsiębiorstwa typu start-up proponują tworzenie prawnie wiążących testamentów za 70 EUR (9).

3.10

Redystrybucja pracy dotyczy również sektora medycznego: strony internetowe oferują wizyty online lub telemedycynę na obszarach, gdzie dostępność tego rodzaju usług jest ograniczona.

3.11

Zdarza się również, że komercyjne platformy współpracy niekiedy nie są informowane o wymogach, które należy spełnić na mocy prawa europejskiego i krajowego, takich jak obowiązek rejestracji przedsiębiorstw, wymogi w zakresie obowiązkowego ubezpieczenia, zdrowia i bezpieczeństwa, ochrony pracowników, konsumentów itp.

3.12

W świetle tych wszystkich wstrząsów gospodarczych, społecznych i socjalnych wyzwania związane z cyfryzacją powinny być zatem stałym elementem dialogu społecznego.

3.13

MŚP stanowią niejednorodną kategorię podmiotów gospodarczych, począwszy od piekarzy po farmaceutów i przedstawicieli wolnych zawodów, co oznacza, że polityka w zakresie budowania potencjału i wspierania cyfryzacji MŚP musi sprzyjać włączeniu społecznemu i musi być prosta w zastosowaniu przez MŚP, bez ponoszenia nieproporcjonalnie wysokich kosztów dodatkowych ani spowalniania ich podstawowej działalności w celu dostosowania się.

3.14

Jednak potrzeby MŚP nie ograniczają się do inteligentnego i sprzyjającego włączeniu społecznemu prawodawstwa, lecz obejmują rozwój umiejętności i ustawiczne kształcenie zawodowe oraz opierają się na nowej wizji przedsiębiorstwa. Cyfrowa transformacja MŚP wpływa również na organizację i kulturę przedsiębiorstwa. Jednak wielu zarządzających MŚP nie czyni z cyfrowej transformacji strategii dla swojego przedsiębiorstwa. Cyfrowa transformacja to nie tylko kwestia cyfrowych narzędzi i procesów, to nowy sposób tworzenia wartości poprzez dostosowanie modelu biznesowego do kontekstu cyfrowego, który jest inicjowany przez zarządzającego.

3.15

Ponadto MŚP napotykają wiele przeszkód w zakresie dostępu do finansowania, przystępnych cenowo szkoleń i wsparcia na rzecz umiędzynarodowienia. Entreprise Europe Network, sieć poświęcona innowacjom i umiędzynarodowieniu przedsiębiorstw oraz dostarczaniu MŚP informacji, doradztwa w zakresie prawa europejskiego i usług wsparcia, nie jest zbyt dobrze znana w terenie. Ośrodki innowacji cyfrowych finansowane przez Unię Europejską (np. europejskie ośrodki innowacji cyfrowych zarządzane przez Innoviris w Brukseli (10)) również przyczyniają się do wspierania cyfryzacji MŚP dzięki szkoleniom i finansowaniu oraz do rozwijania kultury przedsiębiorczości cyfrowej. Niemniej skuteczność systemu uległaby zwiększeniu, gdyby wzmocniono dialog, analizę potrzeb MŚP oraz współpracę między EEN i organizacjami MŚP.

4.   Uwagi szczegółowe

4.1

Niniejsza opinia opiera się częściowo na wnioskach z wysłuchań przeprowadzonych w okresie od lipca 2019 r. do pierwszego kwartału 2020 r. z udziałem partnerów społecznych, federacji MŚP, stowarzyszeń konsumentów, władz publicznych i innych podmiotów w czterech państwach członkowskich: Niemczech, Belgii, Portugalii i Rumunii. Estonia i Irlandia, które również zostały wybrane, nie mogły zostać wysłuchane ze względu na kryzys związany z koronawirusem.

4.2

EKES zwraca uwagę, że celem wysłuchań przeprowadzonych w wyżej wymienionych krajach było wsparcie i dostarczenie „oddolnych” dowodów dla europejskich działań i polityki w zakresie zintegrowania technologii cyfrowych w MŚP.

4.3

Aby ocenić wpływ technologii cyfrowych na MŚP, EKES wybrał jeden z pięciu wskaźników DESI (11): — integracja technologii cyfrowych w wymiarze handlowym, w tym trzy wskaźniki, które EKES uznał za istotne: odsetek MŚP prowadzących handel elektroniczny, obrót MŚP wynikający z handlu elektronicznego oraz odsetek MŚP prowadzących handel elektroniczny i transgraniczny.

4.4

Wśród krajów wybranych przez EKES w odniesieniu do wyżej wymienionego wskaźnika DESI 2019 Irlandia i Estonia przodują w handlu elektronicznym i integracji technologii cyfrowych w wymiarze handlowym, a następnie Belgia, która również plasuje się powyżej średniej.

4.5

Niemcy wypadają przeciętnie, a Portugalia poniżej średniej. Rumunia zajmuje ostatnią pozycję.

4.6

W przypadku większości wysłuchań (Belgia, Niemcy, Portugalia) odnotowano zróżnicowany zasięg sieci szerokopasmowej: obszary miejskie są dobrze pokryte, a obszary wiejskie i peryferyjne nie, w niektórych częściach kraju (Portugalia) 4G nie jest nawet dostępna. Kształtowanie cyfrowej przyszłości Europy i jej MŚP wymaga opracowania rozwiązań cyfrowych na dużą skalę oraz interoperacyjności w zakresie kluczowej infrastruktury cyfrowej. EKES zauważa, że jakość sieci połączeń stanowi najbardziej podstawowy element transformacji cyfrowej MŚP.

4.7

Szkolenie w zakresie technologii cyfrowych jest potrzebą sygnalizowaną przez wszystkich rozmówców pytanych podczas wysłuchań. Edukacja i szkolenia zawodowe w zakresie technologii cyfrowych są bardzo ograniczone i uniemożliwiają MŚP rekrutację kompetentnych pracowników w tej dziedzinie (Portugalia, Rumunia). Szkolenie w zakresie zagadnień cyfrowych dla pracowników MŚP w celu uzyskania kompetencji i aktualnej wiedzy w dziedzinach takich jak cyberbezpieczeństwo, sztuczna inteligencja lub łańcuch bloków ma kluczowe znaczenie, jeśli nie jest wręcz pilne (Belgia). W rzeczywistości obecna sytuacja charakteryzuje się powierzchowną znajomością narzędzi cyfrowych, czego nie można dłużej akceptować (Niemcy). Pracownicy potrzebują również umiejętności informatycznych, aby utrzymać swoje miejsca pracy i odnieść sukces na coraz bardziej cyfrowym i szybko zmieniającym się rynku pracy (Niemcy). Istotnie, cyfryzacja może prowadzić do obaw o utratę miejsc pracy w niektórych wysoce zautomatyzowanych sektorach (Niemcy).

4.8

MŚP nie są wystarczająco wyposażone ani przeszkolone, aby zarządzać ryzykiem generowanym przez szkodliwe działania w cyberprzestrzeni (Belgia, Niemcy). W związku z tym niektóre tradycyjne MŚP wątpią w samą możliwość rozwoju aktywności online (Portugalia). Te, które przeszły na technologię cyfrową, mają trudności z wykorzystaniem dużych repozytoriów danych dostępnych dla większych przedsiębiorstw i niechętnie korzystają np. z zaawansowanych narzędzi i aplikacji opartych na sztucznej inteligencji (SI), co stawia je w niekorzystnej sytuacji konkurencyjnej w stosunku do większych przedsiębiorstw (Niemcy). Jednocześnie MŚP we wszystkich sektorach są w dużym stopniu narażone na zagrożenia cybernetyczne i często muszą polegać na zewnętrznych ekspertach, co generuje dodatkowe koszty.

4.9

Brak harmonizacji podatkowej na szczeblu krajowym powoduje proporcjonalnie wyższe koszty dla MŚP niż dla dużych przedsiębiorstw w połowie wysłuchanych krajów (Belgia, Portugalia) i utrudnia działalność transgraniczną.

4.10

Różnice w przepisach, nadmierny wzrost uregulowań oraz inflacja norm i oznakowań to również przeszkody w cyfrowym i transgranicznym rozwoju MŚP (Belgia, Portugalia), ponieważ generują one takie koszty dostosowania i koszty płac, że niektóre MŚP ulegają pokusie delokalizacji (Belgia). Na przykład wejście w życie ogólnego rozporządzenia o ochronie danych osobowych zobowiązało MŚP do zmobilizowania personelu do opracowania wewnętrznych procedur zarządzania danymi osobowymi, informowania swoich klientów itp.; niekiedy musiały one uciekać się do konsultantów zewnętrznych, co odwróciło ich uwagę od priorytetu ich rozwoju handlowego, spowodowało powstanie kosztów i spowolniło ich główną działalność (Belgia).

4.11

Rozwój cyfrowy MŚP może być również utrudniony przez inercję krajowego ustawodawcy: szkolenia i edukacja w zakresie technologii cyfrowych oraz wsparcie dla MŚP w zakresie wdrażania technologii cyfrowych nie są uznawane za priorytety strategiczne (Rumunia).

4.12

Ze względu na zagrożenia gospodarcze, społeczne i socjalne związane z rewolucją cyfrową rozmówcy pytani we wszystkich wysłuchanych krajach uznali, że konieczne jest zaangażowanie partnerów społecznych i przedstawicieli MŚP w opracowywanie przepisów, które ich dotyczą, oraz w dialog społeczny.

---

(1)  Komunikat prasowy Komisji Europejskiej z dnia 11 czerwca 2020 r., Bruksela.

(2)  Digital Economy and Society Index (DESI).

(3)  COM(2020) 103 final.

(4)  Zob. przypis 3.

(5)  Forrester, European Cross-Channel Retail Sales Forecast, 2015 to 2020.

https://www.forrester.com/report/European+CrossChannel+Retail+Sales+Forecast+2015+To+2020/-/E-RES115375

(6)  O tej niestabilności mogą świadczyć wypożyczalnie DVD, osłabione przez rozwój VOD i możliwość pobierania materiałów. Pojawienie się takich graczy jak Amazon, który oferuje niezawodną i szybką dostawę do domu za tę samą cenę z oferty katalogowej, skłoniło wielu konsumentów do preferowania zakupów online, nawet jeśli w wolnym czasie nadal odwiedzają księgarnie.

(7)  Le numérique déroutant [Technologie cyfrowe zmieniające kierunek rozwoju branży]. Badanie BPI France Le Lab, 19 lutego 2015 r.

(8)  Badanie BPI France Le Lab, tamże.

(9)  https://testamento.fr/fr/

(10)  Program „Cyfrowa Europa” na lata 2021–2027.

(11)  Łączność, kapitał ludzki, korzystanie z usług internetowych, integracja technologii cyfrowych, cyfrowe usługi publiczne.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Skuteczne i skoordynowane środki UE mające na celu zwalczanie oszustw podatkowych, unikania opodatkowania, prania pieniędzy i rajów podatkowych”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/02)

Sprawozdawca:

Javier DOZ ORRIT

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Art. 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	20.7.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	216/2/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Pomimo wysiłków podejmowanych przez UE i wiele rządów, wejście w życie ważnych dyrektyw europejskich (dyrektywa w sprawie zapobiegania wykorzystywaniu systemu finansowego do prania pieniędzy lub finansowania terroryzmu, dyrektywa w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania) (1) oraz planu działania w sprawie erozji bazy podatkowej i przenoszenia zysków (BEPS) OECD, skala oszustw podatkowych, uchylania się od opodatkowania i prania pieniędzy, a także unikania opodatkowania, nadal jest bardzo duża w odniesieniu do finansów publicznych państw europejskich.

1.2.

EKES proponuje założenie europejskiego paktu na rzecz skutecznego zwalczania oszustw podatkowych, uchylania się od opodatkowania, unikania opodatkowania i prania pieniędzy. EKES wzywa Komisję Europejską do uruchomienia inicjatywy politycznej z udziałem rządów krajowych i innych instytucji europejskich na rzecz osiągnięcia tego celu, poprzez wspieranie koniecznych konsensusów i umożliwianie zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. Jednym z filarów takiego paktu powinna być współpraca państw członkowskich.

1.3.

EKES wzywa instytucje europejskie i państwa członkowskie do zapewnienia zasobów finansowych i ludzkich niezbędnych do skutecznego wdrożenia obowiązującego prawodawstwa europejskiego oraz do zobowiązania się do przyjęcia wszelkich nowych środków ustawodawczych i administracyjnych niezbędnych do skutecznego zwalczania przestępstw podatkowych i nadużyć, prania pieniędzy i działalności rajów podatkowych. Wymaga to stałej oceny wyników wdrażania każdego środka.

1.4.

EKES uważa, że zasadnicze znaczenie ma zobowiązanie państw członkowskich do położenia kresu wszelkim niesprawiedliwym i szkodliwym postaciom konkurencji podatkowej. Podobny postulat został wyrażony w opinii EKES-u Opodatkowanie – głosowanie większością kwalifikowaną (2), jeśli chodzi o konieczność rozpoczęcia dyskusji na temat stopniowego przejścia z jednomyślności na głosowanie większością kwalifikowaną w sprawach podatkowych.

1.5.

Aktywne uczestnictwo społeczeństwa obywatelskiego ma kluczowe znaczenie dla podnoszenia świadomości obywateli w zakresie podatków publicznych w odniesieniu do przestępstw i nadużyć, a także sprawiedliwego opodatkowania. Jego współpraca wesprze ustanowienie i wdrażanie paktu. Zaangażowanie pracodawców i ich organizacji jest bardzo ważne dla powodzenia tej inicjatywy. Należy zapewnić, aby przyjęte środki ustawodawcze nie wywierały nieodpowiedniego wpływu na przedsiębiorstwa wywiązujące się ze swoich zobowiązań podatkowych, nakładając na nie nadmierne obciążenia administracyjne. Skuteczne i pilne działania skierowane przeciwko przestępstwom podatkowym i nadużyciom zapewnią dodatkowe publiczne środki finansowe niezbędne do finansowania planów odbudowy gospodarki po pandemii, jej zielonej i cyfrowej transformacji oraz budowy Europejskiego filaru praw socjalnych.

1.6.

Cyfryzacja gospodarki stwarza nowe wyzwania dla organów podatkowych, ponieważ mogą w związku z nią powstać nowe metody agresywnego planowania podatkowego lub nowe przestępstwa finansowe i nadużycia. Cyfryzacja gospodarki poprzez skuteczniejszą współpracę administracyjną i wymianę danych stwarza jednak również nowe możliwości dla organów podatkowych w zakresie zwalczania takich praktyk.

1.7.

Poprawa skuteczności zwalczania tych przestępstw i nadużyć wymaga wzmocnienia współpracy politycznej, administracyjnej, policyjnej i sądowej zarówno bezpośrednio państw członkowskich między sobą, jak i państw członkowskich z UE, wzmocnienia podstawy prawnej tej współpracy oraz zapewnienia jednostkom analityki finansowej (FIU), organom podatkowym, europejskim strukturom nadzorczym i innym podmiotom tej walki odpowiednich zasobów finansowych i ludzkich.

1.8.

Aby zwiększyć skuteczność działań należy oprzeć się na wspólnej wizji tych przestępstw i nadużyć, na powiązaniach między nimi i ich związku z przestępstwami gospodarczymi i finansowymi oraz korupcją polityczną, a także na niezbędnej roli, jaką odgrywają raje podatkowe w ułatwianiu im działań i ich ukrywaniu. Zwalczanie działalności przestępczej w rajach podatkowych powinno być priorytetowym celem UE.

1.9.

Choć ta polityka jest konieczna we wszystkich okolicznościach, EKES uważa, że w sytuacji wywołanej pandemią COVID-19 istotne jest, by działania te stały się politycznym i etycznym priorytetem Unii, rządów krajowych i europejskiego społeczeństwa obywatelskiego. W sytuacji, gdy potrzebny jest tak duży nakład publicznych środków finansowych do uporania się ze zdrowotnymi, gospodarczymi i społecznymi skutkami pandemii, nie można tolerować, że znaczna część tych środków jest niesłusznie odprowadzana dla prywatnego zysku niewielu osób, bezpośrednio szkodząc znacznej większości pracowników, pracodawców, osób pracujących na własny rachunek, osób niesamodzielnych oraz emerytów i rencistów wywiązujących się ze swoich zobowiązań podatkowych.

1.10.

EKES popiera nowy plan działania na rzecz kompleksowej unijnej polityki zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (3), przedstawiony przez Komisję Europejską w dniu 7 maja 2020 r. Uważa, że konieczne jest jego pilne wdrożenie. Popiera środki zaproponowane w celu zapewnienia skutecznego stosowania obecnych ram prawnych w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, ustanowienie jednolitego zbioru przepisów UE, utworzenie europejskiego organu nadzoru oraz pozostałe filary planu. UE i państwa członkowskie powinny zajmować wspólne stanowisko na forach międzynarodowych, takich jak Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy (FATF – OECD), G-20 i ONZ. EKES podziela pogląd Komisji, że przyjmowane środki powinny uwzględniać europejskie przepisy dotyczące ochrony danych i orzecznictwo ETS w tej kwestii oraz wiązać się z jak najmniejszym obciążeniem administracyjnym i finansowym dla państw członkowskich i podmiotów zobowiązanych.

1.11.

EKES wzywa Komisję Europejską do oceny obecnego wykazu jurysdykcji unikających współpracy oraz do rozważenia możliwości ustanowienia dodatkowych kryteriów w celu zapewnienia włączenia wszystkich rajów podatkowych do tego wykazu. Domaga się również wprowadzenia odpowiednich środków, aby przedsiębiorstwa i osoby fizyczne nie mogły angażować się w nieuzasadnione transakcje z tamtejszymi instytucjami finansowymi.

1.12.

EKES z zadowoleniem przyjmuje wprowadzenie wskaźników fiskalnych w ramach europejskiego semestru, wzywa państwa członkowskie do dostosowania się do odnośnych zaleceń dla poszczególnych krajów i proponuje Komisji włączenie do europejskiego semestru procedury oceny skuteczności, sprawiedliwości i wystarczalności systemów podatkowych oraz ich odpowiedniego funkcjonowania.

1.13.

Komitet apeluje, by dyrektywy europejskie obejmowały dzieła sztuki i inne aktywa o dużej wartości, w szczególności te, które są przechowywane w wolnych portach i składach celnych, oraz by stopniowo zniesiono systemy nadawania obywatelstwa lub prawa pobytu w zamian za inwestycje, oferowane przez niektóre państwa członkowskie, a także wyeliminowano nieprzejrzystość akcji na okaziciela.

1.14.

EKES uważa, że w przypadku uchylania się od opodatkowania należy stosować przepisy 5. dyrektywy w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy w odniesieniu do centralnego i publicznego rejestru rzeczywistych właścicieli spółek i powiernictw. Wzywa również do wprowadzenia odpowiednich procedur w celu ułatwienia MŚP przestrzegania wymogów związanych z tymi rejestrami.

1.15.

EKES popiera rozwiązanie na skalę globalną dotyczące opodatkowania przedsiębiorstw o znaczącej obecności cyfrowej w ramach prac OECD, jednak uważa również, że jeżeli do końca 2020 r. nie uda się wypracować rozwiązania, UE powinna wznowić swą inicjatywę dotyczącą opodatkowania dużych przedsiębiorstw cyfrowych.

1.16.

Należy zreformować dyrektywę w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania w celu uwzględnienia przepisów dotyczących opodatkowania w odniesieniu do jurysdykcji o niskich stawkach podatkowych oraz repatriacji dywidend lub zysków kapitałowych, które nie zostały opodatkowane za granicą.

1.17.

Należy wspierać finansowo i technicznie krajowe jednostki analityki finansowej oraz promować ścisłą współpracę między nimi oraz między organami podatkowymi, a także między policją krajową i Europolem w zakresie ścigania przestępstw podatkowych i finansowych.

1.18.

EKES wzywa Komisję do przeprowadzenia analizy roli firm przykrywek w oszustwach podatkowych, uchylaniu się od opodatkowania, unikaniu opodatkowania i praniu pieniędzy, a także – w świetle swoich konkluzji – do zmiany dyrektywy w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania, dyrektywy w sprawie adekwatności kapitałowej i dyrektywy w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy, aby zapobiegać popełnianiu przestępstw i nadużyć za ich pośrednictwem.

1.19.

Komitet zwraca się do Komisji Europejskiej i państw członkowskich o rozważenie koncepcji skutecznego minimalnego opodatkowania zysków przedsiębiorstw i jej ewentualnego wdrożenia.

1.20.

Komitet proponuje, by umowy handlowe lub gospodarcze UE obejmowały, zgodnie z zasadami i przepisami WTO, rozdział dotyczący przestępstw podatkowych, prania pieniędzy oraz agresywnego planowania podatkowego, a także współpracy administracji podatkowych.

2.   Kontekst

2.1.

Oszustwa podatkowe, uchylanie się od opodatkowania, unikanie opodatkowania i pranie pieniędzy w Europie i na całym świecie przybrały pod względem makroekonomicznym bardzo dużą skalę. Wyraźnie widać ich wymiar ponadnarodowy. W stosowaniu takich praktyk kluczową rolę odgrywają raje podatkowe poprzez przyjmowanie i kanalizowanie środków kapitałowych pochodzących z wielkich przedsiębiorstw i majątków prywatnych osób uchylających się od opodatkowania lub unikających opodatkowania, a także pozyskiwanych w wyniku skorumpowania politycznego i gospodarczego oraz zdobywanych przez organizacje trudniące się przestępczością gospodarczą.

2.2.

Nie istnieje jedna powszechnie przyjęta definicja raju podatkowego, chociaż wszystkie te raje łączy brak lub znaczne ograniczenie systemu podatkowego oraz traktowanie braku przejrzystości co do klientów i przepływów finansowych jako normy. Identyfikuje się je na podstawie wykazów, w których o zakwalifikowaniu jako jurysdykcji podatkowej niechętnej współpracy decyduje fakt odmawiania udzielania informacji organom fiskalnym i współpracy z wymiarem sprawiedliwości. Uznanymi wykazami są lista OECD (4) i dwie listy unijne: jedna dotycząca prania pieniędzy i finansowania terroryzmu, a druga związana z uchylaniem się od opodatkowania i unikaniem opodatkowania (5). Z monografii F&D (MFW) wynika, że wartość majątków prywatnych ukrywanych w centrach finansowych offshore wynosi między 7 a 8,7 bln USD (6) (tj. między 8 a 10 % światowego PKB).

2.3.

MFW szacuje, że uchylanie się od opodatkowania kosztuje rządy około 3 bln USD rocznie (7). Z szacunków Parlamentu Europejskiego (PE) wynika, że w UE kwota ta wynosi 825 mld EUR (8), a luka w poborze VAT, w większości przypadków spowodowana oszustwem, wynosi około 147 mld EUR rocznie, z czego 50 mld EUR przypada na transgraniczne oszustwa karuzelowe (9).

2.4.

Unikanie opodatkowania nie zawsze stanowi naruszenie litery prawa, chociaż jest naruszeniem jego ducha. Raje podatkowe przyjmują kwoty rzędu 600 mld USD rocznie pochodzące z unikania opodatkowania podatkiem dla przedsiębiorstw (10). Szacuje się, że straty w UE wynoszą od 160 do 190 mld EUR rocznie (11). Unikanie opodatkowania za pośrednictwem sześciu państw członkowskich UE prowadzi do utraty 42,8 mld EUR wpływów podatkowych w pozostałych 22 państwach (12). F&D (MFW) stwierdza, że 40 % łącznych bezpośrednich inwestycji zagranicznych (około 15 bln USD) jest kierowanych do firm przykrywek (nieprowadzących żadnej działalności gospodarczej), często przybierających postać holdingów obejmujących operacyjne jednostki zależne. Większość z nich ma siedzibę w pięciu krajach europejskich (13).

2.5.

Według ONZ pranie pieniędzy dotyczy od 2 do 5 % światowego PKB (14). Takie niedawne przypadki jak Danske Bank (początkowe szacunki mówią o kwocie ok. 200 mld EUR) (15) lub Swedbank (37 mld EUR) (16) są dowodem słabości systemu walki z praniem pieniędzy, pomimo obowiązujących dyrektyw i pracy organów kontroli.

2.6.

Oprócz sektora finansowego istnieją inne kanały prania pieniędzy: rynek dzieł sztuki, diamentów i metali szlachetnych, wolne porty, składy celne, specjalne strefy ekonomiczne itp. Szybko postępujące zmiany technologiczne tworzą nowe metody wykorzystujące aktywa wirtualne i technologię blockchain. To samo można powiedzieć o procederach unikania opodatkowania i uchylania się od opodatkowania: pranie dywidend i kuponów w ramach transakcji cum-ex (55,2 mld EUR), agresywne planowanie podatkowe, tajne porozumienia między państwami a przedsiębiorstwami wielonarodowymi znacząco zmniejszające zobowiązania podatkowe tych drugich, systemy nadawania obywatelstwa lub prawa pobytu cudzoziemcom w zamian za inwestycje. Handel elektroniczny, gospodarka platformowa i ogólnie gospodarka cyfrowa wiążą się z nowymi zagrożeniami w dziedzinie przestępstw podatkowych i unikania opodatkowania, ale także z nowymi możliwościami w zakresie śledzenia i kontroli.

2.7.

Komisja pod przewodnictwem Jeana-Claude’a Junckera prowadziła bardzo intensywną działalność przeciwko przestępstwom podatkowym i unikaniu opodatkowania, obejmującą 26 inicjatyw ustawodawczych i 57 inicjatyw różnego rodzaju. Wśród aktów prawnych wymierzonych przeciwko praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu wyróżniają się dwie dyrektywy, tj. czwarta i piąta dyrektywa w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (z lat 2015 i 2018). Transpozycja tej ostatniej zakończyła się w styczniu 2020 r.; wprowadza ona udoskonalenia w zakresie identyfikacji właścicieli, wymiany informacji i współpracy między jednostkami analityki finansowej, rozszerza zakres podmiotów objętych obowiązkiem oraz wprowadza wymóg kontroli walut wirtualnych. Praktyczne wyniki nie są zadowalające: pozostało sporo niedociągnięć i braków, choć Komisja wykazuje dużą aktywność w ramach swoich ograniczonych kompetencji (ocena z 2019 r.) (17). Niedawno Europejski Trybunał Obrachunkowy wszczął kontrolę w celu oceny skuteczności środków przeciwdziałania praniu pieniędzy w sektorze bankowym (18), a KE pozwała trzy państwa członkowskie przed ETS w związku z uchybieniami w stosowaniu 4. dyrektywy w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy (19).

2.8.

Komisja Europejska przedstawiła (w dniu 7 maja 2020 r.) nowy plan działania dotyczący kompleksowej polityki Unii w zakresie przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (20) oraz rozporządzenie delegowane (21) obejmujące wykaz państw i jurysdykcji, które nie współpracują w tej dziedzinie. Opierając się na ocenie rozbieżności w stosowaniu obowiązujących ram prawnych i „poważnych niedociągnięć w egzekwowaniu” oraz kierując się zasadą „zerowej tolerancji dla pieniędzy pochodzących z nielegalnych źródeł w Unii Europejskiej”, plan działania został ukształtowany wokół sześciu filarów: — zapewnienie skutecznego wdrożenia obowiązujących ram, począwszy od pełnej transpozycji dyrektyw AML, — ustanowienie jednolitego unijnego zbioru przepisów w drodze zmienionej dyrektywy oraz rozporządzenia, — ustanowienie procedur i powołanie organu nadzorczego UE w drodze wniosku ustawodawczego, — ustanowienie mechanizmu koordynacji i wsparcia dla jednostek analityki finansowej oraz połączenie krajowych centralnych rejestrów rachunków bankowych, — egzekwowanie przepisów prawa karnego i wzmocnienie wymiany informacji, — wzmocnienie międzynarodowego wymiaru ram UE. W pierwszym kwartale 2021 r. przedstawione zostaną cztery wnioski ustawodawcze w celu rozwinięcia tych filarów.

2.9.

Drugim szerokim polem działania Komisji była kwestia unikania opodatkowania, powiązana z inicjatywami w sprawie cyfrowego systemu podatkowego i w sprawie podstawy opodatkowania osób prawnych. Celem strategii Komisji było osiągnięcie „efektywnego systemu podatkowego”, dzięki któremu przedsiębiorstwa wielonarodowe płaciłyby należne podatki w miejscu, w którym generują wartość, zgodnie z programem BEPS OECD, w szczególności poprzez ograniczanie erozji podstawy opodatkowania osób prawnych za pomocą odliczania odsetek, należności licencyjnych i innych korzyści finansowych. Głównym aktem prawnym w tym zakresie jest dyrektywa w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania z 2016 r., zmieniona w 2017 r. w celu uwzględnienia rozbieżności w kwalifikacji struktur hybrydowych (22). Jej wyników nie można jeszcze ocenić. Istnieją również przepisy ułatwiające rozstrzyganie sporów wynikających z podwójnego opodatkowania (23). W 2018 r. przyjęto nowe rozporządzenie w sprawie kontroli środków pieniężnych wwożonych do UE i wywożonych z UE (24).

2.10.

Komisja Europejska uwzględniła unikanie opodatkowania w swoich inicjatywach ustawodawczych dotyczących opodatkowania gospodarki cyfrowej i podstawy opodatkowania osób prawnych. W 2018 r. przedstawiła dwie dyrektywy dotyczące opodatkowania osób prawnych, których obecność na rynku cyfrowym jest znacząca, i w sprawie przychodów dużych przedsiębiorstw cyfrowych. W 2016 r. zaproponowała dwie inne dyrektywy dotyczące podstawy opodatkowania osób prawnych, tak by była ona wspólna – CCTB – i skonsolidowana – CCCTB. Ta ostatnia kwestia jest bardzo ważna w walce z unikaniem opodatkowania. Jednoczesne dyskusje na szczeblu OECD i sprzeciw niektórych państwach członkowskich opóźniły przyjęcie tych dyrektyw. W tej sytuacji Komisja Europejska przedstawiła komunikat (w 2019 r.), w którym proponuje rozpoczęcie debaty na temat podejmowania decyzji w sprawach podatkowych większością kwalifikowaną.

2.11.

Kluczowe znaczenie ma współpraca między organami podatkowymi i innymi instytucjami państw członkowskich za pośrednictwem automatycznej wymiany informacji (AEOI (25)) i na zasadzie przejrzystości. Przyjęto już sześć dyrektyw w sprawie współpracy administracyjnej. Od pierwszej, 2011/16/UE (26), do ostatniej, (UE) 2018/822 (27), rozszerzono obowiązek ujawniania rzeczywistych posiadaczy rachunków, aktywów finansowych i transakcji oraz wszystkich produktów, łącznie z ubezpieczeniami i dywidendami. Osiągnięto postępy w zakresie wymogów automatycznej wymiany informacji dotyczących interpretacji indywidualnych prawa podatkowego (tax rulings) i sprawozdawczości finansowej dużych przedsiębiorstw z podziałem na poszczególne kraje (CBCR (28)). Korzystanie z informacji finansowych i innych informacji w celu ścigania przestępstw uregulowano w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1153 (29).

2.12.

Komisja Junckera podjęła działania przeciwko tajnym porozumieniom niektórych państw członkowskich z przedsiębiorstwami wielonarodowymi, dzięki którym przedsiębiorstwa te niemal nie płacą w nich podatków. Ponadto zdołała wprowadzić do europejskiego semestru wskaźniki podatkowe. Najnowsze zalecenia dla poszczególnych krajów wskazują, że w niektórych państwach członkowskich wdrażanie prawodawstwa nie jest zadowalające w odniesieniu do agresywnego planowania podatkowego lub identyfikacji rzeczywistych właścicieli. Istnieje wiele możliwości poprawy współpracy między państwami członkowskimi. Pomimo pewnych postępów nie obserwuje się powszechnego spadku poziomu nadużyć finansowych, prania pieniędzy i unikania opodatkowania; w niektórych przypadkach – jak np. przepływ kapitału do firm przykrywek – zjawisko to się nasila.

2.13.

W ciągu ostatnich pięciu lat EKES przyjął 25 opinii w tej sprawie. Ogólnie EKES poparł środki zaproponowane przez Komisję. W niektórych przypadkach EKES posunął się dalej w stawianych wymaganiach, zgodnie ze stanowiskiem Parlamentu Europejskiego.

3.   Uwagi i zalecenia ogólne

3.1.

Kryzys wywołany przez pandemię COVID-19, najpoważniejszy od zakończenia II wojny światowej, musi znaleźć się w centrum każdej refleksji i propozycji o charakterze gospodarczym i społecznym. Wydaje się oczywiste, że radykalne ograniczenie skali przestępstw podatkowych i unikania opodatkowania mogłoby zapewnić państwom i samej UE część środków finansowych koniecznych do poradzenia sobie ze skutkami zdrowotnymi, gospodarczymi i społecznymi pandemii. EKES jest zdania, że zaangażowanie instytucji europejskich, rządów krajowych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego w przyjęcie wszystkich środków koniecznych do prowadzenia stałych i skutecznych działań przeciwko przestępstwom podatkowym i unikaniu opodatkowania stanowi dzisiaj, bardziej niż kiedykolwiek, niekwestionowany imperatyw polityczny i moralny. Ponadto sprawa jest pilna.

3.2.

Głównym celem niniejszej opinii jest sformułowanie – w oparciu o całościową wizję i poglądy przedstawione w poprzednich opiniach EKES-u – propozycji, dzięki którym walka z tymi przestępstwami będzie skuteczniejsza. Należy wziąć pod uwagę związki istniejące między różnymi przestępstwami podatkowymi oraz ich powiązanie z unikaniem opodatkowania za pośrednictwem wspólnych kanałów znajdujących ujście w rajach podatkowych.

3.3.

EKES uznaje gotowość Komisji Europejskiej i Parlamentu Europejskiego do wspierania inicjatyw przeciwko przestępstwom podatkowym, uchylaniu się od opodatkowania i nieuczciwej konkurencji podatkowej oraz ubolewa, że niektóre z głównych inicjatyw, takie jak inicjatywy dotyczące podatku od osób prawnych, oszustw związanych z VAT i agresywnego planowania podatkowego, są blokowane lub mogą zostać ograniczone przez niektóre państwa członkowskie i brak współpracy między nimi.

3.4.

EKES proponuje wprowadzenie europejskiego paktu na rzecz skutecznego zwalczania oszustw podatkowych, uchylania się od opodatkowania, unikania opodatkowania i prania pieniędzy. EKES wzywa Komisję do promowania inicjatywy politycznej angażującej rządy krajowe i inne instytucje europejskie we wdrażanie tego paktu. Jednym z jego filarów powinna być współpraca państw członkowskich.

3.5.

Skuteczne wdrożenie paktu powinno zapewnić UE i jej państwom członkowskim dodatkowe środki na rzecz wzrostu w celu sfinansowania planów odbudowy po kryzysie związanym z pandemią, transformacji ekologicznej i cyfrowej ich gospodarek oraz utworzenia solidnego Europejskiego filaru praw socjalnych. Z uwagi na poszanowanie suwerenności fiskalnej państw członkowskich, EKES wzywa decydentów UE i rządy krajowe do osiągnięcia konsensusu w sprawie treści paktu zaproponowanego przez EKES, z uwzględnieniem odpowiedzialności i wspaniałomyślności w tym tragicznym okresie, który obecnie przeżywamy. Zdaniem EKES-u budowanie konsensusu w sprawie europejskiego paktu na rzecz zwalczania przestępstw podatkowych, unikania opodatkowania i prania pieniędzy oraz finansowania terroryzmu powinno opierać się na: a) zaangażowaniu państw członkowskich i instytucji europejskich na rzecz przyjęcia wszelkich dodatkowych środków ustawodawczych i administracyjnych niezbędnych do skutecznego zwalczania tego rodzaju przestępstw i nadużyć; b) wzmocnieniu politycznej woli współpracy między państwami członkowskimi i z instytucjami UE, prowadzącej do ustanowienia skutecznych procedur współpracy administracyjnej, policyjnej i sądowej w celu osiągnięcia celów paktu; c) zobowiązaniu państw członkowskich do położenia kresu nieuczciwej konkurencji podatkowej oraz do odblokowania dyrektyw związanych z celami paktu; d) zaangażowaniu w pakt organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

3.6.

Zasadnicze znaczenie ma uczestnictwo w tym porozumieniu organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz zbudowanie zaawansowanej świadomości społecznej w odniesieniu do systemu podatkowego. Europejscy obywatele są bardzo zainteresowani tym, by istniały wystarczające zasoby na potrzeby wysokiej jakości usług publicznych – obecnie przede wszystkim na usługi zdrowotne i badawcze – oraz wystarczające systemy zabezpieczenia społecznego. Pracodawcy, którzy wywiązują się ze swoich zobowiązań podatkowych – czyli większość – pragną zwalczyć unikanie opodatkowania i uchylanie się od opodatkowania przez niektóre przedsiębiorstwa, gdyż zjawiska te oznaczają dla nich nieuczciwą konkurencję.

3.7.

EKES zgadza się z opinią Parlamentu Europejskiego, że „sprawiedliwe opodatkowanie i zdecydowane zwalczanie oszustw podatkowych, uchylania się od opodatkowania, agresywnego planowania podatkowego i prania pieniędzy odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu sprawiedliwego społeczeństwa i silnej gospodarki, broniąc jednocześnie umowy społecznej i praworządności” (30). W związku z tym z zaniepokojeniem obserwuje rozmiary luki podatkowej, jaką te przestępstwa i nadużycia tworzą w dochodach podatkowych, a także ostatnie zmiany w systemie opodatkowania, które spowodowały przesunięcie obciążeń podatkowych na siłę roboczą, a także przesunięcie z sektora finansowego na gospodarkę realną, gdzie MŚP ponoszą większe obciążenia podatkowe niż przedsiębiorstwa wielonarodowe.

3.8.

Krokiem naprzód było wprowadzenie wskaźników podatkowych do sprawozdań dotyczących poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru. Na podstawie oceny ich wyników można jednak stwierdzić, że funkcjonowanie jednostek analityki finansowej i automatycznej wymiany informacji oraz współpraca organów podatkowych w części państw Unii nie są zadowalające, zarówno w odniesieniu do prania pieniędzy, jak i unikania opodatkowania i uchylania się od opodatkowania. EKES proponuje Komisji, by w ramach europejskiego semestru wskaźniki podatkowe miały tę samą rangę co pozostałe wskaźniki oraz by ustanowić procedurę oceny skuteczności, sprawiedliwości i wystarczalności systemów podatkowych oraz ich odpowiedniego funkcjonowania.

3.9.

EKES popiera nowy plan działania na rzecz kompleksowej unijnej polityki zapobiegania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu i uważa, że należy go pilnie wdrożyć. Wyraża poparcie dla utworzenia europejskiego organu nadzoru, który w największym możliwym stopniu wzmocni współpracę między organami podatkowymi i jednostkami analityki finansowej państw członkowskich i który będzie posiadać bezpośrednie uprawnienia do monitorowania i badania zobowiązanych podmiotów we wszystkich dziedzinach oraz dysponować wystarczającymi zasobami kadrowymi i technologicznymi pozwalającymi na dostosowywanie się do ciągłego rozwoju form przestępczości. Wzywa Komisję do zbadania – jako najodpowiedniejszego kroku – możliwości utworzenia agencji europejskiej w celu zwalczania przestępstw podatkowych, gospodarczych i finansowych oraz prania pieniędzy, a także nadzorowania egzekwowania prawodawstwa i skuteczności działań administracyjnych. Uważa, że Unia musi przemawiać jednym głosem na forach międzynarodowych, takich jak FATF (OECD), G-20 i ONZ. Jest zdania, że Komisja Europejska powinna pomóc państwom członkowskim poprzez ustanowienie mechanizmów szkoleniowych, takich jak zaproponowana w opinii EKES-u w sprawie programu „Fiscalis” (10/2018) unijna akademia podatkowa (31).

3.10.

Ramy legislacyjne walki z praniem pieniędzy muszą umożliwiać dostęp do informacji o posiadaczach rachunków, przedsiębiorstw i powiernictw, z poszanowaniem przepisów w dziedzinie ochrony danych osobowych i odnośnego orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości. Należy zapewnić ochronę specjalistów, których zadaniem jest wykrywać podejrzane praktyki w dziedzinie prania pieniędzy. EKES przyjmuje z zadowoleniem fakt, że w planie działania proponuje się rozwinięcie nowego systemu ochrony informatorów, i apeluje, by nie czekać z tym do grudnia 2021 r. Zgadza się z Komisją Europejską, że należy dążyć do tego, by przyjmowane środki wiązały się z jak najmniejszym dodatkowym obciążeniem administracyjnym i finansowym dla państw członkowskich i podmiotów zobowiązanych.

3.11.

Środki w zakresie kontroli wobec państw trzecich zawarte w piątej dyrektywie o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy będą mogły być skuteczne w przypadku utworzenia realistycznego wykazu państw wysokiego ryzyka. EKES opowiada się za przejrzystą i jasną metodyką i krótszymi terminami oceny. Uważa, że należy jak najszybciej przyjąć nowy wykaz, obejmujący obecnie jedynie 20 państw i terytoriów, i włączyć do niego kilka innych państw, takich jak te, które znalazły się w centrum niedawnych skandali. Wyraża również ubolewanie z powodu przeszkód stawianych przez państwa unijne dla dostępu do informacji o transakcjach, których punktem docelowym są raje podatkowe.

3.12.

Wykaz ECOFIN (2017) rajów podatkowych w odniesieniu do uchylania się od opodatkowania i unikania opodatkowania został zaktualizowany w lutym. W odróżnieniu od innych wykazów jego zaletą jest, że obejmuje zarówno raje podatkowe, które nie akceptują automatycznej wymiany informacji, jak i te, które oferują przedsiębiorstwom specjalne systemy podatkowe. Nagannym jest jednak fakt, że europejski wykaz pomija istnienie wspólnotowych rajów podatkowych. Jednakże w zaleceniach dla poszczególnych krajów w ramach europejskiego semestru Komisja zwróciła uwagę niektórym państwom członkowskim, że podkopują podstawy opodatkowania swoich wspólnotowych partnerów. Wprawdzie groźba znalezienia się na czarnej liście ma działanie odstraszające z uwagi na reputację, jednak sankcje nie są wystarczająco skuteczne.

3.13.

Aby skłonić jurysdykcje z wykazu do wdrożenia wymaganych reform, EKES proponuje, by po najbliższej ocenie wprowadzić zmiany w rozporządzeniu zakazujące realizowania transakcji finansowych z UE tym jurysdykcjom, które reform nie przeprowadzą. Środki muszą również obejmować przedsiębiorstwa unikające płacenia podatków. Skutecznym środkiem byłoby odmówienie pomocy państwa z tytułu kryzysu COVID-19 przedsiębiorstwom dokonującym nieuzasadnionych transakcji z jurysdykcjami wymienionymi w wykazie; uczyniły już tak niektóre państwa członkowskie. EKES wzywa również do rozważenia wyłączenia takich przedsiębiorstw z zamówień publicznych.

3.14.

Przedsiębiorstwa wielonarodowe działają globalnie i pod wspólnym kierownictwem, lecz przepisy podatkowe przyjmowane są na szczeblu krajowym, bez uwzględniania ich interakcji z systemami innych krajów, a czasami nawet w otwartej konkurencji podatkowej z nimi. W niektórych jurysdykcjach przyjmuje się systemy podatkowe godzące w podstawę opodatkowania innych terytoriów. To zjawisko, wraz z ogólnym obniżeniem stawki opodatkowania, doprowadziło państwa do rywalizacji o zmniejszanie stawek podatkowych w celu przyciągnięcia bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), co z kolei doprowadziło do luk i nierówności prawnych. Wiele przedsiębiorstw wielonarodowych restrukturyzuje swoją działalność w celu znacznego obniżenia swoich zobowiązań podatkowych. W tym celu uciekają się one do realizowania pewnych transakcji wewnątrz swej grupy, by sztucznie przenosić znaczną część swych wydatków do jurysdykcji o średnim lub wysokim poziomie opodatkowania, a jednocześnie deklarują przychody w jurysdykcjach o niskiej lub zerowej stawce podatkowej, w których udało się im zawrzeć z rządami tajne porozumienia podatkowe (tax rulings – indywidualne interpretacje prawa podatkowego). Przenoszenie zysków przez duże przedsiębiorstwa działające w ramach gospodarki cyfrowej jest szczególnie łatwe w tym otoczeniu. EKES ma nadzieję, że wdrożenie przepisów w sprawie erozji bazy podatkowej i przenoszenia zysków (BEPS) oraz dyrektywy w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania pozwoli zmienić tę sytuację i jest gotów ocenić rezultaty tych działań. Aby były one skuteczne, konieczna jest współpraca wszystkich państw członkowskich, która jest głównym celem paktu europejskiego.

3.15.

UE jest narażona na działania w zakresie unikania opodatkowania (32). Mobilność kapitału, towarów i osób na rynku wewnętrznym kontrastuje z brakiem koordynacji polityki podatkowej. Po kryzysie w 2008 r. postępy w zarządzaniu gospodarczym koncentrowały się na kontroli wydatków. Sytuacja zmieniła się w ostatnich latach, ale koordynacja polityki fiskalnej jest nadal niewystarczająca. Wprowadzenie wskaźników podatkowych w europejskim semestrze było krokiem we właściwym kierunku, który umożliwił wskazanie szkodliwości systemów podatkowych niektórych państw członkowskich.

3.16.

W 2009 r. grupa G-20 zainicjowała proces współpracy w celu przeciwdziałania uchylaniu się od opodatkowania i unikaniu opodatkowania. OECD zatwierdziło nowy globalny standard wymiany informacji pod nazwą wspólnego standardu do wymiany informacji (CRS), opartego na automatycznej wymianie informacji (AEOI). Większość jurysdykcji społeczności międzynarodowej zobowiązała się do jego stosowania od stycznia 2018 r. Obecnie przeprowadzana jest ogólna ocena przestrzegania tego standardu.

3.17.

W UE automatyczną wymianę informacji reguluje dyrektywa w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania, która była wielokrotnie zmieniana w celu dostosowania jej do CRS. Dyrektywa w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania rozszerzyła obowiązek automatycznej wymiany informacji na osoby fizyczne i prawne oraz na główne rodzaje dochodów, ale nadal są w niej luki, które należy usunąć. Nadal nie zdołano rozwiązać kwestii udostępniania informacji o rzeczywistym beneficjencie aktywów i funduszy oraz o nieprzejrzystych pośrednikach (niektórych powiernictwach lub trustach, firmach przykrywkach, fundacjach itp.), jak wykazał skandal z dokumentami panamskimi. Innym wciąż nierozwiązanym problemem jest anonimowy charakter akcji na okaziciela – są one dozwolone w niektórych krajach, mimo że informacje o ich posiadaczu nie są podawane do publicznej wiadomości. Należałoby rozszerzyć zakres stosowania dyrektywy w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania o dzieła sztuki i inne aktywa o dużej wartości zlokalizowane w wolnych portach i składach celnych. Należałoby również rozwiązać problem systemów nadawania obywatelstwa lub prawa pobytu w zamian za inwestycje, oferowanych przez 19 państw członkowskich, które nieraz wykorzystywane są do popełniania przestępstw podatkowych.

3.18.

Plan działania OECD dotyczący BEPS jest globalną inicjatywą w dziedzinie walki z erozją bazy podatkowej i przenoszeniem zysków. Sprawozdania z wdrażania każdego z 15 działań objętych planem mają odmienny charakter prawny. Niektóre z nich opisują najlepsze praktyki, inne z kolei ustanawiają pewne minimalne standardy, które państwa mogą być zobowiązane do włączenia do prawa spółek. Niektóre tematy o zasadniczym znaczeniu, takie jak opodatkowanie gospodarki cyfrowej lub podział praw do opodatkowania między poszczególne kraje, oczekują na rozwiązanie na poziomie globalnym. Niektóre kraje i organizacje społeczeństwa obywatelskiego wypowiadały się krytycznie o procesie BEPS i zaapelowały, by reformę międzynarodowej struktury podatkowej powierzyć ONZ-owskiemu Komitetowi Ekspertów ds. Współpracy Międzynarodowej w Sprawach Podatkowych. EKES uważa, że OECD powinno sfinalizować swoje prace i współpracować ze wspomnianym komitetem ONZ w celu rozpowszechnienia i wdrożenia jego wniosków.

3.19.

Dyrektywy w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania są centralnym elementem unijnej strategii przeciwdziałania unikaniu opodatkowania. Gwarantują one skoordynowane wdrażanie przez państwa członkowskie sprawozdań BEPS i zwiększają ich wartość prawną poprzez poddawanie ich realizacji kontroli przez TSUE. W niektórych przypadkach ich przepisy mające przeciwdziałać nadużyciom idą dalej niż BEPS, tak jak w przypadku „podatku od niezrealizowanych zysków kapitałowych”, przepisów dotyczących „kontrolowanych przedsiębiorstw zagranicznych”, przepisów antyhybrydowych czy wprowadzenia klauzuli ogólnej przeciwdziałania nadużyciom. Niemniej nie zawierają one klauzul zmiany metody eliminacji podwójnego opodatkowania z powodu sprzeciwu niektórych państw, pomimo że Komisja i większość państw członkowskich opowiedziały się za ich wprowadzeniem.

3.20.

Dochodzenia Komisji Europejskiej w sprawie tajnych porozumień podatkowych podpisywanych przez niektóre duże przedsiębiorstwa wielonarodowe i rządy niektórych państw członkowskich UE wykazały skalę procedur unikania opodatkowania, takich jak stosowanie stawek podatkowych na poziomie od 0,05 % do 2 % od zysków przeniesionych z innych państw europejskich. W odpowiedzi UE zmieniła dyrektywę w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania, aby wprowadzić obowiązek automatycznego informowania o każdej transgranicznej umowie podatkowej (interpretacji indywidualnej prawa podatkowego) podpisanej przez państwo członkowskie.

3.21.

W ramach niedawnej reformy dyrektywy w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania rozszerzono zakres automatycznej wymiany informacji o podstawowe informacje finansowe dotyczące wielkich przedsiębiorstw (33) w podziale na kraje (sprawozdawczość w podziale na kraje, CBCR (34)), zgodnie z postanowieniami działania 13 w ramach BEPS. Niemniej wciąż brakuje publicznego dostępu do tych informacji. KE zaproponowała przegląd dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/34/UE (35) w sprawie rachunkowości w celu umożliwienia publikacji sprawozdawczości w podziale na kraje. EKES uważa, że powinien on mieć zastosowanie przynajmniej do przedsiębiorstw otrzymujących pomoc publiczną.

3.22.

Bardzo ważna propozycja Komisji w dziedzinie opodatkowania przedsiębiorstw dotyczy zharmonizowania podstawy opodatkowania osób prawnych. W pierwszym etapie (wspólna podstawa opodatkowania osób prawnych – CCTB) podstawa opodatkowania będzie obliczana według wspólnych norm. Na drugim etapie (wspólna skonsolidowana podstawa opodatkowania osób prawnych – CCCTB) zyski i straty poszczególnych oddziałów przedsiębiorstwa lub grupy wielonarodowej w każdym państwie członkowskim będą konsolidowane w całej UE. Otrzymane saldo netto będzie dystrybuowane między poszczególne kraje, w których dane przedsiębiorstwo prowadzi działalność, i będzie podlegać opodatkowaniu w każdym z nim według wcześniej ustalonego wzoru (aktywa, sprzedaż i zatrudnienie). Jest nadzieja, że konsolidacja położy kres znacznej części operacji w zakresie agresywnego planowania podatkowego. EKES zgadza się, że opodatkowanie powinno opierać się na wyważonej formule uwzględniającej lokalizację sprzedaży, zatrudnienia i aktywów. Należy dokładnie oszacować wartość praw własności intelektualnej, danych i innych wartości niematerialnych.

3.23.

Zdaniem Komisji Europejskiej i OECD trudność ujęcia przychodów z nowych modeli biznesowych gospodarki cyfrowej w obowiązujących przepisach podatkowych doprowadziła w różnych sytuacjach i krajach do zaniżenia opodatkowania przedsiębiorstw cyfrowych w stosunku do przedsiębiorstw tradycyjnych. Komisja Europejska przyjęła (w marcu 2018 r.) dwa wnioski dotyczące dyrektywy mającej na celu opodatkowanie gospodarki cyfrowej (36), zgodnie z pracami OECD, które powinny zakończyć się w 2020 r. Jeden wniosek zawiera rozwiązanie tymczasowe, a drugi ostateczne. Rozwiązanie tymczasowe wprowadza podatek w wysokości 3 % od sprzedaży usług cyfrowych przez duże przedsiębiorstwa (a nie od zysków lub w miejscu, gdzie tworzona jest wartość). Rozwiązanie to jest zablokowane w Radzie. Komisja opowiada się obecnie za rozwiązaniem globalnym w ramach prac prowadzonych przez OECD, ale jeżeli porozumienie nie zostanie osiągnięte do końca 2020 r., wznowi ona swoją inicjatywę podatkową dotyczącą dużych przedsiębiorstw cyfrowych.

3.24.

Zarówno Komisja, jak i EKES (37) uważają, że konieczne jest rozpoczęcie debaty i omówienie warunków stopniowego odchodzenia od jednomyślności na rzecz głosowania większością kwalifikowaną w sprawach podatkowych. Harmonogram przeprowadzenia tej zmiany może być krótszy lub dłuższy, w zależności od tego, na ile dziedzina podatków, której to działanie ma dotyczyć, ma dla państw członkowskich charakter wrażliwy.

3.25.

EKES uważa, że ogromne wyzwania, jakie kryzys związany z pandemią COVID-19 stawia przed UE i wszystkimi państwami członkowskimi, są nie do pogodzenia z jakąkolwiek pobłażliwością wobec przestępstw szkodzących wzrostowi gospodarczemu i finansom publicznym. Zdaniem Komitetu istnieje również potrzeba wzmocnienia współpracy i solidarności między państwami członkowskimi, instytucjami UE i sektorem społeczeństwa obywatelskiego.

4.   Uwagi i zalecenia szczegółowe

4.1.

EKES zaleca, by odnośnie do kwestii unikania opodatkowania rozszerzyć rozwiązanie zaproponowane w 5. dyrektywie w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy, polegające na zobowiązaniu państw do utworzenia centralnego publicznego rejestru rzeczywistych beneficjentów spółek i powiernictw, a także ustanowić odpowiednią procedurę identyfikacji faktycznego właściciela, jeżeli stoi on za przedsiębiorstwem znajdującym się poza UE. Wszystkie rejestry powinny funkcjonować w sposób odpowiedni i proporcjonalny, aby ułatwić pracę przedsiębiorstwom, które muszą wypełnić wymogi, a w szczególności MŚP, które powinny mieć dostęp do usług wsparcia.

4.2.

Należałoby dysponować informacjami nie tylko o rzeczywistych właścicielach wszystkich spółek i powiernictw, ale również o posiadaczach akcji na okaziciela. EKES wzywa Komisję, by rozważyła ustanowienie umożliwiającej to procedury, a w razie braku takiej możliwości, by zabroniła tej praktyki w UE.

4.3.

Należy zlikwidować wciąż istniejące luki w tekście dyrektywy w sprawie współpracy administracyjnej w dziedzinie opodatkowania, aby rozszerzyć automatyczną wymianę informacji na dzieła sztuki i inne aktywa o dużej wartości zlokalizowane w wolnych portach, składach celnych i specjalnych strefach ekonomicznych.

4.4.

Należy zwrócić się do państw członkowskich o stopniowe zniesienie systemów nadawania obywatelstwa lub prawa pobytu w zamian za inwestycje, ponieważ tego rodzaju praktyki ułatwiają przestępstwa podatkowe. Stanowisko to zostało już wyrażone przez PE, a także przez EKES w opinii SOC/618 (38). Do czasu zniesienia tych systemów należy podjąć niezbędne środki kontrolne, by zapewnić wywiązywanie się inwestorów ze swoich zobowiązań podatkowych.

4.5.

Istnieje także potrzeba wprowadzenia środków uzgodnionych w ramach OECD i zintegrowanych ram pomocy technicznej w odniesieniu do podziału dochodów podatkowych na jurysdykcje rynkowe, takie jak Indie i Chiny. Należy zreformować dyrektywę w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania w celu uwzględnienia przepisów dotyczących opodatkowania w odniesieniu do jurysdykcji o niskich stawkach podatkowych, zwłaszcza jeśli chodzi o repatriację dywidend lub zysków kapitałowych ze spółek zależnych usytuowanych za granicą, jeżeli nie zostały one tam opodatkowane na minimalnym poziomie.

4.6.

Zgodnie z postulatem zawartym w rezolucji PE (39) z marca 2019 r. EKES zwraca się do Komisji i państw członkowskich o rozważenie koncepcji skutecznego minimalnego opodatkowania zysków przedsiębiorstw i jej ewentualnego wdrożenia.

4.7.

Należy zwiększyć współpracę między organami nadzoru a organami podatkowymi państw członkowskich, w szczególności w odniesieniu do przestępstw podatkowych i prania pieniędzy, a także wspierać zacieśnianie współpracy między Europolem a krajowymi służbami policyjnymi.

4.8.

Należy zapewnić wsparcie finansowe i techniczne dla krajowych jednostek analityki finansowej (FIU), aby mogły skutecznie realizować swoje zadania.

4.9.

Potężna skala kapitału przepływającego przez firmy przykrywki z siedzibą w UE wymaga stanowczej reakcji unijnych decydentów politycznych. EKES zwraca się do Komisji o przeanalizowanie roli firm przykrywek w odniesieniu do oszustw podatkowych, unikania opodatkowania i uchylania się od opodatkowania (po wdrożeniu pierwszej i drugiej dyrektywy w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania), a także w odniesieniu do prania pieniędzy, oraz o przyjęcie – na podstawie wniosków z tej analizy – wszystkich koniecznych środków, aby uniemożliwić popełnianie wspomnianych przestępstw i nadużyć za pośrednictwem tego rodzaju przedsiębiorstw. Dyrektywy w sprawie przeciwdziałania unikaniu opodatkowania, dyrektywa w sprawie adekwatności kapitałowej i dyrektywa w sprawie przeciwdziałania praniu pieniędzy powinny w stosownych przypadkach zostać zmienione.

4.10.

EKES proponuje, aby w przyszłych umowach handlowych, inwestycyjnych lub dotyczących partnerstwa gospodarczego zawieranych przez UE, lub w ramach przeglądu obowiązujących umów, włączyć – zgodnie z zasadami i normami WTO – rozdział podatkowy zawierający wyniki programu BEPS OECD, klauzule dotyczące walki z oszustwami podatkowymi i unikaniem opodatkowania oraz walki z agresywnym planowaniem podatkowym oraz praniem pieniędzy, a także klauzule dotyczące współpracy między organami administracji podatkowej.

---

(1)  Anti-Money Laundering Directive – AMLD, Anti-Tax-Avoidance Directive – ATAD.

(2)  Dz.U. C 353 z 18.10.2019, s. 90.

(3)  C(2020) 2800 final.

(4)  Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy FATF. Jurysdykcje „wysokiego ryzyka”: tylko dwa państwa (Korea Północna i Iran). Grupa Specjalna ds. Przeciwdziałania Praniu Pieniędzy FATF. Jurysdykcje objęte zwiększoną kontrolą obejmują 18 państw. Oba dokumenty zostały zaktualizowane w dniu 21 lutego 2020 r.

(5)  Wykaz rozporządzenia delegowanego Komisji (UE) 2020/855 z dnia 7 maja 2020 r. (Dz.U. L 195 z 19.6.2020, s. 1) zawiera 20 obszarów wysokiego ryzyka związanych z praniem pieniędzy i finansowaniem terroryzmu. Zmieniony wykaz jurysdykcji niechętnych współpracy w związku z uchylaniem się od opodatkowania i unikaniem opodatkowania zawiera 12 obszarów oraz 20 obszarów objętych nadzorem.

(6)  Lipton, D.: Shining a Light, s. 4; oraz Shaxson, N.: Tackling Tax Havens, s. 7, cytat z Zucman G. (2017 r.). MFW, F&D, wrzesień 2019 r.

(7)  Bhatt, G.: Editor’s Letter, MFW. Tamże, s. 2.

(8)  Rezolucja PE z 26 marca 2019 r. w sprawie przestępstw finansowych, uchylania się od opodatkowania i unikania opodatkowania, punkt 24.

(9)  PE, ibid., pkt 142 i 143.

(10)  Shaxson, N.: Tackling Tax Havens. MFW, tamże, s. 7.

(11)  PE, tamże, pkt 19.

(12)  PE, tamże, pkt 328.

(13)  Damgaardm, J., Elkjaer, T. Johannesen, N.: The Rise of Phantom Investments, s. 11–13. MFW, F&D, wrzesień 2019 r.

(14)  UN: UNODC Money Laundering and Globalization.

(15)  PE, ibid., pkt 236 i 237.

(16)  PE, ibid., pkt 235. „Financial Times” z 23.3.2020.

(17)  COM(2019) 360 final, 370 final, 371 final i 372 final z 24 lipca 2019 r. Szczególnie interesujący jest dokument COM(2019) 373 final – Sprawozdanie w sprawie oceny niedawnych domniemanych przypadków prania pieniędzy z udziałem instytucji kredytowych z UE.

(18)  11 czerwca 2020 r: https://www.eca.europa.eu/pl/Pages/DocItem.aspx?did=53979.

(19)  2 lipca 2020 r: https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/IP_20_1228.

(20)  C(2020) 2800.

(21)  Rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2020/855 z dnia 7 maja 2020 r.

(22)  Dyrektywa Rady (UE) 2016/1164 (Dz.U. L 193 z 19.7.2016, s. 1) weszła w życie dnia 1 stycznia 2020 r. w państwach członkowskich, które nie posiadały własnego ustawodawstwa w tym zakresie (w 2024 r. wejdzie w życie w pozostałych państwach członkowskich). Dyrektywa Rady (UE) 2017/952 (Dz.U. L 144 z 7.6.2017, s. 1) wejdzie w życie dnia 1 stycznia 2022 r.

(23)  Dyrektywa Rady (UE) 2017/1852 (Dz.U. L 265 z 14.10.2017, s. 1).

(24)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1672 (Dz.U. L 284 z 12.11.2018, s. 6).

(25)  Automatic exchange of information – AEOI.

(26)  Dyrektywa Rady 2011/16/UE (Dz.U. L 64 z 11.3.2011, s. 1).

(27)  Dyrektywa Rady (UE) 2018/822 (Dz.U. L 139 z 5.6.2018, s. 1).

(28)  Country by country reporting – CBCR.

(29)  Dz.U. L 186 z 11.7.2019, s. 122.

(30)  PE, tamże, pkt 328.

(31)  Opinia EKES-u ECO/470 „Program Fiscalis na lata 2021–2027” (Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 118).

(32)  Cobham A. i Garcia-Bernardo J.: Time for the EU to close its own tax havens, Tax Justice Network, 4 kwietnia 2020 r.

(33)  Informacje dotyczące ich pracowników, sprzedaży, zadeklarowanych zysków i zapłaconych podatków.

(34)  Country by country reporting – CBCR.

(35)  Dz.U. L 182 z 29.6.2013, s. 19.

(36)  COM(2018) 147 final, „Wniosek dotyczący dyrektywy ustanawiającej przepisy dotyczące opodatkowania osób prawnych, których obecność na rynku cyfrowym jest znacząca”; i COM(2018) 148 final, „Wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie wspólnego systemu podatku od usług cyfrowych pobieranego od przychodów wynikających ze świadczenia niektórych usług cyfrowych”.

(37)  COM(2019) 8, „W kierunku skuteczniejszego i bardziej demokratycznego procesu podejmowania decyzji w dziedzinie polityki podatkowej UE”.

(38)  Opinia SOC/618 „Programy obywatelstwa i ułatwień pobytowych dla inwestorów w Unii Europejskiej” (Dz.U. C 47 z 11.2.2020, s. 81).

(39)  PE, tamże, pkt 78–85.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Praworządność i jej wpływ na wzrost gospodarczy”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/03)

Sprawozdawca:

Jukka AHTELA

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Artykuł 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	20.7.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	215/2/1

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Praworządność jest ostatnio przedmiotem ataków zarówno w UE, jak i poza jej granicami. Ten rozwój wydarzeń jest niepokojący, ponieważ może on podważyć poszanowanie praw podstawowych, jak również innych wartości określonych w art. 2 TUE.

1.2.

Osłabienie praworządności będzie miało wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa, prawa podstawowe, społeczeństwo obywatelskie, a także na gospodarkę. W związku z tym pojawia się pytanie, w jaki sposób tego rodzaju regres może wpłynąć na UE oraz europejski model gospodarczy i społeczny.

1.3.

Aby jednolity rynek mógł dobrze funkcjonować, musi on opierać się na przejrzystych i stabilnych ramach prawnych, które obejmują również egzekwowanie wspólnych zasad, ponieważ sądy krajowe muszą mieć pewność, że sądy w innych państwach członkowskich są w równym stopniu zaangażowane w przestrzeganie wartości, na których opiera się UE.

1.4.

Podział władzy, a w szczególności niezawisłe sądownictwo uprawnione do dokonywania przeglądu działań rządu, ma kluczowe znaczenie dla inwestycji i wzrostu gospodarczego.

1.5.

EKES wzywa Komisję Europejską do podjęcia starań w celu zmierzenia wpływu praworządności na gospodarkę. Obejmuje to opracowanie solidnego systemu pomiaru, który wyraźnie uwzględnia zarówno materialny, jak i proceduralny aspekt praworządności.

1.6.

W wielu krajach obowiązują przepisy, które są w pełni zgodne z zasadą praworządności, lecz które są niedokładnie egzekwowane. Dlatego ważne jest, aby skoncentrować się na właściwym wdrażaniu.

1.7.

EKES z zadowoleniem przyjmuje starania Komisji Europejskiej i innych instytucji zmierzające do opracowania odpowiednich narzędzi służących obronie wartości UE i propagowaniu kultury praworządności. Niemniej jednak EKES uważa, że skuteczność istniejących narzędzi, takich jak art. 7 TUE i ramy UE na rzecz praworządności oraz postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, doroczna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości oraz nowy mechanizm praworządności, powinna zostać poprawiona i że powinny one zostać uzupełnione środkami skoncentrowanymi na praworządności, ale skuteczniej ukierunkowanymi na kwestie gospodarcze.

1.8.

W ramach europejskiego semestru Komisja powinna pilnie podkreślić znaczenie praworządności jako jednego z kluczowych elementów stanowiących podstawę konkurencyjnej i zrównoważonej gospodarki. EKES zaleca stworzenie krajowych procesów monitorowania działań następczych, w których uczestniczyć będą przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego i partnerzy społeczni, oraz zwiększenie ogólnego zaangażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych w całym procesie europejskiego semestru.

1.9.

Proces corocznego przeglądu praworządności w UE powinien być możliwie jak najbardziej otwarty dla społeczeństwa obywatelskiego. Ustalenia i zalecenia Komisji Europejskiej powinny być przedmiotem debaty publicznej zarówno na szczeblu krajowym, jak i europejskim, a w ślad za nimi należy przedsięwziąć konkretne środki mające na celu zaradzenie incydentom i negatywnym tendencjom, w tym również w odniesieniu do gospodarki. Społeczeństwo obywatelskie, w tym partnerzy społeczni, powinno być bardziej zaangażowane i uczestniczyć w działaniach następczych. EKES zaproponował coroczne forum organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które poprzez przedstawicieli różnorodnych środowisk wniosłoby wkład w cykl przeglądu.

1.10.

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, jak również media, odgrywają kluczową rolę w krajach, w których rządy odchodzą od praworządności. Umożliwiają one mechanizmy kontroli i równowagi, które sprzyjają rozliczalności rządów. EKES wzywa do zwiększenia finansowego i materialnego wsparcia dla organizacji zaangażowanych w obronę oraz propagowanie praworządności i praw podstawowych.

1.11.

Członkostwo w UE jest bardzo cenne dla wszystkich członków, o ile nieprzestrzeganie podstawowych zasad jest karane. Jeżeli nie stosuje się żadnych sankcji, wartość członkostwa dla wszystkich członków przestrzegających zasad ulega zmniejszeniu.

1.12.

Wydaje się, że w wielu państwach członkowskich społeczeństwu brakuje świadomości zasadniczego znaczenia praworządności zarówno jako wartości podstawowej, jak i elementu kluczowego dla wzrostu gospodarczego. W związku z tym EKES wzywa do wypracowania stałej strategii mającej na celu zwiększenie świadomości obywateli Unii na temat znaczenia praworządności.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Praworządność jest jedną z wartości, na których zbudowana jest Unia Europejska (art. 2 TUE), i stanowi ona warunek wstępny urzeczywistnienia pozostałych wartości, które Unia ma na celu propagować (1).

2.2.

Praworządność jest jednak ostatnio atakowana zarówno w Unii, jak i poza jej granicami. Ten rozwój wydarzeń jest kłopotliwy, ponieważ może on oznaczać mniejsze poszanowanie dla innych wartości wymienionych w art. 2.

2.3.

Presja ta ma wpływ na funkcjonowanie wymiaru sprawiedliwości i pokładane w nim zaufanie. Dalsze skutki odczuwane są przez społeczeństwo obywatelskie, co może grozić utratą przez wymiar sprawiedliwości jego roli obrońcy i strażnika praw podstawowych.

2.4.

Jak zauważył EKES w swojej opinii (2), „[p]oszanowanie praworządności przekłada się także na pewność prawa i równe warunki działania dla inicjatyw biznesowych, innowacji i inwestycji oraz uczciwą konkurencję na rynku wewnętrznym z korzyścią dla konsumentów i obywateli”.

2.5.

W związku z tym pojawia się pytanie, w jakim stopniu taki regres mógłby wpłynąć na europejski model gospodarczy i społeczny. Osłabienie praworządności może mieć wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa, prawa podstawowe, społeczeństwo obywatelskie i gospodarkę.

2.6.

Jeżeli zagrożenia dla praworządności i ogólne osłabianie praw podstawowych nie zostaną zahamowane, mogą negatywnie wpłynąć na wzajemne zaufanie leżące u podstaw rynku wewnętrznego i tym samym na wzrost gospodarczy w UE.

2.7.

W komunikacie (3)„Umocnienie praworządności w Unii” Komisja odnosi się do prac OECD w zakresie znaczenia praworządności dla rozwoju oraz ogólnego klimatu biznesowego i inwestycyjnego. W związku z tym EKES podkreślił również potrzebę poświęcenia większej uwagi gospodarczym aspektom praworządności.

2.8.

Brak poszanowania praworządności utrudnia wyważony rozwój gospodarczy i społeczny w oparciu o cele zrównoważonego rozwoju oraz dążenie do osiągnięcia nadrzędnego celu Unii, jakim jest „wspieranie pokoju, jej wartości i dobrobytu jej narodów” (art. 3 TUE). Promowanie praworządności jest jednym z aspektów celu zrównoważonego rozwoju nr 16.

2.9.

Przy rozwiązywaniu problemów związanych z brakiem praworządności w UE mniej uwagi poświęcono wpływowi na wzrost gospodarczy. Badania koncentrują się na ogólnym wpływie zarządzania państwowego i publicznego na wzrost gospodarczy, zwłaszcza w krajach rozwijających się. W związku z tym w niniejszej opinii skoncentrowano się na wpływie praworządności na gospodarkę w UE.

2.10.

Celem niniejszej opinii jest pomoc zainteresowanym stronom w zrozumieniu, że wartości europejskie zapisane w art. 2 TUE nie tylko są ważne same w sobie, lecz także stanowią wartość gospodarczą.

3.   Definicja praworządności

3.1.

Na szczeblu europejskim praworządność stanowi ugruntowaną zasadę wpisaną w traktaty i opartą na orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE), Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i Rady Europy, a także na odpowiednich pracach Komisji Weneckiej. Zasada praworządności wymaga, by wszystkie władze publiczne działały w granicach określonych przez prawo, zgodnie z wartościami, jakimi są demokracja i prawa podstawowe, oraz pod kontrolą niezależnych i bezstronnych sądów (4).

3.2.

Poprzez określenie poszczególnych elementów składowych praworządności można oddzielić elementy materialne od proceduralnych. Najbardziej podstawowym i zasadniczym elementem praworządności jest równość wobec prawa, tj. uznanie, że prawo traktuje wszystkich jednakowo i odnosi się do istoty prawa.

3.3.

Proceduralna równość wobec prawa jest warunkiem koniecznym do osiągnięcia wysokiego poziomu praworządności. Niemniej jednak nie jest ona wystarczająca, gdyż niezbędna jest tak równość materialna, jak i proceduralna. Aby zapewnić wdrożenie litery prawa, potrzeba szeregu elementów proceduralnych. Podział władzy ma kluczowe znaczenie, ponieważ przyczynia się do zapewnienia, że również rząd działa w granicach prawa. Wymiar sprawiedliwości będzie mógł nadzorować władzę wykonawczą jedynie wtedy, gdy zarówno sędziowie, jak i prokuratorzy pozostaną niezależni od pozostałych dwóch organów władzy.

3.4.

Ponadto należy zabezpieczyć szereg minimalnych standardów w zakresie egzekwowania prawa: każdy musi korzystać z praw podstawowych, mieć prawo do rzetelnego procesu sądowego itp. Wreszcie organy ścigania muszą być bezstronne, co oznacza, że nikt nie jest dyskryminowany, a wymiar sprawiedliwości jest wolny od korupcji (5). Zgodnie z art. 2 TUE praworządność i demokracja idą ze sobą w parze jako wartości fundamentalne.

4.   Dlaczego praworządność sprzyja zrównoważonemu wzrostowi gospodarczemu

4.1.

Zrównoważony wzrost gospodarczy uważa się za jeden z najważniejszych wskaźników stanu gospodarki. Zwiększenie wzrostu gospodarczego jest związane ze wzrostem zamożności kraju i jego mieszkańców. Co więcej, gospodarka rynkowa nie może funkcjonować bez podstawowych zasad i procedur, w tym zasad dotyczących własności prywatnej i dobrowolnego przeniesienia własności (tj. prawa zobowiązań). Mówiąc bardziej ogólnie, gospodarka rynkowa będzie się rozwijać wyłącznie w oparciu o stabilne i przewidywalne zasady, czego przykładami są rynek wewnętrzny oraz unia gospodarcza i walutowa (UGW) jako siły napędowe gospodarki europejskiej.

4.2.

Wzrost gospodarczy oznacza, że w miarę upływu czasu dostępnych jest więcej towarów i usług w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Jedynym sposobem na osiągnięcie tego celu jest zwiększenie wydajności. To z kolei zakłada inwestycje zarówno w kapitał, jak i w kształcenie (często nazywane „kapitałem ludzkim”). Aby ustanowić związek między praworządnością a wzrostem gospodarczym, musimy zatem zastanowić się, w jaki sposób praworządność może wpływać na ogólną skłonność do inwestowania.

4.3.

Inwestycje, w szczególności inwestycje długoterminowe, będą miały miejsce tylko wtedy, gdy potencjalni inwestorzy mogą oczekiwać, że otoczenie inwestycyjne pozostanie przewidywalne i korzystne przez wiele lat. Praworządność odgrywa kluczową rolę w zdolności rządu do zaoferowania takiego stabilnego środowiska.

4.4.

Władza wykonawcza, która nie podlega ograniczeniom ze strony dwóch pozostałych organów władzy – władzy ustawodawczej i sądowniczej – mogłaby składać potencjalnym inwestorom wiele obietnic dotyczących swobody ustalania cen według własnego uznania, niepodlegania wysokiemu (lub żadnemu) opodatkowaniu, przenoszenia zysków z powrotem do kraju pochodzenia itp.

4.5.

Jednakże rząd niepodlegający ograniczeniom nie jest w stanie złożyć wiążących obietnic, tj. zaciągnąć wiarygodnych zobowiązań. Podział władzy, a w szczególności niezależne sądy uprawnione do dokonywania przeglądu działań rządu oraz utrzymywania w mocy umów prywatnych, ma kluczowe znaczenie dla inwestycji i wzrostu gospodarczego.

4.6.

Oprócz niezawisłości sądownictwa kluczowe znaczenie ma również jego bezstronność. Jeżeli można przekupić sędziów, to nie są one i oni bezstronni, a więc zamiast opierać się na zasadzie praworządności rozstrzygają na korzyść strony, która jest w stanie (i/lub chce) zapłacić wyższą łapówkę. W związku z tym korupcja jest niezgodna z zasadą państwa prawa.

4.7.

Jeżeli sędziowie dyskryminują pewne grupy, to prawo nie jest stosowane jednakowo. Wszelkiego rodzaju stronniczość sprawi, że otoczenie prawne stanie się mniej pewne, co nie tylko doprowadzi raczej do obniżenia ogólnych poziomów inwestycji, ale także do zmniejszenia liczby transakcji. W związku z tym stronnicze sądy spowalniają wzrost gospodarczy.

4.8.

Kolejnym kluczowym czynnikiem jest dostępność sądów. Jeżeli wydanie orzeczenia przez sąd zajmuje wiele lat, może to mieć szereg niekorzystnych skutków dla gospodarki: kontrahenci naruszający umowę mogliby strategicznie wykorzystywać sąd, jeżeli powszechnie wiadomo, że orzeczenie sądu nie zostanie szybko wydane. Wolno działający wymiar sprawiedliwości – jeżeli wiąże się to z opóźnionym wydawaniem lub wykonywaniem orzeczeń – sprawia, że zawieranie umów jest mniej atrakcyjne, co prowadzi do zmniejszenia liczby transakcji i takich samych skutków jak opisane wyżej konsekwencje spowodowane brakiem niezawisłego sądownictwa.

5.   Jak mierzyć praworządność

5.1.

W celu ustalenia wpływu praworządności na wzrost gospodarczy trzeba przede wszystkim być w stanie zmierzyć tę koncepcję. Nie jest to jednak łatwe zadanie, gdyż pojęcie to jest wielowymiarowe i trzeba podjąć różne trudne decyzje dotyczące kodowania, np. zastanowić się, czy wszystkie wymiary powinny mieć tę samą wagę.

5.2.

Niektóre z wczesnych środków były oparte na dostępności danych, a nie na teoretycznych przypuszczeniach. Chociaż istnieje bardzo wysoki stopień korelacji między materialnymi i proceduralnymi aspektami praworządności (6), element istotny – równość wobec prawa – nie występuje w większości bardziej znanych wskaźników praworządności. Komisja powinna zatem opracować solidny system pomiaru, który wyraźnie uwzględnia zarówno materialny, jak i proceduralny aspekt praworządności.

5.3.

Inną ważną kwestią dotyczącą pomiaru jest to, czy bada się przepisy de iure czy też ich faktyczne wdrożenie. W wielu krajach obowiązują przepisy, które są w pełni zgodne z zasadą praworządności, lecz które są nieskutecznie egzekwowane. Dlatego ważne jest, aby skoncentrować się na wdrażaniu.

5.4.

Istotna jest również kwestia najlepszego sposobu wykorzystania dostępnych metod. Z jednej strony środki zagregowane mogą być przydatne do uzyskania pierwszego wrażenia na temat tego, co dzieje się w danym kraju. Z drugiej strony, jeżeli poszukuje się możliwych do wykorzystania porad, tj. analiz, które mogą mieć bezpośredni wpływ na politykę, środki zagregowane nie są bardzo pomocne.

5.5.

Pomimo związanych z tym trudności EKES zaleca, by Komisja Europejska zbadała możliwość pomiaru wpływu praworządności na gospodarkę zarówno w państwach członkowskich, jak i w krajach kandydujących, i ewentualnie powiązała to z cyklem przeglądu praworządności.

6.   Co wynika z istniejących danych?

6.1.

Badania przekrojowe, w których dokonano analizy wpływu praworządności na wzrost gospodarczy, wykazały, że kraje, które w większym stopniu przestrzegają praworządności, rozwijają się przeciętnie szybciej niż kraje, które przestrzegają jej w mniejszym zakresie (7). Nie oznacza to, że poszczególne kraje, które nie przestrzegają praworządności, nie mogą osiągnąć wysokiego poziomu wzrostu gospodarczego. Kraje takie nazywane są przez ekonomistów „wartościami odstającymi”. Takie przypadki są możliwe i zdarzają się, ale nie będą występować z dużą częstotliwością.

6.2.

Oceniając wpływ praworządności na wzrost gospodarczy, należy również wziąć pod uwagę odpowiednie poziomy dochodów. Przy założeniu, że wszystkie pozostałe czynniki są takie same, dla krajów, które osiągnęły już wysoki poziom dochodów na mieszkańca, osiągnięcie wysokich stóp wzrostu jest z reguły trudniejsze niż ma to miejsce w przypadku krajów, które rozpoczynają od niższego poziomu dochodów na mieszkańca. Jest to oznaka tzw. efektu konwergencji.

6.3.

Zagregowane środki dotyczące praworządności nie są bardzo pomocne w określeniu konkretnych kanałów transmisyjnych, które mogłyby wpłynąć na wzrost gospodarczy. Dlatego też w niniejszej części skoncentrowano się na ograniczonej liczbie podstawowych elementów praworządności.

6.4.

Już wcześniej wykazano, że niezależne sądownictwo wydaje się mieć kluczowe znaczenie dla zapewnienia, by rządy przestrzegały określonych w konstytucji ograniczeń.

6.5.

Analizując oddzielnie skutki wskaźników de iure i de facto w kontekście niezawisłości sądów, okazuje się, że przepisy de iure nie mają żadnego wpływu na wzrost gospodarczy. Z drugiej strony faktyczne przepisy są silnie skorelowane z szybszym wzrostem gospodarczym (8). Poprawa rzeczywistych poziomów niezawisłości sędziów opłaca się pod względem gospodarczym: kraje, które tego dokonały, osiągnęły dodatkową korzyść, tj. odnotowały szybszy wzrost (9).

6.6.

Wykazano, że niezawisłość i rozliczalność sędziów wzajemnie się uzupełniają, a nie konkurują ze sobą (10). Szereg gwarancji sądowych, takich jak prawo do obrońcy, ogranicza swobodę uznania sędziów. Jako takie można je interpretować jako zapewniające rozliczalność sędziów. Co ciekawe, wykazano, że niektóre z tych gwarancji sprzyjają nie tylko rozliczalności sędziów, a co za tym idzie – praworządności, lecz także wzrostowi gospodarczemu. Dzieje się tak w odniesieniu do terminowości orzeczeń sądowych, z procedurami pisemnymi – w przeciwieństwie do ustnych – oraz z prawem do obrońcy (11).

6.7.

Korupcja jest nie tylko przestępstwem – jest ona również niezgodna z zasadą praworządności. Jednak zmierzenie korupcji napotyka trudności. Ponieważ dający i otrzymujący łapówkę raczej nie mają powodów, by zgłaszać taki proceder, nie ma możliwości zebrania obiektywnych danych. Większość literatury opierała się na tzw. percepcji korupcji, tj. na subiektywnej ocenie stopnia rozpowszechnienia korupcji w danym kraju lub w określonej usłudze publicznej.

6.8.

Choć trudno udowodnić, że korupcja jest szkodliwa dla wzrostu gospodarczego, to jednak obecnie wiele badań na to wskazuje. Na przykład wykazano, że ogranicza ona inwestycje (12). Korupcja powoduje również inne zakłócenia: może na przykład doprowadzić do zwiększenia budżetów wojskowych (13). Wpływa ona również na strukturę wydatków publicznych, jako że punkt ciężkości zostaje przeniesiony z ważnych usług publicznych, takich jak zdrowie i kształcenie, na mniej produktywne obszary działalności (14). OECD podsumowuje badanie przeprowadzone niedawno w następujący sposób: „[…] Korupcja ma oczywisty bezpośredni wpływ na koszt projektów zarówno dla sektora prywatnego, jak i publicznego. Jej pośrednie skutki obejmują niszczenie instytucji publicznych, ograniczanie zaufania obywateli do rządów, a tym samym ograniczanie zachęt do innowacji i pogłębianie się nierówności społecznej. Ale zwiększają również koszt prowadzenia działalności gospodarczej i podatków od działalności gospodarczej, który następnie jest przenoszony na użytkowników końcowych projektów lub konsumentów” (15).

6.9.

Działania prokuratorów, którzy są zarówno niezawiśli, jak i rozliczalni, sprzyjają wysokiemu poziomowi praworządności, ponieważ przestępstwa będą ścigane niezależnie od nacisków politycznych, szczególnej tożsamości podejrzanego i innych podobnych czynników. Wykazano, że prokuratorzy, którzy są faktycznie niezawiśli, są powiązani z niższym poziomem korupcji (16). Mając na uwadze, że korupcja jest szkodliwa dla wzrostu gospodarczego, można to zatem interpretować jako pośredni dowód na to, że niezawiśli prokuratorzy – jako jeden z elementów praworządności – sprzyjają wzrostowi gospodarczemu.

6.10.

Na koniec przyjrzyjmy się skuteczności wymiaru sprawiedliwości, pamiętając o często cytowanym powiedzeniu, że sprawiedliwość, na którą trzeba czekać, to żadna sprawiedliwość. Jedno z najbardziej imponujących badań w tej dziedzinie koncentruje się na Indiach (17). Różnice między opóźnieniami w sądach są oceniane pod kątem wyników w rolnictwie, przemyśle i usługach. Okazuje się, że opóźnienia sądowe mają negatywny wpływ na wzrost produkcji we wszystkich trzech sektorach gospodarki.

7.   Możliwe skutki polityczne

Istniejące narzędzia UE

7.1.

EKES wezwał do wzmocnienia narzędzi, którymi dysponuje UE, aby przeciwdziałać regresowi w odniesieniu do podstawowych wartości UE (18). EKES z zadowoleniem przyjmuje starania Komisji Europejskiej i innych instytucji zmierzające do opracowania odpowiednich narzędzi służących obronie wartości UE i propagowaniu kultury praworządności. Niemniej jednak EKES uważa, że istniejące narzędzia, takie jak art. 7 TUE i ramy UE na rzecz praworządności, postępowanie w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego, doroczna tablica wyników wymiaru sprawiedliwości oraz nowy mechanizm praworządności, powinny zostać udoskonalone i uzupełnione środkami skoncentrowanymi na praworządności, ale skuteczniej ukierunkowanymi na kwestie gospodarcze.

7.2.

W ramach europejskiego semestru Komisja Europejska uznała znaczenie praworządności dla otoczenia biznesu jako część działań mających na celu wsparcie reform strukturalnych pobudzających wzrost gospodarczy w takich dziedzinach jak skuteczny system wymiaru sprawiedliwości czy walka z korupcją. Obecnie wkład w unijną tablicę wyników wymiaru sprawiedliwości pochodzi głównie od służb, które świadczą usługi w ramach wymiaru sprawiedliwości, takich jak ministerstwa sprawiedliwości, stowarzyszenia sędziów, rady sądownicze, itd. O dziwo nie ma w tej grupie tych, którzy korzystają ze służb wymiaru sprawiedliwości, a mogliby oni wysunąć wartościowe sugestie co do tego, jak poprawić różne systemy wymiaru sprawiedliwości. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego, a także partnerzy społeczni mogliby odgrywać ważną rolę w przekazywaniu informacji. EKES wzywa Komisję do pilnego podkreślenia znaczenia praworządności jako jednego z kluczowych elementów stanowiących podstawę konkurencyjnej i zrównoważonej gospodarki. Wskaźniki praworządności powinny być bardziej widoczne i obejmować kwestie takie jak pewność prawa i dostęp do środków odwoławczych dla przedsiębiorstw i pracowników. Należy podjąć działania na rzecz poprawy procedury działań następczych w celu lepszego wdrażania zaleceń. EKES zaleca stworzenie krajowych procesów monitorowania działań następczych, w których uczestniczyć będą przedstawiciele społeczeństwa obywatelskiego i partnerzy społeczni, oraz zwiększenie ogólnego zaangażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych w całym procesie europejskiego semestru.

7.3.

Proces corocznego przeglądu praworządności w UE powinien być możliwie jak najbardziej otwarty, aby zagwarantować, że ustalenia i zalecenia Komisji Europejskiej będą przedmiotem debaty publicznej zarówno na szczeblu krajowym, jak i europejskim, a w ślad za nimi zostaną przedsięwzięte konkretne środki mające na celu zaradzenie incydentom i negatywnym tendencjom. Komisja Europejska powinna zwiększyć zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego, gdyż często są one pierwszymi ofiarami zagrożenia praworządności, a tym samym mogą uruchomić „alarm pożarowy” (19). Komisja Europejska powinna również przedsięwziąć środki wobec represji w stosunku do organizacji społeczeństwa obywatelskiego w związku z udziałem w tym procesie. EKES zaproponował coroczne forum organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które wniosłoby wkład w cykl przeglądu. Jest gotów wnieść wkład w ten proces i zapewnić szeroką reprezentację organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji reprezentujących interesy społeczno-gospodarcze, takich jak partnerzy społeczni.

7.4.

EKES z zadowoleniem przyjął propozycje Komisji dotyczące ochrony budżetu Unii w przypadku uogólnionych braków w zakresie praworządności w państwach członkowskich. W tym względzie EKES poparł wniosek uzależniający przyznawanie funduszy UE państwom członkowskim od poszanowania zasady praworządności oraz uznał, że warunek ten mógłby zostać rozszerzony na inne zasady związane z praworządnością określone w Traktatach (20).

Możliwe dalsze działania polityczne

7.5.

Mając na uwadze, że wysoki poziom praworządności jest podstawową wartością UE, a ponadto ma pozytywny wpływ na wzrost gospodarczy, UE musi podjąć działania w celu ochrony praworządności.

7.6.

Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) wydał ostatnio szereg przełomowych decyzji w obronie niezależności sądownictwa. Oprócz uzasadnienia prawnego przedstawionego przez Trybunał istnieją również względy ekonomiczne uzasadniające podjęcie działań przez instytucje UE. Aby jednolity rynek mógł dobrze funkcjonować, musi opierać się na przejrzystych i stabilnych ramach prawnych, które obejmują również egzekwowanie wspólnych zasad, ponieważ sądy krajowe muszą mieć pewność, że sądy innych państw członkowskich są w równym stopniu zdecydowane przestrzegać wartości, na których opiera się UE.

7.7.

Pojęcie jednolitego europejskiego obszaru sądowego jest ważne dla działalności gospodarczej, ponieważ umożliwia zastosowanie w innym państwie orzeczeń sądowych wydanych w danym państwie członkowskim. Dla powodzenia tego projektu ważne jest, aby wszystkie sądy Unii Europejskiej były niezawisłe. Jeżeli nie będzie to możliwe, jednolity europejski obszar sądowy nie tylko pozostanie niekompletny, ale również będzie się kurczył. Komisja musi zapewnić przestrzeganie zasady niezawisłości sędziów we wszystkich państwach członkowskich, aby idea jednolitej europejskiej przestrzeni sądowej i swobodnego przepływu orzeczeń sądowych stała się rzeczywistością.

7.8.

Każde państwo narodowe chce być wiarygodne i przyjazne dla inwestorów, oferując potencjalnym inwestorom wiarygodne zobowiązania. Członkostwo w UE przynosi wyraźne korzyści wszystkim państwom członkowskim, ponieważ umożliwia wszystkim państwom członkowskim, niezależnie od ich historii gospodarczej lub politycznej, podejmowanie bardziej wiarygodnych zobowiązań. W tym sensie członkostwo w UE może być bardzo cenne dla wszystkich członków, o ile nieprzestrzeganie podstawowych zasad jest karane. Bez sankcji wartość członkostwa dla wszystkich członków przestrzegających zasad ulegnie zmniejszeniu.

7.9.

Innymi słowy, nieprzestrzegające przepisów państwo członkowskie stwarza negatywne skutki zewnętrzne dla pozostałych państw stosujących się do obowiązujących zasad. Za każdym razem, gdy dany rząd nie wywiązuje się z obietnic złożonych wraz z przystąpieniem do UE, a zachowanie takie nie jest karane, cierpi na tym wiarygodność prawa UE we wszystkich państwach członkowskich. W związku z tym wartość płynąca z członkostwa w UE uległaby zmniejszeniu, ponieważ z czasem nie gwarantowałaby już wiarygodności. Dlatego nacisk na przestrzeganie podstawowych wartości UE jest w pełni uzasadniony.

7.10.

Wiele decyzji ma bezpośredni wpływ na wszystkich obywateli państw członkowskich UE. Jeżeli prawo głosu państw członkowskich rządzonych przez potencjalnych autokratów regularnie naruszających zasadę praworządności nie zostanie zawieszone, to ci potencjalni autokraci będą mogli uczestniczyć w procesach decyzyjnych dotyczących bezpośrednio wszystkich obywateli UE. Zostało to trafnie nazwane „drugim deficytem demokratycznym” Europy (21).

7.11.

Innymi słowy kolejnym uzasadnieniem dla interwencji UE są negatywne efekty zewnętrzne wywołane przez potencjalnie autokratyczne rządy. Efekty takie nie tylko sięgają poza granice danego kraju, lecz również wpływają na każdego obywatela państw członkowskich UE. Podsumowując, interwencje mające na celu utrzymanie lub przywrócenie poszanowania praworządności są w pełni uzasadnione.

7.12.

Jednym ze sposobów wspierania i propagowania praworządności jest udzielanie wsparcia organizacjom społeczeństwa obywatelskiego i mediom. Zdolność obywateli do tworzenia stowarzyszeń, swobodnego zrzeszania się i wyrażania opinii oraz wolność mediów są kluczowymi elementami praworządności w ramach mechanizmów kontroli i równowagi w celu pociągnięcia rządów do odpowiedzialności. Kurczenie się przestrzeni obywatelskiej wpływa również na zdolność przedsiębiorstw i pracowników do organizowania się, swobodnego zrzeszania się i innowacji. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego są również ważnym podmiotem gospodarczym, przyczyniając się do prawie jednej trzeciej zatrudnienia w UE (22) i świadcząc usługi, które mają zasadnicze znaczenie dla wzrostu gospodarczego, w takich dziedzinach, jak kształcenie, zdrowie i ochrona socjalna. EKES ponawia swój apel o aktywne wsparcie ze strony UE dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego w UE, a zwłaszcza o utworzenie funduszu UE oferującego wsparcie finansowe w sprawach spornych dotyczących naruszeń demokracji, praworządności i praw podstawowych, skierowanego do organizacji społeczeństwa obywatelskiego (23).

7.13.

Istnieje wiele powodów, dla których należy bronić praworządności zarówno w państwach członkowskich, jak i w instytucjach UE. Wydaje się, że ogół społeczeństwa w wielu państwach członkowskich powinien nabyć większej świadomości co do kluczowego znaczenia praworządności jako zarówno podstawowej wartości, jak też ważnego elementu wzrostu gospodarczego. Jednym z pośrednich sposobów obrony praworządności mogłoby być zatem podnoszenie wiedzy obywateli na temat jej znaczenia w poszczególnych państwach członkowskich. EKES apelował już o przeprowadzenie kampanii mającej na celu zwiększenie świadomości w formie przemyślanej strategii komunikacyjnej (24). UE musi inwestować w kampanie informacyjne promujące praworządność i pilnie podejmować działania wspierające wolne media.

---

(1)  Stanowisko to jest podzielane przez Komisję i zostało ono wyraźnie przedstawione w nakreślonych przez nią ramach na rzecz praworządności (IP/14/237).

(2)  Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 173.

(3)  COM(2019) 343 final.

(4)  W literaturze naukowej często rozróżnia się praworządność materialną i formalną. Møller, J. (2018), „The advantages of a thin view” w: Handbook on the Rule of Law, Edward Elgar Publishing, s. 21–33, i Bedner, A. (2018), „The promise of a thick view” w: Handbook on the Rule of Law, Edward Elgar Publishing, s. 34–47.

(5)  Voigt, S. (2012), „How to measure the rule of law”, Kyklos, 65(2), s. 262–284.

(6)  Gutmann, J., Voigt, S. (2018), „The rule of law: Measurement and deep roots”. European Journal of Political Economy, 54, s. 68-82.

(7)  Ten związek przyczynowy jest jednym z głównych zagadnień dyscypliny zwanej ekonomiką instytucjonalną. Podręcznik dla zaawansowanych: Acemoglu, D. (2008), Introduction to Modern Economic Growth, Princeton University Press; podręcznik dla osób niebędących specjalistami: Voigt, S. (2019), Institutional Economics – An Introduction, Cambridge University Press.

(8)  Feld, L.P., Voigt, S. (2003), „Economic growth and judicial independence: cross-country evidence using a new set of indicators”, European Journal of Political Economy, 19(3), s. 497–527.

(9)  Voigt, S., Gutmann, J., Feld, L.P. (2015), „Economic growth and judicial independence, a dozen years on: Cross-country evidence using an updated set of indicators”, European Journal of Political Economy, 38, s. 197–211.

(10)  Voigt, S. (2008), The economic effects of judicial accountability: cross-country evidence, European Journal of Law and Economics, 25(2), s. 95–123.

(11)  Hayo, B., Voigt, S. (2014), The relevance of judicial procedure for economic growth, CESifo Economic Studies, 60(3), s. 490–524.

(12)  Mauro, P. (1995), „Corruption and growth”, The quarterly journal of economics, 110(3), s. 681–712.

(13)  Gupta, S., De Mello, L., Sharan, R. (2001), „Corruption and military spending”, European journal of political economy, 17(4), s. 749–777.

(14)  Mauro, P. (1998), „Corruption and the composition of government expenditure”, Journal of Public economics, 69(2), s. 263–279.

(15)  Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) (2015), „Consequences of Corruption at the Sector Level and Implications for Economic Growth and Development”, OECD Publishing, Paryż.

(16)  Van Aaken, A., Feld, L.P., Voigt, S. (2010), „Do independent prosecutors deter political corruption? An empirical evaluation across seventy-eight countries”, American Law and Economics Review, 12(1), s. 204–244.

(17)  Chemin, M. (2009), „Do judiciaries matter for development? Evidence from India”, Journal of Comparative Economics 37, s. 230–250.

(18)  Dz.U. C 282 z 20.8.2019, s. 39.

(19)  Porównanie między „patrolami policji” a „alarmami pożarowymi” podmiotów monitorujących można znaleźć w: McCubbins, M. D. i Schwartz, T. (1984), „Congressional oversight overlooked: Police patrols versus fire alarms”, American Journal of Political Science, s. 165–179.

(20)  Dz.U. C 440 z 6.12.2018, s. 106.

(21)  Kelemen, R.D. (2017), „Europe’s other democratic deficit: National authoritarianism in Europe’s Democratic Union”, Government and opposition, 52(2), s. 211–238.

(22)  Working paper No 13/2016, „The Size and Scope of the European Third Sector”, s. 8.

(23)  Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 178.

(24)  Dz.U. C 282 z 20.8.2019, s. 39, zalecenie 1.11.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Ochrona małoletnich migrantów pozbawionych opieki w Europie”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/04)

Sprawozdawczyni:

Özlem YILDIRIM (FR-II)

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Artykuł 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	9.7.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	215/1/5

1.   Zalecenia i uwagi

1.1.

EKES ponownie zaleca, aby zasada najlepszego interesu dziecka była nadrzędna wobec wszelkich innych przepisów prawa krajowego i międzynarodowego.

1.2.

EKES wzywa Unię Europejską, aby opracowała spójne i ujednolicone podejście do ochrony małoletnich cudzoziemców bez opieki w Europie.

1.3.

EKES wyraża głębokie zaniepokojenie sytuacją małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy w kontekście migracji wymagają szczególnego traktowania i w związku z tym w większym niż inni stopniu są narażeni na łamanie ich praw podstawowych.

1.4.

EKES ponownie wzywa państwa członkowskie, by w ramach krajowych systemów ochrony dziecka małoletni o nieuregulowanym statusie otrzymywali ochronę przede wszystkim ze względu na to, że są dziećmi.

1.5.

EKES wzywa państwa członkowskie, by zapobiegały wszelkim przejawom przemocy wobec migrujących dzieci, umożliwiając bezpieczne, legalne i uregulowane sposoby migracji.

1.6.

EKES ponownie przypomina (1) o całkowitym zakazie zatrzymywania dzieci niezależnie od ich statusu administracyjnego. Stanowczo potępia tego rodzaju praktyki i przypomina, że stanowią one pogwałcenie Konwencji o prawach dziecka.

1.7.

Z myślą o skutecznej ochronie małoletnich cudzoziemców bez opieki EKES wzywa państwa członkowskie do przeznaczenia niezbędnych środków na usługi publiczne oraz do zagwarantowania odpowiednich usług, w szczególności przez organizację specjalistycznych szkoleń oraz wzmocnienie potencjału osób zawodowo zajmujących się ochroną dzieci.

1.8.

EKES wzywa Komisję Europejską do opracowania dyrektywy w sprawie ochrony małoletnich cudzoziemców bez opieki, której celem byłoby jak najlepsze zabezpieczenie interesu dziecka.

1.9.

EKES przypomina, że wszyscy małoletni cudzoziemcy bez opieki muszą jak najszybciej uzyskać pomoc wykwalifikowanego opiekuna i pozostawać pod jego pieczą do chwili osiągnięcia przez nich pełnoletności. Opiekun musi być informowany o wszelkich decyzjach dotyczących małoletniego i służyć mu pomocą w trakcie procedury. Opiekun musi zawsze być w stanie działać w interesie małoletniego, a jego działania nie mogą pozostawać w konflikcie interesów z krajowymi służbami opieki nad dziećmi.

1.10.

EKES przypomina, że zgodnie z zasadą domniemania małoletności osoba podająca się za małoletnią musi być za nią uznawana do momentu wydania prawomocnego orzeczenia przez właściwy organ sądowy.

1.11.

EKES zwraca się do państw członkowskich, by ocena małoletności danej osoby była wydawana w oparciu o zbiór poszlak, przede wszystkim na podstawie oświadczeń złożonych przez tę osobę, przedstawionych dokumentów dotyczących stanu cywilnego, rozmów przeprowadzonych z tą osobą przez wykwalifikowanych specjalistów, a w stosownym przypadku na podstawie weryfikacji autentyczności dokumentów potwierdzających stan cywilny.

1.12.

Biorąc pod uwagę, że badania kości nie są w istocie wiarygodne, EKES zwraca się o zaprzestanie ich prowadzenia. Zdaniem EKES-u brak wiarygodnych narzędzi weryfikacji nie uzasadnia wykorzystywania narzędzi, których wiarygodność jest niepełna.

1.13.

Zważywszy na to, że trudno zawrzeć w niniejszej opinii wszystkie kwestie i zasady dotyczące małoletnich cudzoziemców bez opieki, EKES wnioskuje, by w następstwie jej wydania przeprowadzić szereg analiz dotyczących poruszonych w niej podtematów.

2.   Kontekst

2.1.

Małoletni migrant pozbawiony opieki (lub „małoletni cudzoziemiec bez opieki”) oznacza „obywatela państwa trzeciego lub bezpaństwowca, który nie ukończył 18 lat” i „przybywa na terytorium państw członkowskich bez opieki osoby dorosłej odpowiedzialnej za niego z mocy prawa danego państwa członkowskiego lub z mocy praktyki stosowanej w danym państwie członkowskim, dopóki nie zostanie on faktycznie objęty opieką przez taką osobę” albo „zostaje pozbawiony opieki po przybyciu na terytorium państw członkowskich” (2).

2.2.

Małoletni cudzoziemcy bez opieki przebywają we wszystkich państwach członkowskich UE, jednak w 2019 r. obecność 60 % z wszystkich małoletnich cudzoziemców bez opieki odnotowano w czterech państwach (Grecji, Niemczech, Belgii i Niderlandach). W 2019 r. 13 800 osób ubiegających się o azyl w ramach ochrony międzynarodowej na terytorium 27 państw członkowskich Unii Europejskiej (UE) uznano za małoletnich bez opieki. W całej UE małoletni cudzoziemcy bez opieki stanowili 7 % ogółu osób ubiegających się o azyl, które nie ukończyły 18 roku życia. Większość z nich to chłopcy (85 %). Dwie trzecie z nich miało między 16 a 17 lat (9 200 osób), podczas gdy 22 % spośród nich stanowiły osoby w wieku 14–15 lat (3 100 osób), a 11 % z nich to małoletni poniżej 14 roku życia (1 500 osób) (3).

2.3.

Migrujące dzieci w kontekście społecznym stanowią jedną z najbardziej podatnych na zagrożenia grup. Pozbawieni opieki rodziców, co samo w sobie oznacza duży brak bezpieczeństwa i zagrożenie, małoletni cudzoziemcy bez opieki bardzo często mają za sobą długą, chaotyczną i traumatyczną drogę migracji naznaczoną przemocą. Później dzieciom tym nadal grożą liczne niebezpieczeństwa i są one szczególnie narażone na zagrożenia ze strony siatek przestępczych, zwłaszcza tych, które zajmują się handlem dziećmi w celu wykorzystywania seksualnego i wyzysku w pracy.

2.4.

EKES ponownie zaleca, aby zasada najlepszego interesu dziecka była nadrzędna wobec wszelkich innych przepisów prawa krajowego i międzynarodowego (4).

2.5.

Stwierdza także, że złożony i skomplikowany charakter sytuacji, w jakich znajdują się małoletni cudzoziemcy bez opieki wymaga wyczerpującego, całościowego i wielodyscyplinarnego podejścia z uwzględnieniem kontekstu prawnego, zdrowia psychicznego i fizycznego oraz kwestii socjalnych.

2.6.

Podstawę ochrony praw dziecka w Europie stanowi Konwencja o prawach dziecka przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w 1989 r. Jednak ani ten instrument, ani europejska konwencja praw człowieka (1950 r.), ani Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci (1996 r.) nie zawierają konkretnych postanowień odnoszących się bezpośrednio do małoletnich cudzoziemców bez opieki.

2.7.

Dopiero 26 czerwca 1997 r. Rada Europy przyjęła pierwszy instrument prawny dotyczący w szczególności migrujących dzieci pozbawionych opieki. Rezolucja ta nie ma jednak charakteru wiążącego. W dokumentach UE, takich jak dyrektywa powrotowa lub dyrektywa 2003/9/WE (5), można znaleźć odniesienia do małoletnich cudzoziemców bez opieki, jednak do tej pory nie powstał na szczeblu UE żaden instrument dotyczący wyłącznie tej kwestii.

2.8.

Wobec braku konkretnych ram prawnych państwom członkowskim jest bardzo trudno stosować wspólne i spójne podejście do kwestii małoletnich cudzoziemców bez opieki. Dlatego też należy stwierdzić, że ich sytuacja znacząco różni się w zależności od prawodawstwa obowiązującego w poszczególnych państwach członkowskich, w którym określa się sposób ich traktowania oraz procedury, którym zostają oni poddani (ocena wieku, przydzielenie opiekuna, przysługujące prawa itp.).

2.9.

W związku z tym państwa członkowskie muszą wzmocnić ramy prawne mające zastosowanie do małoletnich cudzoziemców bez opieki. EKES wzywa Komisję Europejską do opracowania dyrektywy w sprawie ich ochrony, której celem byłby nadrzędny interes dziecka. Konieczność ta wydaje się tym bardziej oczywista, biorąc pod uwagę doniesienia organizacji działających na rzecz ochrony praw dzieci o godnym pożałowania traktowaniu w całej UE wielu małoletnich cudzoziemców bez opieki.

3.   Uwagi ogólne

3.1.

EKES wyraża głębokie zaniepokojenie sytuacją małoletnich cudzoziemców bez opieki, którzy należą do grup wymagających szczególnego traktowania w kontekście migracji i którzy są w większym stopniu narażeni na naruszenia ich podstawowych swobód i praw.

3.2.

Konwencja o prawach dziecka zobowiązuje państwa do traktowania migrujących dzieci o nieuregulowanym statusie w taki sam sposób jak „wszystkich” dzieci (6). EKES stwierdza, że w praktyce występują napięcia między krajowymi ramami prawnymi regulującymi kontrolę imigracji a ramami dotyczącymi ochrony dzieci. Ponownie wzywa państwa członkowskie, by w ramach krajowych systemów ochrony dziecka małoletni o nieuregulowanym statusie otrzymywali ochronę przede wszystkim ze względu na to, że są dziećmi (7).

3.3.

EKES zwraca się do państw członkowskich, by zapobiegały wszelkim przejawom przemocy wobec migrujących dzieci, umożliwiając bezpieczne, legalne i uregulowane sposoby migracji, w szczególności poprzez uelastycznienie, przyspieszenie i zwiększenie skuteczności procedur dotyczących łączenia rodzin, poprzez podwyższenie kwot imigracyjnych w odniesieniu do przesiedleń migrantów lub poprzez przyznawanie wiz humanitarnych, co zwiększy gwarancje dla dzieci i członków ich rodzin.

3.4.

EKES wzywa państwa członkowskie do stworzenia konkretnych i skutecznych procedur legalizacji pobytu małoletnich cudzoziemców bez opieki z myślą o długofalowym rozwiązaniu gwarantującym ich nadrzędny interes.

3.5.

EKES przypomina o całkowitym zakazie zatrzymywania dzieci niezależnie od ich statusu administracyjnego oraz stanowczo potępia tę praktykę jako całkowicie niezgodną z Konwencją o prawach dziecka (art. 3). Stwierdza (8), że zatrzymywanie małoletnich może mieć bardzo poważne konsekwencje dla ich zdrowia i rozwoju, niezależnie od długości zatrzymania. Zatrzymanie małoletniego zawsze godzi w zasadę najlepszego interesu dziecka (9).

3.6.

EKES zwraca się do państw członkowskich, by poprzez ustawodawstwo krajowe zabroniły zatrzymywania małoletnich cudzoziemców bez opieki oraz umożliwiły wykorzystanie alternatywnych środków dostosowanych do ich szczególnych potrzeb takich jak powierzenie ich rodzinom zastępczym lub umieszczenie w nadzorowanym ośrodku niezależnego życia.

3.7.

EKES przypomina, jak ważne jest zapewnienie poszanowania prawa dziecka do współuczestniczenia w dotyczących go decyzjach.

3.8.

EKES zaleca państwom członkowskim wprowadzenie gwarancji prawnych pozwalających małoletnim cudzoziemcom bez opieki korzystać z procedur ochrony międzynarodowej oraz gwarancji zapewniających przekazywanie im dostosowanych do wieku informacji. W tym celu należy stworzyć oddziały azylowe wyspecjalizowane w pomocy migrującym dzieciom oraz w przekazywaniu im stosownych do wieku informacji, w ich języku ojczystym, w szczególności z uwzględnieniem w odnośnych przepisach krajowych kwestii płci oraz wymiaru międzykulturowego.

3.9.

Z myślą o ochronie małoletnich cudzoziemców bez opieki przed wszelkimi rodzajami wykorzystywania EKES zwraca się do państw członkowskich o nadanie małoletnim, którzy doświadczyli wykorzystywania i przemocy, statusu ofiary handlu ludźmi, a tym samym o wydanie im dokumentu pobytowego EKES podkreśla także, że podejmowanie decyzji dotyczących małoletnich cudzoziemców bez opieki musi bezwzględnie mieć charakter priorytetowy.

3.10.

Przeciwko małoletnim cudzoziemcom bez opieki nie wolno nigdy prowadzić postępowania karnego z przyczyn związanych wyłącznie z ich statusem imigracyjnym lub w przypadku, gdy ich udział w działalności przestępczej jest wynikiem ich wykorzystywania.

3.11.

Z myślą o skutecznej ochronie małoletnich cudzoziemców bez opieki EKES apeluje do państw członkowskich i do Unii Europejskiej o przeznaczenie koniecznych środków na usługi publiczne oraz o udostępnienie właściwych usług, w szczególności przez specjalistyczne szkolenia oraz wzmocnienie potencjału personelu działającego na rzecz ochrony małoletnich. Szkolenia te powinny być prowadzone na terytorium całej UE.

3.12.

Ochrona małoletnich cudzoziemców bez opieki wykracza jednak poza działania podejmowane na terytorium UE. EKES zachęca UE i jej państwa członkowskie do priorytetowego traktowania potrzeb i praw małoletnich cudzoziemców bez opieki w ramach instrumentów i działań zewnętrznych, zwłaszcza podczas zawierania umów lub programów współpracy.

3.13.

EKES przypomina, że wszystkim małoletnim cudzoziemcom bez opieki należy niezwłocznie i do chwili uzyskania przez nich pełnoletności wyznaczyć wykwalifikowanego opiekuna prawnego, który będzie informowany o wszystkich decyzjach dotyczących małoletniego i będzie służyć małoletniemu pomocą w trakcie całej procedury. Opiekun musi zawsze być w stanie działać w interesie małoletniego, a jego działania nie mogą pozostawać w konflikcie interesów z krajowymi służbami opieki nad dziećmi.

3.14.

Jak EKES już przypominał: chociaż w prawodawstwie UE uznaje się ważną rolę opiekuna prawnego, nie określa ono jego obowiązków. Opiekun prawny powinien być „wykwalifikowanym przedstawicielem”, który posiada doświadczenie w zajmowaniu się małoletnimi i znajomość krajowych przepisów dotyczących praw cudzoziemców i ustawodawstwa w zakresie ochrony dzieci oraz uprawnienia do reprezentowania dzieci we wszystkich procesach podejmowania decyzji (10), pod warunkiem że dziecko wyrazi na to swoją zgodę (11). Za przykład może posłużyć procedura wyznaczania opiekunów prawnych w Belgii (12).

3.15.

EKES przypomina, że oprócz pomocy prawnej małoletni cudzoziemcy bez opieki muszą także zostać otoczeni opieką socjalną i mieć dostęp do ośrodka dla cudzoziemców oraz tymczasowego zakwaterowania o właściwym standardzie. Usługi świadczone przez ośrodek muszą być dostosowane do szczególnych potrzeb małoletnich i obejmować opiekę specjalistów wykwalifikowanych do pracy z młodymi ludźmi, możliwość wykonania badań stanu zdrowia i odbycia konsultacji psychologicznych oraz dostęp do opieki zdrowotnej.

3.16.

Małoletni cudzoziemcy bez opieki muszą mieć także dostęp do nauki w poszanowaniu wyboru ich samych oraz – w stosownych przypadkach – wyboru dokonanego przez ich opiekuna prawnego. Programy Erasmus i Erasmus+ mogłyby pomóc w zapewnieniu dostępu do nauki małoletnim oraz wcześniejszym małoletnim, obecnie dorosłym.

3.17.

EKES podkreśla wagę informowania każdego małoletniego, w zależności od wieku, o przysługujących mu na mocy konwencji ONZ prawach, co pozwoliłoby małoletnim pozbawionym właściwej opieki wnioskować o ochronę.

4.   Uwagi szczegółowe

4.1.

Art. 1 Konwencji o prawach dziecka definiuje dziecko jako każdą istotę ludzką w wieku poniżej 18 lat. W związku z jej szczególnym statusem prawnym przysługuje jej ogół praw, których przestrzeganie muszą zapewnić państwa-strony. Ochrona ta przyznawana jest osobom małoletnim, co w praktyce i we wszystkich państwach członkowskich wiąże się z koniecznością określenia wieku tej osoby.

4.2.

EKES przypomina, że zgodnie z zasadą „domniemania małoletności” osoba podająca się za małoletnią musi być za nią uznawana do momentu wydania prawomocnego orzeczenia przez właściwy organ sądowy. Osoba małoletnia musi w związku z tym niezwłocznie otrzymać schronienie w godziwych i licujących z jej szczególnymi potrzebami warunkach.

4.3.

EKES przypomina także o konieczności stosowania zasady domniemania ważności aktów stanu cywilnego przedstawionych przez osobę małoletnią świadczących o jej małoletności oraz że akty te muszą być wzięte pod uwagę w pierwszej kolejności w celu stwierdzenia małoletności. Jedynie oficjalne zakwestionowanie autentyczności przedłożonego aktu stanu cywilnego mogłoby spowodować niezastosowanie zasady domniemania ważności.

4.4.

EKES przypomina, że na mocy art. 8 Konwencji o prawach dziecka „w przypadku gdy dziecko zostało bezprawnie pozbawione części lub wszystkich elementów swojej tożsamości, Państwa-Strony okażą właściwą pomoc i ochronę w celu jak najszybszego przywrócenia jego tożsamości” (13).

4.5.

Procedurę oceny wieku migranta powinno się z zasady przeprowadzać jedynie w przypadku, gdy nie posiada on oficjalnych dokumentów potwierdzających wiek oraz w przypadku wystąpienia poważnych wątpliwości (14).

4.6.

EKES ponownie stwierdza, że metody stosowane przez państwa członkowskie w celu oceny wieku małoletnich cudzoziemców bez opieki są niespójne, a żadna z nich nie może zostać uznana za bezwzględnie wiarygodną.

4.7.

EKES zwraca się do państw członkowskich, by ocena małoletności danej osoby wydawana była w oparciu o zbiór dowodów, przede wszystkim na podstawie oświadczeń złożonych przez tę osobę, przedstawionych dokumentów dotyczących stanu cywilnego, rozmów przeprowadzonych z tą osobą, a w stosownym przypadku na podstawie weryfikacji autentyczności dokumentów potwierdzających stan cywilny, oraz podkreśla, że medyczna ocena wieku może być stosowana jedynie w ostateczności, w przypadku wystąpienia utrzymujących się wątpliwości.

4.8.

Biorąc pod uwagę szczególne potrzeby osób małoletnich bez opieki, EKES przypomina, że w przypadku jakichkolwiek wątpliwości należy działać na korzyść dziecka.

4.9.

EKES przypomina, że międzynarodowe instytucje i eksperci (15) podają w wątpliwość naukową wartość przeprowadzanego w wielu państwach członkowskich badania RTG kości oraz że tego rodzaju badania są także krytykowane z powodu braku poszanowania dla prywatności dziecka, potencjalnego narażenia zdrowia (podczas użycia promieniowania RTG), a także w związku z możliwością uzyskania błędnych wyników.

4.10.

Biorąc pod uwagę, że tego rodzaju badania nie są w istocie wiarygodne, EKES zwraca się do państw członkowskich o zaprzestanie ich prowadzenia. Zdaniem EKES-u brak wiarygodnych narzędzi weryfikacji nie uzasadnia wykorzystywania narzędzi, których wiarygodność jest niepełna.

4.11.

EKES wzywa państwa członkowskie do ochrony małoletnich cudzoziemców bez opieki poprzez zapewnienie im czasu i rzeczywistych możliwości ustalenia ich tożsamości, np. dzięki wykorzystaniu współpracy dyplomatycznej (pod warunkiem istniejących porozumień oraz gdy nie naraża to osoby małoletniej na niebezpieczeństwo) lub poprzez dostarczenie dowodów prima facie, takich jak sprawozdania z eksperckich badań psychospołecznych służących potwierdzeniu małoletności.

4.12.

W ostateczności, w przypadku braku dowodów w postaci dokumentów oraz w przypadku wystąpienia poważnych wątpliwości co do wieku małoletniego, EKES proponuje, by ocenę wieku przeprowadzali z wykorzystaniem wielodyscyplinarnego podejścia niezależni eksperci, posiadający odpowiednią wiedzę fachową, w tym wiedzę na temat kultury i etnicznego pochodzenia danej osoby. Za przykład posłużyć mogą procedury stosowane w Anglii.

4.13.

EKES zwraca się do państw członkowskich o stworzenie na szczeblu UE komisji ds. nadzoru, która opracowałaby wszechstronną metodę oceny wieku do zastosowania we wszystkich państwach członkowskich oraz odpowiadałaby za nadzorowanie procedur i praktyk dotyczących ustalania wieku.

4.14.

W celu zapewnienia skuteczności wyniki wszelkich procedur muszą być bezwzględnie opatrzone uzasadnieniem i podlegać skutecznym i szybkim środkom odwoławczym ze skutkiem zawieszającym wraz z możliwością zaskarżenia orzeczenia wydanego w sprawie tychże środków.

5.   Uwagi szczególne w kontekście COVID-19

5.1.

Pandemia COVID-19 spowodowała nieunikniony wzrost zagrożeń dotykających małoletnich cudzoziemców bez opieki, których stan zdrowia jest często i tak niezadowalający, ze względu na niemożność przestrzegania zasad izolacji, niedostateczny dostęp do żywności, zabiegów higienicznych i wody, brak stosownych informacji na temat środków zapobiegających zakażeniu i środków ostrożności oraz trudności w dostępie do opieki zdrowotnej.

5.2.

EKES zwraca się do wszystkich instytucji UE o podjęcie wszelkich koniecznych działań mających na celu zapewnienie poszanowania praw wszystkich dzieci zapisanych w przepisach międzynarodowych podczas kryzysu zdrowotnego spowodowanego przez pandemię COVID-19 oraz ich godnej ochrony w obliczu nadchodzącego kryzysu gospodarczego.

5.3.

EKES wyraża zadowolenie w związku z niedawną relokacją małoletnich cudzoziemców bez opieki z Grecji do Luksemburga, Portugalii, Francji, Finlandii i Niemiec oraz nalega, by państwa członkowskie w sposób priorytetowy i pilny dokonywały relokacji osób żyjących w niegodnych warunkach, w szczególności w Grecji (16).

---

(1)  Opinia EKES-u w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie zwalczania niegodziwego traktowania w celach seksualnych i wykorzystywania seksualnego dzieci oraz pornografii dziecięcej, uchylającej decyzję ramową 2004/68/WSiSW (Dz.U, C 48 z 15.2.2011, s. 138).

(2)  Art. 2 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/95/UE z dnia 13 grudnia 2011 r. (Dz.U. L 337 z 20.12.2011, s. 9).

(3)  https://ec.europa.eu/eurostat/documents/2995521/10774042/3-28042020-AP-FR.pdf/a5951a9e-fe8f-ef1a-64f1-cdedfc925eb2

(4)  Zob. w szczególności Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawach dziecka, Europejska konwencja o wykonywaniu praw dzieci i opinia EKES-u z 15 października 2014 r. w sprawie udzielenia ochrony międzynarodowej małoletniemu bez opieki (Dz.U. C 12 z 15.1.2015, s. 69).

(5)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z 16 grudnia 2008 r. (Dz.U. L 348 z 24.12.2008, s. 98), zwana dyrektywą powrotową: „Przed podjęciem decyzji o wydaniu decyzji nakazującej powrót wobec małoletniego bez opieki, zostaje mu przyznana odpowiednia pomoc, z należytym uwzględnieniem dobra dziecka”. W tekście dyrektywy 2003/9/WE Rady z 27 stycznia 2003 r. (Dz.U. L 31 z 6.2.2003, s. 18) definiuje się główne pojęcia, w tym osoby małoletniej pozbawionej opieki.

(6)  Art. 2 Konwencji o prawach dziecka.

(7)  Opinia EKES-u w sprawie udzielania ochrony międzynarodowej małoletniemu bez opieki (Dz.U. C 12 z 15.1.2015, s. 69).

(8)  Zob. „Badanie dotyczące praktyk w zakresie zatrzymywania migrantów oraz wykorzystania alternatywnych środków wobec zatrzymywania małoletnich”, Komisja ds. Migracji, Uchodźców i Przesiedleńców Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy, 2017 r.

(9)  Europejska Sieć Rzeczników Praw Dziecka (ENOC), stanowisko w sprawie zniesienia praktyki zatrzymywania małoletnich w kontekście imigracji przyjęte na 23. posiedzeniu ENOC w dniu 27 września 2019 r.

(10)  Zob. w tym kontekście „Ochrona małoletnich migrantów pozbawionych opieki w Europie”, Nisrine Eba Nguema, 2015 r. https://doi.org/10.4000/revdh.1147.

(11)  Konwencja haska z 1996 r.

(12)  Belgia ustanowiła bardzo szybki tryb wyznaczania opiekunów prawnych. Wszystkim małoletnim cudzoziemcom bez opieki przydziela się opiekuna prawnego,. Może nim być osoba prywatna (po procedurze wyboru i odbyciu szkolenia), która będzie towarzyszyła im podczas wszystkich procedur: zob. https://justice.belgium.be/fr/themes_et_dossiers/enfants_et_jeunes/mineurs_etrangers_non_accompagne. Zadania opiekuna prawnego definiuje się następująco: „Opiekun prawny jest odpowiedzialny za zapewnienie ogólnego dobrostanu małoletniego i jest kluczową osobą zapewniającą rozwój umiejętności niezbędnych do aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym”: https://justice.belgium.be/fr/themes_et_dossiers/enfants_et_jeunes/mineurs_etrangers_non_accompagne/tuteur/missions_du_tuteur.

(13)  Zob. także art. 24 Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych z 1966 r. oraz art. 7 Konwencji o prawach dziecka.

(14)  Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka (lipiec 2010 r.) oraz Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy (15 kwietnia 2011 r.) uściślają, że ocena wieku powinna zostać przeprowadzona jedynie w przypadku zaistnienia wątpliwości.

(15)  Wiarygodność naukową tego badania zakwestionował, między innymi, Parlament Europejski (rezolucja z dnia 12 września), a także Komitet Praw Dziecka w zaleceniach z 12 czerwca 2009 r. Izba Lekarska w Belgii (opinia z dnia 20 lutego 2010 r.) oraz Krajowa Akademia Medycyny we Francji negują wiarygodność tego rodzaju badań. Rzecznik Praw Obywatelskich we Francji potępił stosowanie badań RTG kości (26 lutego 2016 r.). Zob. w tym kontekście sprawozdanie belgijskiej Platformy Małoletni Wygnańcy (fr. Plateforme Mineur en exil) pt.: „L’estimation de l’âge des MENA en question: problématique, analyse et recommandations” [Ocena wieku małoletnich bez opieki: problematyka, analiza i zalecenia], wrzesień 2017 r.

(16)  Zob. https://www.unhcr.org/fr/news/press/2020/4/5e980505a/agences-lonu-felicitent-premiere-relocalisation-denfants-accompagnes-grece.html i https://www.eepa.be/?p=3856.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zamówienia publiczne jako instrument tworzenia wartości i godności w pracy w usługach porządkowych i pomocniczych”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/05)

Sprawozdawca:	Diego DUTTO
Współsprawozdawca:	Nicola KONSTANTINOU

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Art. 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Organ odpowiedzialny	Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle (CCMI)
Data przyjęcia przez CCMI	2.9.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	192/7/18

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Komisja Europejska (KE), Parlament Europejski (PE) i państwa członkowskie muszą opracować niezbędne instrumenty wsparcia w celu promowania wykorzystania strategicznych zamówień publicznych z myślą o systematycznym stosowaniu zrównoważonych, przejrzystych, ambitnych i możliwych do wyegzekwowania kryteriów strategicznych służących zapewnieniu wyższych standardów społecznych i norm jakości w zamówieniach publicznych.

1.2.

W celu zadbania o to, aby w usługach porządkowych kładziono nacisk na jakość, a nie na cenę, należy przestrzegać zasady przejrzystości zarówno w odniesieniu do klienta, jak i wykonawcy. Trzeba określić i wyszczególnić specyfikacje umowy, w tym częstotliwość, czas, bezpieczeństwo i higienę pracy (BHP) i koszty finansowe usług porządkowych (1). Ocena realizacji tych kryteriów przez cały okres obowiązywania umowy ma kluczowe znaczenie dla oceny jakości świadczonych usług porządkowych.

1.3.

Partnerzy społeczni powinni angażować się w szkolenie i profesjonalizację nabywców publicznych zgodnie z zaleceniem KE z dnia 3 października 2017 r. (2).

1.4.

Komisja Europejska i państwa członkowskie powinny podjąć inicjatywę na rzecz zwalczania pracy nierejestrowanej i dalszej poprawy warunków zatrudnienia w sektorze usług porządkowych. Wzmocnione regulacje i silniejsze mechanizmy egzekwowania, takie jak kryteria płacowe i sektorowe negocjacje zbiorowe, mogą przyczynić się do zapewnienia uczciwej konkurencji, wyższych standardów społecznych i jakości zatrudnienia.

1.5.

EKES zwraca się do KE, PE, państw członkowskich oraz władz regionalnych i lokalnych o korzystanie w miarę możliwości z prac porządkowych prowadzonych w ciągu dnia w ramach wszystkich zamówień publicznych.

1.6.

Uczciwą konkurencję można zapewnić, koncentrując się na aspektach jakościowych i poszanowaniu orzecznictwa TSUE oraz przepisów krajowych dotyczących możliwości uzależnienia udzielania zamówień publicznych od przestrzegania układów zbiorowych. Państwa członkowskie i partnerzy społeczni, zgodnie z praktykami krajowymi, powinni propagować układy zbiorowe w krajowym sektorze usług porządkowych na poziomie branżowym i zapewnić ich egzekwowanie.

1.7.

Siła robocza w tym sektorze składa się głównie z kobiet i obywateli państw trzecich. Dlatego polityka zakupowa administracji publicznej może mieć na nich bardziej bezpośredni wpływ. W związku z tym EKES uważa, że oprócz układów zbiorowych należy opracować dodatkowe zabezpieczenia w celu przestrzegania zasad niedyskryminacji i równego traktowania pracowników. Komitet sugeruje wprowadzenie dodatkowych punktów w ramach kryteriów udzielania zamówień, które promowałyby różne formy integracji takie jak: specjalne kursy szkoleniowe, wsparcie dla rodzin, na przykład pomoc pozaszkolna dla dzieci, oraz inne formy pomocy socjalnej w przedsiębiorstwach.

1.8.

EKES zaleca, by w ramach przeglądu unijnych dyrektyw w sprawie zamówień publicznych z 2014 r. koszty obowiązkowych działań w obszarze bezpieczeństwa i szkoleń zostały ujęte poza zakresem konkurencji cenowej jako stały i sprawdzony element podziału kosztów, które składają się na ofertę.

1.9.

EKES apeluje, by w całym łańcuchu podwykonawców i podczas całej realizacji umów przestrzegano warunków dotyczących zrównoważenia, praw pracowniczych i powszechnie obowiązujących układów zbiorowych (nakładając odpowiedzialność za bezpośredniego partnera umownego na instytucję zamawiającą, głównego wykonawcę i podwykonawców).

1.10.

EKES wzywa państwa członkowskie, aby, jeśli tego jeszcze nie robią, zwróciły szczególną uwagę i dokładnie kontrolowały, czy wszystkie zobowiązania ustawowe i umowne oraz aspekty BHP dotyczące kwestii socjalnych, środowiskowych i związanych ze zrównoważonym rozwojem są przestrzegane podczas realizacji zamówień publicznych w sektorze usług porządkowych.

1.11.

W odniesieniu do obowiązków nałożonych na państwa członkowskie, instytucje zamawiające i KE, ustanowionych na mocy art. 83–85 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/24/UE (3), EKES zwraca się do wszystkich tych organów publicznych o bezzwłoczne udostępnienie odpowiednich danych, w ramach których należy w szczególności zawrzeć kryteria wyboru i ich względną wagę. Komisja Europejska proszona jest o finansowe wsparcie projektów następczych realizowanych przez sektorowych partnerów społecznych oraz badań naukowych dotyczących zamówień publicznych w zakresie usług porządkowych i pomocniczych.

1.12.

Komisja powinna wzmocnić strukturę prawną i zwiększyć zdolności negocjacyjne partnerów społecznych na szczeblu krajowym, w tym poprzez przydzielanie środków na działania na rzecz budowania potencjału zwłaszcza w państwach Europy Południowo-Wschodniej, Środkowej i Wschodniej (4).

1.13.

EKES zaleca, aby dokonując przeglądu europejskich dyrektyw w sprawie zamówień publicznych z 2014 r., w odniesieniu do usług pracochłonnych takich jak usługi porządkowe wprowadzić w tych unijnych dyrektywach wymóg lub zobowiązanie dla państw członkowskich do wykluczenia stosowania kryterium najniższej ceny przy udzielaniu zamówień, do ustanowienia 30-procentowego progu punktów przyznawanych za cenę w porównaniu z punktami przyznawanymi za jakość, a także do zapewnienia – za pomocą specjalnych klauzul społecznych – stabilności zatrudnienia pracowników objętych ofertą, aczkolwiek zgodnie z dyrektywą 2001/23/WE (5) w sprawie ochrony praw pracowniczych w przypadku przejęcia przedsiębiorstw i z wykładnią przyjętą w orzecznictwie UE oraz z zasadami organizacji pracy w przedsiębiorstwie, jak i z poszanowaniem negocjacji zbiorowych.

1.14.

EKES wzywa instytucje zamawiające, by stosowały własne kosztorysy usług porządkowych, korzystając ze specjalistycznych narzędzi sektorowych, takich jak przewodnik „Best Value Guide” i inne krajowe narzędzia, w celu dokonania odpowiedniej oceny rynku sektora, a także by wydzieliły część tych usług na zamówienia zastrzeżone zgodnie z art. 20 dyrektywy 2014/24/UE, transponowanej przez państwa członkowskie do ich kodeksów zamówień publicznych.

1.15.

KE powinna zachęcać państwa członkowskie do rozpoczęcia procesu akredytacji lub wprowadzenia systemu kwalifikowania dla wykonawców, którzy chcą uczestniczyć w zamówieniach publicznych na usługi porządkowe. Proces ten powinien być nadzorowany przez komisję oceniającą składającą się z wielu różnych zainteresowanych stron, w tym związków zawodowych i osoby reprezentującej wykonawców branżowych.

1.16.

Ze względu na utrzymujące się niebezpieczeństwo rozprzestrzeniania się pandemii COVID-19 ryzyko zarażenia koronawirusem lub innymi tego rodzaju chorobami sprawia, że pracownicy i społeczeństwo muszą zostać objęci ochroną. EKES zaleca, by Komisja i państwa członkowskie opracowały wspólnie z partnerami społecznymi wiążące protokoły dotyczące BHP.

1.17.

Ponadto EKES wzywa państwa członkowskie do podjęcia działań i rozpoczęcia z partnerami społecznymi debaty na temat praktycznych tymczasowych rozwiązań umożliwiających szybkie przywrócenie uczciwych i zorientowanych na jakość praktyk w zakresie zamówień publicznych.

1.18.

W świetle kryzysu wywołanego COVID-19 EKES zwraca się do państw członkowskich, aby przeprowadziły dalsze szkolenia i profesjonalizację pracowników służby porządkowej. Konieczne jest udostępnienie środków finansowych, tak aby organy publiczne i wykonawcy mieli możliwość finansowania szkoleń i podnoszenia kwalifikacji. Należy zachęcać pracowników zatrudnionych w sektorze usług porządkowych i sanitarnych do zdobywania kwalifikacji zawodowych, tworząc tym samym podstawy do zwiększania możliwości zatrudnienia osób wymagających szczególnego traktowania.

1.19.

EKES postuluje, by instytucje UE, państwa członkowskie oraz władze lokalne i regionalne przyjęły kompleksowe podejście do kwestii zamówień usług porządkowych. Nie zakłada ono rozwiązania kompromisowego między warunkami środowiskowymi a warunkami pracy, lecz sprzyja spójności społecznej, respektowaniu norm pracy, równouprawnieniu płci i celom środowiskowym zaproponowanym w przedstawionym przez KE Europejskim Zielonym Ładzie.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Głównym celem niniejszej opinii jest przedstawienie zaleceń dotyczących wykorzystania zamówień publicznych do wzmocnienia dobrej jakości zatrudnienia i godności w usługach porządkowych i pomocniczych.

2.2.

Wiele spośród tych zaleceń ma charakter ogólny i można je stosować we wszystkich sektorach gospodarki. Dotyczy to w szczególności sektorów usług pracochłonnych, takich jak usługi w zakresie prywatnej ochrony i cateringu.

3.   Tło i kontekst

3.1.

„Każdego roku ponad 250 000 organów publicznych w UE wydaje około 14 % PKB (2 bln EUR rocznie) na zakup usług, robót i dostaw” (6). Usługi takie jak usługi porządkowe stanowią główną część usług nabywanych na podstawie zamówień publicznych. W 2017 r. wartość zamówień na usługi osiągnęła 250 mld EUR (7).

3.2.

Zamówienia publiczne mogą sprzyjać inwestycjom w gospodarkę realną, zapewniać i tworzyć dobrej jakości miejsca pracy oraz promować integrację i lepsze warunki pracy dla osób z niepełnosprawnościami i osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji, a także dla pracowników migrujących (8). Mogą one również stymulować popyt na innowacyjne produkty, realizować cele polityki przemysłowej i promować przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym efektywną pod względem wykorzystania zasobów i energii (9).

3.3.

W odniesieniu do dyrektywy UE w sprawie zamówień publicznych 2014/24/UE stosowanie kryteriów oferty najkorzystniejszej ekonomicznie powinno obejmować wszystkie kryteria strategiczne omówione w punkcie 3.2 powyżej. Ponieważ przepisy pozostają niejasne, w większości przypadków zamówienia publiczne nadal wygrywa najtańsza oferta, a czasem nawet rażąco niska oferta (10).

3.4.

Dyrektywy w sprawie zamówień publicznych nie są jednak w pełni wykorzystywane, a państwa członkowskie stosują je rozbieżnie. W rezultacie organy publiczne muszą same określać swoje priorytety (11).

3.5.

Jest to przede wszystkim kwestia polityczna, a następnie techniczna. Decyzja o zakupie i o tym, jakie kryteria udzielenia zamówienia o jakiej wadze zastosować, jest częścią politycznego procesu decyzyjnego. Decyzje takie nakreślają ramy i podstawowe parametry procedury udzielania zamówień. Nieuwzględnianie praw pracowników, ochrony środowiska i praw socjalnych stworzyłoby nierówne warunki działania.

4.   Kryzys związany z COVID-19, sektor usług porządkowych i zamówienia publiczne

4.1.

Pandemia COVID-19 uwydatniła podstawową wartość pracy personelu sprzątającego jako wspólnego dobra publicznego. Wykonawcy muszą spełniać wymogi w zakresie kwalifikacji, efektywności i specjalizacji. We wspólnym oświadczeniu z 22 kwietnia 2020 r. unijni partnerzy społeczni, EFCI i UNI Europa, podkreślają kluczową rolę sektora usług porządkowych i jego pracowników w zapobieganiu rozprzestrzenianiu się wirusa (12).

4.2.

W 2018 r. na terenie UE pracowało 4,11 mln osób sprzątających w 283 506 przedsiębiorstwach. Od połowy 2010 r. odnotowuje się stały wzrost obrotów. W 2017 r. ich wartość w przeliczeniu na jedno przedsiębiorstwo wyniosła 393 000 EUR. Zgodnie z danymi EFCI „średnio na pracownika przypada blisko 30 000 EUR obrotu”. Obrót w przeliczeniu na pracownika wynosi 27 400 EUR, a pracownicy otrzymują średnie roczne wynagrodzenie w wysokości 12 200 EUR. W europejskiej branży usług porządkowych duża część pracowników jest zatrudniona w niepełnym wymiarze czasu pracy. Ponadto w tym pracochłonnym sektorze marże przedsiębiorstw nie przekraczają 3 %. W związku z pandemią COVID-19 wykonawcy usług ponieśli dodatkowe wydatki mające na celu ochronę interesów zarówno swoich klientów, jak i pracowników. Odsetek osób pracujących w niepełnym wymiarze godzin, kobiet i migrantów jest szczególnie wysoki. Odsetek zatrudnionych kobiet przekracza we wszystkich państwach 50 % (z wyjątkiem Danii), przy czym na Litwie, w Luksemburgu, Portugalii i Zjednoczonym Królestwie wynosi on ponad 80 % (13). W całej UE 30 % osób świadczących usług porządkowe to imigranci (60 % w Belgii).

4.3.

Bariery utrudniające wejście na rynek usług porządkowych i pomocniczych są niewielkie lub nie ma ich wcale. Usługi porządkowe są pracochłonne, przy czym koszty pracy to prawie 80 % przychodów przedsiębiorstw, a marże przedsiębiorstw usług porządkowych są bardzo niskie. W związku z tym decyzja klientów publicznych lub prywatnych o zakupie prowadzi do powstania presji na spadek cen, co podważa standardy socjalne i narusza godność prac porządkowych.

4.4.

W czasie kryzysu związanego z COVID-19 oraz w jego następstwie świadczenie usług porządkowych i pomocniczych może zapewniać wartość i wysokie standardy dobrej jakości zatrudnienia tylko wtedy, gdy pracownicy zajmujący się utrzymaniem porządku są właściwie przeszkoleni i dysponują odpowiednim wyposażeniem technicznym, a także gdy prawa i obowiązki pracodawców i pracowników są jasno określone. Sytuacja ta może wymagać od organów publicznych płacenia wyższej ceny za usługi porządkowe. Wskutek zawieszenia działalności w czasie kryzysu związanego z COVID-19 wielu dostawców usług dla przedsiębiorstw doświadczyło poważnych problemów z płynnością finansową i musiało ponosić wyższe koszty w celu wdrożenia środków w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa wymaganych dla ochrony zarówno pracowników, jak i klientów. Te problemy finansowe potęgują się z powodu złych praktyk zawierania umów, jakie stosują nabywcy tak publiczni, jak prywatni. Z myślą o tym, aby wspierać przedsiębiorstwa w dalszym dbaniu o bezpieczeństwo i zdrowie ich pracowników sprzątających oraz w utrzymaniu i podnoszeniu jakości warunków zatrudnienia, EKES wzywa nabywców publicznych i prywatnych do szybkiego powrotu do skutecznych zamówień publicznych, uczciwych praktyk zawierania umów i do lepszego uwzględniania kryteriów jakości (14). Osoby świadczące usługi porządkowe często pracują w niebezpiecznych i szkodliwych warunkach, które mogą zagrażać ich zdrowiu (15). Chociaż niektóre osoby wolą pracować w niepełnym wymiarze godzin, inne pragną pracować w większym lub pełnym wymiarze czasu pracy. Czasami pracodawcy mogą mieć jednak trudności z zaoferowaniem umów o pracę na pełen etat. Ponadto, pomimo zaangażowania partnerów społecznych UE na rzecz realizowania usług porządkowych w ciągu dnia, usługi sprzątania są często świadczone przez osoby pracujące samotnie w nocy. Wynika to często z wymogów klienta. Takie praktyki zatrudnienia przyczyniają się do tego, że praca osób świadczących usługi porządkowe pozostaje niewidoczna (16), niedoceniana i nieuznawana (17). Niestety w niektórych państwach członkowskich nadal istnieją umowy zerogodzinowe. Organy publiczne ponoszą odpowiedzialność w zakresie, w jakim nadal zarządzają umową, monitorują ją i oceniają jakość jej realizacji. Celem powinno być zwiększenie możliwości pracy w ciągu dnia, na jednej zmianie oraz w ramach umowy o pracę w pełnym wymiarze godzin, tak aby osoby wykonujące te prace mogły cieszyć się lepszą jakością życia.

4.5.

Stosowanie najniższej ceny jako jedynego kryterium udzielenia zamówień publicznych podważa jakość świadczonych usług i prowadzi do pogorszenia warunków pracy, przyćmiewania (zaniżania) jakości pracy oraz do uchylania się od pracy (mniejszy wysiłek) (18). Ponieważ sprzątanie jest zadaniem niejednorodnym i niełatwym do zmierzenia, trudno jest ocenić jakość zarówno w trakcie procesu, jak i po jego zakończeniu. Dlatego ważne jest, aby jakość pracy opierała się na wyniku i całym cyklu życia, a nie na procesie.

4.6.

Wyrażenie „najniższa cena” zniknęło z tekstu dyrektywy 2014/24/UE, ale udzielenie zamówienia na podstawie „wyłącznie ceny” jest dozwolone (art. 67 ust. 2 ostatni akapit). Oznacza to, że niektóre instytucje zamawiające nadal udzielają zamówień, kierując się kryterium najniższej oferty, a czasami nawet rażąco niskiej oferty. Państwa pragnące stosować kryterium oferty najkorzystniejszej ekonomicznie w odniesieniu do usług pracochłonnych będą musiały pójść o krok dalej i ukierunkować organy administracji na skuteczne stosowanie tego kryterium, określając pułap dotyczący wagi ceny i stosując formuły, które nie zwiększają różnic w cenach między ofertami. W tym celu niezbędne są specjalne szkolenia służące zadbaniu o profesjonalizację urzędników odpowiedzialnych za zamówienia publiczne. W ramach kolejnego przeglądu dyrektyw należy ponadto wprowadzić obowiązkowe zasady dotyczące: a) identyfikacji potencjalnych rażąco niskich ofert poprzez wprowadzenie obowiązku sprawdzenia w przypadku, gdy kolejna najniższa oferta jest wyższa o co najmniej 20 %; b) dokładnej kontroli, czy oferent ma obiektywne i uzasadnione powody złożenia niskiej oferty; oraz c) wykluczenia tego rodzaju ofert, jeżeli oferent nie przedstawił takich powodów.

4.7.

Kryzys jest więc szansą dla przedsiębiorstw świadczących usługi porządkowe i dla ich pracowników, aby zwiększyć wartość i zasadnicze znaczenie prac porządkowych w oczach społeczeństwa i bezpośrednich klientów. Przewodnik „Best Value Guide” (19) [Przewodnik po najkorzystniejszych ofertach], opracowany przez partnerów społecznych unijnego sektora usług porządkowych w 2017 r., może wspierać organizacje publiczne i prywatne udzielające zamówień na usługi porządkowe w wyborze ofert reprezentujących najlepszą wartość. Podobne narzędzia zostały opracowane przez niektórych krajowych partnerów społecznych.

4.8.

Cyfryzacja stwarza możliwości i wyzwania dla pracowników tego sektora o niskich umiejętnościach, a unijni partnerzy społeczni są przekonani, że technologie mogą być wykorzystywane do zwiększenia uznania dla wartości pracy osób sprzątających i dla znaczenia prac porządkowych ogólnie oraz do tworzenia dodatkowej wartości dla nabywców usług porządkowych (20). Projekt EFCI SK-Clean umożliwi odwzorowanie zmieniających się potrzeb w zakresie umiejętności w sektorze i będzie narzędziem wspierającym dalszą profesjonalizację osób świadczących usługi porządkowe (21).

4.9.

Nowy kontekst powstały w wyniku sytuacji nadzwyczajnej związanej z COVID-19 wymaga, aby właściwe organy zapewniły rozpowszechnianie informacji na temat sposobu stosowania środków ochrony indywidualnej, jak również odpowiednie środki ochrony indywidualnej w celu ochrony pracowników i innych osób. Przedsiębiorstwa potrzebują wsparcia finansowego, aby pokryć rosnące dodatkowe koszty działań organizacyjnych, oceny i analizy ryzyka oraz dystrybucji środków ochrony indywidualnej wśród pracowników (22). Tymczasem inwestycje zamawiających mają fundamentalne znaczenie ze względu na możliwość zaoferowania klientom rozwiązań w zakresie usług porządkowych, które są innowacyjne i skuteczniejsze dzięki temu, że opierają się na badaniach chemicznych i biologicznych.

5.   Zamówienia publiczne i Zielony Ład

5.1.

W ramach Zielonego Ładu sugeruje się, że zamówienia publiczne mogą być wykorzystywane do ograniczania emisji dwutlenku węgla. Konieczne jest jednak kompleksowe podejście.

5.2.

Sektor usług porządkowych może przyczynić się do ekologicznej transformacji i przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym dzięki oznakowaniom ekologicznym dla zielonych produktów czyszczących, mydła, papieru toaletowego, ręczników papierowych oraz dzięki dobrej jakości sortowaniu odpadów. Taki jest również cel wprowadzenia oznakowania ekologicznego w odniesieniu do usług porządkowych (23) i produktów czyszczących (24), nawet jeśli ich skuteczność w praktyce nie jest oczywista. Jeżeli klient nie akceptuje stosowania ekologicznych produktów i procedur, może to prowadzić do wzrostu kosztów, co wywarłoby większą presję na wszystkie składniki kosztów. Taka sytuacja może prowadzić do pogorszenia warunków socjalnych, warunków pracy i BHP. Wszystkie te czynniki mogą również wpłynąć na ograniczenie dostępu MŚP do zamówień publicznych (25). Z tego względu potrzebne jest kompleksowe podejście do kwestii zamówień publicznych.

5.3.

Z badań wynika, że kryteria środowiskowe są zbyt słabe, aby faktycznie zachęcić dostawców do wprowadzania zmian (26). Prywatni dostawcy usług, którzy są zaangażowani w ochronę środowiska, nie mogą w pełni wykorzystać swojego potencjału, jeżeli instytucje zamawiające nie chcą ponosić dodatkowych kosztów. Niezbędna jest zatem większa profesjonalizacja nabywców.

6.   Względy społeczne i kwestie jakości w zamówieniach publicznych

6.1.

Zgodnie z art. 18 ust. 2 dyrektywy 2014/24/UE państwa członkowskie „podejmują stosowne środki służące zapewnieniu, by przy realizacji zamówień publicznych wykonawcy przestrzegali mających zastosowanie obowiązków w dziedzinie prawa ochrony środowiska, prawa socjalnego i prawa pracy, ustanowionych w przepisach unijnych, krajowych, układach zbiorowych bądź w przepisach międzynarodowego prawa ochrony środowiska, międzynarodowego prawa socjalnego i międzynarodowego prawa pracy wymienionych w załączniku X”.

6.2.

W przewodniku KE „Kwestie społeczne w zakupach” z października 2010 r, określono różne aspekty społeczne dla instytucji zamawiających, takie jak zakaz pracy dzieci i pracy przymusowej, wymogi BHP, wymogi ws. minimalnego wynagrodzenia i ubezpieczeń społecznych oraz bardziej ogólnie standardy godnej pracy (27). Wszystkie te zobowiązania są zobowiązaniami ustawowymi i trzeba ich przestrzegać niezależnie od tego, czy są wymienione w klauzulach dotyczących wykonania zamówienia czy też nie.

6.3.

Zgodnie z motywem 98 dyrektywy 2014/24/UE warunki realizacji zamówienia mogą także mieć na celu sprzyjanie wdrożeniu środków służących promowaniu równouprawnienia płci w pracy oraz godzeniu życia zawodowego i prywatnego.

6.4.

Aby uniknąć wykorzystywania kosztów pracy jako głównego elementu konkurencji między oferentami, wszyscy oferenci (w tym podwykonawcy) muszą przestrzegać podstawowych norm prawnych ustanowionych na szczeblu lokalnym lub na mocy wiążących i powszechnie obowiązujących układów zbiorowych dotyczących kosztów pracy i standardowych klauzul umownych w zamówieniach publicznych. Wiążące i ogólnie przyjęte sektorowe układy zbiorowe mogą zapewnić równe warunki działania.

6.5.

Chociaż narzędzia takie jak przewodnik „Best Value Guide” [Przewodnik po najkorzystniejszych ofertach] mogą ograniczyć ubóstwo pracujących i przyczynić się do zachowania spójności społecznej w państwach członkowskich, nie powodują one wzmocnienia pozycji partnerów społecznych na szczeblu sektorowym ani nie przyczyniają się do zwiększenia ich zdolności do ustanawiania wiążących sektorowych systemów negocjacji zbiorowych. Państwa członkowskie, które posiadają kompetencje w tej dziedzinie, będą musiały zaostrzyć przepisy dotyczące stosowania negocjacji zbiorowych w zamówieniach publicznych.

6.6.

Instytucje publiczne, takie jak przedszkola, szkoły, domy opieki i szpitale, stały się markami i konkurują z innymi instytucjami o klientów. W tej rywalizacji czystość i jakość usług porządkowych uznaje się zatem za czynnik wyróżniający, mający bezpośrednie przełożenie na zadowolenie klientów i większą konkurencyjność.

6.7.

Niestosowanie w zamówieniach publicznych kryteriów jakościowych i społecznych wpływa też negatywnie na rotację personelu, co stanowi potrójną stratę dla pracodawców, klientów i pracowników (28).

6.8.

Promowanie kształcenia i szkolenia w miejscu pracy zapewnia lepszą jakość i prawa pracowników w ramach zamówień publicznych. Kształcenie i szkolenie zawodowe, certyfikacja i urzędowe uznawanie kwalifikacji przyczyniają się do uznania tego sektora. Rozpoznanie ich znaczenia w procesie udzielania zamówień poprawiłoby ich waloryzację i umożliwiło lepsze zrozumienie związanych z nimi kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwa, które muszą być odpowiednio odzwierciedlane zarówno w cenie, jak i w wynagrodzeniu. Odpowiedzialność za szkolenie pracowników spoczywa na przedsiębiorstwie świadczącym usługi porządkowe; wybór najniższej oferty stwarza ryzyko, że przedsiębiorstwa nie będą w stanie inwestować w szkolenia i bezpieczeństwo (lub w maszyny, innowacje i powiązane szkolenia) inne niż wymagane prawem minimum.

---

(1)  http://www.europeancleaningjournal.com/magazine/articles/latest-news/managing-quality-in-german-contract-cleaning

(2)  https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32017H1805&from=EN, rozporządzenie Komisji (UE) 2017/1805 (Dz.U. L 259 z 7.10.2017, s. 28).

(3)  Dz.U. L 94 z 28.3.2014, s. 65.

(4)  https://www.eurofound.europa.eu/pl/publications/report/2019/representativeness-of-the-european-social-partner-organisations-industrial-cleaning-sector#tab-01

(5)  Dyrektywa Rady (Dz.U. L 82 z 22.3.2001, s. 16).

(6)  https://ec.europa.eu/growth/single-market/public-procurement_pl

(7)  http://www.europarl.europa.eu/RegData/etudes/STUD/2018/631048/IPOL_STU(2018)631048_EN.pdf, s. 14.

(8)  https://ec.europa.eu/info/policies/public-procurement/support-tools-public-buyers/social-procurement_pl

(9)  Komisja zapewnia szereg narzędzi wsparcia dla nabywców publicznych i to nie tylko w zakresie społecznie odpowiedzialnych zamówień publicznych. Należy przy tym uwzględnić wszystkie aspekty: https://ec.europa.eu/info/policies/public-procurement/support-tools-public-buyers_pl.

(10)  Kwestię tę poruszono w art. 69 dyrektywy w sprawie zamówień publicznych z 2014 r.

(11)  Prassl, J., „The Future of EU Labour Law”.

(12)  Wspólne oświadczenie w sprawie wpływu pandemii COVID-19 na sektor usług porządkowych i pomocniczych w obiektach użyteczności publicznej oraz środków niezbędnych do jego ochrony, https://www.uni-europa.org/2020/04/22/joint-statement-on-the-covid-19-impact-to-the-industrial-cleaning-and-facility-services-sector-and-the-necessary-measures-to-protect-it/.

(13)  Eurofund (2019), „Badanie reprezentatywności dla sektora usług porządkowych w obiektach użyteczności publicznej”, s. 19: https://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef19012en.pdf.

(14)  http://servicealliance.eu/wp-content/uploads/2020/05/EBSA-Statement_Contracting-recommendations-during-COVID_13-5-2020.pdf

(15)  Bergfeld, M. (2020), „The Insanity of Making Sick People Work”, Jacobin Magazine: https://jacobinmag.com/2020/03/coronavirus-workers-rights-health-care-cleaners-gig-economy.

(16)  Bergfeld, M., Ylitalo J., „Putting Europe’s invisible precariat in the spotlight”, Social Europe, 18 kwietnia 2019 r., https://www.socialeurope.eu/europes-invisible-precariat.

(17)  „When Creativity Meets Value Creation. A Case Study on Daytime Cleaning”, Volume VIII, „Ergonomics and Human Factors in Manufacturing, Agriculture, Building and Construction”, Sustaina.

(18)  Evidence from Public Administration Review, t. 79, nr 2, s. 193–202.

(19)  http://www.cleaningbestvalue.eu/

(20)  Zob. EFCI: https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/02/Digital-transition-in-cleaning-industry-in-FR.pdf https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/10/2019-10-29_Joint-statement-on-digitalisation-EFCI-UNI-Europa-29.10.2019.pdf oraz https://www.efci.eu/wp-content/uploads/2019/10/2019-10-29_Joint-statement-on-digitalisation-EFCI-UNI-Europa-29.10.2019.pdf.

(21)  Projekt SK-Clean.

(22)  Oświadczenie UNI-CoeSS: https://www.uni-europa.org/2020/05/08/private-secruity-joint-declaration-ensuring-business-continuity-and-protection-of-workers-in-the-covid-19-pandemic/.

(23)  https://ec.europa.eu/environment/ecolabel/documents/Cleaning_Services_Factsheet_Final.pdf orazhttp://www.ecolabelindex.com/ecolabel/cleaning-industry-management-standard-cims.

(24)  http://www.ecolabelindex.com/ecolabels/?st=category,cleaning

(25)  Lundberg, S., Marklund, P. (2016), „Influence of Green Public Procurement on Bids and Prices”, https://www.nhh.no/globalassets/departments/business-and-management-science/seminars/2016-spring/120516.pdf.

(26)  Sofia Lundberg & Per-Olov Marklund (2016), „Influence of Green Public Procurement on Bids and Prices”, https://www.nhh.no/globalassets/departments/business-and-management-science/seminars/2016-spring/120516.pdf

(27)  „Kwestie społeczne w zakupach” (przyp. 43), s. 47.

(28)  Market Exposure and the Labour Process: The Contradictory Dynamics in Managing Subcontracted Services Work. Źródła.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Cyfrowe górnictwo w Europie: nowe rozwiązania na rzecz zrównoważonej produkcji surowców”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/06)

Sprawozdawca:	Marian KRZAKLEWSKI
Współsprawozdawca:	Hilde VAN LAERE

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Art. 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego Opinia z inicjatywy własnej
Organ odpowiedzialny	CCMI
Data przyjęcia przez sekcję	2.9.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	213/0/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Cyfryzacja sektora surowców UE stanowi wyjątkową okazję, aby zwiększyć odporność europejskich łańcuchów dostaw przemysłowych, poprawić efektywność środowiskową sektora surowców mineralnych oraz zwiększyć przejrzystość i dialog z obywatelami i społecznościami, którzy odczuwają skutki działalności wydobywczej.

1.2.

Przedsiębiorstwa górnicze, które rozpoczęły transformację cyfrową, odnotowały poprawę w zakresie bezpieczeństwa, zrównoważonego rozwoju, wydajności i marż. Jednak połączenie wzmocnionej łączności, mobilności, uczenia się maszynowego i autonomicznych operacji rodzi pytania natury etycznej, społecznej i regulacyjnej, które powinny zostać wcześniej dokładnie przemyślane przez osoby odpowiedzialne za wyznaczanie kierunków polityki.

1.3.

EKES przyznaje, że transformacja cyfrowa w sektorze górniczym wymaga podjęcia ambitnych wysiłków na rzecz wprowadzenia zmian prawnych i regulacyjnych oraz że starania takie powinny być podejmowane pod egidą organizacji ponadnarodowych/na poziomie prawa międzynarodowego.

1.4.

EKES podkreśla, że posiadanie globalnej, kompleksowej struktury sieci informacji o surowcach mineralnych ma istotne znaczenie dla wspierania transformacji cyfrowej i świadomego podejmowania decyzji na szczeblu UE. EKES docenia starania Wspólnego Centrum Badawczego (JRC) na rzecz utworzenia i utrzymania europejskiego systemu informacji o surowcach.

1.5.

EKES uważa, że transformacji cyfrowej sektora surowców w UE powinny towarzyszyć środki ochrony danych, i uznaje potrzebę wprowadzenia ściśle przestrzeganych systemów ochrony danych wrażliwych.

1.6.

EKES zaleca opracowanie regulacyjnego planu działania UE dotyczącego wyzwań związanych z transformacją cyfrową sektora surowców, który to plan obejmowałby takie zagadnienia jak cyberbezpieczeństwo, sztuczna inteligencja, automatyzacja, wielopoziomowe sprawowanie rządów oraz górnictwo morskie i kosmiczne.

1.7.

EKES rekomenduje określenie i przyjęcie norm UE w zakresie gromadzenia danych na temat zasobów mineralnych oraz wzywa państwa członkowskie do okresowego gromadzenia i udostępniania kompleksowych i zweryfikowanych danych dotyczących wydobycia, przetwarzania i recyklingu surowców wspólnie z JRC. Ma to duże znaczenie dla realizacji planu działania UE dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym.

1.8.

EKES zaleca ustanowienie odpowiednich środków wsparcia społecznego, które pozwolą zminimalizować negatywny wpływ, jaki transformacja cyfrowa będzie miała na siłę roboczą w górnictwie, oraz pomogą społecznościom górniczym w transformacji ich gospodarek, aby zapobiec pogłębianiu się istniejących nierówności społecznych wśród jednostek i grup społecznych.

1.9.

EKES sugeruje rozwijanie i wspieranie dostępnej w UE infrastruktury opartej na chmurze w celu zwiększenia poziomu bezpieczeństwa aplikacji 5G, chmury obliczeniowej i platform przemysłowego internetu rzeczy.

1.10.

EKES uważa, że cyfryzacja przemysłu surowców mineralnych ma kluczowe znaczenie dla uporania się z kryzysem gospodarczym wywołanym przez pandemię COVID-19 oraz dla wspierania wdrażania Europejskiego Zielonego Ładu i planu odbudowy dla Europy. W tym kontekście bardzo ważne jest pobudzanie inwestycji w cyfryzację wydobycia i przetwarzania surowców mineralnych (górniczych) i wtórnych surowców mineralnych (z recyklingu).

1.11.

EKES wzywa Komisję Europejską do zapewnienia, by instytucje europejskie włączały partnerów społecznych z sektora wydobywczego w proces kształtowania polityki oraz we wszelkie inicjatywy UE mające wpływ na sektor surowców mineralnych, a także by konsultowały się z nimi w tych sprawach.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Unia Europejska stoi przed technologicznymi, społecznymi i środowiskowymi wyzwaniami związanymi z zaopatrzeniem w surowce, które leży u podstaw jej przemysłowej działalności i jakości życia obywateli. UE wytwarza mniej niż 5 % światowej produkcji surowców mineralnych (1), a przemysł UE odpowiada za około 20 % światowego zużycia tych surowców (2). Poziom zależności UE od importu jest szczególnie wysoki w przypadku rzadkich metali i pierwiastków, które są niezbędne w zastosowaniach zaawansowanych technologii oraz w procesie przechodzenia na ekologiczną energię, o którym mowa w Europejskim Zielonym Ładzie (COM/2019/640). Uzasadnia to Inicjatywę na rzecz surowców wprowadzoną przez Komisję w 2008 r. (COM/2008/699) i jej późniejsze działania zmierzające do oceny krytyczności dostaw oraz sporządzenia wykazu krytycznych surowców (najnowszy wykaz został opublikowany w 2017 r. (3); zaktualizowany wykaz stanowi część komunikatu Komisji w sprawie surowców krytycznych (4)).

2.2.

Postęp technologiczny, który zwiększa efektywne wykorzystanie materiałów i zasobów oraz prowadzi do ograniczenia ilości odpadów i do ich recyklingu, zgodnie z planem działania UE dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym (COM/2015/0614, zaktualizowanym ostatnio przez COM/2020/98), niestety nie jest w stanie sprostać potrzebom społecznym i wzrostowi liczby ludności na świecie. W tych okolicznościach surowce pierwotne (5) będą nadal odgrywać zasadniczą rolę w gospodarce.

2.3.

Równocześnie w wielu krajach UE narasta sprzeciw opinii publicznej wobec projektów wydobywczych. Starania podejmowane przez przemysł górniczy, aby zmniejszyć negatywny wpływ na środowisko, nie zmieniły jego (złej) reputacji. Negatywne oddziaływanie na środowisko, brak przejrzystości i dialogu oraz uchybienia w zakresie podziału korzyści gospodarczych na poziomie lokalnym są cechami powszechnie kojarzonymi z przemysłem górniczym (6).

2.4.

Wzrost nacjonalizmu związanego z zasobami w krajach produkujących surowce oraz pandemia COVID-19 naruszyły ostatnio poziom zaufania przemysłu UE do globalnych łańcuchów dostaw. Rządy państw członkowskich, a także wielu producentów przemysłowych zdało sobie sprawę, że zależność od importu surowców może doprowadzić do upadku przemysłu wytwórczego w UE (sektor surowców zapewnia około 350 000 miejsc pracy w samej UE, a ponad 30 mln osób jest zatrudnionych w sektorach przemysłu przetwórczego, które są uzależnione od stabilnego i nieograniczonego dostępu do surowców mineralnych (7)).

2.5.

Postęp technologiczny i komunikacyjny przyspieszył tempo włączania technologii cyfrowych do wszystkich obszarów działalności gospodarczej, zmieniając zasadniczo sposób funkcjonowania przedsiębiorstw i dostarczania klientom wartości. Jest to wyjątkowa okazja dla sektora górniczego UE: przedsiębiorstwa górnicze, które wykorzystują narzędzia cyfrowe, mogą osiągnąć nowe poziomy wydajności w całym łańcuchu wartości, wywierając długotrwały pozytywny wpływ na wymiar społeczno-gospodarczy, środowiskowy i społeczny.

2.6.

Cyfryzacja sektora surowców w UE stanowi wyjątkową okazję, aby zwiększyć odporność łańcuchów dostaw, zająć się zupełnie inną gospodarką w zakresie nakładów oraz zwiększyć doskonałość operacyjną, społeczną i środowiskową sektora, rozwijając koncepcję „kopalni cyfrowej”.

3.   Uwagi ogólne

3.1.

Cyfryzacja w produkcji surowców odnosi się do korzystania z technologii informacyjnych usprawniających pozyskiwanie, organizację i przekazywanie danych mające na celu zwiększenie wydajności w zakładach produkcji pod względem wskaźników technicznych, środowiskowych i społecznych.

3.2.

Technologie cyfrowe wykorzystują całą dostępną wiedzę i umożliwiają ciągłe wprowadzanie usprawnień, jak i rewolucyjnych innowacji. Dzięki dokładnemu rozumieniu interakcji na wszystkich etapach produkcji, w obrębie łańcuchów wartości i między nimi oraz między pracownikami możliwe jest m.in. prowadzenie zasobooszczędnej produkcji, monitorowanie i konserwacja sprzętu, monitorowanie warunków zdrowotnych i zapobieganie zagrożeniom, utrzymanie gotowości na wypadek sytuacji wyjątkowej i odpowiednie reagowanie w takich sytuacjach.

3.3.

Transformacja cyfrowa została określona w obszarze priorytetowym „Technologie dla produkcji surowców pierwotnych i wtórnych” europejskiego partnerstwa innowacji w dziedzinie surowców (COM/2014/297), zgodnie z komunikatem KE „Nowa strategia przemysłowa dla Europy”. Komisja definiuje w nim surowce jako jeden z kluczowych czynników umożliwiających dążenie do globalnie konkurencyjnej, zielonej i cyfrowej Europy.

3.4.

EKES docenia rolę Europejskiej Rady ds. Innowacji i Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii, które dążą do zwiększenia wyników europejskich instytucji w zakresie nowych usług i produktów. Inicjatywy obejmujące surowce leżą u podstaw znacznej ich części i są wzajemnie powiązane z innymi celami, takimi jak transformacja energetyczna i w zakresie mobilności, zaawansowana produkcja, bezpieczeństwo, żywność i zdrowie. W szczególności odnoszą się również do cyfrowego zaawansowania rozwiązań technologicznych.

3.5.

EKES wspiera także grupę badawczą UE w tworzeniu metody certyfikacji surowców. Będzie ona impulsem w kierunku zrównoważonego wydobycia surowców mineralnych i metali, którego Europa potrzebuje do celów czystej transformacji energetycznej.

3.6.

Określenie możliwości, jakie transformacja cyfrowa stwarza dla sektora górniczego w UE, jest zasadniczą częścią zalecanego przez EKES podejścia do strategii cyfrowej. Możliwości te należy ocenić pod względem potencjalnej wartości dla organizacji i społeczeństwa oraz wykonalności wdrożenia.

3.7.   Kwestie społeczne

3.7.1.

Transformacja cyfrowa wpływa już obecnie na tradycyjne role osób zatrudnionych w górnictwie, gdzie pojawiają się takie stanowiska pracy jak m.in.: specjaliści ds. nowych technologii, analitycy danych i naukowcy, specjaliści w zakresie dużych zbiorów danych, eksperci w dziedzinie sztucznej inteligencji (AI) i uczenia się maszyn oraz inżynierowie systemów. W rezultacie można oczekiwać, że zmniejszy się liczba tradycyjnych prac związanych z takimi funkcjami jak operatorzy zakładów, analitycy zarządzania i organizacji oraz pracownicy zajmujący się wydobyciem (8).

3.7.2.

W związku z cyfryzacją tego sektora i jego transformacją pracownicy muszą przejść odpowiednie szkolenie, aby móc sprostać wyzwaniom związanym z przemysłem 4.0 i przyszłymi zmianami technologicznymi.

3.7.3.

Zmiany specyfiki i składu siły roboczej, wraz z wdrożeniem modelu „praca w dowolnym miejscu i czasie”, które są możliwe dzięki transformacji cyfrowej, będą miały znaczący wpływ na tradycyjne społeczności górnicze w Europie. Wymaga to aktywnego podejścia opartego na pluralistycznym dialogu społecznym, aby pomóc społecznościom w zrozumieniu ich podstawowych zdolności i wspierać przestawianie ich gospodarek na nowe obszary.

3.7.4.

EKES uważa, że w obliczu wyzwań związanych z cyfryzacją sektora górniczego oraz zagrożeń dla tego sektora spowodowanych przez COVID-19 Komisja Europejska powinna wspierać obecne żądania partnerów społecznych w sektorze górnictwa na szczeblu europejskim poprzez istniejący sektorowy dialog społeczny w branżach wydobywczych.

3.7.5.

EKES wzywa Komisję do zapewnienia, by instytucje europejskie włączały partnerów społecznych z sektora wydobywczego w proces kształtowania polityki oraz we wszelkie inicjatywy UE mające wpływ na ten sektor, a także by konsultowały się z nimi w tych sprawach.

3.7.6.

W związku z tym EKES uważa, że Komisja wraz z partnerami społecznymi w ramach komitetu dialogu sektorowego powinna jak najszybciej utworzyć na szczeblu europejskim i krajowym sieć sektorowych rad ds. umiejętności i zatrudnienia w przemyśle wydobywczym.

4.   Przełomowe koncepcje i rozwiązania dotyczące zrównoważonego poszukiwania, wydobycia lub przetwarzania

—

Aby poprawić pozycję Europy na scenie światowej, konieczne są przełomowe koncepcje i rozwiązania dotyczące poszukiwania, wydobycia i recyklingu surowców mineralnych. Przewiduje się, że nowe podejścia i technologie ułatwią Europie dostęp do surowców produkowanych w zrównoważony sposób przy jednoczesnym zdobywaniu zaufania społeczeństwa w zakresie czystych i bezpiecznych metod wydobywania i przetwarzania.

—

Wiedza na temat zasobów geologicznych, złóż mineralnych i ich eksploatacji jest zróżnicowana i zmienna, a złożony charakter cyklów materiałowych, strategii politycznych, tendencji rynkowych, tendencji technologicznych, kwestii środowiskowych i wpływu społecznego wymagają połączenia wielu dziedzin wiedzy w celu wykorzystania korzyści płynących z cyfryzacji.

4.1.   Metody i narzędzia w zakresie wiedzy dotyczącej surowców mineralnych

4.1.1.   Utworzenie europejskiego centrum danych w dziedzinie geonauki

4.1.1.1.

Dostępność i odzyskiwanie surowców mineralnych, metali, energii i innych surowców podpowierzchniowych we współczesnym społeczeństwie ma większe znaczenie niż kiedykolwiek wcześniej. Parlament Europejski, KE i kilka inicjatyw UE w obszarach polityki, np. inicjatywa na rzecz surowców (9), dyrektywa w sprawie wód podziemnych (10) i dyrektywa w sprawie wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (11), wymagają dostępu do odpowiednich danych podpowierzchniowych.

4.1.1.2.

Wspólne Centrum Badawcze Komisji Europejskiej opracowuje obecnie system informacji o surowcach obejmujący wymiar gospodarczy, społeczno-gospodarczy i środowiskowy – RMIS 2.0 (12). Dostarczane informacje są jednak niepełne i nie obejmują na tym samym poziomie szczegółowości wszystkich 27 państw członkowskich.

4.1.1.3.

Obecnie dane są dostępne tylko częściowo i przez większość czasu nie są ujednolicane, co sprawia, że nie da się ich porównać między państwami. Konieczna jest standaryzacja formatów danych oraz opracowanie algorytmów, które mogłyby służyć jako punkt łączący różne systemy danych.

4.1.1.4.

EKES jest przekonany, że integracja kompleksowej struktury sieci wiedzy o surowcach mineralnych, wykorzystującej ujednolicone i wiarygodne dane, w ramach JRC RMIS ma kluczowe znaczenie; zapewniłaby ona KE i państwom członkowskim dostęp do informacji i wiedzy, tak aby wspierać zrównoważone wykorzystanie podpowierzchni UE przy podejmowaniu wyzwań stojących przed Europą.

4.1.1.5.

EKES wzywa wszystkie państwa członkowskie UE do okresowego gromadzenia i udostępniania danych dotyczących surowców w celu przekazywania ich do JRC RMIS. EKES uważa, że dane dostarczane do JRC powinny być sprawdzane pod względem poprawności przed włączeniem ich do systemu RMIS, aby nie zawierały błędnych informacji i pomyłek. JRC powinno być wspierane finansowo, aby mogło utrzymać i regularnie aktualizować ten system informacyjny.

4.1.2.   Symulacja procesu

4.1.2.1.

Emisje, odzysk, ochrona zasobów wodnych itp. mogą podlegać symulacjom, obejmującym liczne równoległe symulacje wykorzystujące różne założenia dotyczące warunków brzegowych i punktów początkowych, aby podać szacunkowe prawdopodobieństwo różnych wyników, które można byłoby wykorzystać w celu kontroli i do wsparcia procesu decyzyjnego.

4.1.2.2.

Rozwój technik obliczeniowych stosowanych do symulacji procesów i dostępność dużych zbiorów danych (o rozmiarach przekraczających możliwości powszechnie stosowanych narzędzi programowych w zakresie przechwytywania, nadzorowania, przetwarzania danych i zarządzania nimi w możliwym do przyjęcia przedziale czasowym) zwiększyły dokładność symulacji, które przedstawiają zależności przyczynowe między kontrolowanymi danymi wejściowymi a odpowiadającymi im danymi wyjściowymi. Symulacje procesów mogą okazać się szczególnie istotne w przypadku ocen dotyczących środowiska i bezpieczeństwa, a także mogą zwiększać przejrzystość i ułatwiać dialog w procesie wydawania zezwoleń.

4.1.3.   Teledetekcja

4.1.3.1.

Wykorzystanie danych pochodzących z teledetekcji, udostępnianych np. przez program Copernicus, obejmujące analitykę danych przestrzennych i integrację z oprogramowaniem systemów informacji geograficznej (GIS), może stanowić cenny wkład na potrzeby zaawansowanych symulacji oraz tworzenia cyfrowych bliźniaków, które pozwalają na szybkie reagowanie na zmiany i podejmowanie wiarygodnych decyzji. Połączenie danych pochodzących z teledetekcji z danymi terenowymi gromadzonymi przez czujniki i bezzałogowe statki powietrzne staje się coraz bardziej powszechne w sektorze górniczym. W wielu operacjach górniczych rutynowo wykonuje się pomiary lądowe i podwodne z wykorzystaniem dronów w celu oszacowania wielkości zasobów i składowisk odpadów.

4.1.3.2.

Integracja danych pochodzących z teledetekcji z danymi terenowymi (z czujników lokalnych) w oprogramowaniu GIS może posłużyć do monitorowania w czasie rzeczywistym poziomu wód gruntowych, ruchów mas ziemnych, zanieczyszczenia wód powierzchniowych i wielu innych danych środowiskowych. Jeżeli dane te zostaną upublicznione i będą chronione przed manipulacją (np. za pomocą technologii typu blockchain), mogą zwiększyć zaufanie do sektora górniczego i usprawnić dialog między zainteresowanymi stronami. Jako przykład można podać od dawna utrwalone praktyki w zakresie zarządzania danymi i informacjami w krajach rozwiniętych z silnym sektorem górniczym, takich jak Kanada czy Republika Południowej Afryki.

4.1.4.   Rzeczywistość wirtualna

4.1.4.1.

Wiele przedsiębiorstw wykorzystuje regularnie rzeczywistość wirtualną do interpretacji modeli 3D swoich kopalń. W przyszłości większe znaczenie może mieć rzeczywistość rozszerzona, w ramach której geologowie lub inżynierowie mogą, będąc w kopalni, korzystać z urządzenia, aby widzieć model struktury geologicznej lub samej kopalni nałożony na ich widok. Jest to zaawansowane i potężne narzędzie do walidacji modeli, jak również kontroli postępu w zagospodarowaniu kopalń.

4.1.4.2.

Wirtualna rzeczywistość bywa coraz częściej wykorzystywana przez uniwersytety i ośrodki szkoleniowe do włączania studentów i stażystów w „rzeczywisty” kontekst górnictwa. Jedną z głównych zalet tej technologii jest możliwość prowadzenia symulacji edukacyjnych mających na celu ułatwienie budowania praktycznej wiedzy w dziedzinach takich jak reagowanie na wypadki.

5.   Inteligentna kopalnia

—	Cyfryzacja jest katalizatorem, dzięki któremu operacje górnicze stają się inteligentniejsze poprzez maksymalne wykorzystanie cyfrowych narzędzi i procesów sprawiających, że operacje są przyrządowe, wzajemnie powiązane i inteligentne.

—	Kopalnie, za sprawą transformacji cyfrowej, będą projektowane w inny sposób, gdyż będą od samego początku dostosowywane do automatyzacji przy użyciu metod specjalnie dostosowanych i skalowanych do złoża, a zmienność w realizacji będzie ograniczona za sprawą automatyzacji.

—

Transformacja cyfrowa pomoże wyeliminować wypadki śmiertelne i urazy w otoczeniu górniczym. Może w rezultacie prowadzić do ważnej zmiany w kapitałochłonności i kosztach operacyjnych, zapewniać dostęp do rezerw ze złóż mineralnych, których wcześniej nie można było eksploatować, i generować mniejszy ślad środowiskowy dzięki selekcyjnemu wydobyciu.

5.1.   Prognozowanie w inteligentnym wydobyciu

5.1.1.

Prognozowanie oznacza m.in. prognozę parametrów środowiskowych, w jakich pracują górnicy, ze szczególnym naciskiem na zagrożenia. Skuteczne systemy prognostyczne stosowane już w górnictwie obejmują konserwację prognostyczną, polegającą na przedkładaniu działań zapobiegawczych nad naprawy, poprzez gromadzenie danych dotyczących wykorzystania maszyn i parametrów przetwarzania.

5.1.2.

Prognozowanie może odegrać istotną rolę w zapewnieniu bezpieczeństwa eksploatacji górniczej. Pozyskiwanie i integracja danych z monitorowanych obszarów i urządzeń może dostarczać dokładnego obrazu środowiska pracy, podlegającego kontroli przy użyciu narzędzi do analizy procesów. Dzięki temu znacznie poprawiłyby się warunki pracy, zwłaszcza w kopalniach podziemnych. EKES uważa, że cyfryzacja może skutecznie przyczynić się do poprawy bezpieczeństwa pracy w kopalniach oraz że inteligentna kopalnia powinna dysponować systemami prognozowania.

5.2.   Internet rzeczy

5.2.1.

Opracowanie norm i modułów platformy przemysłowego internetu rzeczy (IIoT) dla przemysłu wydobywczego może przyczynić się do poprawy połączenia systemów informatycznych i fizycznych w kopalniach w UE w celu usprawnienia procesów decyzyjnych.

5.2.2.

Platforma IIoT powinna uwzględniać aspekty związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem, efektywnością środowiskową, wydajnym wykorzystaniem zasobów oraz koordynacją działań w czasie rzeczywistym. Projekt i promowanie platformy IIoT UE dla sektora górniczego powinny być traktowane priorytetowo.

5.2.3.

W celu uniknięcia zagrożeń związanych z cyberbezpieczeństwem EKES proponuje, aby moduły platformy IIoT zostały zaprojektowane z myślą o lokalnych sieciach intranetowych rzeczy, połączonych z internetem za pomocą fizycznego transferu danych lub za pośrednictwem bezpiecznej zapory sieciowej.

5.3.   Technologia blockchain. Przejrzystość łańcucha dostaw

5.3.1.

Blockchain jest innowacyjnym rozwiązaniem, które zapobiega manipulacjom danymi. Zastosowanie blockchain w łańcuchu dostaw surowców mineralnych może poprawić jego przejrzystość i identyfikowalność, a także obniżyć koszty administracyjne. EKES zwraca uwagę, że technologia blockchain ułatwia zapewnienie zgodności z rozporządzeniem UE w sprawie odpowiedzialnego zaopatrzenia w surowce mineralne (rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/821 z dnia 17 maja 2017 r. (13)).

5.3.2.

Inne jej zastosowania obejmują gromadzenie i rozpowszechnianie danych dotyczących środowiska. Zwiększając zaufanie do danych, technologia blockchain może ulepszyć komunikację społeczną i zaangażowanie w otoczeniu społeczności górniczych.

5.4.   Sieci 5G i przetwarzanie w chmurze

5.4.1.

Przechowywanie w chmurze surowych danych szybko staje się niepraktyczne (i jest właściwie niepotrzebne), gdyż wolumen danych rośnie co najmniej do terabajtów. Obecnie prędkość transferu danych ogranicza ich użyteczność. Zastosowanie sieci 5G pozwoli jednak na zmianę tego stanu rzeczy, umożliwiając szybkie przesyłanie, przetwarzanie i wydajne pod względem kosztów przechowywanie oraz pobieranie dużych zbiorów danych.

5.4.2.

Przechowywanie danych w chmurze wiąże się z poważnym ryzykiem: jeżeli przedsiębiorstwo górnicze korzysta z komercyjnej usługi przechowywania danych w chmurze, poziom bezpieczeństwa, jaki może osiągnąć, jest całkowicie zależny od zaufania, jakim obdarza usługodawcę. Wielu dostawców usług korzysta z serwerów w chmurze znajdujących się poza UE, a to może zagrażać bezpieczeństwu systemów. EKES uważa, że wprowadzeniu systemu 5G w UE powinny towarzyszyć działania zachęcające do zwiększenia oferty dostawców usług w chmurze z siedzibą w UE.

5.5.   Cyberbezpieczeństwo

5.5.1.

EKES opowiada się za ścisłym egzekwowaniem zasad, które uniemożliwią usuwanie danych wrażliwych z zakresu bezpieczeństwa. Można znacznie zwiększyć poziom cyberbezpieczeństwa, nie podłączając systemów kopalni do internetu. W inteligentnych kopalniach można też wykorzystywać wszystkie inteligentne technologie, w tym intranet rzeczy, tylko bez umożliwiania dostępu z zewnątrz. Wszystko, co wymaga podłączenia do siedziby głównej lub do świata zewnętrznego, powinno być przekazywane w bezpieczny sposób z sieci kopalni na odrębny serwer podłączony do świata zewnętrznego.

5.6.   Sztuczna inteligencja

5.6.1.

Sztuczna inteligencja obejmuje szereg różnych technologii, w tym tzw. systemy głębokiego uczenia maszynowego. Dotychczas znalazła niszowe zastosowania w takich obszarach jak przetwarzanie obrazów (np. do celów poszukiwania surowców mineralnych) i systemy sieci neuronowych do celów identyfikacji i klasyfikacji surowców mineralnych. Inne praktyczne zastosowania dla sektora górniczego obejmują analitykę i algorytmy uczenia maszynowego, wykorzystywane w symulacjach procesów i systemach predykcyjnych.

5.7.   Zintegrowana automatyzacja

5.7.1.

Technologia pojazdów autonomicznych jest szybko rozwijana przez podmioty niezwiązane z branżą górniczą (takie jak Tesla czy Google). Ponieważ jednak kopalnie są środowiskami kontrolowanymi, można ją w nich szybko wdrożyć w miarę wprowadzania nowych rozwiązań. Inne formy automatyzacji również można szybko wprowadzić, zazwyczaj jednak przyjmują one formę zdalnych operacji kontrolowanych przez człowieka (i wspomaganych komputerowo), nie zaś w pełni autonomicznych operacji. Ze względu na kwestie odpowiedzialności (oraz przyszłe regulacje) istnieją wątpliwości, czy rozwój pełnej automatyzacji wszystkich procesów wydobywczych będzie ekonomicznie opłacalny w perspektywie krótko- i średnioterminowej.

6.   Budowanie zrównoważonych i odpowiedzialnych partnerstw strategicznych z państwami trzecimi

—	Z oceny krytyczności UE wynika, że zasadnicze znaczenie ma większa dywersyfikacja przywozu surowców krytycznych z państw trzecich.

—	Istnieje potrzeba wzmocnienia strategicznych gospodarczych działań dyplomatycznych na szczeblu UE, aby zróżnicować dostęp do zasobów w oparciu o zrównoważone zaopatrzenie w surowce.

6.1.   Badania naukowe i innowacje

6.1.1.

Programy ramowe UE w zakresie badań i innowacji już teraz wspierają międzynarodową współpracę z państwami trzecimi w ramach wniosków dotyczących badań nad surowcami mineralnymi. Kluczowe znaczenie dla budowania relacji, które sprzyjałyby dyplomacji gospodarczej UE, miałoby jednak bardziej normatywne podejście do dalszej współpracy w zakresie transformacji cyfrowej w górnictwie z krajami bogatymi w zasoby i zaawansowanymi technologicznie (takimi jak Australia, Kanada, Japonia, Republika Południowej Afryki i Stany Zjednoczone). EKES zaleca przyjęcie takiego normatywnego podejścia w kolejnych ramach programu „Horyzont”.

6.1.2.

Należy również wykorzystać edukację jako instrument wspierający dyplomację gospodarczą UE w kwestiach związanych z surowcami. Skutecznym instrumentem dyplomacji gospodarczej UE mogłyby być uznane międzynarodowo programy edukacyjne, realizowane w Europie, oferujące przełomowe i innowacyjne treści edukacyjne skoncentrowane na tematach związanych z cyfryzacją kopalń.

7.   Nowe granice

7.1.   Odzyskiwanie metali i surowców mineralnych z zasobów morskich

7.1.1.

Wiele badań dotyczy rozwiązań technologicznych w zakresie wydobycia i przetwarzania surowców mineralnych i metali z zasobów morskich, w tym z solanek morskich lub z dna morskiego. EKES uważa, że wydobycie surowców mineralnych i metali z morza powinno podlegać ścisłej ocenie pod kątem oddziaływania na środowisko.

7.2.   Wykorzystanie zasobów kosmicznych

7.2.1.

Europejska Agencja Kosmiczna planuje rozpocząć do 2025 r. wydobycie zasobów, które mogą pomóc w przedłużeniu pobytów na Księżycu i prowadzeniu badań. Potencjalne zasoby Księżyca obejmują materiały nadające się do przetworzenia, takie jak substancje lotne i minerały (do celów budowlanych, ochrony przed promieniowaniem i mikrometeoroidami), a także struktury geologiczne, takie jak jaskinie lawowe, które łącznie mogą umożliwić zasiedlenie Księżyca.

7.2.2.

Górnictwo kosmiczne rodzi pytania prawne, na które obecnie nie ma jasnej odpowiedzi, ponieważ ograniczona liczba przepisów prawa międzynarodowego mających zastosowanie do działalności w przestrzeni kosmicznej nie nadąża za postępem w dziedzinie technologii napędzających przemysł kosmiczny. EKES uważa, że UE powinna wypełnić tę lukę i przejąć inicjatywę w celu określenia stabilnych i uznanych na szczeblu międzynarodowym ram prawnych zapewniających sprawiedliwe, bezpieczne, odpowiedzialne i zrównoważone wykorzystywanie przestrzeni kosmicznej.

8.   Po kryzysie związanym z COVID-19

8.1.

Globalna pandemia COVID-19 unaocznia znaczenie transformacji cyfrowej. Obecnie, w czasie rosnącego braku stabilności i rosnącej nieprzewidywalności, górnictwo na świecie musiało zmagać się z zagrożeniem całkowitym zamknięciem lub ograniczeniem siły roboczej, przy czym prawdopodobieństwo takich sytuacji wciąż wzrasta wraz z rozprzestrzenianiem się koronawirusa.

8.2.

EKES uważa, że biorąc pod uwagę wyzwania wynikające z cyfryzacji i zagrożeń dla przemysłu surowców mineralnych spowodowanych pandemią COVID-19, Komisja Europejska powinna wspierać wszechstronny dialog między partnerami społecznymi poprzez istniejący mechanizm sektorowego dialogu społecznego (przemysł wydobywczy).

8.3.

Głównym pytaniem, jakie się pojawi, będzie to, w jaki sposób przedsiębiorstwa górnicze stosują cyfrowe technologie i jak do nich podchodzą, co z kolei łączy się z pytaniem o to, ile przedsiębiorstw mierzy się z pandemią. Cała siła robocza musi pracować wirtualnie i poradzić sobie z nowymi technologiami, a nakazy ograniczenia kontaktów osobistych oznaczają, że zdalne monitorowanie operacji nigdy nie było bardziej potrzebne.

8.4.

Unia Europejska i państwa członkowskie muszą aktywnie wspierać cyfrową transformację sektora górniczego UE. Jest to kluczowy krok w kierunku zwiększenia odporności przemysłu UE i łańcucha wartości surowców. Kopalnie wykorzystujące technologie cyfrowe, w tym zintegrowaną automatyzację, sieć kognitywną i analizę w czasie rzeczywistym, są bardziej wydajne, czystsze i bezpieczniejsze. W inteligentnych kopalniach łatwiej jest uzyskać mniejszy ślad środowiskowy i bezpieczniejsze środowisko, co ma kluczowe znaczenie w uzyskaniu przyzwolenia społecznego na prowadzenie działalności w Europie.

---

(1)  W ocenie tej nie uwzględniono minerałów rolniczych (np. węglanu potasu) i energetycznych (np. uranu i węgla).

(2)  Dodatkowe informacje: Eunomia, 2015. Study on the Competitiveness of the EU Primary and Secondary Mineral Raw Materials Sectors (analiza dostępna pod adresem http://www.euromines.org/files/news/ec-report-study-competitiveness-eu-primary-and-secondary-mineral-raw-materials-sectors/study-competitiveness-eu-primary-and-secondary-mrms-april2015.pdf) oraz analiza 2018 EU Raw Materials Scoreboard, opublikowana przez Komisję Europejską (dostępna pod adresem https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/117c8d9b-e3d3-11e8-b690-01aa75ed71a1).

(3)  COM(2017) 490 final.

(4)  COM(2020) 474.

(5)  Surowce pierwotne obejmują materiały (minerały/metale), które są wydobywane z ziemi i przetwarzane. Surowce wtórne to materiały, które pozyskuje się w wyniku recyklingu.

(6)  Niemniej jednak przemysł wydobywczy cieszy się poparciem społeczności górniczych i regionów górniczych w całej Europie.

(7)  Więcej informacji na temat wartości dodanej oraz miejsc pracy w kontekście surowców można znaleźć w dokumencie 2018 EU Raw Materials Scoreboard (dostępny TUTAJ).

(8)  McKinsey Global Institute, 2018 r. Skill Shift, Automation and the Future of the Workforce. Discussion Paper. McKinsey Global Institute, McKinsey & Company. https://www.mckinsey.com/featured-insights/future-of-work/skill-shift-automation-and-the-future-of-the-workforce (dostęp 3 czerwca 2019 r.).

(9)  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego i Rady „Inicjatywa na rzecz surowców: zaspokajanie naszych kluczowych potrzeb w celu stymulowania wzrostu i tworzenia miejsc pracy w Europie” (SEC(2008) 2741 / COM/2008/0699 final).

(10)  Dyrektywa 2006/118/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. w sprawie ochrony wód podziemnych przed zanieczyszczeniem i pogorszeniem ich stanu (Dz.U. L 372 z 27.12.2006, s. 19).

(11)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/31/WE z dnia 23 kwietnia 2009 r. w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla oraz zmieniająca dyrektywę Rady 85/337/EWG, Euratom, dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/60/WE, 2001/80/WE, 2004/35/WE, 2006/12/WE, 2008/1/WE i rozporządzenie (WE) nr 1013/2006 (Dz.U. L 140 z 5.6.2009, s. 114).

(12)  Zob. https://rmis.jrc.ec.europa.eu/.

(13)  Dz.U. L 130 z 19.5.2017, s. 1.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku zorganizowanego zaangażowania młodzieży na rzecz klimatu i zrównoważonego rozwoju w procesie decyzyjnym UE”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/07)

Sprawozdawca:

Cillian LOHAN (IE-III)

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Artykuł 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	8.7.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	216/0/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Międzypokoleniowy aspekt polityki w zakresie klimatu i zrównoważonego rozwoju oraz mechanizmów wdrażania musi znaleźć odzwierciedlenie w silnym, znaczącym zaangażowaniu młodzieży na wszystkich etapach procesów decyzyjnych Unii Europejskiej – od opracowania wniosków ustawodawczych i inicjatyw po wdrożenie, monitorowanie i działania następcze.

1.2.

Realizacja celów zrównoważonego rozwoju za pomocą Europejskiego Zielonego Ładu wymaga nowego podejścia w kierunku bardziej inkluzywnego modelu zarządzania z udziałem wielu zainteresowanych stron, który miałby na celu postawienie młodych ludzi w centrum procesu zaangażowania i wykraczał daleko poza zwykłe konsultacje i spotkania ad hoc.

1.3.

EKES proponuje zorganizowanie Młodzieżowych Okrągłych Stołów ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju, z sobą w roli gospodarza oraz we współpracy z Komisją Europejską i Parlamentem Europejskim.

1.4.

Proponowane jest również włączenie młodzieżowego delegata do oficjalnej delegacji UE na posiedzenia UNFCCC COP. Ponadto EKES proponuje włączenie młodzieżowego delegata jako dodatkowego członka delegacji EKES-u, która ma status obserwatora podczas takich wydarzeń.

1.5.

EKES będzie się starał wzmacniać głosy młodych ludzi i organizacji młodzieżowych, włączając ich w proces formułowania opinii dotyczących klimatu i zrównoważonego rozwoju, poprzez aktywne poszukiwanie wkładu ze strony przedstawicieli młodzieży i stałe zapraszanie ich jako prelegentów na wydarzenia organizowane przez EKES, a także poprzez wnioskowanie o umożliwienie młodzieży zabrania głosu w ramach innych instytucji UE, na przykład w Parlamencie Europejskim.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Przyjęcie Agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 oraz 17 celów zrównoważonego rozwoju (1) stanowi punkt zwrotny, jeśli chodzi o sposób, w jaki społeczność międzynarodowa zadecydowała o rozwiązaniu globalnych problemów poprzez zintegrowane łączenie wymiarów ekonomicznego, środowiskowego i społecznego. Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030, jako projekt nastawiony na włączenie każdej grupy i dążenie do sprawiedliwości międzypokoleniowej, stanowi koncepcję o kluczowej wartości dla zrównoważonego rozwoju. Młode pokolenie nie powinno być pozostawione bez wsparcia wobec wyzwań związanych z konsekwencjami niezrównoważonej polityki, do której kształtowania się nie przyczyniło.

2.2.

Świat stoi dziś w obliczu nadzwyczajnego zagrożenia związanego z klimatem. Reakcja rządów na kryzys klimatyczny była jak dotąd niewystarczająca, a świat jest daleki od osiągnięcia celu porozumienia paryskiego i celów zrównoważonego rozwoju. Społeczeństwo obywatelskie usilnie apeluje o bardziej zdecydowane i pilniejsze działania w dziedzinie klimatu. Najbardziej dramatycznym przejawem tych wezwań są strajki klimatyczne organizowane przez młodzież.

2.3.

Pierwsza połowa roku 2020 była całkowicie skupiona wokół globalnej pandemii wywołanej przez COVID-19. Bezprecedensowa reakcja na ten wirus będzie miała trwały wpływ na krótko- i średnioterminowe prognozy gospodarcze. Konstrukcja osłonowych pakietów finansowych nie może być ignorowana. Wchodząc na rynek pracy, dzisiejsza młodzież będzie nadal doświadczać finansowych skutków COVID-19. Ponadto młodzi ludzie będą nadal odczuwać wpływ COVID-19 na swoje zdrowie psychiczne, edukację i ogólnie na uczestnictwo w życiu społecznym. Podejście do zrównoważonego rozwoju, polegające na zrównoważeniu potrzeb finansowych, społecznych i środowiskowych, jest jeszcze bardziej istotne w tym kontekście.

2.4.

Zapowiedziane wsparcie finansowe na rzecz naprawy gospodarczej będzie stanowić obciążenie dla przyszłych pokoleń. Wykorzystywanie zasobów i możliwości na rzecz poszczególnych pokoleń powinno być uczciwe. Wsparcie po ustaniu epidemii COVID udzielane różnym sektorom powinno uwzględniać wymagania młodych ludzi w zakresie klimatu i ich prawa do zdrowszej i bardziej zrównoważonej przyszłości.

2.5.

Plan odbudowy dla Europy (2), ogłoszony przez przewodniczącą Komisji Ursulę von der Leyen, wynika z konieczności dopilnowania, aby odbudowa opierała się na zasadach Zielonego Ładu UE, oraz z potrzeby osiągnięcia celów w dziedzinie zarówno klimatu, jak i zrównoważonego rozwoju. Program odbudowy może rzeczywiście stać się pakietem pobudzającym transformację.

2.6.

David Boyd, specjalny sprawozdawca ONZ ds. praw człowieka i środowiska naturalnego, wystosował w połowie kwietnia apel, stwierdzając, że kraje nie mogą wykorzystywać pandemii COVID-19 jako wymówki do osłabienia działań na rzecz ochrony środowiska i jej egzekwowania, po tym jak kilka rządów ogłosiło plany obniżenia standardów ochrony środowiska lub ograniczenia innych powiązanych środków takich jak monitorowanie i egzekwowanie wymogów środowiskowych (3).

2.7.

W świetle globalnego kryzysu ekologicznego, który poprzedził COVID-19, działania te są nieracjonalne i nieodpowiedzialne oraz zagrażają prawom osób słabszych i marginalizowanych. Takie decyzje polityczne prawdopodobnie przyspieszą pogorszenie stanu środowiska i będą miały negatywny wpływ na szereg praw człowieka, w tym na prawo do życia, zdrowia, wody, kultury i żywności, jak również na prawo do życia w zdrowym środowisku. Kryzys COVID-19 uwydatnił znaczenie bezpiecznego, czystego i zrównoważonego środowiska naturalnego.

2.8.

Ponieważ cele zrównoważonego rozwoju mają obecnie być realizowane za pośrednictwem Europejskiego Zielonego Ładu, zasadniczo należałoby rozpocząć debatę na temat zmiany paradygmatu w kierunku bardziej inkluzywnego modelu zarządzania z udziałem wielu zainteresowanych stron na rzecz zrównoważonego rozwoju. Młodzi ludzie powinni być częścią tego nowego modelu zarządzania i mieć możliwość angażowania się w proces decyzyjny na szczeblu UE w sposób ustrukturyzowany i formalny, wychodzący poza zwykłe konsultacje i spotkania ad hoc.

2.9.

Organizacje młodzieżowe odgrywają w tym kontekście ważną rolę, ponieważ poprzez swoje szerokie sieci reprezentują interesy milionów młodych ludzi w Europie i na świecie. Są one kluczowymi podmiotami dbającymi o to, by młodzi ludzie nie tylko byli obecni w instytucjach, ale także mieli możliwość wniesienia znaczącego wkładu w proces decyzyjny.

2.10.

Organizacje młodzieżowe mogą odgrywać wiele różnych ról. Praca z młodzieżą i uczenie się pozaformalne mają pozytywny wpływ na zrównoważony rozwój, ponieważ ich celem jest budowanie silnej pozycji młodych ludzi, którzy aktywnie przyczyniają się do rozwoju naszego społeczeństwa. Organizacje młodzieżowe mogą również przyczynić się do wzmocnienia głosu młodzieży w celu wspólnego dążenia do zrównoważonego rozwoju na szczeblu lokalnym, krajowym, regionalnym i globalnym oraz pociągnięcia rządów i instytucji do odpowiedzialności w zakresie podjętych zobowiązań.

2.11.

Wysokiej jakości mechanizmy uczestnictwa i reprezentacji młodzieży stwarzają szansę na partnerstwo między decydentami politycznymi, młodymi ludźmi i organizacjami młodzieżowymi w kształtowaniu decyzji, które mają wpływ na życie młodych ludzi. Ważne jest, aby skorzystać z tej okazji i zapewnić stabilność i odporność naszych demokracji, dla których warunkiem podstawowym jest uczestnictwo wszystkich grup społecznych w procesach decyzyjnych.

2.12.

Wszystkie aspekty polityki muszą uwzględniać wpływ na młodzież i jej perspektywy, w tym na przyszłe pokolenia. Od inwestycji związanych ze zmianami klimatycznymi po strategie „od pola do stołu” – rola młodzieży jest szczególnie ważna, gdy rozważane są aspekty społeczne i zachowująca aktualność polityka.

2.13.

W ramach opinii przeanalizowane zostaną możliwości formalnego włączenia młodzieży do działań na szczeblu instytucjonalnym. Pozwoli to położyć fundamenty pod nowe, ustrukturyzowane podejście do zaangażowania młodzieży na szczeblu UE. Ponadto w opinii zaproponowane zostaną również konkretne zalecenia dla EKES-u, jak lepiej włączyć młodych ludzi w jego procesy robocze, by ich głos był lepiej słyszalny i by tym samym komunikat EKES-u stał się bardziej sprawiedliwy w kontekście międzypokoleniowym.

3.   Związek między zmianą klimatu a potrzebą zaangażowania młodzieży

3.1.

Młodzi ludzie mają prawo do wypowiedzenia się w sprawach, które ich dotyczą. Prawo do uczestnictwa opiera się na Agendzie ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030, w której młodzież uznaje się za „krytycznych inicjatorów zmian”, określonych w celach zrównoważonego rozwoju.

3.2.

Żadna inna kwestia nie zmobilizowała w ostatnich latach większej liczby młodych ludzi na całym świecie niż zmiany klimatu. Młodzi ludzie w wieku od 15 do 24 lat stanowią 16 % ludności świata, a do 2030 r. ich populacja sięgnie 1,3 mld osób. Decyzje w sprawie zmian klimatu i innych kwestii środowiskowych podejmowane dziś przez przywódców politycznych będą miały wpływ na przyszłe pokolenia. Zasada ta znana jest jako sprawiedliwość międzypokoleniowa.

3.3.

Młodzi ludzie mają energię, kreatywność i motywację, aby rzucić wyzwanie obecnym niezrównoważonym modelom. Zmiany społeczne prowadzone przez młodych ludzi wykraczają poza granice pokoleniowe, kulturowe i geograficzne. Słabiej związani strukturami ideologicznymi i instytucjonalnymi, młodzi ludzie wykazali się umiejętnością nieszablonowego myślenia i opracowywania innowacyjnych rozwiązań dla całego społeczeństwa.

3.4.

Ponieważ zmiany klimatu zakłócają zaspokajanie podstawowych potrzeb życiowych – schronienia, pożywienia i wody – są one uważane za największe globalne zagrożenie dla zdrowia ludzkiego w XXI wieku. Dzieci i młodzież należą do grup najbardziej narażonych na skutki zmian klimatu, przy czym Światowa Organizacja Zdrowia szacuje, że dzieci będą cierpieć na ponad 80 % chorób, urazów i zgonów z ich przyczyny. Dzieci są również bardziej podatne na pośrednie skutki zmian klimatu takie jak niedobory żywności, konflikty międzygrupowe, trudności gospodarcze i migracje. Pandemia COVID-19 uwypukliła wrażliwość dzieci, ponieważ ich narażenie jako grupy zależnej zostało wyraźnie nakreślone.

3.5.

Co więcej, psychospołeczne skutki zmian klimatu wynikają nie tylko z bezpośredniego doświadczania ich wpływu, ale także z różnych doświadczeń i wiedzy na temat zagrożenia, jakie stanowią one dla przyszłości. Istnieją wyraźne dowody na występowanie powszechnych reakcji emocjonalnych na zmiany klimatu, nawet w krajach o wysokich dochodach, które jeszcze nie odczuwają ich bezpośrednich skutków. Badania wykazały, że wielu młodych ludzi doświadcza strachu, smutku, złości i poczucia bezsilności.

3.6.

Co więcej, kryzys klimatyczny powoduje rozpad naszych struktur wsparcia gospodarczego i społecznego. Młodzi ludzie muszą zmagać się z poważnymi problemami gospodarczymi, społecznymi, kulturowymi, politycznymi i środowiskowymi odziedziczonymi po poprzednich pokoleniach. Kryzysy gospodarcze i wynikająca z nich polityka oszczędnościowa w nieproporcjonalnie dużym stopniu dotykają młodych ludzi. Młodzi ludzie znajdujący się w najbardziej niekorzystnej sytuacji doświadczają niepewności i przedłużającego się ubóstwa. Ze względu na swoje pochodzenie społeczno-ekonomiczne, orientację seksualną, tożsamość płciową i ekspresję płciową, pochodzenie etniczne lub rasę, status migracyjny, niepełnosprawność i/lub inny status napotykają oni dodatkowe przeszkody, takie jak trudne warunki życia i bariery w zakresie możliwości zatrudnienia.

4.   Czerpanie wiedzy z istniejących struktur i procesów

4.1.

W ciągu ostatnich osiemnastu miesięcy byliśmy świadkami tego, jak dzieci i młodzież z całego świata strajkują i wykorzystują swoje głosy, by domagać się zmian. Niektórzy inspirują się znanymi działaczami na poziomie globalnym lub krajowym; inni inspirują siebie nawzajem; jeszcze inni nie mogą dłużej tolerować ciągłego wspierania społeczeństwa „wzrostu za wszelką cenę” lub wykorzystywania publicznych pieniędzy do wspierania niezrównoważonych praktyk, na przykład finansowania sektorów paliw kopalnych i innych szkodliwych dotacji. Od czasu, gdy ruch FridaysForFuture został zainicjowany w sierpniu 2018 roku, 13 milionów osób w 228 krajach przyłączyło się do strajków klimatycznych (4).

Zaangażowanie młodzieży na szczeblu krajowym

4.2.

Niektóre kraje UE stworzyły po tym wydarzeniu mechanizmy pozwalające na włączenie głosu młodzieży w proces kształtowania polityki w zakresie klimatu. Młodzieżowa Rada Klimatyczna w Danii jest niezależnym młodzieżowym organem doradczym przy ministrze ds. klimatu. Gromadzi ona przyczynki od młodych ludzi z całego kraju i formułuje konkretne propozycje polityczne dla ministra. Propozycje te są następnie włączane do procesów politycznych, co daje młodym ludziom kanał dostępu do bezpośredniego wpływania na rozwój polityki klimatycznej. Ponadto w niektórych miastach w Danii funkcjonują również młodzieżowe rady klimatyczne na szczeblu lokalnym (5).

4.3.

Wielu młodych przedsiębiorców od samego początku uwzględnia ekologiczne i społeczne aspekty swojej działalności. Praktyki biznesowe mające na celu zmniejszenie oddziaływania na środowisko powinny być wspierane na szczeblu krajowym, na przykład poprzez ulgi podatkowe, i promowane jako pozytywne tendencje mobilizujące młodych przedsiębiorców do tworzenia zrównoważonych modeli biznesowych.

4.4.

Inicjatywy takie jak węgierski zielony parlament uczniowski, który przedstawia organom administracji miejskiej propozycje w sprawach ochrony środowiska, są ważne, ponieważ nie tylko edukują, ale również dają szkołom możliwość wzmocnienia więzi z mieszkańcami miasta oraz między szkołami a rodzicami.

Zaangażowanie młodzieży na szczeblu europejskim

4.5.

Dialog z młodzieżą na szczeblu UE jest procesem partycypacyjnym UE, dzięki któremu młodzi ludzie mogą nawiązać kontakt z decydentami w określonej sprawie poprzez przedstawianie im swoich pomysłów i propozycji w zakresie różnych zagadnień związanych z polityką UE. Wspomaga on realizację strategii UE na rzecz młodzieży na lata 2019–2027 i jest zorganizowany na zasadzie 18-miesięcznego cyklu roboczego.

4.6.

Rada Doradcza Rady Europy ds. Młodzieży jest partnerem pozarządowym w strukturze wspólnego zarządzania, który ustanawia standardy i priorytety pracy sektora młodzieży Rady Europy oraz przedstawia zalecenia dotyczące przyszłych priorytetów, programów i budżetów. Składa się ona z 30 przedstawicieli młodzieżowych organizacji pozarządowych i sieci w Europie, a jej głównym zadaniem jest doradzanie Komitetowi Ministrów we wszystkich kwestiach związanych z młodzieżą. Promuje ona system współzarządzania w procesach decyzyjnych na wszystkich szczeblach jako dobrą praktykę w zakresie uczestnictwa młodzieży, demokracji i integracji.

Zaangażowanie młodzieży na szczeblu ONZ

4.7.

Na poziomie ONZ Główna Grupa ds. Dzieci i Młodzieży (Major Group for Children and Youth – UN MGCY) jest oficjalnym, formalnym i samorządnym mechanizmem kierowanym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ umożliwiającym młodym ludziom znaczące zaangażowanie się w działalność ONZ. UN MGCY posiada struktury robocze i koordynacyjne odpowiedzialne za różne aspekty jej pracy, jak również kilka formalnych stanowisk upoważnionych przez wyższe organy.

4.8.

W zakresie klimatu – YOUNGO jest oficjalnym organem młodzieżowym Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (UNFCCC). YOUNGO składa się z organizacji i osób, które identyfikują się jako młode. Nie jest to organizacja, lecz raczej ujednolicony, otwarty, formalny mechanizm zaangażowania grup i/lub osób, które mogą wnieść wkład w procesy UNFCCC w sposób częsty, sformalizowany, demokratyczny i inkluzywny.

4.9.

Potrzeba większego zaangażowania młodych ludzi została uznana 21 września na Młodzieżowym Szczycie Klimatycznym w Nowym Jorku. Zobowiązanie klimatyczne Kwon-Gesh, które wzywa młodych ludzi do pociągnięcia ich rządów i przywódców do odpowiedzialności, zostało poparte przez ponad 50 krajów od daty zwołania szczytu.

4.10.

Strategia ONZ na rzecz młodzieży do 2030 roku ma na celu zaspokojenie potrzeb, zbudowanie podmiotowości i propagowanie praw młodych ludzi, a także zapewnienie ich zaangażowania i udziału w realizacji, przeglądzie i działaniach następczych w stosunku do Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju do 2030 roku oraz innych odpowiednich programów i ram światowych.

Czerpanie wiedzy z innych platform

4.11.

Ustanowiona przez Komisję w 2017 r. wielostronna platforma na rzecz realizacji celów zrównoważonego rozwoju, w której EKES aktywnie uczestniczył, odegrała ważną rolę, ale też wiele można w niej ulepszyć pod względem zasobów na jej funkcjonowanie, częstotliwości posiedzeń, odpowiedzialności za ustalanie porządku obrad, możliwości poszerzenia debaty i zaangażowania członków oraz możliwości przeprowadzania bardziej regularnych, przejrzystych i dostępnych konsultacji społecznych.

4.12.

Europejska platforma zainteresowanych stron gospodarki o obiegu zamkniętym (ECESP), prowadzona wspólnie przez służby EKES-u i Komisji Europejskiej, zapewnia przestrzeń dla szerokiej grupy zainteresowanych stron do wymiany dobrych praktyk i pomysłów oraz tworzenia wartościowych sieci. Przekazanie odpowiedzialności za platformę zainteresowanym stronom stanowi główną różnicę w porównaniu z wielostronną platformą na rzecz realizacji celów zrównoważonego rozwoju i jest to dobra praktyka do naśladowania przy tworzeniu innych ustrukturyzowanych mechanizmów uczestnictwa.

5.   Wizja znaczącego zaangażowania młodzieży

Zasady

5.1.

Oczywiste jest, że organizacje młodzieżowe nie chcą tworzyć nowych mechanizmów zaangażowania odnośnie do procesów, których przede wszystkim nie uznają za istotne. Kryzys klimatyczny ma głębsze korzenie i proponowanie rozwiązań oznacza stawianie fundamentalnych pytań o to, w jakim społeczeństwie chcemy żyć w przyszłości i jaką wizję gospodarki chcemy stworzyć, aby utrzymać nasze neutralne klimatycznie społeczeństwo. „Jeśli celem jest zmiana systemu, a nie klimatu, może być konieczne zrobienie czegoś więcej niż tylko edukowanie młodych ludzi w kwestii zmian klimatu i zachęcanie ich do aktywizmu. Może nadszedł już czas, aby zamiast tego poważnie potraktować większą część aspektów, form, przestrzeni i wyrazów protestów młodzieży” (6). Dlatego też kwestie horyzontalne, które są ściśle związane ze skuteczną polityką klimatyczną, takie jak sprawy pieniężne, powinny również zostać otwarte na zaangażowanie młodzieży.

5.2.

Aby zaangażowanie było znaczące, młodzi ludzie powinni zostać włączeni w ramach całego procesu instytucjonalnego: w fazach przygotowawczych, realizacji, działań następczych oraz ocenie inicjatyw i procesów politycznych. Wiele kanałów konsultacyjnych ma już sztywno ustalone ramy, co prowadzi do nierówności sił. Ważne jest, aby młodzi ludzie mieli poczucie współodpowiedzialności za swoje zaangażowanie i aby byli w stanie współtworzyć program wraz z instytucjonalnymi interesariuszami.

5.3.

Jako punkt wyjścia korzystne byłoby określenie przeszkód dla uczestnictwa młodzieży, które mogą mieć charakter prawny lub administracyjny lub wynikać z braku świadomości bądź braku dostępu do informacji dotyczących uczestnictwa młodzieży i mechanizmów reprezentacji. Należy również zająć się przeszkodami społecznymi, gospodarczymi i kulturowymi, które utrudniają uczestnictwo młodych ludzi. Nie powinno się bagatelizować roli nieformalnych społecznych i kulturowych rozmów i wymiany informacji, prowadzonych na przykład w grupach rówieśniczych lub w rodzinach. Powinno nie budzić wątpliwości, że prawo do uczestnictwa ma każdy.

5.4.

Oczywiste jest, że potrzebne są środki, aby wesprzeć budowanie niezbędnej wiedzy i umiejętności oraz zapewnić równe szanse znaczącego uczestnictwa, również dla młodych ludzi, którzy biorą udział w mechanizmach uczestnictwa i reprezentacji młodzieży. Rządy i właściwe instytucje powinny zapewnić organizacjom młodzieżowym wystarczające, strukturalne, solidne i trwałe zasoby oraz niezbędne wsparcie polityczne, aby mogły one angażować się w mechanizmy uczestnictwa i reprezentacji młodzieży.

5.5.

Młodzieżowy ruch klimatyczny i jego działacze mają prawo do tego, by ich głosy były słyszane w procesach decyzyjnych, które będą miały wpływ na ich życie. Jest to również wyraźny element międzypokoleniowego aspektu sprawiedliwości klimatycznej.

5.6.

UE musi w dalszym ciągu odgrywać wiodącą rolę w innowacyjnym zaangażowaniu zainteresowanych stron. Jako instytucjonalne centrum społeczeństwa obywatelskiego, EKES jest naturalnym łącznikiem i partnerem w realizacji zorganizowanego zaangażowania.

Konkretna propozycja

5.7.

Przedstawiciele EKES niejednokrotnie komunikowali (7), że na szczeblu europejskim konieczne jest zorganizowane zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego oraz wyraźne upoważnienie społeczeństwa obywatelskiego do uczestniczenia w rozwijaniu, wdrażaniu i monitorowaniu polityk i strategii mających na celu osiągnięcie neutralności klimatycznej. UE ma obecnie możliwość stworzenia mechanizmów zaangażowania za pośrednictwem Europejskiego Paktu na rzecz Klimatu. Integralną częścią tego paktu powinien być mechanizm zaangażowania młodzieży w działania na rzecz klimatu i zrównoważonego rozwoju, wspomagany przez organizacje młodzieżowe.

5.8.

Decydenci UE powinni stworzyć przestrzeń dla regularnego i znaczącego dialogu z młodymi ludźmi na temat propozycji politycznych i strategii w zakresie klimatu i zrównoważonego rozwoju. Młodzieżowe Okrągłe Stoły ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju, będące w gestii pierwszego wiceprzewodniczącego wykonawczego Komisji Europejskiej, powinny odbywać się dwa razy w roku w Brukseli.

5.9.

Ich gospodarzem powinien być EKES we współpracy z Komisją Europejską i Parlamentem Europejskim.

5.10.

Wkład młodych ludzi w prace Okrągłych Stołów powinien być gromadzony i formalnie przesyłany do PE i KE, a obie instytucje powinny udzielać pisemnej odpowiedzi, która określiłaby, które wnioski mogą, a które nie mogą zostać wdrożone i dlaczego. Okrągłe Stoły nie mogą stać się jedynie forum do rozmów, ale powinny raczej demonstrować znaczące zaangażowanie i reakcje ze strony decydentów politycznych.

5.11.

Poza spotkaniami z Komisją Europejską i Parlamentem Europejskim można również zaprosić do rozmów odpowiednie prezydencje. Zapewni to młodym ludziom możliwość nawiązania dialogu z Radą UE. Obrady Okrągłych Stołów mogłyby odbywać się synchronicznie z rotacjami prezydencji, tak aby młodzi ludzie mogli mieć rzeczywisty wpływ na program prezydencji.

5.12.

Aby stworzyć kanał komunikacji z młodymi ludźmi, należy przygotować listę mailingową Dialogu z Młodzieżą ws. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju i zarządzać nią za pośrednictwem mediatorów ds. Młodzieżowych Okrągłych Stołów ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju, korzystając z przykładu organizacji młodzieżowych struktur ONZ. Lista mailingowa byłaby otwarta dla wszystkich młodych interesariuszy klimatycznych i ułatwiałaby dobrą komunikację i wymianę informacji w obrębie grupy oraz między nią a instytucjami.

5.13.

Decydenci UE powinni zapewnić wysokiej jakości zaangażowanie organizacji młodzieżowych w opracowywanie, wdrażanie i monitorowanie różnych mechanizmów usystematyzowanego zaangażowania młodzieży w sprawy klimatu i zrównoważonego rozwoju w procesach decyzyjnych UE. Pomoże to w zbudowaniu zaangażowania, które będzie sprzyjać kreatywności i pomysłom młodych ludzi, a jednocześnie sprawi, że pomysły te zostaną przełożone na politykę.

6.   Praktyczna realizacja wizji przez wszystkie instytucje UE

Instytucje UE

6.1.

Dziesiątki oddanych sprawie młodych delegatów z całego świata uczestniczy w corocznych konferencjach klimatycznych, aby prezentować zalecenia, zachęcać delegatów do działania, śledzić postępy, organizować wydarzenia towarzyszące i uczestniczyć w nich oraz budować sieci. Dołączenie młodzieżowego delegata do delegacji UE ds. klimatu na posiedzenia UNFCCC COP pokazałoby, że instytucje UE poważnie podchodzą do konkretnego angażowania młodych ludzi.

6.2.

Konwencja z Aarhus, której stroną jest Unia Europejska, powinna być w pełni egzekwowana poprzez przyznanie młodym ludziom i organizacjom młodzieżowym możliwości i udzielanie im wsparcia w występowaniu przed Trybunałem Sprawiedliwości UE w celu zabezpieczenia ich prawa do otrzymywania informacji o środowisku od władz publicznych lub prawa do uczestnictwa w podejmowaniu decyzji dotyczących środowiska (8).

6.3.

Młodzi ludzie i organizacje młodzieżowe powinni być zaangażowani w ciągłą reakcję UE na kryzys COVID-19 i działać na rzecz zasadniczych zmian w naszych systemach społecznych, gospodarczych i politycznych, u podstaw których leżą zasady zrównoważonego rozwoju. Ogłoszony w kwietniu 2020 r. pakiet osłonowy o wartości ponad 500 mld EUR musi również gwarantować, że zasady te będą stanowić podstawę jego wdrożenia. Jest to jedna taka okazja na pokolenie, aby zniwelować systemowe nierówności i odejść od niezrównoważonych praktyk.

6.4.

Ważne jest, aby organizacje młodzieżowe mogły czerpać korzyści z działań na rzecz budowania zdolności, które pomogą im poruszać się w otoczeniu regulacyjnym i administracyjnym. Zapewnianie budowania potencjału, wsparcia politycznego i finansowego, a także ułatwianie tworzenia sieci i powiązań wzmocni pozycję młodych ludzi i ułatwi ich zaangażowanie w procesy decyzyjne.

EKES

6.5.

EKES powinien dawać przykład, włączając młodzieżowego delegata UE do swojej delegacji UNFCCC COP, która ma status obserwatora w ramach delegacji UE. Wybrany młodzieżowy delegat UE zostałby włączony do dwustronnych spotkań i wydarzeń towarzyszących EKES-u. Podmioty te mogłyby porozumiewać się w kwestii tego procesu i jego wyników z organizacjami i sieciami młodzieżowymi, w tym z siecią Młodzieżowych Okrągłych Stołów ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju. Korzystałyby one ze wsparcia sekretariatu zapewnianego przez EKES do celów powyższych misji.

6.6.

EKES mógłby zobowiązać się do współpracy z przedstawicielem młodzieży przy wydawaniu każdej opinii EKES-u dotyczącej klimatu i zrównoważonego rozwoju. Osoba ta przedstawiałaby sprawozdawcy swoje uwagi na temat poglądów młodych ludzi i byłaby zapraszana do przedstawienia swoich komentarzy podczas wysłuchania, posiedzenia grupy analitycznej lub posiedzenia sekcji, w zależności od przypadku. Przedstawiciel młodzieży mógłby zostać wybrany przez sprawozdawcę EKES-u w oparciu o zalecenie mediatorów ds. Dialogu z Młodzieżą ws. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju. Rolę tę można by opisać jako nieformalną funkcję w rodzaju kontrsprawozdawcy.

6.7.

EKES uruchomił już mechanizmy umożliwiające przedstawicielom młodzieży regularne zabieranie głosu podczas wydarzeń publicznych dotyczących klimatu i zrównoważonego rozwoju. W następnej kadencji praktyka ta powinna zostać rozszerzona na wszystkie wydarzenia publiczne, które dotyczą kwestii przyszłościowych i które korzystałyby z wkładu młodzieży.

6.8.

Europejski Młodzieżowy Szczyt Klimatyczny organizowany wspólnie przez EKES i Parlament Europejski mógłby stać się dorocznym wydarzeniem dla młodych ludzi. Wydarzenie to może pomóc zwiększyć rzecznictwo młodzieży, przyczynić się do budowania potencjału i upodmiotowienia młodych ludzi oraz tworzyć powiązania między instytucjami UE, co byłoby kluczowe dla znaczącego, ustrukturyzowanego i trwałego zaangażowania młodych ludzi w proces decyzyjny UE.

6.9.

EKES zwraca się również do Parlamentu Europejskiego o ustanowienie formalnego procesu konsultacji z przedstawicielami młodzieży przy opracowywaniu ich stanowisk w sprawie propozycji politycznych dotyczących klimatu i zrównoważonego rozwoju.

6.10.

Z myślą o przyszłości EKES mógłby zadbać o to, aby na jego forum było reprezentowanych wystarczająco dużo organizacji młodzieżowych, a także zapewnić wymianę doświadczeń i wiedzy z młodzieżowymi oddziałami organizacji, do których należą jego członkowie. Wiele organizacjach członków EKES-u ma swoje oddziały młodzieżowe – należy aktywnie zachęcać większą liczbę członków do nawiązywania kontaktów z potencjalnymi przyszłymi członkami z sekcji młodzieżowych ich organizacji. EKES w dalszym ciągu wykorzystuje wzorcowe wydarzenie „Twoja Europa – Twoje Zdanie”, by zapewnić zaangażowanie młodzieży. Mimo że w tym roku odwołano je ze względu na epidemię COVID-19, zostanie zorganizowane w przyszłym roku i będzie się koncentrowało na klimacie i zrównoważonym rozwoju.

7.   Przyjęcie pozytywnej wizji na przyszłość

7.1.

Dla większości Europejczyków najgorsze konsekwencje kryzysu klimatycznego wciąż wydają się odległe o wiele lat. Pandemia COVID-19 daje nam praktyczny przykład tego, co może się zdarzyć, gdy głosy naukowców i ekspertów są ignorowane. Pokazała ona również, że tworzenie polityki opartej na rzetelnej nauce może być skuteczne w radzeniu sobie z kryzysem. Ta lekcja musi znaleźć zastosowanie do kryzysu klimatycznego: wciąż mamy czas, aby zapobiec niektórym z najgorszych konsekwencji i przygotować się na pozostałe.

7.2.

Opracowując i wdrażając strategię odbudowy gospodarki po skutkach wywołanych pandemią, należy na pierwszym planie polityki zachować działania na rzecz klimatu i zobowiązania w zakresie zrównoważonego rozwoju. Agenda ONZ 2030 i porozumienie paryskie stanowią podstawę międzynarodowego multilateralizmu w rozwiązywaniu tych kwestii, a Europejski Zielony Ład musi zostać wzmocniony, aby zapewnić zrównoważone, neutralne pod względem emisji dwutlenku węgla społeczeństwo przyszłości, które będzie honorować zobowiązania międzypokoleniowe.

7.3.

Ruch młodzieżowy wykazał się dużą zdolnością adaptacyjną podczas blokady wywołanej pandemią. Jego przesłanie odbiło się szerokim echem dzięki mobilizacji online i innowacyjnym sposobom jego rozpowszechniania z wykorzystaniem wszystkich form komunikacji, od żądań politycznych po humor. To innowacyjne i ambitne podejście do projektowania naszej przyszłości musi zostać docenione i uwzględnione.

7.4.

Pozytywna wizja przyszłości została dostrzeżona podczas skądinąd brzemiennego w skutki oddziaływania COVID-19-. Najniżej opłacani pracownicy w naszej gospodarce zostali uznani za niezbędnych. Nasi pracownicy są bardziej elastyczni, niż można było przypuszczać. Większy kontakt z rodziną i naszymi najbliższymi społecznościami okazał się niezwykle satysfakcjonujący i cenny. Zwrócono uwagę na korzyści dla zdrowia i dobrego samopoczucia wynikające z dostępu do przyrody. Mamy teraz możliwość zadbać o to, abyśmy wykorzystali wyciągnięte pozytywne wnioski i zastosowali je jako istotne elementy nowej normy.

---

(1)  Cele zrównoważonego rozwoju ONZ.

(2)  Komisja Europejska, Decydujący moment dla Europy: naprawa i przygotowanie na następną generację, COM(2020) 456 final, i dokument towarzyszący Budżet UE napędza plan odbudowy Europy.

(3)  https://news.un.org/en/story/2020/04/1061772

(4)  Źródło: Piątki dla Przyszłości: statystyki na temat strajku.

(5)  Źródło: Młodzieżowa Rada ds. Klimatu (Youth Climate Council) ONZ.

(6)  Źródło: Exploring youth activism on climate change: dutiful, disruptive, and dangerous dissent, Ecology and Society.

(7)  Zob. opinia EKES-u „Wspieranie działań podmiotów niepaństwowych w dziedzinie klimatu” (Dz.U. C 227 z 28.6.2018, s. 35), i opinia EKES-u Europejski Pakt na rzecz Klimatu (Dz.U. C 364 z 28.10.2020, s. 67).

(8)  Opinia EKES-u w sprawie dostępu do wymiaru sprawiedliwości w dziedzinie ochrony środowiska (Dz.U. C 129 z 11.4.2018, s. 65).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2020/C 429/08)

Sprawozdawca:

Peter SCHMIDT

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.2.2020
Podstawa prawna	Art. 32 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	8.7.2020
Data przyjęcia na sesji plenarnej	18.9.2020
Sesja plenarna nr	554
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	212/2/5

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Pandemia COVID-19 obnażyła słabość łańcuchów dostaw. Odbudowa gospodarki po kryzysie będzie okazją do ponownego przyjrzenia się naszemu społeczeństwu i opracowania nowego modelu dobrobytu. Zmiana priorytetów w kierunku bardziej zrównoważonych metod produkcji, dystrybucji i konsumpcji oraz zwiększenie odporności wszystkich podmiotów w łańcuchach dostaw na kryzysy nie jest już kwestią wyboru, lecz koniecznością. Odporność rolników uprawiających naszą żywność czy pracowników produkujących dla nas odzież jest równie ważna jak odporność przedsiębiorstw importujących, wytwórców, hurtowników, MŚP czy sieci detalistów w Europie.

1.2.

EKES wzywa do przyjęcia wszechstronnej strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji. Najbardziej zrównoważony wybór powinien być również najprostszym wyborem dla obywateli. Wymaga to systemowych zmian sposobu produkcji i konsumpcji. W szczególności należy w większym stopniu uznać odpowiedzialność producentów (1) za przeciwdziałanie niezrównoważonej konsumpcji. Biorąc pod uwagę, że rynki nie zapewnią automatycznie trwałych wyników, konieczna jest strategia pozwalająca na stworzenie kontekstu regulacyjnego i wyznaczenie strategicznego kierunku zarówno dla sektora prywatnego (w tym za pośrednictwem zrównoważonych modeli biznesowych o obiegu zamkniętym), jak i dla organów publicznych (np. w ramach zamówień publicznych).

1.3.

W strategii należy w pełni uwzględnić wymiar społeczny wraz z gospodarczym i środowiskowym, by udało się stworzyć tak potrzebną spójność polityczną na rzecz zrównoważonego rozwoju. Zbyt długo UE koncentrowała się na rozwiązaniach rynkowych, a zaniedbywała aspekty dotyczące obywateli i pracowników. Jako kryteria zrównoważonego rozwoju należy uwzględnić poprawę w zakresie warunków pracy, wynagrodzeń minimalnych, ochrony socjalnej, inwestycji w usługi użyteczności publicznej, sprawowania rządów uwzględniającego wszystkie podmioty i sprawiedliwego opodatkowania itd. Przełożyłoby się to w dłuższej perspektywie na bardziej sprawiedliwe i trwalsze systemy produkcji i konsumpcji, jak również na wdrożenie Agendy 2030 ONZ.

1.4.

Strategia UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji powinna uwzględniać szczególnie skutki dla wrażliwych grup społecznych i gospodarstw domowych o niskich dochodach, które zostały najbardziej dotknięte bieżącym kryzysem i będą nadal odczuwać jego skutki, przy jednoczesnym uwzględnieniu skutków dla wrażliwych podmiotów w łańcuchach dostaw, w tym rolników i pracowników. Wszyscy powinni mieć dostęp do produktów i usług o zrównoważonym charakterze w przystępnych cenach.

1.5.

W perspektywie krótko- i średnioterminowej wszystkie odpowiednie narzędzia polityki (np. zamówienia publiczne, oznakowanie, opodatkowanie itp.) powinny być lepiej skoordynowane i ukierunkowane zgodnie z tą wizją. Potrzebne jest bardziej zharmonizowane podejście w celu przezwyciężenia obecnego rozdrobnienia i zawężenia polityki UE.

1.6.

W kontekście odbudowy po epidemii COVID-19 EKES wzywa Komisję, Parlament i państwa członkowskie do ścisłej współpracy z EKES-em w celu opracowania solidnego i skoordynowanego programu zintegrowanych strategii politycznych, które pomogą Europie „lepiej się odbudować” i stworzyć warunki dla wszechstronnej strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji. EKES zaleca wdrożenie następujących konkretnych działań: — Wprowadzenie norm i zakazów dotyczących produktów w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, tj. takich norm i zakazów, które promują długowieczność i zrównoważony charakter produktu — Zakaz nieuczciwych praktyk handlowych — Poprawa zasad konkurencji dla wspólnych inicjatyw, które pozwalają promować zrównoważony rozwój łańcuchów dostaw — Egzekwowanie klauzul społecznych i środowiskowych w umowach handlowych — Zwiększenie odpowiedzialności przedsiębiorstw oraz podniesienie ich świadomości co do aspektów środowiskowych (np. EMAS) i społecznych — Przesunięcie obciążeń podatkowych z pracy na wykorzystywanie zasobów — Promowanie sprawiedliwych i ekologicznych zamówień publicznych z minimalnymi kryteriami obowiązkowymi — Zwiększenie przejrzystości poprzez wprowadzenie obowiązkowych zasad dotyczących oznaczania pochodzenia, zrównoważoności i wymiaru społecznego — Zachęcanie do podejmowania inicjatyw oddolnych i programów pilotażowych — Zajęcie się reklamą i marketingiem — Promowanie edukacji w zakresie zrównoważonej konsumpcji.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Pandemia COVID-19 ujawniła słabość łańcuchów dostaw oraz potrzebę pilnych i systemowych przemian. Niedoinwestowanie w sektorach ochrony zdrowia i opieki, nadmierne poleganie na globalnych łańcuchach dostaw i systemach gospodarczych zależnych od liniowych procesów produkcji oraz konsumpcja nieadekwatna do ograniczonych możliwości planety zagroziły zdolności rządów do podjęcia szybkich i zdecydowanych działań w celu ochrony zdrowia publicznego. Zmiana priorytetów w kierunku bardziej zrównoważonych metod produkcji, dystrybucji i konsumpcji oraz zwiększenie odporności wszystkich podmiotów w łańcuchach dostaw na kryzysy nie jest już kwestią wyboru, lecz koniecznością (2). Pandemia sprawiła, że kwestie ochrony socjalnej, usług użyteczności publicznej, nisko wykwalifikowanych pracowników, BHP, jak również warunków pracy znalazły się w centrum dyskusji w mediach i debat politycznych.

2.2.

Unia Europejska w pełni zobowiązała się do realizacji przyjętej przez ONZ Agendy 2030 i jej 17 celów zrównoważonego rozwoju. Niemniej realizacja celu zrównoważonego rozwoju nr 12 dotyczącego zrównoważonej konsumpcji i produkcji, który ma zasadnicze znaczenie dla wdrożenia całej Agendy 2030, nadal stanowi wyzwanie w Europie (3). W istocie dzisiejsze zachowania konsumpcyjne większości ludzi – duże ilości w szybkim tempie, w sposób liniowy oraz znaczne marnotrawstwo (podejście „biorę–przetwarzam–wyrzucam”) – nie są zrównoważone. Ponadto uznanie obywateli przede wszystkim za konsumentów oznacza obarczenie ich odpowiedzialnością za dokonywane przez nich wybory, przy czym nie zapewnia się im dostępnych lub przystępnych cenowo rozwiązań alternatywnych.

2.3.

EKES wzywał już UE do zaproponowania nowej wizji dobrobytu dla ludzi i planety w oparciu o zasady zrównoważenia środowiskowego, prawa do godnego życia i ochrony wartości społecznych. (4) Systemowe podejście UE do zrównoważonej konsumpcji jest jednym z istotnych elementów składowych strategicznej wizji EKES-u dotyczącej stworzenia zrównoważonej gospodarki dobrobytu, niepozostawiającej nikogo w tyle.

2.4.

Sytuacja polityczna sprzyja poczynieniu przez UE zdecydowanych kroków w kierunku realizacji tej wizji. Europejski Zielony – i Społeczny – Ład ma ogromny potencjał w zakresie bardziej zrównoważonej odbudowy gospodarczej po kryzysie związanym z COVID-19, przyczynienia się do stworzenia nowego modelu dobrobytu i zapewnienia sprawiedliwych przemian (5).

2.5.

W szczególności nowy plan działania UE dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym obejmuje konkretne środki w zakresie wzmocnienia pozycji konsumentów wobec ekologicznych przemian oraz szereg inicjatyw, które mogłyby podkreślić odpowiedzialność prawodawców i przedsiębiorstw. W ramach tego planu należy poszerzyć zakres przyjętego w 2018 r. „nowego ładu dla konsumentów”, który koncentrował się przede wszystkim na egzekwowaniu przepisów i ochronie konsumentów, nie zaś na wzmocnieniu ich pozycji. Wdrożenie strategii „od pola do stołu” i strategii na rzecz ochrony różnorodności biologicznej jest również podwójnie ważne, ponieważ kryzys związany z COVID-19 sprawił, że zwiększenie odporności i zrównoważonego charakteru systemów żywnościowych w UE i na świecie stało się pilniejsze niż kiedykolwiek wcześniej. Przyszły ósmy program działań w zakresie środowiska powinien stać się okazją do zajęcia się kwestią zrównoważonej konsumpcji w sposób bardziej zdecydowany.

2.6.

Niniejsza opinia przyczyni się do refleksji nad odbudową gospodarki po pandemii COVID-19 dzięki sformułowaniu konkretnych zaleceń dotyczących kompleksowej strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji w ramach Europejskiego Zielonego Ładu i jako uzupełnienie nowego planu działania dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym.

3.   Wyzwania – analiza obecnej sytuacji

3.1.

Europa wciąż jest daleka od życia z poszanowaniem ograniczonych możliwości planety. Do takiego samego wniosku doprowadziły różne badania przeprowadzane przy zastosowaniu wielorakich metodologii oceny zachowań konsumpcyjnych w UE (6), w tym ostatnie badanie Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) i szwajcarskiego Federalnego Urzędu Ochrony Środowiska (FOEN) (7).

3.2.

Konsumpcja produktów i usług jest bezpośrednim i pośrednim czynnikiem zwiększającym obciążenia, takie jak zmiana użytkowania gruntów, emisje i uwalnianie toksycznych chemikaliów do środowiska, co z kolei pociąga za sobą szereg skutków dla środowiska, w tym zmianę klimatu, zmniejszanie się zasobów wód słodkich i ich zanieczyszczanie oraz utratę różnorodności biologicznej. Ten „ślad ekologiczny” konsumpcji, który jest w Europie wysoki, w rzeczywistości jest jednym z najwyższych na świecie. Dane sugerują, że potrzebowalibyśmy prawie trzech Ziem, aby utrzymać globalną gospodarkę, gdyby wszyscy na tej planecie konsumowali tak, jak przeciętny Europejczyk (8) (9).

3.3.

Utrzymanie wysokiego poziomu konsumpcji w Europie wiąże się z uzależnieniem od zasobów wydobywanych w innych częściach świata. W ten sposób Europa w coraz większym stopniu przenosi presje związane z kluczowymi kwestiami środowiskowymi na inne części świata (10). Ogólnie rzecz biorąc, ten model nie jest już zgodny z wizją zapewnienia bezpiecznej i zrównoważonej przyszłości (11).

3.4.

Chociaż eksportu śladu środowiskowego UE poprzez handel nie można uznać za zrównoważony, należy jednak przyznać, że handel z UE odgrywa ważną rolę w rozwoju społeczno-gospodarczym wielu krajów, w szczególności krajów najsłabiej rozwiniętych. W istocie UE aktywnie propaguje handel jako narzędzie wspierania zrównoważonego rozwoju na świecie oraz w krajach będących partnerami handlowymi. Zasady sprawiedliwości, obiegu zamkniętego i bardziej zrównoważonej konsumpcji muszą zatem zostać starannie dostosowane do handlu, tworząc możliwości zarówno dla UE, jak i jej partnerów handlowych (12).

3.5.

Obecne wzorce konsumpcji w Europie rodzą także wiele pytań dotyczących równości społecznej. Podczas gdy w niektórych częściach Europy występują jedne z najwyższych śladów materiałowych na świecie (13), inne regiony Europy nie mogą pozwolić sobie na standard życia powszechnie uznawany za akceptowalny. Poziom deprywacji materialnej jest bardzo zróżnicowany w całej UE, podobnie jak poziom presji ekonomicznej (14). Konsumpcja jest zatem ściśle związana z programami politycznymi dotyczącymi na przykład żywienia, ubóstwa i nierówności (15). Bardziej zrównoważona konsumpcja w całej Europie może pociągać za sobą wzrost zużycia zasobów przez pewne części populacji i zmniejszenie ich zużycia przez inne, co pozwoli zapewnić ogólnie bardziej zrównoważony i sprawiedliwszy dostęp do zasobów (16).

3.6.

Niezrównoważona konsumpcja wynika ze złożonych zależności między szeregiem różnych czynników. Dominujący model biznesowy jest linearny, a wzrost większości przedsiębiorstw nadal opiera się na wrastającej liczbie osób kupujących więcej produktów. Efektywny czas użytkowania wielu produktów konsumenckich zmniejsza się (17), a ich naprawa staje się coraz trudniejsza (często celowo) (18). Alternatywy dla linearnego modelu gospodarki według koncepcji „biorę–przetwarzam–wyrzucam”, takie jak te oparte na obiegu zamkniętym surowców, serwisowaniu produktów lub dzieleniu się nimi, mogłyby przyczynić się do zmniejszenia całkowitego zużycia surowców, ale pozostają na marginesie i często nie mogą w obecnych warunkach konkurować z rozwiązaniami linearnymi (19). W rzeczywistości produkty wtórne (ponownie wykorzystywane/regenerowane/poddawane recyklingowi) są często sprzedawane jako uzupełnienie produktów podstawowych (nowych), co powoduje oddziaływanie na środowisko zarówno produkcji podstawowej, jak i wtórnej (20). Promowanie obiegu zamkniętego bez wspierania szerszych zmian systemowych w produkcji (w szczególności w projektowaniu produktów), konsumpcji i zapobieganiu powstawaniu odpadów rozwiązałoby zatem problem tylko częściowo. Konsumenci powinni korzystać z prawdziwego prawa do naprawy.

3.7.

Cena jest jednym z najważniejszych wyznaczników popytu i jego motorem, (21) a dopóki ceny produktów i usług nie odzwierciedlają dokładniej ich rzeczywistych kosztów, powszechne przejście na zrównoważone zachowania konsumpcyjne nie będzie możliwe. Koszty ekonomiczne środowiskowych i społecznych efektów zewnętrznych produkcji i konsumpcji są obecnie ponoszone przez podatników i obciążą przyszłe pokolenia, a nie ponoszą ich przedsiębiorstwa, które wprowadzają do obrotu dane produkty i usługi. Produkty i usługi oferujące rozwiązania alternatywne o mniejszym oddziaływaniu są nadal często droższe i trudniej dostępne, pomimo udowodnionych mniej negatywnych efektów zewnętrznych dzięki bardziej zrównoważonym wyborom konsumpcyjnym, takim jak produkty ekologiczne i produkty sprawiedliwego handlu (22).

3.8.

Jednocześnie coraz większą uwagę przywiązuje się do metod księgowania rzeczywistych kosztów, a badania rozpowszechniły się, odkąd ekonomista A.C. Pigou stworzył pojęcie kosztów zewnętrznych (23). W 2008 r. KE opublikowała strategię internalizacji kosztów zewnętrznych (24), wskazując na opodatkowanie, opłaty za przejazd (lub opłaty za użytkowanie) oraz, w pewnych okolicznościach, handel emisjami, jako główne instrumenty gospodarcze internalizacji kosztów zewnętrznych. Jednak długofalowe tendencje obserwowane w Europie wskazują na to, że zmniejsza się udział wpływów z podatków „środowiskowych” w całkowitych przychodach z opodatkowania (25).

3.9.

Kolejne wyzwanie wiąże się z obecnie najpowszechniej stosowaną wykładnią prawa konkurencji, w której przyjmuje się bardzo wąską definicję dobrobytu konsumentów, uznającą niskie ceny dla konsumenta za bardziej priorytetowe od trwałości produktów i sposobu ich wytworzenia. W 2013 r. niderlandzki Urząd ds. Ochrony Konsumentów i Rynków (ACM) w sprawie „Energy Agreement” [Umowa energetyczna] uznał, że wielostronna umowa energetyczna na rzecz zrównoważonego wzrostu z pracodawcami, związkami zawodowymi, organizacjami ekologicznymi i innymi podmiotami dotycząca oszczędzania energii, zwiększania korzystania z energii ze źródeł odnawialnych i tworzenia miejsc pracy była niezgodna z wymogami prawa konkurencji. W 2014 r. ACM stwierdził w sprawie „Chicken of Tomorrow” [Kurczak przyszłości], że wielostronna umowa mająca na celu poprawę dobrostanu kurczaków poprzez ograniczenie stosowania antybiotyków i zapewnienie większej przestrzeni oraz realizacja dodatkowych środków ochrony środowiska ograniczała konkurencję.

3.10.

Wytyczne Komisji dotyczące art. 101 ust. 3 stanowią, że postanowienia art. 101 mają na celu ochronę konkurencji „w celu wzmocnienia dobrobytu konsumenta i zapewnienia efektywnej alokacji zasobów” bez żadnych wskazówek, czy można uwzględnić kwestie pozaekonomiczne, a jeżeli tak, to w jaki sposób. Wiele podmiotów gospodarczych chciałoby zintensyfikować realizację projektów związanych ze zrównoważonym rozwojem, jednak inwestycje z tym związane są zbyt pokaźne, by podmioty te mogły pokryć je w całości samodzielnie. Wytyczne w zakresie prawa konkurencji powinny lepiej wyjaśnić podmiotom gospodarczym, w jaki sposób angażować się we współpracę na rzecz zrównoważonego rozwoju.

3.11.

W ostatnim badaniu przeprowadzonym przez Fairtrade Foundation przedstawiono dowody, że „niejasny krajobraz prawny wokół potencjalnej współpracy w związku z niskimi cenami producenta ogranicza postęp na drodze do podjęcia wspólnych działań w celu zapewnienia płac i dochodów wystarczających na utrzymanie w łańcuchach dostaw”. W sprawozdaniu zauważono, że „większa jasność ze strony organów ds. konkurencji co do sposobu oceny przedkonkurencyjnej współpracy w kwestii niskich cen producenta na podstawie prawa konkurencji znacznie przyczyniłaby się do postępów w tym względzie” (26).

3.12.

Przeszkodą dla przyjęcia spójnego podejścia do zrównoważonej konsumpcji jest obecne rozdrobnienie strategii UE w rożnych dziedzinach. Np. w odniesieniu do wdrożenia unijnej dyrektywy w sprawie zamówień publicznych z 2014 r. (27), kilka dyrekcji generalnych Komisji pracuje osobno nad dostarczeniem wytycznych instytucjom zamawiającym (podręcznik DG ENV „Ekologiczne zakupy” (28), „Kwestie społeczne w zakupach” DG GROW (29) – w trakcie aktualizacji), podczas gdy istnieje osobny dokument Komisji „Wytyczne dotyczące zamówień publicznych na innowacje” (30). Może to być bardzo mylące dla instytucji zamawiających w UE, które chciałyby przyjąć zintegrowane podejście do zamówień publicznych o zrównoważonym charakterze, zgodnie z celem zrównoważonego rozwoju 12.3.

4.   Wizja – w kierunku kompleksowej strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji

4.1.

Strategie polityczne dotyczące zrównoważenia procesów produkcyjnych (np. ekoprojekt), produktów i usług oraz postępowania z surowcami, które stają się odpadami, od dawna stanowią podwaliny polityki UE i istnieją w tym zakresie stosunkowo dobrze ugruntowane ramy polityczne. Takie podejście nie jest już jednak wystarczające, aby osiągnąć skalę zmian wymaganą w dostępnym czasie – należy zwrócić większą uwagę na rolę konsumpcji w dążeniu do zrównoważonego rozwoju.

4.2.

Strategie polityczne na poziomie UE ukierunkowane na konsumpcję koncentrowały się dotychczas na roli obywateli jako konsumentów oraz na wykorzystaniu narzędzi polityki opartych na informacji, aby spróbować wpłynąć na zachowanie konsumentów. Kluczowe przykłady obejmują oznakowanie ekologiczne produktu, kampanie uświadamiające i kryteria dobrowolnych działań w ramach zielonych zamówień publicznych.

4.3.

Wspomniane narzędzia polityczne miały ograniczony wpływ na niezrównoważoną konsumpcję. W rzeczywistości niewiele jest dowodów na to, że lepsze informowanie o ekologicznym charakterze produktów, np. poprzez oznakowania ekologiczne, powoduje rzeczywiste zmiany w zachowaniach zakupowych, nie wspominając już o wymaganej skali. Wynika to z różnych efektów odbicia, podświadomych rutynowych działań i nawyków itp. (31) Wybory dokonywane przez konsumentów (gospodarstwa domowe, sektor prywatny lub publiczny) nadal zależą w dużej mierze od ceny i dogodności (32). Należy jednak podkreślić, że w obecnym systemie odpowiedzialność za takie wybory nie spoczywa na konsumentach, lecz raczej na producentach (33). To kapitalistyczna logika i brak równowagi sił w łańcuchu dostaw prowadzą do „wyścigu do dna”, stawiając na pierwszym miejscu cenę przed zrównoważonym rozwojem.

4.4.

Problematyczne jest także obarczanie obywateli odpowiedzialnością za bardziej zrównoważoną konsumpcję, podczas gdy rzeczywiste koszty większości produktów i usług nie są jawne, a dźwignie rynkowe i społeczne nadal zachęcają do większego zużywania surowców. Należy wyraźnie uznać, że sektor prywatny i publiczny odpowiada za zajęcie się niezrównoważonymi potrzebami konsumpcyjnymi oraz przyjąć narzędzia gwarantujące – w zrównoważony i przejrzysty sposób – że zdrowszy, bardziej zrównoważony i bezpieczniejszy wybór jest jednocześnie łatwiejszym i przystępniejszym cenowo wyborem dla obywateli. KE powinna nadal wspierać ogólnoeuropejskie kampanie na rzecz zrównoważonej konsumpcji prowadzone przez społeczeństwo obywatelskie, koncentrując się nie tylko na indywidualnych decyzjach konsumentów.

4.5.

Jednym z powodów utrzymywania się dotychczasowego charakteru polityki na szczeblu UE jest równowaga odpowiedzialności politycznej między UE a jej państwami członkowskimi. Narzędzia polityczne, które można wykorzystać do regulowania popytu, takie jak podatki, w dużej mierze wchodzą w zakres kompetencji państw członkowskich. Niemniej jednak UE odgrywa kluczową rolę w zadbaniu o to, by Europa funkcjonowała z poszanowaniem ograniczonych możliwości planety oraz miała do dyspozycji szereg środków, dzięki którym może podejmować działania w sprawie niezrównoważonej konsumpcji. Niektóre państwa członkowskie mogłyby również skorzystać z dalszych wytycznych (narzędzi) UE.

4.6.

Pojedyncze podejścia, na przykład sprawiedliwy handel lub gospodarka o obiegu zamkniętym, są ważne, ale niewystarczające do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju. Ponadto istnieje ryzyko, że opracowanie niepowiązanych ze sobą reakcji politycznych na niezrównoważoną konsumpcję może spowodować nieprzewidziane problemy na dalszym etapie. Konieczne jest kompleksowe i skoordynowane podejście, odzwierciedlające złożoność omawianego problemu i zapewniające spójny wkład z różnych obszarów polityki, od badań, innowacji, polityk sektorowych i przemysłowych po edukację, opiekę społeczną, handel i zatrudnienie (34). Co ważne, strategia UE musi uzupełniać, a nie osłabiać, ambitne interwencje regulacyjne tam, gdzie są one konieczne.

4.7.

Strategia zrównoważonej konsumpcji na szczeblu UE powinna stworzyć ambitne ramy działania dla państw członkowskich i sektora prywatnego uwzględniające zarówno konsumpcję w gospodarstwach domowych, jak i w sektorze publicznym. Rynki nie zapewnią automatycznie zrównoważonych wyników. Konieczna jest strategia, która stworzy kontekst regulacyjny i wskaże kierunek strategiczny sprzyjający ambitnym inicjatywom wiodącym zarówno w odniesieniu do produktów, jak i usług (jako że gospodarka usługowa niekoniecznie ma zrównoważony charakter).

4.8.

Strategia UE byłaby również zgodna z wnioskami europejskich konsumentów o to, by UE zapewniła zmiany strukturalne i stworzenie nowej infrastruktury w celu umożliwienia konsumentom przyjęcia bardziej zrównoważonego stylu życia (35).

4.9.

Uwzględnienie roli konsumpcji na szczeblu UE może również pomóc w uniknięciu efektów odbicia i innych nieprzewidzianych skutków zmienionej lub nowej polityki oraz we wspieraniu długoterminowej zmiany kulturowej w naszym postrzeganiu pojęcia wystarczalności i roli konsumpcji w realizacji Agendy 2030.

4.10.

Unijna strategia na rzecz zrównoważonej konsumpcji powinna obejmować cele dotyczące ograniczenia zużycia zasobów w wartościach bezwzględnych w ramach konsumpcji w Europie. Cele na poziomie UE mogą zapewnić kierunek, rozmach i spójność zarówno dla innych poziomów zarządzania, jak i dla prywatnych i publicznych innowatorów, aby pomóc w zapewnieniu gospodarki dobrobytu (36).

4.11.

Ponadto aspekt sprawiedliwości w korzystaniu z zasobów ma kluczowe znaczenie, a od dawna jest pomijany w polityce UE (37). Strategia na rzecz zrównoważonej konsumpcji musi skupiać się na ludziach, a jej celem powinno być zapewnienie dostępności, przystępności cenowej i powszechnej atrakcyjności zrównoważonych wyborów konsumenckich. W strategii szczególną uwagę należy zwrócić na wpływ na grupy społecznie w trudnej sytuacji i gospodarstwa domowe o niskich dochodach. Należy także zwrócić uwagę na grupy społeczne, których wydatki są wysokie.

4.12.

Pracownicy i rolnicy mają do odegrania kluczową rolę w propagowaniu zrównoważonej konsumpcji, ponieważ są zarówno konsumentami na końcu łańcucha, jak i producentami na początku łańcucha dostaw. Istotne jest zatem, aby polityka zrównoważonej konsumpcji obejmowała zrównoważone podejście do podziału wartości w całym łańcuchu wartości, na przykład przez promowanie płacy zapewniającej utrzymanie pracownikom i dochodów wystarczających na utrzymanie rolnikom, zarówno w UE, jak i na globalnym Południu, zamiast dążyć wyłącznie do uzyskania krótkoterminowych niskich cen dla konsumentów. Pracownicy, związki zawodowe, spółdzielnie rolnicze i organizacje społeczeństwa obywatelskiego mogą również mieć do odegrania kluczową rolę w monitorowaniu przestrzegania standardów w zakresie zrównoważonego rozwoju i praw człowieka w globalnych łańcuchach wartości.

4.13.

Handel detaliczny może również odegrać istotną rolę w kształtowaniu zrównoważonej konsumpcji, przez nakłanianie konsumentów do dokonywania zdrowszych i bardziej zrównoważonych wyborów. Model biznesowy oparty na spółdzielniach konsumentów jest szczególnie godny zauważenia w tym sektorze, ze względu na szczególny sposób prowadzenia działalności, który umieszcza członka-konsumenta w centrum tej działalności i demokratycznej struktury zarządzania.

4.14.

Strategia UE powinna obejmować inicjatywy zapewniające przejrzysty i niezawodny przepływ informacji w celu wspierania zrównoważonej konsumpcji, wykorzystując możliwości stworzone przez nowe i powstające rozwiązania cyfrowe. Mogłoby to również wesprzeć przedsiębiorstwa, które chcą wprowadzać innowacje, ale obecnie nie dysponują wskaźnikami ani danymi umożliwiającymi wiarygodną ocenę wpływu codziennej konsumpcji na środowisko i społeczeństwo. Przed tym wyzwaniem stoją przede wszystkim MŚP, przedsiębiorstwa typu start-up i spółdzielnie, które są niezbędnymi nośnikami innowacji i platformami pilotażowymi. UE odgrywa szczególnie ważną rolę w harmonizacji i weryfikacji zgłaszanych na rynku wewnętrznym oświadczeń dotyczących ekologicznego charakteru działalności. Obecnie duża liczba takich twierdzeń w różnym stopniu popartych dowodami powoduje zamieszanie i może podważyć zaufanie konsumentów co do ich podstaw. W związku z tym EKES z zadowoleniem przyjmuje ambitne założenie Komisji, by w ramach wdrażania nowego planu działania dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym przedstawić wniosek ustawodawczy mający na celu zadbanie o to, by przedsiębiorstwa dostatecznie uzasadniały swoje twierdzenia dotyczące ekologicznej działalności.

4.15.

Strategia na rzecz zrównoważonej konsumpcji na szczeblu UE powinna uznawać i wspierać synergię z innymi obszarami polityki. Na przykład 45 % całkowitej emisji dwutlenku węgla w Europie wynika ze sposobu, w jaki wytwarzamy i wykorzystujemy produkty oraz produkujemy żywność (38). Systemy żywieniowe mogą stać się źródłem odbudowy i zwiększenia odporności, jeżeli żywność będzie wytwarzana, przetwarzana i spożywana inaczej. To zapewne oznacza karmienie bydła zgodnie z wymogami każdego gatunku oraz przestrzeganie przez konsumentów zrównoważonej diety z mniejszą ilością mięsa, co przyniesie korzyści zarówno dla klimatu, jak i dla zdrowia (39). Konsumpcja i popyt mają kluczowy wpływ na możliwości ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Podobnie głównym wyzwaniem, jeśli chodzi o rozwiązanie problemu utraty różnorodności biologicznej i degradacji ekosystemów w Europie, jest nasz styl życia obciążający planetę w nadmiernym stopniu (40). EKES ponawia postulat uznania praw przyrody, by zapewnić ich równoważność wobec praw obywateli i praw przedsiębiorstw (41).

5.   Od wizji do realizacji – możliwości działania na szczeblu UE i państw członkowskich

5.1.

W kontekście odbudowy po epidemii COVID-19 EKES wzywa Komisję, Parlament i państwa członkowskie do ścisłej współpracy z EKES-em w celu opracowania solidnego i skoordynowanego programu zintegrowanych strategii politycznych, które pomogą Europie „lepiej się odbudować” i stworzyć warunki dla wszechstronnej strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji. Plany odbudowy uwzględniające aspekty ekologiczne powinny przyspieszyć niezbędną przemianę systemową w dziedzinie mobilności, żywienia, mieszkalnictwa, wypoczynku, energii i w odniesieniu do grup produktów o dużym wpływie na środowisko (42), biorąc pod uwagę wpływ unijnej konsumpcji zarówno w UE, jak i na globalnym Południu. Jako punkt wyjścia przedstawiamy następujące propozycje.

5.2.    Instrumenty prawne lub regulacyjne

5.2.1.

Wprowadzenie norm (przepisów) i zakazów dotyczących produktów w celu wspierania zrównoważonego rozwoju, tj. promujących długowieczność produktu. EKES był prekursorem i już w opinii z 2013 r. (43) w sprawie cyklu życia produktów i informacji dla konsumentów, a także w późniejszych opiniach, apelował o całkowity zakaz celowego postarzania produktów. EKES podkreślił, że za przydatne uważa wprowadzenie systemu, który gwarantowałby minimalną długość użytkowania zakupionych produktów. Niedawne sprawozdanie przygotowane przez Komisję Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów PE wskazuje również ten kierunek (44). W tym kontekście należy także przyjrzeć się implikacjom rozwoju handlu elektronicznego (e-handlu), np. podczas kryzysu związanego z pandemią COVID-19.

5.2.2.

Zakazanie stosowania nieuczciwych praktyk handlowych, nie tylko w łańcuchach dostaw żywności, zgodnie z nową dyrektywą przeciwko nieuczciwym praktykom handlowym w łańcuchach dostaw żywności (45), lecz także w innych sektorach, takich jak przemysł tekstylny, z licznymi rozpowszechnionymi nieuczciwymi praktykami handlowymi, gdzie sytuację pogorszył kryzys związany z COVID-19 (46). EKES wzywa do zrównoważonego wdrożenia dyrektywy w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych, by uniknąć chronienia producentów dużych marek, którzy nadużywają swej siły przetargowej, by uzyskiwać bardzo wysokie zyski z marży.

5.2.3.

Prawo konkurencji. Umożliwianie negocjacji zbiorowych między dostawcami i nabywcami w sprawie ceny (i warunków dostawy) podstawowych towarów, szczególnie w punktach styku, gdzie występują ogromne różnice w poziomach koncentracji między kolejnymi ogniwami w łańcuchu wartości (np. rozdrobnienie po stronie dostawców i koncentracja po stronie nabywców). Ponowne wprowadzenie, w ramach trwającego przeglądu wytycznych w sprawie porozumień horyzontalnych przeprowadzanego przez KE, rozdziału dotyczącego porozumień sektorowych związanych ze zrównoważonym rozwojem, zgodnie z wzorem przedstawionym w rozdziale o porozumieniach środowiskowych w poprzednich wytycznych z 2001 r. (47), oraz dostosowanie ich do obecnego kontekstu, w tym uwzględnienie Europejskiego Zielonego Ładu i porozumienia paryskiego oraz celu zrównoważonego rozwoju nr 12.

5.2.4.

Reguły handlowe. Wprowadzenie egzekwowalnych klauzul społecznych i środowiskowych w umowach handlowych, z nałożeniem sankcji (takich jak ukierunkowane podwyższone taryfy dla sektorów strategicznych, z wyłączeniem sektorów, w których nałożenie taryf może prowadzić do wzrostu ubóstwa w krajach najsłabiej rozwiniętych) w przypadku nieprzestrzegania przepisów.

5.2.5.

Odpowiedzialność przedsiębiorstw. Obowiązek zachowania czujności przez nabywców w całym łańcuchu dostaw w celu zapewnienia zrównoważonych łańcuchów dostaw (stworzenie obowiązku), jako element odpowiedzialności przedsiębiorstw. Zamiast podejścia opartego na „liście kontrolnej” przedsiębiorstwa powinny dokonać przeglądu swoich praktyk zakupowych, zgodnie z zaleceniami OECD (48) i być związane surowszymi przepisami w zakresie kontroli działalności lobbingowej. Należy podjąć działania przeciwko pseudoekologicznemu marketingowi.

5.2.6.

Obowiązkowe stosowanie standardowego narzędzia do śledzenia informacji dotyczących operacji przeprowadzanych wzdłuż łańcucha wartości – podmiot, czas, miejsce, w jakich warunkach społecznych i środowiskowych (zapewnia środki techniczne pozwalające wypełnić obowiązek). Należy angażować społeczeństwo obywatelskie i związki zawodowe w tworzenie i monitorowanie norm społecznych i w zakresie ochrony środowiska naturalnego.

5.3.    Instrumenty ekonomiczne i finansowe

5.3.1.

Przesunięcie ciężaru opodatkowania z pracy na korzystanie z zasobów. Wykorzystanie trwającego przeglądu rozporządzenia w sprawie VAT do klarownego określenia kryteriów dotyczących sposobu, w jaki państwa członkowskie mogą wprowadzać obniżone stawki podatku VAT na produkty wytwarzane zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju oraz na usługi, które mogą zmniejszyć negatywne skutki konsumpcji, takie jak usługi naprawy lub usługi, z których korzysta się wspólnie. Promowanie środków pozwalających uniknąć konkurencji skarbowej i „wyścigu w dół” wśród państw członkowskich oraz doprowadzić do sprawiedliwszego opodatkowywania kapitału i sektorów przynoszących największe zyski.

5.3.2.

Zasada „zanieczyszczający płaci”. Komisja Europejska zaczęła poważniej podchodzić do internalizacji efektów zewnętrznych, przyznała na przykład, że energia ze źródeł odnawialnych jest w niekorzystnej sytuacji, dopóki cena rynkowa nie odzwierciedla w pełni kosztów zewnętrznych paliw kopalnych, a także próbuje wdrożyć zasadę „zanieczyszczający płaci” w sektorze transportu. Należy jednocześnie przyznać, że takie podejścia godzą wymiar ekologiczny z ekonomicznym wymiarem zrównoważonego rozwoju, ale nie uwzględniają wymiaru społecznego (49).

5.3.3.

Sprawiedliwe i zielone zamówienia publiczne. Cel zrównoważonego rozwoju nr 12.7 odnosi się do istotnego znaczenia opracowania planów działania dotyczących zrównoważonych zamówień publicznych. Różne działania krajowe związane z wytycznymi ONZ dotyczącymi planów w zakresie praw człowieka odnoszą się do zamówień publicznych, a na poziomie krajowym istnieje wiele dobrych praktyk. Na przykład w Danii w jadłodajniach publicznych przechodzi się w dużym stopniu na produkty ekologiczne, przy uwzględnieniu ograniczeń budżetowych. Stowarzyszenie ICLEI (Samorządy na rzecz Zrównoważonego Rozwoju) promuje obecnie inicjatywę, w ramach której dąży się stopniowo do obowiązkowych i zrównoważonych zamówień publicznych żywności we wszystkich europejskich szkołach i przedszkolach. W nowym planie działania dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym KE ogłosiła, że nabywcy publiczni będą zachęcani do wzięcia udziału w nadchodzącej inicjatywie „Nabywcy publiczni na rzecz klimatu i środowiska”, która zgromadzi nabywców zaangażowanych we wdrażanie zielonych zamówień publicznych. EKES wzywa KE do uwzględnienia szerszych kryteriów zrównoważonego rozwoju, takich jak społeczny i sprawiedliwy handel. EKES wspiera także plany KE w zakresie zaproponowania w przepisach branżowych minimalnych, obowiązkowych kryteriów i celów zielonych zamówień publicznych oraz stopniowego wprowadzenia obowiązkowej sprawozdawczości, by monitorować upowszechnianie się zielonych zamówień publicznych.

5.3.4.

Polityka współpracy na rzecz rozwoju wspierająca rolnictwo na małą skalę, MŚP i spółdzielnie konsumentów.

5.4.    Instrument dobrowolny lub oparty na informacjach

5.4.1.

Oznakowanie produktów może pomóc wzmocnić wysiłki niektórych przedsiębiorstw na rzecz zrównoważonego rozwoju, jednak nie należy nigdy wykorzystywać go jako wymówki, by nie regulować niedopuszczalnych zachowań i praktyk. Na przykład jedną z możliwości rozważanych przez KE w ramach działań następczych w odniesieniu do komunikatu w sprawie zintensyfikowania unijnych działań na rzecz ochrony i odtwarzania światowych lasów jest wprowadzenie oznakowania towarów niepowodujących wylesiania. Mogłoby to jednak prowadzić do przekonania, że UE faktycznie toleruje na rynku UE produkty, które nie są przyjazne dla lasów, co byłoby bardzo dezorientujące. EKES wzywa KE do dalszego rozwijania istniejących sposobów etykietowania doskonałości w zakresie ochrony środowiska, które odnoszą się do całego cyklu życia, takich jak znak ekologiczny UE, i do ich rozszerzenia na wymiar społeczny. W szczególności wdrożenie jasnego systemu oznakowania pochodzenia oraz środków zastosowanych w produkcji ułatwiłoby wybory konsumentów (50).

5.4.2.

Inicjatywy oddolne i wielopoziomowe sprawowanie rządów. Decentralizacja działań na poziomie lokalnym, dzięki podmiotom cieszącym się zaufaniem publicznym, takim jak organy władz miejskich i stowarzyszenia miejskie jest skutecznym sposobem kształtowania lokalnych działań, zbliżania się do obywateli i angażowania ich w istotny sposób. Coraz więcej samorządów lokalnych stosuje poważne strategie zrównoważonego rozwoju, które KE promuje poprzez takie nagrody, jak tytuł Zielonej Stolicy Europy, Porozumienie w sprawie zielonego miasta (Green City Accord) lub nagroda „Miasto UE dla sprawiedliwego i etycznego handlu”. Na wspomniane wzorce i trendy prawdopodobnie wpłyną obecne reakcje na kryzys związany z COVID-19. Środki pilotażowe wdrażane w kontekście życia codziennego mogą mieć zasadnicze znaczenie w gromadzeniu informacji służących jako podstawa do zaprojektowania i wdrożenia strategii UE na rzecz zrównoważonej konsumpcji i należy je w związku z tym wspierać.

5.4.3.

Reklama i marketing. Należy również zająć się rolą reklamy i marketingu, tak by w działaniach reklamowych i marketingowych odejść od ich wysoce konsumpcyjnego charakteru i dać pierwszeństwo aspektom trwałości produktów i możliwości ich ponownego wykorzystania oraz zakazać reklam wprowadzających w błąd.

5.4.4.

Kształcenie. Należy przedstawić propozycje uwzględniania kształcenia w zakresie konsumpcji o zrównoważonym charakterze w programach nauczania w szkołach od najmłodszych lat oraz wspierać inicjatywy edukacyjne w sektorze prywatnym (np. inicjatywy promowane przez spółdzielnie konsumenckie), by zwiększać zaangażowanie obywateli i wspierać przemiany kulturowe.

---

(1)  Producenci są odpowiedzialni we wszystkich sektorach, ale należy uznać szczególną sytuację rolników.

(2)  Rezolucja EKES-u dotycząca odbudowy i naprawy gospodarczej po kryzysie związanym z COVID-19.

(3)  Eurostat, Sustainable development in the EU, 2020 [Zrównoważony rozwój w UE].

(4)  Dz.U. C 106 z 31.3.2020, s. 1.

(5)  Dz.U. C 47 z 11.2.2020, s. 30.

(6)  Europejska Agencja Ochrony Środowiska (EEA) SOER 2020.

(7)  EEA.

(8)  Global Footprint Network.

(9)  Vandermaesen, T. i in., „EU overshoot day – Living beyond nature’s limits” [Unijny dzień długu ekologicznego – życie w braku poszanowania ograniczonych możliwości przyrody], WWF.

(10)  SOER 2020.

(11)  Steffen, W. i in. (2015).

(12)  Kettunen, M., Gionfra, S. and Monteville, M. (2019), EU circular economy and trade, IEEP Brussels/London [Gospodarka o obiegu zamkniętym i handel w UE, IEEP, Bruksela/Londyn].

(13)  EEA.

(14)  Eurostat.

(15)  UNECE (2018).

(16)  Rijnhout L., Stoczkiewicz M., Bolger M. (2018), Necessities for a Resource Efficient Europe [Niezbędne elementy Europy efektywnie korzystającej z zasobów].

(17)  EEA (2018) Waste prevention in Europe [Zapobieganie powstawaniu odpadów w Europie].

(18)  Europejskie Biuro Ochrony Środowiska, „Cool products don't cost the earth” [„Dobre produkty – nie szkodzą Ziemi i nie kosztują fortuny”] (2019).

(19)  OECD (2019).

(20)  Zink, T. and Geyer, R. (2017).

(21)  Eurobarometr, bezpieczeństwo żywności, czerwiec 2019 r.

(22)  „The external costs of banana production” [„Koszty zewnętrzne produkcji bananów”].

(23)  Pigou, A. C., „The Economics of Welfare” [„Ekonomia dobrobytu”].

(24)  Komisja Europejska, Strategia na rzecz wdrożenia internalizacji kosztów zewnętrznych, COM(2008) 435 final.

(25)  Eurostat.

(26)  Competition Policy and Sustainability: A study of industry attitudes towards multi-stakeholder collaboration in the UK grocery sector [„Polityka konkurencji i zrównoważony rozwój: badanie postaw przemysłu wobec współpracy wielu zainteresowanych stron w sektorze spożywczym w Zjednoczonym Królestwie”] – Fairtrade Foundation, Londyn, Zjednoczone Królestwo, kwiecień 2019 r.

(27)  Dyrektywa 2014/24/UE.

(28)  Podręcznik KE „Ekologiczne zakupy”.

(29)  Przewodnik KE „Kwestie społeczne w zakupach”.

(30)  Dokument KE – „Wytyczne dotyczące zamówień publicznych na innowacje” (2018).

(31)  Tzn. konkretne zmiany w zachowaniu, w przeciwieństwie do deklarowanej przez ludzi woli zmiany zachowań (badania nad tym drugim zagadnieniem zostały podsumowane przez LE Europe i in. (2018).

(32)  LE Europe, VVA Europe, Ipsos, ConPolicy and Trinomics (2018).

(33)  Zob. przypis 1.

(34)  EEA.

(35)  Europejska Organizacja Konsumentów (BEUC), 2020.

(36)  Dz.U. C 106 z 31.3 2020, s. 1.

(37)  Rijnhout, Stoczkiewicz, Bolger (2018).

(38)  Ellen MacArthur Foundation (2019).

(39)  Dz.U. C 190 z 5.6.2019, s. 9.

(40)  Gerritsen, E. i Underwood, E., „What the Green Deal means for Europe's biodiversity” [Co oznacza Europejski Zielony Ład dla różnorodności biologicznej w Europie], 2019. Allen, B. i Charveriat, C. (2018).

A meaty challenge [Trudne mięsne wyzwanie]. IEEP, Bruksela.

(41)  Dz.U. C 81 z 2.3.2018, s. 22.

(42)  IEEP i FEPS.

(43)  Dz.U. C 67 z 6.3 2014, s. 23.

(44)  Sprawozdanie Komisji Rynku Wewnętrznego i Ochrony Konsumentów.

(45)  Dz.U. C 440 z 6.12.2018, s. 165.

(46)  Sprawozdania OECD, społeczeństwa obywatelskiego i związków zawodowych.

(47)  Dz.U. C 3 z 6.1.2001, s. 2.

(48)  OECD Due Diligence Guidance for Responsible Supply Chains in the Garment and Footwear Sector [Wytyczne OECD dotyczące należytej staranności w zakresie odpowiedzialnych łańcuchów dostaw w sektorze tekstylno-odzieżowym i obuwniczym].

(49)  Dz.U. C 47 z 11.2.2020, s. 30.

(50)  Dz.U. C 190 z 5.6.2019, s. 9.