Sprawozdawca:

Philip VON BROCKDORFF

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	27.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	195/7/10

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zauważa, że wpływ transformacji ekologicznej nie będzie jednolity w całej UE i będzie się znacząco różnił w poszczególnych krajach, a także w różnych regionach państw członkowskich. W związku z tym państwa członkowskie muszą zwrócić uwagę na wyzwania społeczne związane z transformacją, aby zwiększyć jej legitymację, utrzymać stabilność i zapobiec populistycznej opozycji.

1.2.

EKES uważa, że oceny skutków przeprowadzane przez Komisję w związku z kilkoma aktami ustawodawczymi dotyczącymi transformacji ekologicznej są głównie ukierunkowane na perspektywę ogólnounijną, przy czym często brakuje im zróżnicowanego podejścia w zakresie poszczególnych krajów i regionów, niezbędnego do skoncentrowania się na prawdopodobnym wpływie na lokalne gospodarki i społeczności (jedyny wyjątek stanowi wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie opodatkowania energii).

1.3.

EKES stoi również na stanowisku, że bardziej ukierunkowana analiza powinna dostarczyć bardzo istotnych danych dotyczących gospodarstw domowych dotkniętych skutkami transformacji ekologicznej, umożliwiając tym samym rządom podjęcie bardziej odpowiednich działań w celu złagodzenia wpływu trwającego procesu na uboższe i znajdujące się w trudnej sytuacji gospodarstwa domowe.

1.4.

Komitet wskazuje dwa główne zagrożenia związane z transformacją ekologiczną w zakresie negatywnych skutków społecznych i gospodarczych, zwłaszcza: i) rosnące dysproporcje dochodów; ii) przenoszenie się branż przemysłu i związane z tym zwolnienia pracowników.

1.5.

W związku z tym EKES podkreśla potrzebę dążenia do sprawiedliwej transformacji, aby zniwelować zarówno jej wpływ na zatrudnienie, jak i efekty dystrybucyjne przejścia na neutralność klimatyczną. W tym kontekście EKES apeluje o wprowadzenie działań redystrybucyjnych umożliwiających kierowanie zasobów finansowych do gospodarstw domowych o niskich dochodach i słabszych grup społecznych w celu zminimalizowania wykluczenia społecznego przez unikanie dalszego pogłębiania się nierówności dochodów w trwającym obecnie procesie.

1.6.

Jako że opodatkowanie związane z transformacją ekologiczną leży w gestii państw członkowskich, EKES podkreśla znaczenie krajowych środków fiskalnych, aby transformacja ekologiczna stała się bardziej zrównoważona i miała mniejszy wpływ na najsłabsze grupy ludności.

1.7.

W związku z tym polityka fiskalna powinna składać się z trzech elementów w okresie przejściowym: zasady „zanieczyszczający płaci” wraz z uzupełniającymi środkami redystrybucyjnymi w celu wsparcia gospodarstw domowych o niskich dochodach, ukierunkowanego wsparcia dochodu oraz ulg podatkowych na energooszczędne produkty domowe. Takie podejście (i) wspierałoby zakup pojazdów elektrycznych, (ii) zachęcałoby do przyjmowania zielonych technologii w domach oraz (iii) zwiększałoby efektywność energetyczną budynków (należy przyznać, że zmieniona dyrektywa w sprawie opodatkowania energii (1) ma również na celu poprawę efektywności energetycznej przy jednoczesnej ochronie słabszych grup społecznych). W przypadku gospodarstw domowych o najniższych dochodach, które mogą mieć niewystarczające zobowiązania podatkowe aby korzystać z ulg podatkowych, zalecanym optymalnym środkiem jest wsparcie dochodu.

1.8.

EKES uważa również, że dystrybucja bonów przez państwo, umożliwiająca zakupy i inwestycje w ekologiczne technologie i produkty, mogłaby pomóc we wspieraniu słabszych grup społecznych w okresie transformacji.

1.9.

Wprowadzone w Niderlandach ulgi podatkowe dla osób, które kupują pojazdy elektryczne, są dobrym przykładem zachęcania do zakupu pojazdów przyjaznych dla środowiska, minimalizują bowiem ewentualne zakłócenia spowodowane przez dotacje, które często przynoszą korzyści dostawcom kosztem konsumentów (2).

1.10.

EKES uważa również, że można by zbadać doświadczenia państw członkowskich, takich jak Niemcy, Francja czy Włochy, które wprowadziły niższe stawki VAT-u na produkty energooszczędne, energooszczędne technologie i remonty mające na celu zwiększenie efektywności energetycznej budynków. Podatek VAT nie jest jednak z definicji progresywny. Aby dostosować tego rodzaju podejście do gospodarstw domowych o niskich dochodach, konieczne mogą okazać się środki towarzyszące, takie jak zryczałtowana rekompensata, aby zachęcić te gospodarstwa do podejmowania takich działań. Ponadto EKES zwraca uwagę, że społeczności energetyczne (dyrektywa (UE) 2019/944 (3)) i społeczności energetyczne działające w zakresie energii odnawialnej (dyrektywa (UE) 2018/2001 (4)) mogą stać się kluczowymi narzędziami, które pomogą obywatelom i słabszym grupom społecznym w radzeniu sobie z zieloną transformacją.

1.11.

EKES podkreśla strategiczną rolę Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST) w tym zakresie. Ten instrument finansowy powinien być wykorzystywany do ograniczania społeczno-gospodarczego wpływu transformacji na unijne gospodarki, które są obecnie w dużym stopniu uzależnione od paliw kopalnych lub działalności charakteryzującej się wysoką intensywnością emisji gazów cieplarnianych, a przede wszystkim do ułatwienia przeprowadzenia tej transformacji pracownikom i gospodarstwom domowym dotkniętym bieżącą zmianą.

1.12.

Jak już wspomniano we wcześniejszych opiniach, EKES zauważa, że Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, mimo że jest instrumentem strategicznym, może być niewystarczający jako wsparcie bieżących zmian gospodarczych, w związku z czym należy go uzupełnić o odpowiednio finansowany Społeczny Fundusz Klimatyczny (SCF).

2.   Wprowadzenie i kontekst

2.1.

Transformacja ekologiczna stanowi ogromne wyzwanie dla UE i przyszłych pokoleń, zwłaszcza w związku z przedłużającą się wojną w Ukrainie, która wywołuje stan niepewności gospodarczej zarówno w ujęciu ogólnym, jak i ze szczególnym uwzględnieniem sektora energetycznego. EKES uważa, że aby transformacja została uwieńczona sukcesem, niezbędny jest konsensus społeczny. Można go osiągnąć jedynie pod warunkiem skutecznego wdrożenia środków wsparcia w całej UE i uniknięcia populistycznej opozycji.

2.2.

Komitet przypomina, że w ramach Zielonego Ładu zwiększono unijny cel redukcji emisji gazów cieplarnianych do 2030 r. z 40 % do co najmniej 55 % w stosunku do poziomów z 1990 r., wyznaczając jednocześnie cel neutralności klimatycznej do 2050 r.

2.3.

Pakiet „Gotowi na 55” zawiera szereg propozycji politycznych służących osiągnięciu celu na 2030 r., w odniesieniu do których EKES pragnie przedstawić swój wkład w promowanie transformacji ekologicznej, która z jednej strony byłaby w pełni zrozumiała i popierana przez wszystkie zainteresowane strony, a z drugiej strony niezbyt uciążliwa dla gospodarstw domowych i słabszych grup społecznych.

2.4.

Uznając za pewnik, że transformacja ekologiczna przyniesie znaczne i bardzo oczekiwane korzyści w całej UE, w niniejszej opinii skoncentrowano się na ewentualnych negatywnych skutkach trwającej transformacji ekologicznej w perspektywie krótkoterminowej, ze szczególnym uwzględnieniem wykluczenia społecznego i nierówności dochodowych, wzywając do przeprowadzenia sprawiedliwej transformacji, która byłaby proporcjonalna w stosunku do gospodarstw domowych o niskich dochodach i słabszych grup społecznych.

3.   Uwagi ogólne i szczegółowe

3.1.

EKES zauważa, że skutki transformacji ekologicznej nie będą jednolite w całej UE, a wręcz przeciwnie – będą się znacząco różnić w poszczególnych krajach, a nawet w poszczególnych regionach państw członkowskich, w zależności od szeregu ekonomiczno-społecznych zmiennych.

3.2.

W związku z tym EKES zauważa, że regiony o dużej zależności od paliw węglowych są i będą szczególnie narażone na skutki transformacji oraz na potencjalną utratę miejsc pracy. W związku z tym działania konieczne do wspierania spójności społecznej będą musiały być w poszczególnych państwach członkowskich, a nawet w poszczególnych regionach, bardzo zróżnicowane, w zależności od uwarunkowań lokalnych, zgodnie z zasadą pomocniczości. EKES uznaje jednak, że w zmienionej dyrektywie w sprawie opodatkowania energii proponuje się okres przejściowy oraz możliwość zwolnienia przez państwa członkowskie gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji z opodatkowania ogrzewania przez okres 10 lat od wdrożenia zmienionego podatku.

3.3.

Z punktu widzenia metodyki, Komitet uważa, że analizy oceny skutków przeprowadzone do tej pory przez Komisję są ukierunkowane głównie na perspektywę ogólnounijną. Brakuje im jednak zróżnicowania wymaganego w przypadku podejścia z podziałem na poszczególne kraje i regiony, dzięki któremu można by było skoncentrować się na potencjalnym wpływie transformacji na lokalne gospodarki i społeczności. W tym względzie wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie opodatkowania energii stanowi wyjątek, ponieważ poprzedziła go ukierunkowana mikroanaliza, jaką należałoby szerzej stosować przy wdrażaniu Zielonego Ładu.

3.4.

EKES uważa, że bardziej ukierunkowana analiza, uwzględniająca pełen zakres specyfiki lokalnej, powinna dostarczyć bardzo istotnych danych, dotyczących zwłaszcza gospodarstw domowych dotkniętych skutkami transformacji ekologicznej, umożliwiając tym samym rządom podejmowanie odpowiednich działań w celu złagodzenia wpływu trwającego procesu na uboższe i znajdujące się w trudnej sytuacji gospodarstwa domowe.

3.5.

EKES stoi na stanowisku, że istnieją dwa główne zagrożenia związane z transformacją ekologiczną w zakresie negatywnych skutków społecznych i gospodarczych: i) rosnące dysproporcje dochodów; ii) przenoszenie się branż przemysłu i związane z tym zwolnienia pracowników.

3.6.

Komitet zwraca uwagę, że przejście na gospodarkę odporną na zmianę klimatu i niskoemisyjną stanowi szczególne wyzwanie dla gospodarstw domowych i społeczności o niskich dochodach, zwłaszcza w regionach, których poziom rozwoju pozostaje daleko w tyle za obszarami miejskimi. W związku z tym niezwykle ważne jest, aby transformację wspierać odpowiednim zakresem środków podatkowych, w tym wsparciem finansowym, w odpowiedzi na przedstawione powyżej problemy.

3.7.

Ponadto EKES pragnie zwrócić uwagę na ewentualne dodatkowe obciążenia najsłabszych grup ludności spowodowane transformacją, ze szczególnym uwzględnieniem cen towarów, które mogłyby w procesie przejściowym znacznie wzrosnąć. Transformacja mogłaby spowodować wzrost cen energii i paliw dla osób, które nie mogą pozwolić sobie na dodatkowe opłaty, ponieważ ceny te uwzględniałyby wyższe koszty emisji dwutlenku węgla. Tego rodzaju wpływ jest szczególnie niepokojący w obecnej sytuacji makroekonomicznej, jako że wcześniej tego roku stopa inflacji w państwach członkowskich była wysoka (5).

3.8.

W związku z tym EKES podkreśla potrzebę dążenia do sprawiedliwej transformacji, aby zniwelować zarówno jej wpływ na zatrudnienie, jak i efekty dystrybucyjne przejścia na neutralność klimatyczną. Tego typu podejście należy postrzegać jako integralną część ram transformacji ekologicznej, a nie tylko jako dodatkowe środki naprawcze.

3.9.

EKES podkreśla potrzebę działań redystrybucyjnych umożliwiających ukierunkowanie środków finansowych na pomoc gospodarstwom domowym o niskich dochodach i słabszym grupom społecznym w celu zapobiegania wykluczeniu społecznemu i pogłębianiu się nierówności dochodowych. Mogłyby one na przykład przybrać formę opodatkowania na ochronę środowiska opartego na zasadzie „zanieczyszczający płaci”, w ramach którego osoby uzyskujące dochody powyżej ustalonego progu płaciłyby wyższe opłaty za zużycie energii wysokoemisyjnej.

3.10.

Jako że zgodnie z zasadą pomocniczości podatki związane z transformacją ekologiczną leżą w gestii państw członkowskich, EKES podkreśla znaczenie środków fiskalnych wprowadzanych na szczeblu krajowym, aby transformacja ekologiczna stała się bardziej zrównoważona, a jej skutki miały mniejszy wpływ na najsłabsze grupy ludności, z możliwością uniknięcia niekorzystnych efektów, które często towarzyszą podatkom na ochronę środowiska.

3.11.

EKES uważa, że polityka fiskalna w okresie przejściowym powinna składać się z trzech elementów: zasady „zanieczyszczający płaci” wraz z uzupełniającymi środkami redystrybucyjnymi w celu wsparcia gospodarstw domowych o niskich dochodach, ukierunkowanego wsparcia dochodu oraz ulg podatkowych na energooszczędne produkty domowe. Takie podejście (i) wspierałoby zakup pojazdów elektrycznych, (ii) zachęcałoby do przyjmowania zielonych technologii w domach oraz (iii) zwiększałoby efektywność energetyczną budynków. EKES przyznaje jednak, że zmieniona dyrektywa w sprawie opodatkowania energii ma również na celu poprawę efektywności energetycznej przy jednoczesnej ochronie słabszych grup społecznych. W przypadku gospodarstw domowych o najniższych dochodach, które mogą mieć niewystarczające zobowiązania podatkowe aby korzystać z ulg podatkowych, zalecanym optymalnym środkiem jest wsparcie dochodu.

3.12.

EKES uważa również, że dystrybucja przez państwo bonów przeznaczonych na inwestycje w ekologiczne technologie i zakup ekologicznych produktów mogłaby pomóc we wspieraniu słabszych grup społecznych w okresie transformacji.

3.13.

Wprowadzone w Niderlandach środki podatkowe dla osób kupujących pojazdy elektryczne są dobrym przykładem zachęcania do zakupu pojazdów przyjaznych dla środowiska nowej generacji, ograniczają bowiem ewentualne zakłócenia związane z szerszym dostępem do dotacji. Przyjazne pod względem podatkowym podejście do pojazdów elektrycznych w Niderlandach rozszerzono również na podatki rejestracyjne i drogowe, uzupełniając tym samym sprzyjające ramy prawne. W związku z tym ulgi podatkowe mogłyby być skierowane do gospodarstw domowych o niskich dochodach, które najprawdopodobniej doświadczą największych trudności podczas przechodzenia na zielone technologie.

3.14.

EKES uważa również, że można by ulepszyć i zbadać doświadczenia państw członkowskich, takich jak Niemcy, Francja czy Włochy, które wprowadziły niższe stawki VAT-u na produkty energooszczędne, energooszczędne technologie i remonty mające na celu zwiększenie efektywności energetycznej budynków. Podatek VAT nie jest jednak z definicji progresywny. Aby dostosować tego rodzaju podejście do gospodarstw domowych o niskich dochodach, konieczne mogą okazać się więc środki towarzyszące, takie jak zryczałtowana rekompensata, aby zachęcić te gospodarstwa do podejmowania takich działań.

3.15.

EKES podkreśla rolę Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, której nie można bagatelizować. Ten instrument finansowy powinien być wykorzystywany do ograniczania społeczno-gospodarczego wpływu transformacji na unijne gospodarki, które są obecnie w dużym stopniu uzależnione od paliw kopalnych lub działalności przemysłowej charakteryzującej się wysoką intensywnością emisji gazów cieplarnianych, a przede wszystkim do ułatwienia transformacji pracownikom i gospodarstwom domowym dotkniętym bieżącą zmianą.

3.16.

Jak już wspomniano w poprzedniej opinii pt. „Instrument pożyczkowy na rzecz sektora publicznego i zmiana Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji” (6), EKES zauważa, że Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (FST) jest istotny, lecz jego zasoby i zakres mogą być niewystarczające do wsparcia bieżących zmian gospodarczych. FST należy zatem uzupełnić odpowiednio finansowanym Społecznym Funduszem Klimatycznym (SCF), zgodnie z zaleceniami zawartymi w opinii EKES-u „Fundusz dostosowania do zmiany klimatu finansowany z Funduszu Spójności i NGEU” (7).

3.17.

EKES zwraca uwagę, że celem dodatkowego funduszu powinna być ochrona grup o niskich dochodach i słabszych grup przed negatywnymi skutkami transformacji, pod warunkiem że będą mu towarzyszyć dobre praktyki mające na celu przede wszystkim uniknięcie pogłębiania się nierówności dochodowych. Jednocześnie Komitet ostrzega, że ze względu na obecną organizację i możliwości finansowe SCF (nie wspominając o odroczeniu jego wdrożenia o rok) jest mało prawdopodobne, aby skutecznie wspierał on najsłabsze grupy ludności, co już podkreśliło kilka zainteresowanych stron. Na przykład koszt przejścia z pojazdów tradycyjnych na pojazdy elektryczne może okazać się zbyt wysoki, a zatem nierealny dla gospodarstw domowych o niskich dochodach i znajdujących się w trudnej sytuacji bez zachęt podatkowych bądź wsparcia finansowego (8).

3.18.

EKES sugeruje zatem, by odpowiedzialne organy na szczeblu europejskim i lokalnym opracowały odpowiednie polityki fiskalne w celu złagodzenia negatywnych skutków transformacji, bez osłabiania zachęt do zmian w zakresie inwestycji ekologicznych i konsumpcji wymaganych w okresie przejściowym. Co ważne, mechanizmom takim powinny towarzyszyć środki zapewniające zarządzanie sprzyjające włączeniu społecznemu oraz aktywne zaangażowanie osób najbardziej obciążonych skutkami transformacji ekologicznej. EKES uznaje jednak, że zmieniona dyrektywa w sprawie opodatkowania energii obejmuje okresy przejściowe w odniesieniu do opodatkowania wybranych produktów lub inwestycji mających na celu zmniejszenie zużycia energii.

3.19.

Komitet pragnie przypomnieć wszystkim instytucjom zaangażowanym w transformację ekologiczną o znaczeniu dialogu społecznego i użytecznego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego na szczeblu europejskim, krajowym, sektorowym i regionalnym. Dialog społeczny odgrywa kluczową rolę w zarządzaniu transformacją ekologiczną i ułatwianiu jej, zapewniając szerokie zaangażowanie wszystkich zainteresowanych stron, a jednocześnie chroniąc słabsze grupy społeczne i poziomy zatrudnienia w całej UE.

3.20.

EKES zwraca uwagę, że w kilku krajach europejskich istnieją już mechanizmy progresywnego opodatkowania, ukierunkowane systemy opieki społecznej i odpowiednie mechanizmy dialogu społecznego, w związku z czym przyjęcie i dalsze wzmacnianie tego typu polityk może się opierać na istniejących dobrych praktykach i okazać się bardzo użytecznym narzędziem zapobiegania dalszemu pogłębianiu się nierówności i wykluczenia społecznego.

3.21.

Komitet jest głęboko przekonany, że osiągnięcie szerokiego porozumienia, a także politycznej i społecznej akceptacji polityki klimatycznej w krajach europejskich przyczyni się do przeprowadzenia silniejszej i lepszej transformacji ekologicznej, która – z drugiej strony – może stracić zarówno wiarygodność, jak i moc, jeżeli obciążenia i negatywne skutki w nieproporcjonalnym stopniu dotkną uboższe gospodarstwa domowe.

3.22.

W związku z tym EKES podkreśla, że rządy, w porozumieniu ze społeczeństwem obywatelskim, powinny dążyć do zmniejszenia wpływu transformacji ekologicznej na zatrudnienie w bardziej dotkniętych obszarach UE, również za pomocą ukierunkowanych i innowacyjnych polityk rynku pracy, w tym programów szkoleniowych i edukacyjnych dla pracowników przemysłu wysokoemisyjnego.

3.23.

Komitet podkreśla ryzyko pogłębiania się dysproporcji regionalnych ze względu na proces transformacji ekologicznej między bardziej rozwiniętymi gospodarkami w całej UE a gospodarkami nadal w dużym stopniu uzależnionymi od wysokoemisyjnych gałęzi przemysłu. Z tego samego powodu mogą się również pogłębić dysproporcje i rozbieżności konkurencyjne między krajami oraz obszarami miejskimi a obszarami peryferyjnymi, wiejskimi i oddalonymi.

3.24.

EKES jest zdania, że transformacja ekologiczna wymaga jednoczesnej realizacji celów klimatycznych Europejskiego Zielonego Ładu oraz programu sprawiedliwości społecznej w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych. Transformacja ekologiczna wiąże się ze zmianą strukturalną (oczekiwane są zmiany zarówno na poziomie gospodarczym, jak i społecznym). Aby odnieść sukces, muszą jej towarzyszyć środki społeczne, w tym inwestycje społeczne mające na celu ułatwienie neutralności klimatycznej i osiągnięcie transformacji sprzyjającej dynamicznym i konkurencyjnym przedsiębiorstwom europejskim, które mogą na przykład generować zielone miejsca pracy i wzrost gospodarczy.

3.25.

W związku z tym EKES podkreśla znaczenie ściślejszej współpracy w całej UE, która powinna być rozwijana w oparciu o skuteczny dialog polityczny i społeczny w celu opracowania towarzyszącej polityki gospodarczej i społecznej wspierającej trwającą transformację, należycie dostosowując ją do różnych warunków społecznych i gospodarczych objętych nią społeczności.

3.26.

Podejście oparte na współpracy należy przyjąć również w odniesieniu do krajów Europy, które nie są członkami UE, aby uniknąć przenoszenia przedsiębiorstw i zatrudnienia do krajów, które nie dążą do bardziej ekologicznego i zrównoważonego rozwoju gospodarczego, jak to czyni UE. Mogłoby to mieć negatywny wpływ na rynek wewnętrzny, a także na samą transformację ekologiczną, zarówno pod względem mniejszej skuteczności, jak i większych negatywnych skutków dla najsłabszych grup ludności.

3.27.

EKES wzywa również państwa członkowskie do podjęcia dalszych działań w celu rozwiązania problemu uchylania się od opodatkowania i unikania opodatkowania oraz zapobiegania niewłaściwemu wykorzystywaniu środków publicznych, ponieważ zapewniłoby to dodatkowe środki na finansowanie środków dystrybucyjnych wspierających transformację.

3.28.

Komitet zwraca również uwagę, że społeczności energetyczne (dyrektywa (UE) 2019/944) i społeczności energetyczne działające w zakresie energii odnawialnej (dyrektywa (UE) 2018/2001) mogą stać się kluczowymi narzędziami, które pomogą obywatelom i słabszym grupom społecznym w radzeniu sobie z zieloną transformacją. Tego typu społeczności mogą przybierać dowolną formę prawną (stowarzyszenia, spółdzielnie, partnerstwa, organizacje nienastawione na zysk lub małe/średnie przedsiębiorstwa), co ułatwia obywatelom oraz innym uczestnikom rynku łączenie się i wspólne inwestowanie w aktywa energetyczne. Może to przyczynić się do stworzenia bardziej niskoemisyjnego i elastycznego systemu energetycznego, ponieważ społeczności energetyczne mogą zaoferować obywatelom dostęp do wszystkich odpowiednich rynków energii na równych warunkach z innymi podmiotami, zmniejszając koszty energii lub nawet przynosząc potencjalne dochody.

---

(1)  Dyrektywa Rady 2003/96/WE z dnia 27 października 2003 r. w sprawie restrukturyzacji wspólnotowych przepisów ramowych dotyczących opodatkowania produktów energetycznych i energii elektrycznej (Dz.U. L 283 z 31.10.2003, s. 51).

(2)  Niderlandy oferują zachęty do zakupu pojazdów przyjaznych dla środowiska. Według sprawozdania Climate Group dotacje w wysokości do 4 000 EUR są dostępne na zakup lub leasing nowych elektrycznych samochodów osobowych o napędzie akumulatorowym, a 5 000 EUR na samochody dostawcze. Istnieją również konkurencyjne zachęty podatkowe, takie jak niski podatek drogowy, brak podatku od zakupu i brak podatku od prywatnego użytkowania/świadczenia. Zob. Netherlands: Taking action on zero emission vehicles.

(3)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/944 z dnia 5 czerwca 2019 r. w sprawie wspólnych zasad rynku wewnętrznego energii elektrycznej oraz zmieniająca dyrektywę 2012/27/UE (Dz.U. L 158 z 14.6.2019, s. 125).

(4)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/2001 z dnia 11 grudnia 2018 r. w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (Dz.U. L 328 z 21.12.2018, s. 82).

(5)  W ostatnich tygodniach stopa inflacji spadła.

(6)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie instrumentu pożyczkowego na rzecz sektora publicznego w ramach mechanizmu sprawiedliwej transformacji” [COM(2020) 453 final – 2020/0100 (COD)], „Zmieniony wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji” [COM(2020) 460 final – 2020/0006 (COD)] (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 240).

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Fundusz Dostosowania do Zmiany Klimatu finansowany z Funduszu Spójności i NGEU” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 23).

(8)  Joanna Gill, Can Europe's new Social Climate Fund protect poor from rising carbon cost? Reuters, grudzień 2022 r.

Sprawozdawca: Philip VON BROCKDORFF

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	21.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	152/4/9

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zauważa, że rokowania zbiorowe są podstawowym instrumentem stosunków pracy (zakładając oczywiście, że pracodawcy i związki zawodowe są chętnymi negocjatorami). Odnosi się przy tym do najnowszych badań sugerujących, że członkostwo w związkach zawodowych powyżej określonego poziomu przyczynia się do zmniejszenia nierówności dochodowych w poszczególnych krajach, a tym samym do niwelowania utrwalonych różnic między różnymi warstwami społeczeństwa.

1.2.

EKES zwraca uwagę na istotne ustalenia przedstawione w sprawozdaniu OECD, wedle których koordynacja wynagrodzeń odgrywa kluczową rolę w pomaganiu partnerom społecznym uwzględnić makroekonomiczne skutki dla konkurencyjności wynikające z porozumień w sprawie wynagrodzeń. Odnotowuje również, że w tym samym sprawozdaniu OECD położono nacisk na rolę dynamicznych i silnych rokowań zbiorowych w propagowaniu wydajności, konkurencyjności i wzrostu gospodarczego.

1.3.

Jest zdania, że związki zawodowe wraz z organizacjami pracodawców wciąż odgrywają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej, społecznej i w zakresie zatrudnienia. Jednak liczba pracowników objętych układami zakładowymi lub sektorowymi wciąż spada, co osłabia siłę przetargową związków zawodowych.

1.4.

Należy zatem znaleźć sposoby na zwiększenie znaczenia związków zawodowych, pracodawców i rządów na dynamicznym rynku pracy oraz wskazać możliwości zapewnienia solidnych i trwałych struktur dialogu społecznego, w tym zdolności prowadzenia rokowań zbiorowych, oraz poszanowania autonomii partnerów społecznych, jak również krajowych stosunków pracy.

1.5.

EKES jest zdania, że to do partnerów społecznych należy określenie odpowiednich struktur rokowań zbiorowych, a w stosownych przypadkach trójstronnego i dwustronnego dialogu społecznego. Uznaje również, że rządy odgrywają istotną rolę w dostrzeganiu znaczenia rokowań zbiorowych poprzez zapewnienie warunków podstawowych ułatwiających ich podjęcie, ochronę przed praktykami dyskryminacyjnymi oraz zapobieganie próbom ograniczenia przysługujących pracownikom praw do przynależności do związków.

1.6.

Komitet zauważa, że Europejski filar praw socjalnych zachęca partnerów społecznych do negocjowania układów zbiorowych w sprawach dla nich istotnych, przy poszanowaniu ich autonomii i prawa do działań zbiorowych (1).

1.7.

Odnotowuje, że nowe formy pracy, takie jak gospodarka platform, stwarzają nowe wyzwania dla stosunków pracy. Ta nowa rzeczywistość osłabiła „tradycyjną” rolę związków zawodowych jako instytucji reprezentujących zorganizowaną siłę roboczą, a także rolę organizacji pracodawców jako kluczowych zainteresowanych stron na rynku pracy.

1.8.

Zwraca uwagę na to, że innowacje w miejscu pracy mają zasadnicze znaczenie dla powodzenia każdego przedsiębiorstwa i w związku z tym zaleca, by w ramach procesu rokowań zbiorowych procesy innowacji w miejscu pracy zostały uwzględnione w ramach rokowań zbiorowych i ogólnie dialogu społecznego.

1.9.

Jest zdania, że w obliczu silnej konkurencji na świecie i wzrostu kosztów energii może zaistnieć potrzeba znalezienia równowagi uwzględniającej wspólne interesy – chodzi tu na przykład o wzięcie pod uwagę wyższych kosztów utrzymania ponoszonych przez pracowników, przy jednoczesnym uznaniu, że dialog społeczny, w tym rokowania zbiorowe mogą pomóc zwiększyć wydajność w miejscu pracy.

1.10.

Uważa również, że rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogą wspierać strategię przemysłową w zmieniających się warunkach gospodarczych, zgodnie z krajowymi stosunkami pracy. Chociaż może tu być wymagany pewien stopień elastyczności, to powinien on być przedmiotem porozumienia między partnerami społecznymi, a nie podważać praw zbiorowych ani warunków pracy.

1.11.

Zauważa, że najszerszy i najbardziej stabilny zasięg rokowań zbiorowych w Europie występuje w państwach, w których systemy negocjacji charakteryzują się rokowaniami z udziałem wielu pracodawców, w przypadku których negocjacje odbywają się głównie na poziomie sektorowym, a w niektórych przypadkach, takich jak w Belgii, nawet na poziomie międzysektorowym.

1.12.

EKES wzywa rządy, by w odpowiednich przypadkach wykorzystywały zamówienia publiczne jako uzupełniający środek promowania i uznawania rokowań zbiorowych.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Rokowania zbiorowe są kluczowym procesem stosunków pracy, w ramach którego ustanawia się sprawiedliwe płace i warunki pracy we wszystkich sektorach gospodarki. Angażuje on zarówno pracodawców, jak i związki zawodowe. Chociaż rokowania zbiorowe istnieją już od długiego czasu, to na przestrzeni lat liczba członków związków zawodowych stale maleje. Badania pokazują, że wraz ze spadkiem liczby członków siła przetargowa związków zawodowych słabnie, co ma wpływ na nabyte prawa pracownicze i rokowania zbiorowe (2). Ponadto ważne jest, aby przedsiębiorstwa były zrzeszone w odpowiednich stowarzyszeniach pracodawców w celu wzmocnienia procesu rokowań zbiorowych, przy czym badania pokazują, że tego rodzaju organizacje odgrywają kluczową rolę w promowaniu przestrzegania norm prawnych, a także norm pracy i standardów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, zwłaszcza w gospodarce nieformalnej (3).

2.2.

Dalsze badania rzucają światło na znaczenie związków zawodowych w osiąganiu równowagi sił, która wspiera sprawiedliwość społeczną i dobrobyt gospodarczy. Wyniki empiryczne wskazują, że nierówności dochodowe wykazują trajektorię w kształcie odwróconej litery U wraz ze wskaźnikiem uzwiązkowienia. Początkowo nierówności dochodowe wzrastają w miarę jak więcej osób zatrudnionych wstępuje do związków zawodowych, osiągając szczyt trajektorii w kształcie odwróconej litery U w momencie, gdy wskaźnik uzwiązkowienia mieści się w przedziale od 35 % do 39 %, a następnie następuje spadek nierówności dochodowych wraz z dalszym wzrostem wskaźnika uzwiązkowienia. W związku z tym te badania sugerują, że wzrost liczby członków powyżej określonego przedziału przyczynia się do zmniejszenia nierówności dochodowych w poszczególnych państwach (4).

2.3.

Chociaż innowacyjność przedsiębiorstw, konkurencyjność i wydajność są uznawane za główne czynniki wzrostu gospodarczego w wysoce konkurencyjnym środowisku światowym, wszystkie te trzy aspekty w znacznym stopniu zależą od nakładu pracy i wartości dodanej zapewnianej przez pracowników w osiąganiu innowacji, konkurencyjności i produktywności. Podstawą tego wszystkiego jest aktywne zaangażowanie i wkład partnerów społecznych.

2.4.

Jak EKES stwierdził w swojej wcześniejszej opinii (5), tworzenie długoterminowej wartości pozostaje obowiązkiem dyrektorów wykonawczych, którzy realizują długoterminowe interesy, w związku z czym należy zachęcać do zwiększania odpowiedzialności dyrektorów wykonawczych za zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa. Zostało to bowiem wyraźnie uznane przez Europejską Grupę Doradczą ds. Sprawozdawczości Finansowej (EFRAG) w ramach proponowanych przez nią wymogów dotyczących sprawozdawczości z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego na podstawie dyrektywy w sprawie sprawozdawczości przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (CSRD), zgodnie z którą kwalifikujące się przedsiębiorstwa mają obowiązek ujawniania zasięgu rokowań zbiorowych i dialogu społecznego wśród swojej siły roboczej, ponieważ posiadanie upodmiotowionej, zaangażowanej i cenionej siły roboczej jest postrzegane jako jeden z głównych elementów długoterminowego zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstwa (6).

2.5.

Odporność i stabilność gospodarcza pośrednio wspiera spójność społeczną, ponieważ można je osiągnąć jedynie poprzez priorytetowe traktowanie wartości dodanej, jaką praca wnosi do gospodarki. To priorytetowe traktowanie przeważa w gospodarkach, w których rokowania zbiorowe i ogólnie dialog społeczny mają silną pozycję skutkującą równowagą sił gospodarczych. To z kolei sprzyja innowacyjności przedsiębiorstw, konkurencyjności i wydajności opartej na technologii i sile roboczej.

2.6.

Mimo spadku wskaźnika uzwiązkowienia w całej UE Komitet jest zdania, że związki zawodowe wciąż odgrywają istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej, społecznej i w zakresie zatrudnienia, choć w niektórych państwach członkowskich ta rola ulega zmniejszeniu. Spada jednak liczba pracowników objętych układami zbiorowymi. Reprezentatywność organizacji pracodawców również budzi obawy w niektórych państwach członkowskich. W związku z tym ważne jest, aby partnerzy społeczni – wspierani przez sprzyjające ramy – znajdowali sposoby na zapewnienie, by rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogły służyć jako odpowiednie i znaczące instrumenty, zgodnie z krajowymi uwarunkowaniami i praktykami. EKES odnotowuje, że rokowania zbiorowe są prawem podstawowym ujętym w konstytucji MOP-u (7). Rokowania zbiorowe są również środkiem, dzięki któremu pracodawcy oraz ich organizacje i związki zawodowe mogą ustalać godziwe wynagrodzenie i warunki pracy, przy jednoczesnym uwzględnieniu krajowych interesów gospodarczych i społecznych. W tym kontekście EKES odnosi się do Konwencji MOP nr 87 dotyczącej wolności związkowej i ochrony praw związkowych, która – wraz z prawem do niezrzeszania się – również jest podstawowym prawem zarówno pracowników, jak i pracodawców. Dobre stosunki pracy zakładają również, że pracodawcy i związki zawodowe są chętnymi negocjatorami. Rzeczywistość wskazuje, że nie zawsze tak jest (8).

2.7.

Zatem celem niniejszej opinii jest przeanalizowanie przyczyn zmniejszającej się roli związków zawodowych oraz zastanowienie się nad sposobami powstrzymania tego zjawiska i nad skutkami podjęcia działań w tym kierunku. Chodzi również o podkreślenie roli związków zawodowych, pracodawców i rządów na dynamicznym rynku pracy oraz zidentyfikowanie możliwości zapewnienia funkcjonowania solidnych i trwałych struktur rokowań zbiorowych, przy jednoczesnym poszanowaniu autonomii partnerów społecznych, jak również krajowych stosunków pracy.

3.   Uwagi szczegółowe

3.1.

Jak zauważono w opinii SOC/764 „Wzmacnianie dialogu społecznego” (9), poziom zaangażowania i skuteczność dialogu społecznego (i pośrednio rokowań zbiorowych) różni się w zależności od kraju. EKES jest jednak zdania, że to do krajowych partnerów społecznych należy uzgodnienie struktury negocjacji zbiorowych najlepiej dostosowanej do kontekstu krajowego.

3.2.

Komitet uznaje, że rządy odgrywają istotną rolę w dostrzeganiu znaczenia rokowań zbiorowych poprzez zapewnienie warunków podstawowych ułatwiających ich podjęcie, ochronę przed praktykami dyskryminacyjnymi oraz zapobieganie próbom ograniczenia przysługujących pracownikom praw do przynależności do związków. Te trójstronne ramy powinny odzwierciedlać najważniejsze punkty wynikające z zalecenia Komisji w sprawie wzmacniania dialogu społecznego, ze szczególnym uwzględnieniem zapewnienia sprawiedliwości społecznej, przy jednoczesnym zwiększeniu dobrobytu i odporności Europy.

3.3.

EKES zauważa, że Europejski filar praw socjalnych (10) zachęca partnerów społecznych do negocjowania układów zbiorowych, przy poszanowaniu ich autonomii i prawa do działań zbiorowych Ponadto EKES wzywa do konsultowania się z partnerami społecznymi przy opracowywaniu i realizowaniu polityki gospodarczej i społecznej oraz polityki zatrudnienia. Ubolewa jednak, że w całej UE konsultacje nie są prowadzone z takim samym przekonaniem i zaangażowaniem. Zauważa również, że zgodnie z Europejskim filarem praw socjalnych i w stosownych przypadkach umowy zawarte między partnerami społecznymi muszą być wykonywane na poziomie UE i jej państw członkowskich. Ta zasada zakłada zapewnienie minimalnego poziomu ochrony.

3.4.

Świat pracy nieustannie się zmienia, a nowe praktyki pracy kształtują życie zawodowe milionów Europejczyków. Nowe formy pracy w ramach gospodarki platform stanowią istotne wyzwanie dla stosunków pracy. EKES jest zdania, że ta nowa rzeczywistość wpłynęła zarówno na związki zawodowe, jak i na organizacje pracodawców, i że obie te strony muszą szybko dostosować się do tej rzeczywistości, a jednocześnie chronić podstawowe prawa pracowników w duchu zaproponowanej przez Komisję dyrektywy w sprawie osób pracujących za pośrednictwem platform internetowych.

3.5.

Rokowania zbiorowe mają kluczowe znaczenie dla samego istnienia i znaczenia związków zawodowych oraz dla zapewnienia równowagi sił między pracodawcami i pracownikami. EKES uważa, że rokowania zbiorowe oraz ogólnie dialog społeczny powinny również wspierać innowacje w miejscu pracy z myślą o wzroście wydajności i uwzględnieniu potencjalnych zmian praktyk pracy, które mają wpływ na dobrobyt i życie zawodowe pracowników. Komitet przyznaje, że stanowi to dodatkowe wyzwanie dla związków zawodowych. Pracodawcy powinni jednak rzecz jasna pozostać odpowiedzialni za decyzje podejmowane na poziomie przedsiębiorstwa. EKES zaleca, by – przy poszanowaniu krajowych systemów stosunków pracy – uznać rolę związków zawodowych w procesach innowacji w miejscu pracy, jako element odpowiedniej roli dialogu społecznego i rokowań zbiorowych.

3.6.

Należy podkreślić ustalenia zawarte w sprawozdaniu OECD (11), w którym przypomniano, że rokowania zbiorowe są kluczowym prawem pracy, które może również poprawić wyniki w miejscu pracy. W tym samym sprawozdaniu z niepokojem stwierdzono, że to prawo podlega presji ze względu na ogólne osłabienie stosunków pracy oraz rozwój nowych, często niepewnych form zatrudnienia. W sprawozdaniu potwierdzono, że rokowania zbiorowe w całej UE znajdują się pod presją i że istnieje ogromna polityczna potrzeba podjęcia działań. Przedstawiono w nim wszystkie dowody niezbędne do wzmocnienia rokowań zbiorowych w taki sposób, aby stały się bardziej elastyczne i lepiej odpowiadały na zmiany w świecie pracy. W tym kontekście EKES jest zdania, że należy znaleźć równowagę uwzględniającą wzajemne interesy – na przykład wzięcie pod uwagę wyższych kosztów utrzymania ponoszonych przez pracowników oraz większą konkurencję na poziomie międzynarodowym, przy jednoczesnym uznaniu, że rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogą zwiększyć wydajność dzięki innowacjom w miejscu pracy i wspieraniu rozwoju umiejętności. Rokowania zbiorowe i dialog społeczny mogłyby ponadto wesprzeć strategię przemysłową w zmieniających się warunkach ekonomicznych w oparciu o krajowe stosunki pracy. Chociaż elastyczność ustalona przez partnerów społecznych powinna służyć jako sposób dostosowania się do zmieniających się okoliczności oraz zrównoważenia potrzeb przedsiębiorstw i ich pracowników, nie powinna wiązać się z ryzykiem naruszenia praw zbiorowych ani pogarszać warunków pracy. Ponadto elastyczność pracy, odpowiednio uregulowana przez prawodawstwo lub rokowania zbiorowe, zakłada korzyści zarówno dla pracowników, jak i dla pracodawców.

3.7.

Jeśli chodzi o porozumienia zakładowe i sektorowe w procesie rokowań zbiorowych, to nie ma wzoru pozwalającego ustalić, czy jedno z nich ma większe zastosowanie od drugiego. Aby jednak zwiększyć zasięg rokowań zbiorowych, jak stwierdzono w dyrektywie w sprawie adekwatnych wynagrodzeń minimalnych (12), na partnerach społecznych w poszczególnych państwach członkowskich spoczywa obowiązek przeprowadzenia analizy mocnych i słabych stron obu form porozumień oraz określenia, czy najlepszym sposobem zwiększenia zasięgu rokowań zbiorowych są układy sektorowe, zakładowe, czy też połączenie obu tych form. Na przykład badania wskazują, że największy i najbardziej stabilny zasięg rokowań zbiorowych w Europie występuje w państwach, w których systemy negocjacji charakteryzują się rokowaniami z udziałem wielu pracodawców, w przypadku których negocjacje odbywają się głównie na poziomie sektorowym, a w niektórych przypadkach, takich jak w Belgii, nawet na poziomie międzysektorowym (13). Oczywiście starania na rzecz zwiększenia zasięgu muszą uwzględniać okoliczności panujące w każdym państwie.

3.8.

EKES przyjmuje do wiadomości, że zwiększenie liczby członków związków zawodowych i organizacji pracodawców pozostanie ogromnym wyzwaniem. Chociaż ma na uwadze, że dialog społeczny i rokowania zbiorowe mają i powinny mieć charakter dobrowolny, to zaleca, aby partnerzy społeczni w poszczególnych państwach członkowskich sprostali temu wyzwaniu poprzez analizę odpowiednich metod zapewnienia trwałego członkostwa w ich organizacjach.

3.9.

EKES uznaje, że krajowe systemy stosunków pracy są bardzo zróżnicowane oraz odzwierciedlają różne sytuacje gospodarcze i polityczne państw członkowskich. Zgodnie z notą Komisji (14) rokowania zbiorowe charakteryzują się przejściem na zdecentralizowane rokowania na poziomie przedsiębiorstwa. Badania wskazują, że zasięg rokowań zbiorowych jest zazwyczaj większy w przypadkach, w których rokowania są scentralizowane, wskaźnik organizacji pracodawców jest wyższy i praktykowane jest rozszerzanie układów na strony niebędące sygnatariuszami.

3.10.

EKES podkreśla również istotne stwierdzenie przedstawione w sprawozdaniu OECD, że koordynacja wynagrodzeń odgrywa kluczową rolę w pomaganiu partnerom społecznym w uwzględnianiu sytuacji w cyklu koniunkturalnym i makroekonomicznych skutków porozumień w sprawie wynagrodzeń dla konkurencyjności (15). Co więcej, EKES jest zdania, że proces rokowań będzie zależał od okoliczności panujących na poziomie przedsiębiorstwa, niezależnie od tego, czy jest to małe czy duże przedsiębiorstwo.

3.11.

Komitet wzywa partnerów społecznych do zwiększenia znaczenia systemów rokowań zbiorowych poprzez ocenienie, w jaki sposób rokowania zbiorowe na wszystkich poziomach mogłyby w sposób zrównoważony zapewnić wartość dodaną zarówno pracownikom, jak i pracodawcom we wszystkich sektorach gospodarki i w całym społeczeństwie. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na najnowsze sprawozdanie OECD „Employment Outlook” [„Przegląd stanu zatrudnienia”], w którym położono nacisk na rolę dynamicznych i silnych rokowań zbiorowych w propagowaniu wydajności, konkurencyjności i wzrostu gospodarczego.

3.12.

EKES zwraca uwagę na ważną rolę, jaką rządy odgrywają lub jaką mogłyby odgrywać, współdziałając z pracodawcami i związkami zawodowymi na rzecz ściślejszej współpracy oraz wspierając politykę makroekonomiczną. Oczywiście rządy same są znaczącymi pracodawcami i często prowadzą rokowania ze związkami zawodowymi reprezentującymi pracowników, co w niektórych państwach członkowskich może wyznaczać wzorzec dla całej gospodarki. Rządy odgrywają ponadto zasadniczą rolę w zapewnianiu właściwych warunków dla spokoju społecznego, stabilności cen, większej wydajności i niedyskryminacyjnych modeli zatrudnienia. Aby osiągnąć te cele, a jednocześnie uszanować autonomię partnerów społecznych, EKES wzywa do wzmocnienia rokowań zbiorowych w celu osiągnięcia lepszych wyników dla przedsiębiorstw i pracowników. Jako jeden ze środków zaleca, aby rządy wykorzystywały w odpowiednich przypadkach zamówienia publiczne jako uzupełniający środek wspierania i promowania rokowań zbiorowych, jak wskazano w dwóch wcześniejszych opiniach EKES-u (16).

3.13.

Jak stwierdzono wcześniej, konieczna może być uzgodniona elastyczność w rokowaniach zbiorowych. EKES jest jednak zdania, że wszelkie uzgodnione zmiany w układach zbiorowych muszą równoważyć interesy obu stron i być dla nich korzystne. Choć należy promować porozumienia na szczeblu krajowym i sektorowym, EKES uznaje, że w odniesieniu do negocjacji na poziomie przedsiębiorstwa elastyczność pracy, odpowiednio uregulowana przez prawodawstwo lub rokowania zbiorowe, może przynieść korzyści zarówno pracodawcom, jak i pracownikom. Negocjacje takie powinny opierać się na wzajemnym zaufaniu oraz skutecznych strukturach negocjacyjnych, a jednocześnie gwarantować, że warunki pracy nie ulegną pogorszeniu. Jednak pomimo tego należy w miarę możliwości znaleźć kompromis, dzięki któremu systemy zdecentralizowane będą lepiej zorganizowane, a układy sektorowe będą mogły określać ogólne warunki ramowe, pozostawiając szczegółowe postanowienia do negocjacji na poziomie przedsiębiorstwa. Badania wskazują bowiem, że hybrydowe systemy rokowań zbiorowych, obejmujące skoordynowane systemy sektorowe i wielopoziomowe, przynoszą lepsze wyniki zarówno dla pracowników, jak i przedsiębiorstw (17).

---

(1)  Zasada 8.

(2)  Schnabel, C. (2020). „Union membership and collective bargaining: trends and determinants” [Członkostwo w związkach zawodowych i rokowania zbiorowe: tendencje i uwarunkowania] (s. 1–37), Springer International Publishing.

(3)  MOP (2013). „The informal economy and decent work: A policy resource guide supporting transitions to formality” [Gospodarka nieformalna i godna praca: wytyczne polityczne wspierające przejście na formalne stosunki pracy]. Międzynarodowe Biuro Pracy.

(4)  Montebello, R., Spiteri, J., & Von Brockdorff, P. (2022). „Trade unions and income inequality: Evidence from a panel of European countries” [Związki zawodowe i nierówności dochodowe: dowody pochodzące z panelu państw europejskich],

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Żadnego Zielonego Ładu bez ładu społecznego” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 341 z 24.8.2021, s. 23).

(6)  https://www.efrag.org/?AspxAutoDetectCookieSupport=1

(7)  Zostało to również potwierdzone w Deklaracji MOP z 1998 r.dotyczącej podstawowych zasad i praw w pracy.

(8)  Pisarczyk, Ł. (2023). „Towards rebuilding collective bargaining? Poland in the face of contemporary challenges and changing European social policy” [W kierunku odbudowy rokowań zbiorowych? Polska w obliczu współczesnych wyzwań i zmieniającej się europejskiej polityki społecznej]. Industrial Relations Journal.

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie wzmacniania dialogu społecznego w Unii Europejskiej” (COM(2023) 38 final – 2023/0012 (NLE)) oraz „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Wzmacnianie dialogu społecznego w Unii Europejskiej: wykorzystanie jego pełnego potencjału do zarządzania sprawiedliwymi transformacjami« ” (COM(2023) 40 final) (Dz.U. C 228 z 29.6.2023, s. 87).

(10)  Zasada 8.

(11)  https://www.oecd.org/employment/negotiating-our-way-up-1fd2da34-en.htm

(12)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2041 z dnia 19 października 2022 r. w sprawie adekwatnych wynagrodzeń minimalnych w Unii Europejskiej (Dz.U. L 275 z 25.10.2022, s. 33).

(13)  https://www.etui.org/services/facts-figures/benchmarks/what-s-happening-to-collective-bargaining-in-europe

(14)  https://commission.europa.eu/system/files/2016-03/social-dialogue-involvement-of-workers_en.pdf

(15)  https://www.oecd.org/employment/negotiating-our-way-up-1fd2da34-en.htm

(16)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Godziwe płace minimalne w całej Europie” (opinia rozpoznawcza na wniosek Parlamentu Europejskiego/Rady) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 159) oraz opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zamówienia publiczne jako instrument tworzenia wartości i godności w pracy w usługach porządkowych i pomocniczych” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 30).

(17)  Braakmann, N. i Brandl, B. (2016), „The efficacy of hybrid collective bargaining systems: An analysis of the impact of collective bargaining on company performance in Europe” [Skuteczność hybrydowych systemów rokowań zbiorowych: analiza wpływu rokowań zbiorowych na wyniki przedsiębiorstw w Europie].

Sprawozdawca:

Felipe MEDINA MARTÍN

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Transportu, Energii, Infrastruktury i Społeczeństwa Informacyjnego
Data przyjęcia przez sekcję	26.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	151/1/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Celem niniejszej opinii EKES-u jest oszacowanie wpływu, jaki kryzys energetyczny po pandemii COVID-19 i rosyjskiej wojnie napastniczej przeciwko Ukrainie wywarł na europejskie przedsiębiorstwa, pracowników oraz wszystkie obywatelki i wszystkich obywateli Europy. EKES stwierdza, że w całej gospodarce pojawiło się szerokie spektrum problemów, takich jak: nieproporcjonalny wzrost kosztów produkcji, reorganizacja łańcuchów dostaw, trudności w dostawach żywności i innych towarów, rosnące koszty inwestycji i utrata siły nabywczej przez europejskie gospodarstwa domowe.

1.2.

Komitet wyraża zaniepokojenie wysokim poziomem inflacji w Europie wynikającym z kosztów energii i surowców, a także cen usług i towarów przemysłowych. Inflacja w Europie jest na najwyższym poziomie od czasu wprowadzenia euro. EKES wzywa instytucje europejskie do ustanowienia mechanizmów kontroli, takich jak mechanizmy określone w dokumencie sporządzonym przez Europejską Organizację Konsumentów. Powinno to obejmować na przykład pełne wdrożenie środków określonych w projekcie rozporządzenia Rady, które przewiduje istotną reformę i dostosowanie struktury rynku energii elektrycznej. Komitet apeluje do państw członkowskich UE o wdrożenie już przyjętych aktów UE, takich jak pakiet „Czysta energia dla wszystkich Europejczyków”, który przyczynia się do przyspieszenia transformacji ekologicznej i do pogłębienia rynku wewnętrznego.

1.3.

Komitet uważa, że należy pilnie zreformować zmienione tymczasowe ramy kryzysowe UE w obliczu ogromnego wzrostu kosztów wynikającego z wojny w Ukrainie i kryzysu energetycznego. Ponadto zaleca stosowanie tymczasowych ram pomocy państwa w taki sposób, aby pomoc przewidziana w rozporządzeniu o środkach nadzwyczajnych dotyczących energii i w ramach odbudowy i zwiększania odporności była przeznaczona dla wszystkich sektorów dotkniętych kryzysem energetycznym, ze szczególnym uwzględnieniem kluczowych sektorów. Ma to na celu uniknięcie osłabiania zdolności wielu przedsiębiorstw do przetrwania, a także negatywnego wpływu na koszty życia konsumentów i na możliwości znalezienia przez nich na co dzień podstawowych produktów. Ponadto EKES ponownie wzywa do wprowadzenia złotej reguły budżetowej umożliwiającej dokonywanie niezbędnych inwestycji publicznych.

1.4.

Komitet jest zdania, że gospodarstwa domowe i kluczowe sektory powinny korzystać z planów ograniczenia wpływu wysokich cen energii. Chociaż w niektórych sektorach odnotowano bardzo wysokie zyski – znaczny wzrost o 26,8 % w porównaniu z poprzednim kwartałem – to wskaźnik ogłoszeń upadłości w UE wyniósł 113,1, co jest najwyższym wynikiem odnotowanym w historii. Jest to wskaźnik stosowany przez Eurostat do pomiaru poziomu upadłości w UE w stosunku do poziomu referencyjnego wynoszącego 100 w 2015 r. Komitet apeluje do Komisji i państw członkowskich o dążenie do zagwarantowania stałego zaopatrzenia w energię gospodarstw domowych i kluczowych sektorów w przypadku zastosowania środków mających na celu zmniejszenie zapotrzebowania w godzinach szczytu. Jednocześnie, jak wskazuje EBC (1), niektóre przedsiębiorstwa, głównie w sektorze energetycznym, zwiększyły swoje zyski pod przykrywką trwającej inflacji. Zyski w tym sektorze nadal napędzają inflację w UE i należy zająć się tą sytuacją.

1.5.

Kryzys energetyczny odbił się na gospodarce, powodując wysoką inflację, słaby wzrost gospodarczy, silną presję na finanse publiczne oraz siłę nabywczą gospodarstw domowych i przedsiębiorstw, a także utratę zewnętrznej konkurencyjności gospodarczej. Na podstawie zaleceń EBC EKES proponuje ustanowienie kryterium „zielonego 3T”, tak aby przyszłe interwencje były dostosowane i ukierunkowane oraz by odpowiadały zachodzącym transformacjom (ang. „tailored, targeted, transition-proof”). Nieukierunkowane środki cenowe, takie jak pułap cenowy niektórych produktów spożywczych, w dłuższej perspektywie wydłużałyby jedynie okres podwyższonej inflacji.

1.6.

Utrzymująca się wysoka inflacja, przede wszystkim ze względu na ceny energii, powoduje ogólną utratę siły nabywczej europejskich pracowników, konsumentów i przedsiębiorstw, co wpływa na warunki życia wielu rodzin, popyt wewnętrzny i wzrost gospodarczy. W połączeniu z utrzymywaniem się polityki pieniężnej opartej na rosnących stopach procentowych ma to również negatywny wpływ na wiele przedsiębiorstw. EKES uważa, że dialog społeczny w sektorze energetycznym ma istotne znaczenie dla podejmowania odpowiednich decyzji na szczeblu krajowym.

1.7.

Apeluje do rządów, by wsparły wprowadzanie środków na rzecz oszczędności i efektywności energetycznej w przedsiębiorstwach i gospodarstwach domowych, co pozwoli na stałe zmniejszanie zapotrzebowania na energię. Dlatego też, aby zmniejszyć zależność od paliw kopalnych, trzeba zachęcać do rozwoju energii ze źródeł odnawialnych (poprzez ustanowienie niezbędnych warunków prawnych i podatkowych, w tym poprzez wprowadzenie złotej reguły budżetowej w odniesieniu do inwestycji). Obecną sytuację należy wykorzystać do przyspieszenia dekarbonizacji gospodarki UE. Te środki muszą iść w parze ze związanymi z pomocą finansową gwarancjami braku delokalizacji. Nadszedł czas, aby dokonać niezbędnych inwestycji (i wprowadzić warunki ramowe dotyczące podatków) w europejską transformację energetyczną w celu zmniejszenia zależności od paliw kopalnych. Ponadto EKES uważa, że należy kontynuować zmiany zaproponowane w REPowerEU w celu usprawnienia i przyspieszenia wydawania zezwoleń na instalację infrastruktury energii odnawialnej. W tym kontekście apeluje do UE i państw członkowskich, by zastanowiły się, w jaki sposób cena płacona za nadwyżkę energii wprowadzanej do sieci może umożliwić rentowne inwestycje maksymalnie zwiększające zdolność wytwarzania energii odnawialnej i dzielenia się nią, gdy jej ilość przekracza zapotrzebowanie do potrzeb własnych. Aby uniknąć przyszłych zakłóceń w dostawach energii i wygórowanych cen, w długofalowym programie Komisji Europejskiej trzeba uwzględnić odnowienie struktury rynku energii.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Fala inflacji przetaczająca się przez Europę ma powszechny charakter i można wyraźnie wyróżnić dwa etapy. Pierwsza z nich nastąpiła w okresie odbudowy po obostrzeniach dla ludności wprowadzonych z powodu pandemii COVID-19. Nagłe ożywienie wszystkich sektorów spowodowało wąskie gardła w łańcuchach dostaw, które zwiększyły koszty surowców oraz przewozu towarów. W okresie od stycznia 2020 r. do marca 2022 r. (2) koszty surowców podskoczyły o 101 %, a przewozu towarów w tym samym okresie (3) – o 545 %.

2.2.

Napaść wojskowa Rosji na Ukrainę w lutym 2022 r. i późniejsza wojna wywołały drugą fazę inflacji. Wstrząs dotyczył przede wszystkim energii i niektórych produktów, których dużymi dostawcami dla UE były zarówno Ukraina, jak i Rosja: gazu ziemnego, pszenicy, oleju z nasion słonecznika i nawozów. W okresie od lutego do kwietnia 2022 r. ceny tych towarów wzrosły odpowiednio o 18,6 %, 16,8 %, 38,6 % i 16,7 % (4). Następnie zahamowano wzrost tych kosztów, chociaż jeszcze w marcu 2023 r. wskaźnik cen surowców MFW wynosił o 40,9 % więcej od poziomu odnotowanego w styczniu 2020 r., a przewozu towarów 3,6 % powyżej tego poziomu.

2.3.

Ten rozwój sytuacji znalazł odzwierciedlenie w gospodarce światowej i europejskiej w postaci inflacji. Stopa zmian HICP (5) w ujęciu rocznym w strefie euro osiągnęła w październiku 11,5 % (dane Eurostatu). Pomimo zahamowania wzrostu w ostatnich miesiącach (w marcu 2023 r. stopa zmian wyniosła 8,3 %) bardzo trudne okazuje się obniżenie tych wskaźników, które od minionego stulecia nie były nigdy tak wysokie. Dowodem na to, że szok cenowy nie jest chwilowy – jak wstępnie zakładano – jest fakt, że w większości Europy inflacja bazowa (z której wyłączona jest energia) utrzymuje tendencję wzrostową. Może to oznaczać, że polityka pieniężna zainicjowana przez EBC nie przynosi oczekiwanych rezultatów.

3.   Wpływ inflacji na gospodarkę europejską

3.1.

EKES stwierdza, że perspektywy gospodarcze pogorszyły się po rosyjskiej inwazji na Ukrainę w lutym 2022 r. Scenariusz gospodarczy na nadchodzące lata przewiduje (6) ochłodzenie gospodarki w porównaniu z 2022 r., chociaż prognozy poprawiają się wraz z upływem kolejnych miesięcy. Podczas gdy zimą Komisja Europejska szacowała, że w 2023 r. w całej UE PKB wzrośnie o 0,8 %, a w 2024 r. – zaledwie o 1,6 %, to w ostatnich wiosennych prognozach te liczby wzrosły odpowiednio do 1,0 % oraz 1,7 %. Jednocześnie przewiduje się stopniowy spadek inflacji, aczkolwiek w wolniejszym tempie niż początkowo oczekiwano (2022 r. – 9,2 %, 2023 r. – 6,7 % i 2024 r. – 3,1 %). Rynek pracy znajdzie się pod presją niskiego wzrostu, a dług publiczny rośnie między innymi z powodu szybkiego podniesienia stóp procentowych przez EBC, co będzie wywierać presję budżetową w większości państw członkowskich.

3.2.

Wysoka inflacja najbardziej dotyka 96,5 mln Europejczyków zagrożonych ubóstwem lub wykluczeniem społecznym. 41 % respondentów badania Eurobarometr stwierdza, że do największych problemów ich kraju należą ceny, inflacja i koszty życia, przed stanem zdrowia (32 %) i sytuacją gospodarczą (19 %).

3.3.

UE doświadczyła niemal całkowitego odcięcia od dostaw gazu z Rosji w wyniku podjętych decyzji politycznych, a niemal połowa państw członkowskich – w mniejszym lub większym stopniu – ucierpiała z powodu zmniejszenia dostaw. Wzrost inflacji i cen podstawowych produktów, niedobór siły roboczej oraz zakłócenia w globalnych łańcuchach dostaw negatywnie wpływają na łańcuchy dostaw zarówno produktów spożywczych, jak i niespożywczych w Europie. Zgodnie z prognozami gospodarczymi OECD – w 2023 r. światowy wzrost gospodarczy gwałtownie spowolni do około 2,2 %.

3.4.

Według EBC wzrost cen energii odpowiada za dwie trzecie różnicy w stopie inflacji w strefie euro. Według Komisji w latach 2019–2022 marże zysku wzrosły o 54 % w sektorze energetycznym, podczas gdy płace wzrosły jedynie o 6 %. Ogólny spadek siły nabywczej pracowników europejskich, konsumentów i przedsiębiorstw wpływa na warunki życia wielu rodzin. Co więcej, jeśli sytuacja ta nie ulegnie zmianie, może również wpłynąć na popyt wewnętrzny i wzrost gospodarczy, a tym samym na inne sektory działalności gospodarczej. Wynika to również z dalszego stosowania polityki pieniężnej opartej na rosnących stopach procentowych. EKES uważa, że dialog społeczny w sektorze energetycznym ma istotne znaczenie dla podejmowania odpowiednich decyzji na szczeblu krajowym.

3.5.

Równolegle do ogólnego wzrostu cen konsumpcyjnych w Europie można zaobserwować mniejszą zmienność wynagrodzeń, co pomniejsza siłę nabywczą europejskich obywateli, zwłaszcza tych znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji, którzy nie mają możliwości ochronienia się przed inflacją. Widoczne są już zmiany w zachowaniach konsumentów ze względu na utratę siły nabywczej gospodarstw domowych borykających się z poważnym kryzysem kosztów utrzymania wskutek gwałtownego wzrostu rachunków za energię i wpływu inflacji. W celu ochrony odbiorców będących gospodarstwami domowymi znajdującymi się w trudnej sytuacji państwa członkowskie stosują bardzo różnorodne instrumenty, których skuteczność w niektórych przypadkach może być ograniczona. Komisja Europejska powinna rozważyć możliwość wprowadzenia norm minimalnych, które organy regulacyjne i decydenci powinni zastosować w celu ochrony i wspierania gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji.

3.6.

Do sektorów, które dotkliwiej odczuwają skumulowane skutki pandemii i wojny, należą produkcja żywności – rolnictwo, hodowla zwierząt i przemysł spożywczy – oraz jej dystrybucja aż do konsumentów końcowych. Wojna tocząca się w pobliżu i jej wpływ na rynki energii i surowców powodują różnicę cen produktów rolnych między Europą, gdzie wzrosły one bardziej, a rynkami międzynarodowymi. Dlatego też według tablicy cen towarów z kwietnia 2023 r. stopa wzrostu cen większości europejskich produktów rolnych, szczególnie mięsnych, jest wyższa niż w pozostałej części świata. To zjawisko ma trzy istotne skutki. Po pierwsze, ludność europejska silniej odczuwa skutki inflacji cen wszystkich artykułów codziennego użytku. Po drugie, europejskie produkty spożywcze tracą międzynarodową konkurencyjność, a po trzecie, ceny uzyskiwane przez rolników wzrosły w wyniku wyższych kosztów produkcji.

3.7.

Rosyjska wojna napastnicza przeciwko Ukrainie spowodowała poważne wyzwania w łańcuchu dostaw żywności, które wykraczają poza spiralę kosztów energii: wzrost cen kluczowych czynników produkcji (paszy, nawozów) oraz niedobory niektórych podstawowych produktów (np. olejów roślinnych i pszenicy) niezbędnych do utrzymania w pełni funkcjonującego łańcucha dostaw. Efekt domina wynikający z rosnących kosztów skłania do podejmowania decyzji o ograniczeniu produkcji nawozów, co jeszcze bardziej napędzi wzrost cen. Susze, które nawiedziły całą Europę latem 2022 r. i których doświadczamy od początku 2023 r., wywierają jeszcze większą presję na ceny, zmniejszając dostępną podaż.

3.8.

Niektóre kluczowe sektory, w tym przedsiębiorstwa i pracownicy, którzy – bez względu na sytuację – nie mogą zaprzestać działalności, borykają się z podwójnym obciążeniem: mniejszą liczbą konsumentów skłonnych do płacenia i z rosnącymi kosztami, w szczególności z niebotycznymi rachunkami za energię. Przedsiębiorstwa w sektorze spożywczym próbowały ograniczyć wzrost kosztów, aby zapewnić konsumentom konkurencyjne ceny, i obawiają się obecnie kryzysu konsumenckiego (Hidalgo, M., 2023 r. (7); Eurocommerce, 2023 r.). Niedawno rząd Hiszpanii opublikował (8) w swoim pierwszym sprawozdaniu centrum monitorowania marż, że marże w łańcuchu żywnościowym zmniejszyły się o 25 % od 2021 r., w związku z czym oczywiste jest, że ewolucja marż zysku jest bardzo zróżnicowana.

Jednocześnie, jak wskazuje EBC (9), niektóre przedsiębiorstwa, głównie w sektorze energetycznym, zwiększyły swoje zyski pod przykrywką trwającej inflacji. Zyski w tym sektorze nadal napędzają inflację w UE i należy zająć się tą sytuacją.

3.9.

Bank Hiszpanii (10) odnosi się do bardzo pozytywnych skutków, jakie tzw. „wyjątek iberyjski” lub „mechanizm iberyjski” wywarł na system ustalania cen na rynku energii elektrycznej. Wspomina również o pozytywnym, choć bardziej ograniczonym, wpływie obniżki podatku VAT na ceny żywności i paliw, ale dodaje, że środek ten byłby mniej kosztowny, gdyby skoncentrował się na pomocy dla rodzin o niższych dochodach. Bank Hiszpanii odnosi się również do pozytywnego wpływu, jaki wywarła decyzja rządu Hiszpanii, by zwiększyć minimalne wynagrodzenie międzybranżowe, emerytury i minimalny dochód, na złagodzenie skutków inflacji dla gospodarstw o niższych dochodach.

4.   Wpływ wzrostu kosztów energii na rentowność przedsiębiorstw europejskich

4.1.

Od początku 2021 r. hurtowe ceny energii elektrycznej i gazu wzrosły nawet piętnastokrotnie, co miało poważny wpływ na konsumentów i przedsiębiorstwa. W reakcji na to zjawisko rządy europejskie zaczęły wdrażać szereg strategii politycznych. Jeden rodzaj strategii politycznych ma na celu złagodzenie wpływu wzrostu kosztów na konsumentów i przedsiębiorstwa. Inny rodzaj środków zmierza do stabilizacji i obniżenia cen hurtowych oraz do zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego. EKES zwraca się do Komisji Europejskiej i państw członkowskich o przeprowadzenie szeroko zakrojonej reformy struktury rynku energii elektrycznej oraz systemu obliczania cen energii elektrycznej zgodnie z treścią opinii TEN/793 (11).

4.2.

Wpływ cen energii na koszty prowadzenia przedsiębiorstw jest bardzo zróżnicowany: po pierwsze, z powodu kosztów zaopatrzenia w energię elektryczną, po drugie, w sposób pośredni z powodu wpływu na pozostałą część łańcucha dostaw i, po trzecie, z powodu konsekwencji finansowych, które mogą z tego wyniknąć. Przykładowo w badaniu ex ante opublikowanym na wiosnę 2022 r. przez Bank Hiszpanii (12) oszacowano, że łączny wzrost kosztów energii dla przedsiębiorstw o 25 % doprowadziłby w 2023 r. do zmniejszenia ich wartości dodanej brutto o 1,6 %. Niemniej jest to średni wpływ. W sprawozdaniu stwierdza się, że największe korzyści odniósł sektor wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego, a niektóre sektory ucierpiały bardziej niż inne. Najbardziej poszkodowane sektory działalności to: rybołówstwo i akwakultura, transport lądowy, transport morski i żegluga śródlądowa, handel pojazdami silnikowymi i ich naprawa, rolnictwo i hodowla zwierząt, kształcenie, transport lotniczy, działalność związana z obsługą nieruchomości, wytwarzanie i przetwarzanie koksu i produktów rafinacji ropy naftowej, opieka zdrowotna, usługi społeczne oraz sektor hotelarsko-gastronomiczny. Niektóre z tych sektorów dowiodły swego znaczenia dla sprawnego funkcjonowania gospodarki UE podczas pandemii. Działalność produkcyjna w wielu najbardziej poszkodowanych sektorach nie pochłania dużo energii elektrycznej, lecz są one jej dużymi użytkownikami.

4.3.

Oprócz bezpośredniego i pośredniego wpływu na wartość dodaną brutto przedsiębiorstw (marże) innym przejawem oddziaływania jest nasilenie się trudności finansowych. W sprawozdaniu Banco de España wspomniano sektory, które najbardziej ucierpiały z powodu tej sytuacji. Istnieje grupa szczególnie narażonych sektorów, w których w 2023 r. odnotowuje się nie tylko nadmierne zadłużenie, lecz również ujemną stopę zwrotu: handel pojazdami silnikowymi i ich naprawa; transport lądowy oraz rurociągowy; rybołówstwo i akwakultura; rolnictwo i hodowla zwierząt oraz przemysł włókienniczy, odzieżowy, skórzany i obuwniczy.

4.4.

Ponieważ łączne zapasy gazu ziemnego w Europie ulegają zmniejszeniu – w maju 2023 r. magazyny były zapełnione w 68 % (13) – będziemy musieli stawić czoła dodatkowym wyzwaniom związanym z prowadzeniem polityki energetycznej. Nie zniwelowano jeszcze różnicy między ilością gazu ziemnego dostarczaną wcześniej z Rosji i przez alternatywnych dostawców, w związku z czym mało prawdopodobne jest, by w perspektywie krótkoterminowej ceny się obniżyły. Doszło natomiast do znacznego spadku popytu. Wysokie ceny energii prowadzą do spadku konkurencyjności przemysłu i łańcuchów dostaw UE, co sprzyja outsourcingowi działalności poza terytorium UE i – tym samym – ogranicza niezależność strategiczną całego bloku. Wpływ na gospodarstwa domowe, w szczególności znajdujące się w najtrudniejszej sytuacji, jest szczególnie znaczący, ponieważ rośnie odsetek osób zagrożonych lub dotkniętych ubóstwem. Ta sytuacja potrwa co najmniej do 2024 r. (14) Aby przeciwdziałać tym problemom, EKES zaleca szereg środków, w tym gwarancje lokalizacji powiązane ze wsparciem finansowym, dalsze niezbędne środki w zakresie oszczędności energii i efektywności energetycznej w przedsiębiorstwach służące zmniejszeniu popytu, ogromne inwestycje i stworzenie niezbędnych warunków ramowych dotyczących podatków w celu zwiększenia produkcji energii ze źródeł odnawialnych i zmniejszenia zależności od paliw kopalnych.

4.5.

Dlatego też ze względu na gwałtowny wzrost kosztów energii wiele przedsiębiorstw i gospodarstw domowych coraz częściej znajduje się w sytuacji potencjalnie zagrażającej ich przetrwaniu. Chociaż zima była stosunkowo ciepła, nie można oczekiwać, że warunki środowiskowe będą zawsze korzystne. Dlatego też trzeba przedsięwziąć środki chroniące gospodarstwa domowe znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji, dostosowując je specjalnie do nich w tej dziedzinie.

4.6.

Co się tyczy przedsiębiorstw, ogromny wzrost kosztów prowadzenia działalności gospodarczej w połączeniu z niechęcią konsumentów do wydawania środków może w niektórych przypadkach prowadzić nawet do przymusowej delokalizacji. Nie jest to jednak możliwe w przypadku przedsiębiorstw świadczących kluczowe usługi dla klientów i dla reszty łańcucha dostaw, które nie mogą po prostu zaprzestać działalności ze względu na wzrost cen energii.

4.7.

Chociaż w czasie pandemii COVID-19 wiele sektorów i ich pracowników uznano za kluczowe, stwierdzenie tego faktu zostało całkowicie pominięte podczas obecnego kryzysu energetycznego. Jak dotąd państwa członkowskie nie udzieliły wielu z tych sektorów konkretnego wsparcia. Przedsiębiorstwa należące do tych sektorów i ich pracownicy podjęli wysiłki w celu ochrony konsumentów przed własnymi marżami i trudno im przenieść na klientów całkowity koszt niebotycznego wzrostu rachunków za energię. Tej sytuacji nie można utrzymać w perspektywie długoterminowej. EKES uważa również, że rządy nie zapewniają obywatelom tak samo dużej ochrony jak w czasie pandemii.

4.8.

Wiele przedsiębiorstw dokonuje licznych inwestycji w celu ograniczenia zużycia energii i zwiększenia swych zdolności do uzyskania większego dostępu do energii odnawialnej. Komitet jest zdania, że przedsiębiorstwa mogą również działać jako siła napędowa elektryfikacji transportu i zastępować gaz do celów grzewczych, odgrywając pierwszoplanową rolę w transformacji energetycznej i w realizacji celów UE na 2030 r. w zakresie energii odnawialnej. Będzie to jednak wymagało korzystnych ram regulacyjnych, takich jak udzielanie zezwoleń i zwalczanie cen zniechęcających do produkcji większej ilości energii.

4.9.

EKES podkreśla, jak ważne jest, by obowiązki wynikające z REPowerEU i z efektywności energetycznej budynków były adekwatne do udzielanego operatorom wsparcia i do ich zdolności ponoszenia kosztów znacznych inwestycji, które są z tymi obowiązkami związane. Te środki będą istotne dla zmniejszenia zależności od paliw kopalnych, lecz obowiązki muszą zostać powiązane z dostępnością zarówno publicznego, jak i prywatnego finansowania. Aby uniknąć przyszłych zakłóceń w dostawach energii i wygórowanych cen, trzeba uwzględnić zmianę struktury rynku energii w długoterminowym programie Komisji Europejskiej i trzeba rozważyć szkolenie pracowników, którzy będą zaangażowani w ten sektor.

Podobnie EKES uważa, że oba programy powinny również odzwierciedlać praktyczne aspekty związane z dostępnością urządzeń i wykwalifikowanej siły roboczej potrzebnych do spełnienia obowiązku instalacji stacji szybkiego ładowania pojazdów lub budowy infrastruktury dla paliw alternatywnych. Należy zadbać o to, by środki wypłacane w ramach nowych propozycji mogły zostać wykorzystane do przeprowadzenia transformacji w wyznaczonych terminach.

---

(1)  Badanie EBC dotyczące inflacji, 2023 r.

(2)  Wskaźnik cen surowców MFW, dostępny na stronie internetowej: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(3)  Freightos Baltic Index (indeks stawek frachtowych), dostępny na stronie internetowej: https://fbx.freightos.com/.

(4)  Wskaźnik cen surowców MFW, dostępny na stronie internetowej: https://www.imf.org/en/Research/commodity-prices.

(5)  Dane Eurostatu dostępne na stronie internetowej https://ec.europa.eu/eurostat.

(6)  https://economy-finance.ec.europa.eu/economic-forecast-and-surveys/economic-forecasts/spring-2023-economic-forecast-improved-outlook-amid-persistent-challenges_en.

(7)  Margins and profits of Spanish food retailers in 2022 [Marże i zyski hiszpańskich sprzedawców detalicznych w 2022 r.].

(8)  OME Informe Trimestral 2023T3 (bde.es).

(9)  Badanie EBC dotyczące inflacji, 2023.

(10)  https://www.bde.es/f/webbe/SES/Secciones/Publicaciones/PublicacionesAnuales/InformesAnuales/22/Files/InfAnual_2022_En.pdf

(11)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającego rozporządzenia (UE) 2019/943 i (UE) 2019/942 oraz dyrektywy (UE) 2018/2001 i (UE) 2019/944 w celu udoskonalenia struktury unijnego rynku energii elektrycznej” [COM(2023) 148 final – 2023/0077 (COD)] (OJ C 293 z 18.8.2023, s. 112).

(12)  Dostępne pod adresem: https://www.bde.es/f/webbde/Secciones/Publicaciones/InformesBoletinesRevistas/InformesEstabilidadFinancera/22/IEF_2022_1_Rec1_4.pdf.

(13)  Informacje dostępne na stronie internetowej: https://agsi.gie.eu/data-overview/eu.

(14)   „Energy crisis will erode Europe’s competitiveness in 2023” [Kryzys energetyczny osłabi konkurencyjność Europy w 2023 r.], EIU, 2023. Artykuł dostępny na stronie: https://www.eiu.com/n/energy-crisis-will-erode-europe-competitiveness-in-2023/.

Sprawozdawczyni:

Milena ANGEŁOWA

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Jednolitego Rynku, Produkcji i Konsumpcji
Data przyjęcia przez sekcję	29.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	190/2/6

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Woda jest niezbędna dla życia, środowiska i gospodarki i jako taka jest wspólnym dobrem, które musi być nie tylko dostępne i przystępne cenowo dla wszystkich, ale przede wszystkim szanowane i chronione. Pod wpływem człowieka i ze względu na zmianę klimatu niedobór wody nasila się – zarówno na całym świecie, jak i w Europie, gdzie deficyt wody dotyka około 20 % terytorium i 30 % ludności (1). Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) z zadowoleniem przyjmuje kompleksowe prawodawstwo UE, które wprowadzono w tej dziedzinie (2), i wzywa do jego szybkiego i skutecznego wdrożenia, aby zapewnić efektywne zużycie wody i dostęp do niej dla każdego obywatela UE.

1.2.

Komitet apeluje o opracowanie i szybkie wdrożenie konkretnych środków podnoszących świadomość na temat efektywnego gospodarowania wodą oraz promujących innowacje technologiczne w celu zwiększenia efektywności wykorzystania wody w systemach produkcji. Apeluje także o opracowanie strategii na rzecz recyklingu i minimalizacji odpadów. Zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci” wzywa UE i państwa członkowskie do podjęcia zdecydowanych działań, by zapewnić przestrzeganie przepisów przez wszystkie zainteresowane strony (3).

1.3.

Komitet podkreśla zasadnicze znaczenie informowania konsumentów, podnoszenia ich świadomości, a także zachęcania ich do oszczędnego zużycia wody i pomagania im w tych działaniach. Decydenci, partnerzy społeczni, organizacje społeczeństwa obywatelskiego i wszystkie zainteresowane strony ponoszą wspólnie odpowiedzialność za jasne informowanie konsumentów o wartości wody i jej śladzie, za propagowanie urządzeń oszczędnych pod względem zużycia wody oraz zapewnianie konsumentom zachęt do postępowania zgodnie z wzorcami oszczędzania wody i do dążenia do stałej doskonałości.

1.4.

EKES wzywa UE, państwa członkowskie, właściwe organy, operatorów systemów wodnych i wszystkie strony zaangażowane w ten proces, by w ramach swoich kompetencji dążyły do stałej poprawy dostępności, przystępności i wydajności wody. Zasadniczymi elementami tego procesu są lepsza ochrona zasobów wody pitnej, przechodzenie na wodę o obiegu zamkniętym, zapewnienie publicznego zaopatrzenia w wodę po uczciwej cenie za usługi oraz zapobieganie ubóstwu wodnemu.

1.5.

Komitet sugeruje szybkie wdrożenie następujących środków w celu zwiększenia oszczędnego zużycia wody i świadomości konsumentów na temat ich śladu wodnego, a także przyczynienia się do stworzenia społeczeństwa inteligentnie gospodarującego wodą (4):

1.5.1.   Środki ukierunkowane na zachęcanie konsumentów do efektywnego gospodarowania wodą i pomaganie im w tych działaniach

1.5.1.1.

Jasna komunikacja na temat wartości wody (wdrażanie przez właściwe organy i operatorów systemów wodnych). Należy prowadzić kampanie informacyjne ukierunkowane na zmianę długoterminowych zachowań w celu edukowania konsumentów na temat wartości wody i usług wodnych, a także opracować zwłaszcza krótkoterminowe środki nadzwyczajne w reakcji na sytuacje kryzysowe spowodowane zmianą klimatu (susze, powodzie). Ważną grupą docelową są dzieci. Normą powinno stać się zastępowanie wody pitnej niekonwencjonalnymi źródłami zaopatrzenia w wodę (np. w miarę możliwości nawadnianie ogrodów, mycie samochodów itp. zebraną wodą deszczową).

1.5.1.2.

Promowanie urządzeń oszczędnych pod względem zużycia wody (wdrażanie przez UE i państwa członkowskie). Gospodarstwa domowe korzystają obecnie z wielu urządzeń zużywających wodę. W związku z postępem technologicznym w ostatnich latach wiele z nich zużywa znacznie mniej wody, co wspiera ogólną tendencję spadkową w zakresie zużycia wody na mieszkańca. Potrzebne są dalsze zachęty, aby motywować producentów do kontynuowania innowacji w celu poprawy efektywności wodnej a klientów do kupowania i wykorzystywania takich produktów. Wszystkie takie urządzenia powinny zawierać etykietę zużycia wody.

1.5.1.3.

Informowanie konsumentów o ich śladzie wodnym (wdrażanie przez UE i państwa członkowskie). Rzeczywiste zużycie wody przez gospodarstwa domowe znacznie wykracza poza zużycie wody pitnej. Każdy konsumowany produkt i usługa zawiera pewną ilość wody (5) i często znaczna część śladu wodnego konsumenta znajduje się poza regionem/krajem pochodzenia, a nawet poza UE. Wybory dokonywane przez konsumentów mają zatem wpływ na regionalne, krajowe i globalne zużycie wody. Ślad wodny jest parametrem skutecznym z punktu widzenia edukacji – od niedawna uwzględnionym również w programach opracowanych przez wiele ośrodków dla szkół. W internecie dostępnych jest wiele kalkulatorów śladu wodnego, do których konsument może wprowadzić swoje dane i dowiedzieć się o poziomie zużycia wody. Konsumenci powinni się o nich dowiadywać w trakcie kampanii informacyjnych.

1.5.2.   Środki ukierunkowane na poprawę dostępności, przystępności i wydajności wody

1.5.2.1.

Zapewnienie publicznego zaopatrzenia w wodę (wdrażanie przez państwa członkowskie, operatorów systemów wodnych). W ramach całościowego podejścia należy przyjąć środki mające na celu poprawę wydajności i odporności systemu zaopatrzenia w wodę pitną i jej dystrybucji poprzez lepszą kontrolę wycieków, rozwój alternatywnych źródeł wody pitnej i inne odpowiednie działania. Oznacza to również, że w celu ochrony zdrowia i dobrostanu publicznego państwa członkowskie muszą rozważyć środki mające zapewnić, aby publiczne zaopatrzenie w wodę miało pierwszeństwo przed innymi sposobami wykorzystania wody w okresach poważnego niedoboru wody.

1.5.2.2.

Zapewnienie uczciwej ceny za usługi wodne w oparciu o pełne odzyskanie kosztów, przy jednoczesnym zapewnieniu przystępności cenowej (wdrażanie przez właściwe organy). Dyrektywa 2000/60/WE zobowiązuje państwa członkowskie do uwzględnienia zasady zwrotu kosztów usług wodnych, przynajmniej w odniesieniu do przemysłu, gospodarstw domowych i rolnictwa. Zgodnie z danymi Komisji i OECD pełny zwrot kosztów usług wodnych osiąga się jedynie w dziewięciu państwach członkowskich (6). W większości przypadków jest on ograniczony do prywatnych gospodarstw domowych. Chociaż państwa członkowskie powinny podjąć działania w celu zapewnienia dostępności i przystępności cenowej usług wodnych dla grup znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji (7), ważne jest, aby taryfa za wodę odzwierciedlała rzeczywiste koszty usług wodnych. W połączeniu z dokładnym pomiarem zużycia da to konsumentom jaśniejszy obraz kosztów usług wodnych. Państwa członkowskie powinny omówić możliwość pobierania opłat w oparciu o „wartość wody”, co zapewniłoby ochronę tego rzadkiego zasobu również dla przyszłych pokoleń. Taryfy opłat za wodę mogłyby zawierać sygnały cenowe w celu zwiększenia efektywności zużycia wody. Na przykład taryfy mogłyby wzrosnąć w przypadku przekroczenia określonej ilości zużycia na mieszkańca w gospodarstwie domowym lub zagrożenia dostaw wody z powodu tymczasowego niedoboru wody.

1.5.2.3.

Pomiar efektywnego zużycia wody poprzez zwiększenie dokładności pomiarów (wdrażanie przez państwa członkowskie, gminy, dostawców wody): — Zapewnienie efektywnego pomiaru zużycia wody za pomocą dokładnych wodomierzy oraz polityki wymiany wodomierza w celu uświadomienia użytkownikom końcowym ich rzeczywistego zużycia. — Kontrola zużycia wody z prywatnych studni w celu ograniczenia zużycia wody bezpośrednio z wód gruntowych. — Stosowanie inteligentnych systemów pomiarowych w celu informowania użytkowników końcowych o wysokim lub nienormalnym zużyciu oraz niskim przepływie, który może być spowodowany przeciekiem wewnętrznym.

1.5.2.4.

Lepsza ochrona zasobów wody pitnej (wdrażanie przez UE i państwa członkowskie). Zasoby wody pitnej muszą być chronione przed zanieczyszczeniem antropologicznym. Aby to osiągnąć, należy rygorystycznie wdrożyć unijny plan działania na rzecz eliminacji zanieczyszczeń poprzez stosowanie zasad ostrożności i kontroli u źródła, zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”, w odniesieniu do wszystkich substancji potencjalnie niebezpiecznych, które mogą przedostać się do zasobów wody pitnej. Zanieczyszczenia pochodzą również ze źródeł przemysłowych (PFAS, środki farmaceutyczne, środki odkażające itp.) lub ze źródeł rolniczych (pestycydy, azotany). UE jest w trakcie dokonywania przeglądu odpowiednich aktów ustawodawczych, które mogą zapobiegać zanieczyszczeniom u źródła, w tym dyrektywy 2010/75/UE (8), rozporządzenia (WE) nr 1907/2006 (9), dyrektywy 2009/128/WE (10), rozporządzenia 726/2004 (11) i dyrektywy 2001/83/WE (12). Należy zadbać o to, by te przyszłe przepisy skutecznie chroniły nasze zasoby wodne.

1.5.2.5.

W kierunku zużycia wody o obiegu zamkniętym (wdrażanie przez UE, państwa członkowskie i operatorów systemów wodnych). Oszczędne gospodarowanie wodą można zwiększyć poprzez ponowne wykorzystanie wody. Z jednej strony należy zachęcać gospodarstwa domowe do zbierania przy każdej okazji wody deszczowej i do wykorzystywania jej do odpowiednich celów, w tym do nawadniania ogrodu i sprzątania. Z drugiej strony należy podjąć skuteczne środki kontroli u źródła, aby ścieki produkowane przez gospodarstwa domowe nie zawierały zanieczyszczeń, które mogłyby zagrozić ponownemu wykorzystaniu oczyszczonych ścieków do nawadniania i do innych celów.

1.5.2.6.

Przystosowanie się do zmiany klimatu (wdrażanie przez państwa członkowskie, gminy, operatorów ścieków). Zmiana klimatu wpływa w różny sposób na regiony. Ważne jest dostosowanie środków do warunków lokalnych. Ogólnie rzecz biorąc, trzeba będzie przemyśleć planowanie urbanistyczne poprzez przekształcenie miast w „miasta gąbki” (13). Przyczyni się to do poprawy klimatu miejskiego, umożliwi odpływ wody deszczowej i zmniejszy liczbę przypadków łączonych zrzutów kanalizacji.

1.5.2.7.

Zapewnienie dobrego zarządzania (wdrażanie przez państwa członkowskie, regiony i gminy). Aby doprowadzić do zmian, potrzebne są jasne i skuteczne struktury zarządzania. Powinno to wzmocnić współpracę między wszystkimi podmiotami i określić zakres odpowiedzialności. Działania powinny opierać się na dokładnych prognozach regionalnych skutków zmiany klimatu oraz rozwoju wzorców zapotrzebowania na wodę (rolnictwo, przemysł, wzrost liczby ludności itp.) w nadchodzących dziesięcioleciach.

1.5.2.8.

Władze publiczne jako liderzy (wdrażanie przez państwa członkowskie, gminy). Ponieważ władze publiczne, w tym instytucje europejskie, są odpowiedzialne za opracowywanie i wdrażanie zarówno środków politycznych, jak i praktycznych ustaleń, powinny dawać przykład w ograniczaniu swojego śladu wodnego.

2.   Wstęp

2.1.

W ramach inicjatywy przewodniej EKES-u na 2023 r. dotyczącej wody jako ważnego priorytetu na szczeblu europejskim i światowym w niniejszej opinii z inicjatywy własnej przeanalizowano środki niezbędne do zapewnienia oszczędniejszego gospodarowania wodą przez konsumentów w UE, z uwzględnieniem kwestii środowiskowych, luk w wiedzy i aktualnej sytuacji w zakresie powiązanych technologii. Przedstawiono w niej pomysły na optymalizację zużycia i uwalniania wody w gospodarstwach domowych w oparciu o kompleksową wizję roli konsumentów i ich potrzeb pod względem ilości i jakości wody oraz poczyniono konkretne propozycje w tym zakresie.

2.2.

Woda jest niezbędna dla życia, środowiska i gospodarki i w związku z tym jest wspólnym dobrem, które musi być szanowane i chronione. Zasoby wodne Europy są jednak zagrożone ze względu na zmianę klimatu: w wielu basenach wodnych (zwłaszcza w regionie Morza Śródziemnego (14)) obserwuje się spadek ogólnych opadów i dłuższe okresy suszy, podczas gdy w większości regionów występują bardziej intensywne opady deszczu, którym towarzyszą katastrofalne powodzie. Ponadto podnoszenie się poziomu mórz oznacza, że słona woda może dostać się do warstw wodonośnych zawierających wodę słodką.

2.3.

Obserwujemy coraz większą nierównowagę między dostępnością lokalnych zasobów a zapotrzebowaniem na wodę ze strony użytkowników końcowych, co stwarza poważne ryzyko niedoboru wody w przyszłości. Chociaż dostępność wody zależy od istotnych czynników takich jak opady, położenie geograficzne, tendencje klimatyczne i zanieczyszczenie, zużycie wody i zapotrzebowanie na nią zależą głównie od zachowań człowieka. Ponadto działalność człowieka, w tym gospodarstw domowych, wpływa na jakość dostępnych zasobów wodnych. Spowodowane przez człowieka zanieczyszczenie środowiska wodnego zmniejsza dostępność zasobów wodnych nadających się do wykorzystania oraz zwiększa koszty i wpływ na środowisko uzdatniania wody do poziomu jakości wymaganego dla niektórych rodzajów działalności (woda pitna, wykorzystanie przemysłowe, nawadnianie itp.). Badania (15) pokazują, że brak zaawansowanego monitorowania jakości wody w jednolitych częściach wód w UE jest jedną z głównych przyczyn katastrof ekologicznych spowodowanych zanieczyszczeniem wody.

2.4.

Według Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) każdego roku deficyt wody dotyka średnio około 20 % terytorium Europy oraz 30 % ogółu ludności (16). EEA stwierdza, że deficyt wody występuje wówczas, gdy nie ma wystarczającej ilości wody, aby zaspokoić potrzeby środowiska oraz naszego społeczeństwa i gospodarki pod względem ilościowym lub jakościowym. Deficyt wody to ogólny termin obejmujący suszę, niedobór ilościowy, jakość wody i jej dostępność (17).

2.5.

Woda używana do picia odpowiada za ok. 10 % całkowitego zużycia wody. Rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo odpowiadają natomiast za 58 % całkowitego zużycia wody, a dostawy energii elektrycznej, gazu i pary wodnej oraz klimatyzacja – za 18 % (18).

2.6.

Jeśli chodzi o pobór wody, woda do picia stanowi ok. 20 % jej całkowitej ilości. Pobór na potrzeby chłodzenia w produkcji energii elektrycznej (19) (32 %) i pobór na potrzeby rolnictwa (28 %) mają największy udział w całkowitym rocznym poborze (20).

2.7.

EKES wzywa do szybkiego wdrożenia obecnie obowiązujących kompleksowych przepisów UE w tym zakresie, biorąc pod uwagę, że zanieczyszczenie zasobów wodnych składnikami odżywczymi (azotem i fosforem) oraz wieloma substancjami niebezpiecznymi (takimi jak substancje o skumulowanych właściwościach rakotwórczych lub mutagennych) stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i środowiska oraz że niezbędne uzdatnianie wody jest kosztowne i zasobochłonne. Przypomina, że polityka przemysłowa i rolna UE musi ograniczać emisje zanieczyszczeń, wspierając jednocześnie wzrost i konkurencyjność. Ponieważ woda jest wspólnym dobrem, EKES apeluje o bezpłatne udostępnianie wody pitnej wszystkim obywatelom UE za pośrednictwem dostępnych dystrybutorów i źródeł wody w miejscach publicznych zgodnie z dyrektywą (UE) 2020/2184. W przypadku koncesji dotyczących wody mineralnej trzeba włożyć wysiłek w zapewnienie powszechnego dostępu do wody wodociągowej.

2.8.

Chociaż niniejsza opinia koncentruje się głównie na gospodarowaniu zasobami wodnymi i ich dostępności, celem jest również poruszenie problemów związanych z jakością, ponieważ mają one wpływ na faktyczną możliwość wykorzystania tego zasobu. W związku z tym celem polityki jest ochrona i poprawa stanu ekosystemów wodnych oraz zapobieganie jego dalszemu pogarszaniu się, zapewnienie stopniowego zmniejszania zanieczyszczenia wód podziemnych oraz zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu.

2.9.

Aby zagwarantować obecnym i przyszłym pokoleniom odpowiednią jakość i ilość wody, potrzebna jest ogólna świadomość wszystkich problemów i ich przyczyn. Każdy obywatel/konsument musi być świadomy znaczenia wody i jej wartości jako ograniczonego zasobu. Należy także upowszechnić wiedzę na temat kwestii związanych z zasobami wodnymi, przyjmując odpowiednie środki, począwszy od sfery prywatnej. W tym celu w niedawnej dyrektywie (UE) 2020/2184 zaleca się państwom członkowskim przyjęcie środków mających zwiększyć świadomość na temat jakości i zużycia wody pitnej.

2.10.

Należy wziąć pod uwagę wiele czynników i aspektów, które mają bezpośredni i pośredni wpływ na ilość zużycia wody w gospodarstwach domowych i na związane z tym skutki, w tym: — różne cele bezpośredniego zużycia wody: np. do spożycia, mycia, podlewania itp., — miejsce bezpośredniego zużycia wody: np. w domu, pracy, podczas rekreacji, — rodzaje zużywanej wody: np. wody gruntowe, powierzchniowe, ponownie wykorzystane itp., — pośrednie zużycie wody: woda wykorzystywana do produkcji towarów i usług, — ścieki bezpośrednie: ilość i jakość (składniki odżywcze, materia organiczna, chemikalia itp.), — ścieki pośrednie: ścieki z produkcji towarów i usług, — geograficzne niedobory wody i aspekty jakościowe związane zarówno z bezpośrednim, jak i pośrednim zużyciem wody (od poziomu lokalnego po globalny).

3.   Wskaźniki zużycia wody

3.1.

Chociaż ogólne podejście do optymalizacji zużycia wody powinno być kompleksowe, należy stosować niewiele wskaźników, które powinny być jak najprostsze. Wartość dodana wynikająca ze zwiększenia liczby wskaźników lub stosowania skomplikowanych zagregowanych wskaźników (takich jak ślady i indeksy) może być niewielka w stosunku do zasobów potrzebnych do ich monitorowania, analizy i przetwarzania. Kluczowe znaczenie ma zatem znalezienie najistotniejszych i najbardziej wpływowych wskaźników, z uwzględnieniem celu wymaganych informacji. Należy dokonać rozróżnienia między wskaźnikami stosowanymi przez ekonomistów/naukowczynie/decydentów do określania problemów, opracowywania strategii i mierzenia postępów w osiąganiu wyznaczonych celów a wskaźnikami wykorzystywanymi do komunikacji z konsumentami. Do celów polityki ważne jest dokonanie oceny szeregu wskaźników bezpośrednio lub pośrednio związanych ze zużyciem wody, które umożliwią ocenę skuteczności polityki, ze szczególnym uwzględnieniem spójności i ciągłości monitorowania parametrów. Odniesieniem są tu wskaźniki stosowane przez EEA.

3.2.

Wskaźniki EEA zostały oparte na potrzebie określenia niewielkiej liczby wskaźników istotnych z punktu widzenia polityki, które są stabilne (ale nie statyczne) w czasie i które mogą dostarczyć odpowiedzi na wybrane pytania priorytetowe (środowiskowe, społeczne, gospodarcze itp.).

3.3.

Najodpowiedniejszym wskaźnikiem do pomiaru zużycia wody przez konsumentów (prywatne gospodarstwa domowe) jest zużycie wody w litrach na osobę dziennie (l/osobę/dobę). Dostępne dane wykazują duże różnice – od 77 do 220 l/osobę/dobę (21).

3.4.

Środki stymulujące efektywne zużycie wody muszą uwzględniać pełny obieg wody i obejmować zarówno aspekty jakościowe, jak i ilościowe. Powinny one nie tylko brać pod uwagę pobór/zużycie wody pitnej, ale także korzyści płynące z wody o obiegu zamkniętym (ponowne wykorzystanie wody), jak również informować o tym, że woda znajduje się także w dostarczanych produktach i usługach. Pomoże to prywatnym gospodarstwom domowym lepiej zrozumieć wpływ ich wyborów konsumpcyjnych na jakość i ilość zasobów wodnych w ich regionie, kraju i na całym świecie. Umożliwi również obywatelom rozwinięcie świadomości na temat wszystkich aspektów ich indywidualnych wzorców zużycia wody – zarówno w gospodarstwach domowych, jak i poza nimi – oraz na temat tego, jak najbardziej efektywnie mogą gospodarować wodą. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego odgrywają kluczową rolę, pomagając im w wyborze i wdrażaniu strategii na rzecz zwiększenia skuteczności i wydajności ich konsumpcji.

3.5.

Chociaż oszczędne gospodarowanie wodą jest konieczne w całej Europie, staje się jeszcze pilniejsze na obszarach dotkniętych niedoborem wody lub częstszymi suszami. Efektywność systemu zaopatrzenia w wodę powinna zostać uwzględniona w ogólnej strategii w celu zapewnienia całościowego podejścia. Należy również znaleźć możliwe rozwiązania dzięki bardziej przyszłościowym strategiom dostawców wody, włączając w to ocenę ryzyka systemu zaopatrzenia i zarządzanie ryzykiem, zarządzanie wyciekami, alternatywne źródła wody itp.

3.6.

Chociaż teoria sugeruje wykorzystanie wielu innych parametrów wskaźnikowych,(temat wody jest do tego bardzo odpowiedni), należy wziąć pod uwagę, że nie tylko pozyskiwanie dodatkowych danych, ale także ich walidacja i rozpowszechnianie wymagają znacznych nakładów pracy. Te dalsze działania wchodzą w zakres kompetencji europejskich struktur centralnych, ale także państw członkowskich i ich odpowiednich agencji lub spółek operacyjnych, które poszukują takich danych i opracowują je. Więcej instrumentów niekoniecznie prowadzi do lepszych rezultatów. W związku z tym zamiast dodawania nowych wskaźników należałoby jak najlepiej wykorzystać te, które już istnieją.

---

(1)  Sprawozdanie EEA nr 12/2021 pt. Water resources across Europe – confronting water stress: an updated assessment, 2021.

(2)  Pakiet „Gotowi na 55”, ramowa dyrektywa wodna, dyrektywa w sprawie wody pitnej, rozporządzenie w sprawie ponownego wykorzystania wody itp.

(3)  Na przykład https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/IP_14_1151 i https://www.politico.eu/article/italy-biggest-steel-mill-mockery-eu-environmental-rules/.

(4)  https://watereurope.eu/wp-content/uploads/WE-Water-Vision-2023_online.pdf.

(5)  Water Footprint Network, Water Footprint Assessment, ostatnie odwiedziny strony: 22 maja 2023 r.

(6)  OECD, Background note: Cost recovery, kwiecień 2022 r.

(7)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (Dz.U. L 435 z 23.12.2020, s. 1).

(8)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola) (Dz.U. L 334 z 17.12.2010, s. 17).

(9)  Rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie rejestracji, oceny, udzielania zezwoleń i stosowanych ograniczeń w zakresie chemikaliów (REACH), utworzenia Europejskiej Agencji Chemikaliów, zmieniające dyrektywę 1999/45/WE oraz uchylające rozporządzenie Rady (EWG) nr 793/93 i rozporządzenie Komisji (WE) nr 1488/94, jak również dyrektywę Rady 76/769/EWG i dyrektywy Komisji 91/155/EWG, 93/67/EWG, 93/105/WE i 2000/21/WE (Dz.U. L 396 z 30.12.2006, s. 1).

(10)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/128/WE z dnia 21 października 2009 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania na rzecz zrównoważonego stosowania pestycydów (Dz.U. L 309 z 24.11.2009, s. 71).

(11)  Rozporządzenie (WE) nr 726/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 31 marca 2004 r. ustanawiające wspólnotowe procedury wydawania pozwoleń dla produktów leczniczych stosowanych u ludzi i do celów weterynaryjnych i nadzoru nad nimi oraz ustanawiające Europejską Agencję Leków (Dz.U. L 136 z 30.4.2004, s. 1).

(12)  Dyrektywa 2001/83/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 6 listopada 2001 r. w sprawie wspólnotowego kodeksu odnoszącego się do produktów leczniczych stosowanych u ludzi (Dz.U. L 311 z 28.11.2001, s. 67).

(13)   „Miasta gąbki to obszary miejskie obfitujące w przyrodę – drzewa, jeziora i parki – lub oparte na innych dobrych projektach umożliwiających pochłanianie wody deszczowej i zapobieganie powodziom”, https://climatechampions.unfccc.int/what-are-sponge-cities-and-how-can-they-prevent-floods/, ostatnie odwiedziny strony: 7 czerwca 2023 r.

(14)  W sprawozdaniu IPCC (Cross-Chapter Paper 4: Mediterranean Region. In: Climate Change 2022: Impacts, Adaptation and Vulnerability) [Zmiana klimatu 2022: wpływ, dostosowanie i podatność na zagrożenia] stwierdzono, że region Morza Śródziemnego znajduje się pod szczególną presją bardzo silnie powiązanych zagrożeń klimatycznych.

(15)  EEA, Pollution in Europe’s Rivers.

(16)  Sprawozdanie EEA nr 12/2021 pt. Water resources across Europe – confronting water stress: an updated assessment, 2021.

(17)  Tamże.

(18)  Sprawozdanie specjalne Europejskiego Trybunału Obrachunkowego nr 12/2021 pt.: „Zanieczyszczający płaci” – niespójne stosowanie zasady w polityce i działaniach UE w dziedzinie środowiska (na podstawie danych EEA).

(19)  Nie wiadomo jednak dokładnie, jaki wpływ wykorzystanie wody w chłodniach wywiera na dostępność zasobów. Zazwyczaj woda jest pobierana z jednolitych części wód powierzchniowych lub z morza i cała (lub prawie cała) jest zwracana do jednolitych części wód.

(20)  EEA, Water abstraction by source and economic sector, 1 czerwca 2022 r.

(21)  Eureau, The governance of water services in Europe, 2020.

Sprawozdawczyni:

Antje Sabine GERSTEIN

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 20.1.2023
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Jednolitego Rynku, Produkcji i Konsumpcji
Data przyjęcia przez sekcję	29.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	196/1/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) popiera podejście Komisji Europejskiej, dla której głównym punktem wyjścia rewizji rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych są możliwości nowych technologii etykietowania cyfrowego, nowe technologie włókien i ich klasyfikacja oraz nowe technologie recyklingu. Podejście to uznaje nowy, szeroki kontekst regulacyjny UE w odniesieniu do wyrobów włókienniczych ogółem.

1.2.

Konsumenci mają różne oczekiwania co do poziomu szczegółowości etykiet wyrobów włókienniczych. Rewizja rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych musi wyjść naprzeciw tym różnym oczekiwaniom, przewidując przede wszystkim dostarczanie podstawowych i łatwo zrozumiałych informacji, a jednocześnie zapewniając także dostęp do bardziej szczegółowych informacji.

1.3.

Z uwagi na to, że włókiennictwo jest jednym z najbardziej zglobalizowanych sektorów na świecie, EKES przywiązuje bardzo dużą wagę do wysiłków Komisji Europejskiej na rzecz ujednolicenia – zarówno w obrębie UE, jak i w skali globalnej – wymogów dotyczących etykietowania odnośnie do oznaczania pochodzenia, instrukcji dotyczących pielęgnacji, rozmiaru i składu surowcowego.

1.4.

EKES wzywa Komisję Europejską do uwzględnienia szczególnych potrzeb MŚP w tym sektorze. Aby zapobiec dalszemu szerzeniu się zjawiska offshoringu oraz z uwagi na fakt, że w sektorze tym w UE zatrudnionych jest 1,3 mln osób, nowe wymogi dotyczące etykietowania wyrobów włókienniczych muszą zapewniać wystarczającą elastyczność pozwalającą uwzględnić potrzeby i zdolności MŚP, tak aby zatrudnienie i umiejętności w tym sektorze gospodarki nie tylko zostały utrzymane, ale również mogły dalej ewoluować.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

W Strategii UE na rzecz zrównoważonych wyrobów włókienniczych w obiegu zamkniętym zapowiedziano przegląd rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych (rozporządzenie (UE) nr 1007/2011 (1)), które zawiera wymóg, aby wyroby włókiennicze sprzedawane na rynku UE były opatrzone etykietą wyraźnie identyfikującą skład surowcowy i wskazującą wszelkie części nietekstylne pochodzenia zwierzęcego. Strategia przewiduje w ramach tego przeglądu możliwość wprowadzenia obowiązku ujawniania innych rodzajów informacji, takich jak parametry dotyczące zrównoważonego rozwoju i obiegu zamkniętego, wielkość produktów oraz, w stosownych przypadkach, kraj, w którym odbywa się proces produkcji („made in”).

2.2.

W niniejszej opinii EKES analizuje możliwości rozszerzenia zakresu obecnego rozporządzenia poprzez dokonanie przeglądu niektórych elementów wymienionych już w art. 24 rozporządzenia, a także innych parametrów dotyczących zrównoważonego rozwoju i obiegu zamkniętego, zgodnie z obecnymi wnioskami ustawodawczymi, takimi jak wniosek w sprawie wymogów dotyczących ekoprojektu dla zrównoważonych produktów. W opinia uwzględni się perspektywę przemysłu, w tym koszty i usprawnioną wymianę informacji wzdłuż całego łańcucha wartości, a także perspektywę konsumenta, aby zapewnić prawidłowe, dokładne i jasne informacje.

2.3.

EKES popiera podejście Komisji Europejskiej, dla której głównym punktem wyjścia przeglądu rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych są możliwości nowych technologii etykietowania cyfrowego, nowe technologie włókien i ich klasyfikacja oraz nowe technologie recyklingu. Podejście to uwzględnia nowy, szeroki kontekst regulacyjny UE w odniesieniu do wyrobów włókienniczych, w tym inicjatywę Komisji Europejskiej dotyczącą oświadczeń środowiskowych (2).

2.4.

Komitet podkreśla w związku z tym, że wiele aspektów sektora włókienniczego zostało już uwzględnionych w bardzo złożonych horyzontalnych wnioskach regulacyjnych, w większości znajdujących się już na etapie procesu legislacyjnego. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw i kwestie związane z zatrudnieniem zostały wzięte pod uwagę w dyrektywie w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w obszarze zrównoważonego rozwoju oraz w rozporządzeniu w sprawie pracy przymusowej. Dyrektywa w sprawie wzmocnienia pozycji konsumentów i dyrektywa w sprawie oświadczeń środowiskowych wkrótce uregulują kwestię przedstawiania oświadczeń dotyczących zrównoważonego rozwoju, natomiast zmieniona dyrektywa ramowa w sprawie odpadów będzie dotyczyć podstawowych pojęć związanych z gospodarowaniem pod koniec przydatności do użycia.

2.5.

Konsumenci mają różne oczekiwania co do poziomu szczegółowości etykiet wyrobów włókienniczych. Rewizja rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych musi wyjść naprzeciw tym różnym oczekiwaniom, oferując przede wszystkim podstawowe i łatwo zrozumiałe informacje, a jednocześnie zapewniając dalszy dostęp do bardziej szczegółowych informacji, na przykład w drodze dobrowolnego dostarczania ustandaryzowanych informacji na temat procesu produkcji.

2.6.

EKES zaznacza, że rewizja rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych jest inicjatywą REFIT, której wyraźnym celem jest uproszczenie prawa UE, dostosowanie go do zakładanych celów i obniżenie kosztów ponoszonych przez przedsiębiorstwa i konsumentów. W przypadku przedsiębiorstw chodzi między innymi o zmniejszenie kosztów związanych z przestrzeganiem przepisów, a także o jasność i spójność regulacji. Konsumenci potrzebują z kolei dokładnych, wyczerpujących i porównywalnych informacji na temat wyrobów włókienniczych. EKES podkreśla znaczenie maksymalnej harmonizacji, które pomoże sektorowi w pomyślnej transformacji w kierunku kompleksowego obiegu zamkniętego.

2.7.

Komitet wzywa do podjęcia pilnych działań w zakresie systemu klasyfikacji włókien, ponieważ obecny system nie jest wystarczająco elastyczny, by móc uwzględnić rozwój innowacyjnych włókien, których oddziaływanie na środowisko jest często mniejsze niż w przypadku włókien tradycyjnych. Dla wielu producentów nowych włókien taki stan rzeczy jest frustrujący, ponieważ nie mogą dokładnie oznakować swoich włókien. Ponadto nie można jeszcze wskazać tych nowych włókien na etykietach wyrobów włókienniczych, w związku z czym ich identyfikacja pozostaje ogromnym wyzwaniem dla podmiotów zajmujących się recyklingiem, co utrudnia obecnie obieg zamknięty w tym sektorze. Komitet zaznacza, że ta luka regulacyjna ma również negatywny wpływ na percepcję konsumentów, ponieważ niektóre produkty mogą w rzeczywistości być o wiele bardziej zrównoważone niż wskazują to obecne etykiety.

2.8.

EKES uznaje za bardzo ważne, by Komisja Europejska dążyła – zarówno w obrębie UE, jak i w skali globalnej – do ujednolicenia wymogów dotyczących etykietowania odnośnie do oznaczania pochodzenia, instrukcji dotyczących pielęgnacji, rozmiaru i składu surowcowego. Włókiennictwo jest jednym z najbardziej zglobalizowanych sektorów na świecie. Odzież produkowana w jednym miejscu przeznaczona jest dla wielu obszarów geograficznych na całym świecie (UE, USA itp.), przy czym istnieje wiele różnych wymogów dotyczących etykietowania (3). W stosownych przypadkach należy rozważyć wprowadzenie globalnych wymogów dotyczących etykietowania i globalnych zharmonizowanych norm.

2.9.

Wymóg maksymalnej harmonizacji wpisuje się w jednoznaczny postulat polityczny EKES-u dotyczący unikania dalszego osłabiania rynku wewnętrznego wynikającego z tego, że jak się wydaje, w poszczególnych państwach członkowskich pojawiają się coraz bardziej zróżnicowane wymogi dotyczące etykietowania. W związku z tym Komitet uważa za niezbędne i na czasie, by Komisja Europejska zaproponowała rewizję rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych w 2023 r. – w 30. rocznicę utworzenia jednolitego rynku.

2.10.

EKES wzywa Komisję Europejską do uwzględnienia szczególnych potrzeb MŚP w tym sektorze. Aby zapobiec dalszemu szerzeniu się zjawiska offshoringu oraz z uwagi na fakt, że sektor ten zapewnia miejsca pracy dla 1,3 mln osób w UE (4), nowe wymogi dotyczące etykietowania wyrobów włókienniczych muszą zapewniać wystarczającą elastyczność pozwalającą uwzględnić potrzeby i zdolności MŚP, tak aby zatrudnienie i umiejętności w tym sektorze gospodarki nie tylko zostały utrzymane, ale również mogły dalej ewoluować. Na przykład uogólniona kontrola zgodności przeprowadzana przez jednostkę certyfikującą nie jest możliwa do wykonania dla MŚP, które są przecież filarem przemysłowej produkcji wyrobów włókienniczych w UE. Rozsądne podejście polegałoby na rozważeniu procedur „samocertyfikacji”, takich jak wewnętrzne kontrole produkcji określone w załączniku II do decyzji nr 768/2008/WE (5), w ramach których MŚP informują konsumentów i zapewniają ich o spełnieniu wymagań.

3.   Uwagi szczegółowe

3.1.   Klasyfikacja włókien

3.1.1.

W ostatnich latach przemysł włókienniczy stworzył szereg nowych włókien o udowodnionym mniejszym śladzie środowiskowym w porównaniu z bardziej tradycyjnymi wariantami włókna. Chociaż te materiały mogą być oparte na podobnych surowcach, ich technologia produkcji i właściwości często różnią się znacznie od tych stosowanych we włóknach konwencjonalnych. Nowe włókna nie są obecnie uznawane w istniejących ogólnych klasyfikacjach włókien ujętych w załączniku I. W związku z tym innowacyjne rodzaje włókien są klasyfikowane pod różnymi nazwami włókien lub jako „inne” włókna. Biorąc pod uwagę zieloną transformację i przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym, zmienione rozporządzenie w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych powinno umożliwić uznanie w załączniku I włókien o szczególnych właściwościach. W związku z tym należy odpowiednio dostosować przewidywaną rewizję rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych, aby odzwierciedlić dynamiczne postępy w zakresie innowacyjnych włókien.

3.1.2.

Szeroka gama nowych rodzajów włókien o charakterystycznych właściwościach jest już bliska komercjalizacji lub zostanie udostępniona na rynku w przyszłości. Jednak obecny proces aktualizacji załącznika I jest nieprzejrzysty i niepewny dla wnioskodawców. W związku z tym EKES zaleca, by organy UE oceniły i zweryfikowały, w jaki sposób zwiększyć przejrzystość i dokładność techniczną procesu aktualizacji.

3.2.   Margines tolerancji w odniesieniu do składu surowcowego

3.2.1.

Biorąc pod uwagę przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym, przemysł włókienniczy w coraz większym stopniu wykorzystuje do produkcji odzieży włókna i materiały z recyklingu. Obecne rozporządzenie nie jest najlepiej dostosowane do dokładnego oznaczania składu surowcowego zawierającego materiały z recyklingu, co utrudnia przejście na gospodarkę o obiegu zamkniętym. W art. 20 ust. 3 rozporządzenia dopuszcza się maksymalnie 3 % odchylenia między zawartością włókien podaną na etykiecie a składem surowcowym ustalonym na podstawie badań właściwych organów. Jednak obecny stan rozwoju technicznego technologii sortowania i recyklingu wyrobów włókienniczych powoduje różnice w składzie włókien, które czasami przekraczają poziom tolerancji wynoszący 3 %. Wynika to z faktu, że szczególnie w przypadku recyklingu mechanicznego nie można w pełni zagwarantować, że surowce przeznaczone do recyklingu są wolne od zanieczyszczeń pochodzących z innych materiałów włókienniczych. W związku z tym należy zastanowić się, czy w zmienionym rozporządzeniu w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych nie wprowadzić wyższego marginesu tolerancji dla składu surowcowego. EKES zaleca – bazując na opinii ekspertów – by zaktualizowany margines tolerancji wynosił 3–5 %. Zwiększony poziom tolerancji powinien uwzględniać jedynie istniejące ograniczenia technologii recyklingu i nie powinien usprawiedliwiać złych praktyk produkcyjnych. Niewielki wzrost poziomów tolerancji jest pożądanym krokiem w kierunku usunięcia barier utrudniających wykorzystanie materiałów z recyklingu w produkcji odzieży.

3.3.   Harmonizacja z globalnymi normami i procesami

3.3.1.   Harmonizacja norm badań

3.3.1.1.

Przemysł włókienniczy jest wysoce zglobalizowany i często stosuje normy międzynarodowe. Rewizja rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych jest okazją do dostosowania metod testowania składu włókien do norm światowych. Obecnie, zgodnie z art. 19 rozporządzenia, przy badaniu składu surowcowego dopuszcza się wyłącznie stosowanie norm UE (EN). W większości przypadków normy EN są bardzo podobne do międzynarodowych norm ISO, ale niewielkie różnice w parametrach metody prowadzą do rozbieżności między wynikami badań ISO i EN. Ze względu na to, że włókiennictwo opiera się na globalnych łańcuchach wartości, powszechnie stosuje się w nim i preferuje normy ISO. W rezultacie przedsiębiorstwa muszą liczyć się z dodatkowym testowaniem produktów przeznaczonych na rynek europejski, co znacznie zwiększa koszty. W związku z tym EKES zaleca, aby w zmienionym rozporządzeniu w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych wprowadzono normy ISO jako przyjęte normy badań. Ponadto odnotowuje znaczące postępy, jakie dokonują się obecnie w innowacyjnych nowych metodach wykrywania składu włókien, i uważa, że Komisja Europejska powinna uwzględnić te postępy podczas przeglądu rozporządzenia.

3.3.2.   Harmonizacja z normami międzynarodowymi i zasadami handlu międzynarodowego

3.3.2.1.

EKES popiera propozycję przekształcenia rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych w zbiór zharmonizowanych norm dotyczących szeregu wymogów (klasyfikacja nowych włókien, badanie składu surowcowego, ustalanie wielkości, instrukcje dotyczące pielęgnacji). W miarę możliwości te normy powinny mieć zasięg globalny. Doprowadziłoby to do większej harmonizacji wymogów dotyczących etykietowania zarówno na jednolitym rynku, jak i z resztą świata.

3.3.2.2.

Jest bardzo ważne, by podczas rewizji rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych przewidzieć ujednolicenie i współpracę w skali międzynarodowej z uwagi na globalny zakres sektora tekstylnego. Komisja Europejska powinna zapewnić spójność ze Światową Organizacją Celną i z obecnym przeglądem kodów HS, a także ze zobowiązaniami dotyczącymi stosowania norm międzynarodowych, zawartymi w porozumieniu WTO w sprawie barier technicznych w handlu.

3.4.   Etykietowanie cyfrowe

3.4.1.

EKES z dużym zadowoleniem przyjmuje zamiar Komisji Europejskiej, by zmienione rozporządzenie w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych przewidywało cyfrowe etykietowanie składu surowcowego. Ponadto w świetle rozporządzenia w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów EKES aprobuje inicjatywy w zakresie etykietowania cyfrowego i przekazywania informacji konsumentom, takie jak propozycja wprowadzenia cyfrowego paszportu produktu. Jednak jest bardzo ważne, aby Komisja Europejska dostosowała do siebie te inicjatywy cyfrowe w celu stworzenia spójnych i skutecznych ram politycznych.

3.4.2.

Obecnie z wielu powodów etykiety fizyczne nie są tak skuteczne, jak można by sobie życzyć. Są one często odcinane po zakupie produktu. Tekst na etykietach może ulec wypłukaniu wskutek wielokrotnych cykli prania. Ponadto sporządzanie dużych etykiet fizycznych w wielu różnych językach jest kosztowne i przyczynia się do powstawania odpadów tworzyw sztucznych. Tekst ma małą czcionkę i jest tłumaczony na kilka języków, co również utrudnia konsumentom jego zrozumienie.

3.4.3.

Sporządzanie etykiet cyfrowych byłoby łatwiejsze dla przedsiębiorstw, a ponadto umożliwiłoby lepsze informowanie konsumentów poprzez oferowanie im czytelnego tekstu w odpowiednich wersjach językowych. Nadal istnieje potrzeba informowania mniej zaawansowanych technologicznie konsumentów, ale istnieją tu różne możliwości, na przykład podawanie informacji na żądanie w punkcie sprzedaży. Jeśli chodzi o trwałość, nieusuwalne oznaczenie typu „nośnik danych” na produkcie może zagwarantować łatwy dostęp do informacji cyfrowych.

3.4.4.

Nawet jeśli Komisja zdecyduje się pozostawić pewne informacje na etykietach fizycznych, to przyjęcie powyższego podejścia powinno jednak doprowadzić do ogólnego znacznego zmniejszenia wielkości etykiet. EKES podziela pogląd Komisji, że należy zadbać o to, by trudniej odcinało się etykiety fizyczne bądź fizyczne nośniki informacji cyfrowej. Już teraz dostępne są metody etykietowania, które nie powodują podrażnień skóry. Metody, które utrudnią odcinanie etykiet, powinny zapewniać trwałość informacji (np. informacje wydrukowane bezpośrednio na materiale mogą ulec wymyciu) i nie powinny ograniczać funkcjonalności produktu (np. całkowite wszycie etykiety w odzież mogłoby ograniczyć jego funkcjonalność).

3.4.5.

W ramach przeglądu rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych Komisja Europejska powinna zastanowić się nad tym, jak stosować cyfrowy paszport produktu w kontekście etykietowania cyfrowego. Aby zapewnić spójność i ułatwić wdrażanie, etykietę cyfrową przewidzianą w zmienionym rozporządzeniu można by również umieścić na tym samym nośniku danych co cyfrowy paszport produktu.

3.5.   Wyłączenie niektórych rodzajów produktów z obowiązku etykietowania

3.5.1.

Załącznik V do obecnie obowiązującego rozporządzenia w sprawie etykietowania wyrobów włókienniczych zwalnia 42 rodzaje wyrobów włókienniczych z obowiązku etykietowania. Są to artykuły niewielkich rozmiarów (na przykład paski do zegarków), w przypadku których dodanie etykiety ograniczyłoby funkcjonalność produktu. Jednak podejście oparte na wykazie nie zapewnia jasnych wytycznych co do tego, w jaki sposób podmioty powinny znakować produkty niewymienione w załączniku V, ale których funkcjonalność jest również ograniczona z powodu etykietowania. EKES zaleca, by zmienione rozporządzenie zapewniało jasność co do sposobu prawidłowego etykietowania produktów (takich jak pończochy i skarpety), w przypadku których obowiązkowe etykietowanie osłabia funkcjonalność. Na przykład można by zrezygnować z obecnego podejścia opartego na wykazie i zastąpić go definicją produktów zwolnionych z obowiązku etykietowania.

---

(1)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1007/2011 z dnia 27 września 2011 r. w sprawie nazewnictwa włókien tekstylnych oraz etykietowania i oznakowywania składu surowcowego wyrobów włókienniczych, a także uchylenia dyrektywy Rady 73/44/EWG oraz dyrektyw Parlamentu Europejskiego i Rady 96/73/WE i 2008/121/WE (Dz.U. L 272 z 18.10.2011, s. 1).

(2)  COM(2023) 166 final – 2023/0085(COD).

(3)  Można tu na przykład wymienić kanadyjskie przepisy dotyczące etykietowania i reklamy wyrobów włókienniczych (TLAR) oraz amerykańską ustawę o identyfikacji wyrobów z włókien tekstylnych.

(4)  https://euratex.eu/wp-content/uploads/EURATEX_FactsKey_Figures_2022rev-1.pdf.

(5)  Decyzja Parlamentu Europejskiego i Rady nr 768/2008/WE z dnia 9 lipca 2008 r. w sprawie wspólnych ram dotyczących wprowadzania produktów do obrotu, uchylająca decyzję Rady 93/465/EWG (Dz.U. L 218 z 13.8.2008, s. 82).

Sprawozdawca:

Miguel Ángel CABRA DE LUNA

Wniosek hiszpańskiej prezydencji w Radzie Unii Europejskiej	Pismo, 8.12.2022
Podstawa prawna	Artykuł 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Opinia rozpoznawcza
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	21.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	189/01/02

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Wyzwaniom demograficznym, przed którymi stoi społeczeństwo europejskie, należy stawić czoła za pomocą polityki prowadzącej do zmiany paradygmatu, czyniąc osoby starsze widocznymi i odchodząc od wizji opieki w celu skupienia się na wzmocnieniu ich pozycji i wyeliminowaniu negatywnych wyobrażeń związanych z wiekiem. Obecna sytuacja demograficzna wymaga usunięcia barier i wykorzystania możliwości związanych ze starzeniem się społeczeństwa.

1.2.

Osoby starsze nadal borykają się z wysoką stopą bezrobocia, większym ryzykiem dyskryminacji i izolacji oraz nierównością w dostępie do godnych dochodów, co utrudnia aktywne starzenie się. Ponieważ wskaźnik zatrudnienia starszych pracownic i pracowników w UE utrzymuje się poniżej średniej, potrzebne są środki w celu dostosowania miejsc pracy, szkolenia i promowania zatrudnienia aż do osiągnięcia oficjalnego wieku emerytalnego.

1.3.

Systemy opieki zdrowotnej, profilaktyki i edukacji na temat zdrowia mają zasadnicze znaczenie dla przedłużenia średniego trwania życia w dobrym stanie psychofizycznym. By uniknąć urazów i uszczerbków na zdrowiu powodujących zależność i pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego oraz utrudniających aktywne i zdrowe życie, konieczna jest w związku z tym dostępność – zwłaszcza własnego domu i jego otoczenia (1).

1.4.

Do wspierania starzenia się w dobrym zdrowiu i aktywności niezbędne są inwestycje w badania, rozwój i innowacje, w tym rozwój technologii, produktów i usług, które są dostępne dla wszystkich i zaspokajają różnorodne potrzeby osób starszych.

1.5.

Komisja Europejska przedstawiła 27 stycznia 2021 r. Zieloną księgę w sprawie starzenia się. Jednym z największych niedociągnięć zielonej księgi Komisji jest traktowanie wieku i osób starszych jako wydatków lub kosztów dla społeczeństwa, z pominięciem korzyści społecznych i gospodarczych, które zostaną odniesione dzięki aktywniejszemu włączeniu osób starszych, a także z pominięciem emocjonalnego wymiaru starzenia się.

1.6.

Dotychczas nie zaproponowano kompleksowej polityki dotyczącej starzenia się czy też polityki koncentrującej się wyłącznie na osobach starszych, dlatego UE musi przyjąć nową europejską strategię na rzecz osób starszych, której podstawowym celem byłaby ochrona wszystkich ich praw, a także ich pełne uczestnictwo w życiu społecznym i gospodarczym. Nowa europejska strategia na rzecz osób starszych przyczyni się do niezbędnej zmiany podejścia do polityki dotyczącej wieku i osób starszych obecnie i w przyszłości.

1.7.

W ramach strategii opracowane zostaną propozycje i środki w dziedzinie równości i niedyskryminacji, aspektu płci, praw i dostępu do nich, uczestnictwa w życiu społecznym, zatrudnienia, kształcenia i szkolenia, godnych dochodów i włączenia społecznego. Przyczyni się ona również do opracowania przez państwa członkowskie krajowych planów obejmujących szczegółowe cele i wskaźniki.

1.8.

EKES wzywa Komisję Europejską do pilnego przedstawienia przed końcem obecnej kadencji nowej strategii w oparciu o gwarancję dla osób starszych będącą narzędziem jej realizacji i podobną do gwarancji dla młodzieży i gwarancji dla dzieci.

1.9.

Komitet apeluje do państw członkowskich o przyjęcie nowej gwarancji, która umożliwiłaby państwom członkowskim wykorzystanie różnych unijnych ram finansowania, takich jak Europejski Fundusz Społeczny Plus, na programy wspierające osoby starsze, a także o uwzględnianie kwestii demograficznych jako kluczowego elementu procesu europejskiego semestru i formułowania zaleceń dla poszczególnych krajów.

1.10.

EKES wzywa Komisję Europejską i państwa członkowskie do pilnego sformułowania, sporządzenia, podpisania, wdrożenia i monitorowania europejskiej deklaracji w sprawie osób starszych odzwierciedlającej zobowiązanie do opracowania przyszłej europejskiej strategii na rzecz osób starszych w obecnej kadencji (2019–2024).

1.11.

Podobnie jak uczynił to w opinii „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (2), Komitet apeluje, by Komisja Europejska ustanowiła Europejski Rok Osób Starszych jako sposób uznania przysługujących im praw podstawowych oraz dostępu do nich, a także podkreślenia ich wkładu w społeczeństwo.

1.12.

EKES podkreśla rolę partnerów społecznych i dialogu społecznego zgodnie z autonomicznym porozumieniem ramowym europejskich partnerów społecznych w sprawie aktywnego starzenia się i podejścia międzypokoleniowego (3).

1.13.

Komitet zachęca do zainicjowania konsultacji z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności z organizacjami reprezentującymi osoby starsze i ich bliskich i wspierającymi ich organizacjami zawodowymi, a także z organizacjami na rzecz równości, przedstawicielami osób z niepełnosprawnościami, usługodawcami, organizacjami gospodarki społecznej itp.

1.14.

EKES wzywa do partnerstw publiczno-prywatnych, które są komplementarnym rozwiązaniem mającym na celu wykorzystanie potencjału aktywnego uczestnictwa osób starszych w takich dziedzinach jak kultura, szkolnictwo, sport, turystyka itp.

1.15.

Aby zachęcić do wymiany dobrych praktyk, doskonalenia umiejętności technicznych i podejmowania konkretnych działań w obszarach działania strategii, EKES wzywa do utworzenia Europejskiej Agencji ds. Osób Starszych, Starzenia się i Wyzwania Demograficznego (4).

1.16.

EKES zachęca do koordynacji działań rzeczników praw osób starszych (ang. „ombudsmen”) między państwami członkowskimi oraz międz-y administracją a sektorem prywatnym. Mogą oni pomagać osobom starszym w kontaktach z organami publicznymi, przyjmować skargi dotyczące dyskryminacji ze względu na wiek, ułatwiać dostęp do podstawowych usług lub zapewniać osobom starszym minimalny dochód (5).

1.17.

Komitet wzywa, by na szczeblu międzynarodowym – w sposób gwarantujący czynny udział organizacji społeczeństwa obywatelskiego reprezentujących osoby starsze i odpowiednich zainteresowanych stron – przyjęto Konwencję ONZ o prawach osób starszych do korzystania z równych praw człowieka w podeszłym wieku na wzór Konwencji ONZ o prawach dziecka czy też Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (6).

1.18.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje utworzenie działu DG ds. Sprawiedliwości Komisji Europejskiej zajmującego się równością i niedyskryminacją ze względu na wiek. Zwraca się do Komisji o utworzenie działu ds. kwestii związanych ze starzeniem się i wyzwaniami demograficznymi, który umożliwiałby koordynację polityki na rzecz osób starszych.

1.19.

Aby wesprzeć wszystkie te środki i dać wyraz poparciu dla postępów w polityce na rzecz osób starszych, za warte rozważenia uważa powołanie grupy ad hoc w ramach EKES-u w celu realizacji inicjatyw związanych ze starzeniem się społeczeństwa oraz z wyzwaniami i szansami demograficznymi, zgodnie z opinią EKES-u „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (7).

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Kwestią o kapitalnym znaczeniu dla przeobrażenia przyszłości społeczeństwa jest wyzwanie demograficzne (dłuższe średnie trwanie życia i zmniejszenie płodności w ostatnich dziesięcioleciach) wraz ze zmianą klimatu i rewolucją technologiczną związaną ze sztuczną inteligencją.

2.2.

Szacuje się, że liczba osób w krajach UE w wieku powyżej 65 lat wzrośnie z 90,5 mln na początku 2019 r. do 129,8 mln w 2050 r. W tym okresie w UE grupa osób w wieku 75–84 lat powiększy się o 56,1 %, a liczba osób w wieku 65–74 lat – o 16,6 %. Jednocześnie szacuje się, że w 2050 r. UE będzie zamieszkiwać o 13,5 % mniej osób w wieku poniżej 55 lat.

2.3.

Pomimo tego wskaźnik zatrudnienia starszych pracowników w UE utrzymuje się poniżej średniej. Tylko 59,1 % osób w wieku 55–64 lat było w 2019 r. zatrudnionych w porównaniu z 73,1 % wszystkich osób w wieku 20–64 lat. Osoby przed osiągnięciem wieku emerytalnego (55–64 lat) mają jeden z najwyższych wskaźników ubóstwa i wykluczenia społecznego w UE.

2.4.

Średni wiek emerytalny w UE wynosi 65 lat, a średnie trwanie życia to około 84 lata, co oznacza, że większość ludzi spędzi około 20 lat na emeryturze. Konieczne jest zatem promowanie długowieczności w dobrym zdrowiu.

2.5.

Zgodnie ze sprawozdaniem Eurobarometr z 2019 r. na temat dyskryminacji w UE, jej najczęstszym przejawem jest dyskryminacja ze względu na wiek oraz na płeć.

2.6.

Osoby starsze stanowią grupę bardziej narażoną na ryzyko niepełnosprawności, gdyż to ryzyko rośnie wraz ze starzeniem się. 48,5 % osób z niepełnosprawnościami ma powyżej 65 lat.

2.7.

Chociaż łączne stopy zastąpienia emerytur w UE wynoszą 58 % (8), szacuje się, że w wielu krajach 40 % bogactwa i znaczna część siły nabywczej znajdują się w posiadaniu osób starszych, rozłożone nierównomiernie między kobiety i mężczyzn oraz grupy dochodów. Oznacza to, że osoby starsze mają duży potencjał jako znaczący konsumenci.

2.8.

Starsi konsumenci stanowią znaczną część gospodarki, a ich udział w konsumpcji będzie nadal rósł. Oczekuje się, że srebrna gospodarka będzie rosła w całej UE o około 5 % rocznie, osiągając w 2025 r. wartość 5,7 bln EUR (9).

2.9.

UE musi wdrożyć skuteczne strategie, które muszą uwzględniać dynamikę demograficzną i rozwój gospodarczy każdego regionu, a także możliwości wynikające ze srebrnej gospodarki (10).

3.   Nowa polityka UE w zakresie praw osób w podeszłym wieku

3.1.

W 2002 r. w Madrycie Organizacja Narodów Zjednoczonych przedstawiła na ostatnim Światowym Zgromadzeniu na temat Starzenia się plan działania w kwestii starzenia się społeczeństw. Jest to pierwsze porozumienie międzynarodowe, w którym uznano, że osoby starsze wnoszą wkład w rozwój społeczeństwa. Utworzono także grupę roboczą ds. starzenia się o otwartym składzie.

3.2.

Dnia 27 stycznia 2021 r. Komisja Europejska przedstawiła Zieloną księgę w sprawie starzenia się „Wspieranie solidarności i odpowiedzialności między pokoleniami” (11), w której położyła podwaliny pod przyszłą politykę wsparcia dla osób starszych.

3.3.

W zielonej księdze stwierdzono między innymi, że zdrowe i aktywne starzenie się ma pozytywny wpływ na rynek pracy, wskaźniki zatrudnienia i systemy ochrony socjalnej, a zatem również na wzrost i wydajność gospodarki.

3.4.

Komisja potwierdza w niej potrzebę podjęcia praktycznych i zdecydowanych działań z myślą o wsparciu osób starszych we wszystkich obszarach polityki, lecz jako taka nie zawiera ona konkretnego programu inicjatyw, które mają zostać opracowane przez UE i państwa członkowskie.

3.5.

Nowe strategie polityczne UE muszą doprowadzić do zmiany paradygmatu, uwidaczniając osoby starsze i odchodząc od wizji opieki, aby skupić się na wzmocnieniu ich pozycji i wyeliminowaniu negatywnych wyobrażeń związanych z wiekiem.

4.   W kierunku strategii europejskiej

4.1.

Chociaż zielona księga to kolejny krok w kierunku realizacji zobowiązań podjętych w planie madryckim dwadzieścia lat temu, ujawnia ona szereg niedociągnięć, którym należy zaradzić, jako że nie zaproponowano jeszcze kompleksowej polityki dotyczącej starzenia się czy skupiającej się wyłącznie na osobach starszych.

4.2.

Jednym z największych niedociągnięć zielonej księgi Komisji jest traktowanie wieku i osób starszych jako wydatków lub kosztów dla społeczeństwa, z pominięciem korzyści społecznych i gospodarczych, które można by odnieść dzięki aktywniejszemu włączeniu osób starszych. W zielonej księdze wiek nadal kojarzy się ze schyłkiem, biernością i podatnością na zagrożenia. Aby wykorzystać potencjał starzenia się społeczeństwa, kluczowe znaczenie ma wizja oparta na prawach człowieka, dobrostanie, wkładzie osób starszych w życie społeczne i gospodarcze oraz narzędzia umożliwiające ich wkład.

4.3.

W ostatnich latach przedstawiono i omówiono szereg inicjatyw ściśle związanych z wiekiem, takich jak europejska strategia w dziedzinie opieki, Plan działania UE dotyczący praw człowieka i demokracji na lata 2020–2024, Plan działania na rzecz Europejskiego filaru praw socjalnych, zobowiązania podjęte przez państwa członkowskie w ramach inicjatywy ONZ dotyczącej wpływu COVID-19 na osoby starsze oraz rozmaite konkluzje Rady UE w sprawie praw człowieka, uczestnictwa i dobrostanu osób starszych w erze cyfryzacji (12), w sprawie uwzględniania w politykach publicznych problematyki starzenia się (13) czy też w sprawie przeprowadzenia po pandemii COVID-19 odbudowy w oparciu o prawa człowieka (14).

4.4.

Nowa europejska strategia na rzecz osób starszych przyczyni się do niezbędnej zmiany podejścia do polityki dotyczącej wieku oraz osób starszych obecnie i w przyszłości, kładąc nacisk na możliwości ludzkie, społeczne i gospodarcze, a także poprawiając perspektywy obywatelskie i partycypacyjne, ponieważ osoby starsze posiadają często niewykorzystany kapitał intelektualny, gospodarczy i społeczny. Strategia będzie wspierać solidarność międzypokoleniową i podejście oparte na cyklu życia w celu zapobiegania wyzwaniom związanym ze starzeniem się i ograniczania ich, korygując obecne podejście do starzenia się jako kosztu.

4.5.

Umożliwi ponadto umocnienie podstawowych zasad inicjatyw opracowanych przez UE i organizacje międzynarodowe od czasu podpisania madryckiego planu działania w 2002 r., a także zawierać będzie propozycje konkretnych działań i planów z myślą o kształtowaniu polityki dotyczącej osób starszych.

4.6.

Europejska strategia na rzecz osób starszych doprowadzi do krystalizacji paktu międzypokoleniowego opartego na szacunku i solidarności między pokoleniami, którego najważniejszymi celami są dostęp wszystkich do edukacji wysokiej jakości przez całe życie, godziwe miejsca pracy oraz rozbudowane systemy zabezpieczenia społecznego o charakterze kompleksowym (15).

4.7.

Ponadto strategia będzie służyć nie tylko osobom starszym, lecz również całemu społeczeństwu, w tym opiekunom osób starszych, i będzie miała na celu przygotowanie młodszych pokoleń do własnego starzenia się.

5.   Filary nowej europejskiej strategii na rzecz osób starszych

5.1.

Nowa europejska strategia będzie musiała uwzględniać wyzwania stojące przed wszystkimi osobami starszymi tworzącymi bardzo niejednorodną grupę i zarazem wspierać działania polityczne niezbędne do wykorzystania wszystkich możliwości związanych z aktywnym starzeniem się w dobrym zdrowiu.

5.2.

Strategia europejska będzie musiała bazować na polityce mającej na celu przygotowanie się do konsekwencji podeszłego wieku, zapobieganie im i ich przewidywanie, a także na polityce uczestnictwa i aktywności obywatelskiej, takiej jak uczenie się przez całe życie, starzenie się w dobrym zdrowiu i czynne uczestnictwo. Jest to najlepsza inwestycja z punktu widzenia zniwelowania nierówności związanych z wiekiem oraz obciążeń socjalnych i ekonomicznych wynikających ze starzenia się (16). Strategia zachęci obywateli do podejmowania odpowiednich działań w celu zaradzenia skutkom swego starzenia się.

5.3.

W ramach strategii państwa członkowskie będą musiały opracować własne krajowe plany na rzecz starzenia się społeczeństwa zawierające konkretne cele i wskaźniki służące do pomiaru skuteczności kierunków polityki wspierających osoby starsze. Zaproponują również konkretne środki wspierające cele i filary strategii europejskiej.

5.4.   Równość i niedyskryminacja

5.4.1.

Równość i niedyskryminacja ze względu na wiek są podstawowymi zasadami, które zostały ugruntowane w traktatach i prawodawstwie europejskim. Pomimo tego w zbyt wielu sferach życia nadal utrzymuje się ageizm, który stanowi dla osób starszych przeszkodę w pełnym uczestnictwie w społeczeństwie.

5.4.2.

Dlatego też przyszła strategia na rzecz osób starszych powinna posłużyć do:

5.4.2.1.

Zwiększenia równości bez względu na wiek – jako podstawowej zasady i jako wymiaru, który należy uwzględnić we wszystkich obszarach polityki UE – oraz do wsparcia przyjęcia dyrektywy Rady w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania osób bez względu na religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (17).

5.4.2.2.

Zaproponowania konkretnych działań mających na celu podniesienie świadomości na temat dyskryminacji ze względu na wiek, osób starszych oraz ich praw i możliwości włączenia społecznego, a także promowania pozytywnego wizerunku wieku.

5.4.2.3.

Zapewnienia rygorystycznego i bezstronnego wdrożenia dyrektywy w sprawie równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy przez państwa członkowskie oraz sądy krajowe i europejskie oraz zaproponowania wytycznych lepiej określających zasadę równości w pracy bez względu na wiek.

5.4.2.4.

Zwrócenia szczególnej uwagi na starsze kobiety, które żyją średnio dłużej niż mężczyźni, mogą pozostać aktywne przez dłuższy czas, lecz są bardziej narażone na dyskryminację lub samotność.

5.4.2.5.

Zaproponowania środków mających na celu rozwiązanie problemu dyskryminacji z wielu przyczyn jednocześnie i dyskryminacji krzyżowej w podeszłym wieku, w tym m.in. problemów, z którymi borykają się osoby starsze z niepełnosprawnościami, osoby starsze LGBTIQ+, osoby starsze pochodzące z mniejszości etnicznych czy migranci w starszym wieku.

5.4.2.6.

Skorygowania obecnego wykluczenia osób starszych z danych, statystyk i badań opinii opracowywanych przez organy publiczne, w tym Eurostat lub Eurobarometr, uwzględniając ograniczenia wiekowe w badaniach, segmentację wiekową w kategorii osób starszych lub brak informacji na temat osób starszych mieszkających w placówkach opiekuńczych. Zapewnienia, aby dane były gromadzone, zdezagregowane, analizowane, wykorzystywane i rozpowszechniane odnośnie do każdego wieku i innych cech oraz aby państwa członkowskie gromadziły odpowiednie, porównywalne i wiarygodne dane.

5.4.2.7.

Zatroszczenia się o to, by Agencja Praw Podstawowych w większym stopniu uwzględniała w swoich pracach aspekty dyskryminacji ze względu na wiek oraz prawa człowieka osób starszych.

5.5.   Uczestnictwo w społeczeństwie

5.5.1.

Promowanie uczestnictwa osób starszych, szczególnie w życiu gospodarczym, będzie miało kapitalne znaczenie dla wykorzystania możliwości społecznych i gospodarczych wynikających z ich większego włączenia.

5.5.2.

Z myślą o pełnym i aktywnym udziale osób starszych, w nowej strategii trzeba będzie zaproponować konkretne inicjatywy na odpowiednim poziomie umiejętności w celu:

5.5.2.1.

Zapewnienia dostępności środowiska zbudowanego – w tym własnego domu – oraz towarów i usług cyfrowych dzięki wcieleniu w życie i monitorowaniu takich instrumentów prawnych, jak europejski akt w sprawie dostępności, dyrektywa w sprawie dostępności stron internetowych, prawodawstwo dotyczące dostępności transportu czy też różne zobowiązania zapisane w Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

5.5.2.2.

Krzewienia inicjatyw i kierunków polityki zgodnych z art. 19 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, by zapewnić każdej grupie wiekowej niezależne życie i udział w życiu danej społeczności.

5.5.2.3.

Wspierania koncepcji miast dla wszystkich – inteligentnych, ekologicznych i sprzyjających włączeniu społecznemu modeli miejskiego planowania przestrzennego w odpowiedzi na ryzyko niepożądanej izolacji i samotności zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich. Projektowania dla wszystkich, jako że mobilność i relacje międzyludzkie mają kluczowe znaczenie dla życia społecznego.

5.5.2.4.

Tam, gdzie to konieczne, usunięcia barier, które wykluczają osoby starsze z procesów demokratycznych lub konstytutywnych, takich jak wybory do Parlamentu Europejskiego, ponieważ są one znaczącą siłą wyborczą posiadającą pełne prawa.

5.5.2.5.

Niwelowania przepaści cyfrowej i ubóstwa cyfrowego poprzez przydzielanie wsparcia finansowego i podejmowanie inicjatyw na rzecz poprawy infrastruktury, odpowiedniego sprzętu i szkoleń przyczyniających się do nabywania umiejętności cyfrowych w każdym wieku, przy jednoczesnym utrzymaniu obowiązku zapewnienia dostępności podstawowych towarów i usług również poza sferą cyfrową.

5.5.2.6.

Zapewnienia innych podstawowych usług wykraczających poza transport publiczny, takich jak opieka, służba zdrowia, mieszkalnictwo, kultura, wypoczynek, czynny udział w życiu społecznym itp.

5.5.2.7.

Wspierania zaleceń Komisji Europejskiej dotyczących zwalczania niepożądanej samotności, zapewniając, by w kontekście obecnych zmian demograficznych usługi w zakresie zdrowia psychicznego, opieki społecznej i opieki długoterminowej były dostępne, przystępne cenowo, zintegrowane, oparte na społeczności i przyjazne dla korzystającego. Podobnie, wspieranie państw członkowskich poprzez gromadzenie i przekazywanie dobrych praktyk za pośrednictwem nowej Europejskiej Agencji ds. Osób Starszych, Starzenia Się i Wyzwania Demograficznego (18).

5.5.2.8.

Proponowania środków mających na celu ochronę praw starszych konsumentów, ponieważ zgodnie z europejskim dorobkiem są oni uznawani za konsumentów podatnych na zagrożenia.

5.5.2.9.

Zaproponowania środków sprzyjających wolontariatowi o wartości dodanej dla osób starszych za pomocą programów opieki mentorskiej dla osób starszych zainteresowanych przekazywaniem doświadczenia zawodowego młodszym pokoleniom.

5.5.2.10.

Inwestowania w badania i rozwój w celu wspierania zdrowego i aktywnego starzenia się, w tym rozwoju dostępnych dla wszystkich technologii, produktów i usług z bezpośrednim udziałem osób starszych, by uwzględnić dużą różnorodność ich potrzeb, a także propagowania innowacji społecznych.

5.5.2.11.

Dalszego wdrażania Planu działania w dziedzinie edukacji cyfrowej, aby wesprzeć państwa członkowskie w tworzeniu warunków sprzyjających nabywaniu zaawansowanych i specjalistycznych umiejętności cyfrowych w ramach uczenia się przez całe życie (19) zamiast koncentrowania się tylko na uczestnictwie w rynku pracy. Tworzenia podwalin pod konkretne środki ukierunkowane na osoby starsze i ich środowisko.

5.6.   Zatrudnienie, kształcenie i szkolenie

5.6.1.

Obecne wyzwanie demograficzne wymaga wyeliminowania barier i wykorzystania możliwości w zakresie włączenia w rynek pracy osób starszych oraz osób, które pragną kontynuować aktywność zawodową po przekroczeniu wieku emerytalnego. Strategia powinna zachęcać do wymiany dobrych praktyk między państwami członkowskimi w celu poprawy zatrudnienia osób starszych.

5.6.2.

Strategia będzie musiała opierać się na elastycznym modelu, w którym okresy przejściowe między nauką, pracą, opieką nad rodziną, biernością zawodową/emeryturą będą następować wielokrotnie, w różnym wieku danej osoby, w tym po przekroczeniu ustawowego wieku emerytalnego. Usługi wsparcia i opieki dla wszystkich pokoleń, w tym opieka nad dziećmi i opieka długoterminowa, powinny wspierać możliwości aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym osób w każdym wieku, zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Strategia będzie musiała obejmować konkretne środki mające na celu wsparcie opiekunów nieformalnych, zważywszy na ich podstawową rolę w życiu osób starszych będących pod ich opieką. W związku z tym można by opracować specjalne zalecenia dotyczące godzenia obowiązków zawodowych z życiem rodzinnym, rekompensaty za utracony dochód z pracy lub wsparcia finansowego, zróżnicowanej oferty usług w zakresie zastępstw w opiece nad krewnymi otrzymującymi pomoc, dostępności poradnictwa i szkoleń itd.

5.6.3.

W tym celu w ramach strategii europejskiej należy zgodnie z kompetencjami państw członkowskich:

5.6.3.1.

Oceniać wpływ odstępstw ze względu na wiek zawartych w dyrektywie w sprawie zatrudnienia i w dyrektywie w sprawie płacy minimalnej, proponować wytyczne dotyczące wdrażania zasad równości bez względu na wiek w dziedzinie zatrudnienia i w razie potrzeby wskazywać inne sposoby udoskonalenia wdrażania dyrektyw lub konkretne zmiany w tym zakresie, a także zapobiegać dyskryminacji osób starszych, które chcą pozostać na rynku pracy.

5.6.3.2.

Zachęcać do międzypokoleniowego mentoringu za pośrednictwem konkretnych programów.

5.6.3.3.

Zgodnie z obecną polityką zwalczać zagrożenia fizyczne i psychospołeczne, takie jak stres i wyczerpanie, a także im zapobiegać w następnych ramach UE dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy.

5.6.3.4.

Szerzyć przedsiębiorczość wśród osób starszych z wykorzystaniem analizy obecnych przeszkód, takich jak utrata uprawnień emerytalnych, ułatwiać dostęp do finansowania, promować inkubatory wspólnej, międzypokoleniowej przedsiębiorczości bądź przenoszenie własności przedsiębiorstw przez starszych przedsiębiorców i pracodawców na młodszych przedsiębiorców (20) lub zachęcać do podejmowania inicjatyw w ramach gospodarki społecznej.

5.6.3.5.

Wspierać gospodarkę społeczną jako sektor skupiający się na ludziach i korzyściach dla społeczeństwa, gdyż może on oferować osobom starszym nowe możliwości zatrudnienia i przedsiębiorczości (21).

5.6.3.6.

Promować i poprawiać dostępność programów Erasmus+ i programów w zakresie technologii uczenia się dla osób starszych, w pełni wykorzystując jego międzypokoleniowy wymiar, oferując osobom starszym możliwości uczenia się i mobilność akademicką, w tym w miejscach, w których dostęp do edukacji jest trudny, takich jak miejsca opieki długoterminowej. Należy również w pełni wykorzystać możliwości oferowane przez mikropoświadczenia i cyfrowe narzędzia uczenia się, takie jak otwarte kursy internetowe (MOOC).

5.6.3.7.

Proponować środki mające na celu poprawę edukacji finansowej osób starszych, które to środki mogą umożliwić mobilizację niewykorzystanych zasobów i podnieść konkurencyjność. Szczególną uwagę należy zwrócić na doskonalenie umiejętności osób starszych, aby umożliwić im działanie w charakterze świadomych inwestorów i zapobiec nieodpowiednim inwestycjom finansowym czy też niewłaściwej konsumpcji.

5.6.3.8.

Przedstawić propozycje mające na celu zapobieganie drenażowi mózgów we wszystkich pokoleniach – czy to między państwami członkowskimi, czy też poza UE – z wykorzystaniem europejskiego programu na rzecz umiejętności służącego zrównoważonej konkurencyjności, sprawiedliwości społecznej i odporności (22).

5.7.   Godne dochody i włączenie społeczne

5.7.1.

W 2019 r. odsetek emerytów w wieku powyżej 65 lat zagrożonych ubóstwem w UE wyniósł 15,1 %. W UE w latach 2010–2019 odsetek kobiet w wieku powyżej 65 lat otrzymujących emeryturę i zagrożonych ubóstwem był o 3–4 punkty procentowe wyższy niż w przypadku mężczyzn.

5.7.2.

Aby zaradzić tej sytuacji i ograniczyć do minimum ryzyko ubóstwa i wykluczenia społecznego osób starszych, zgodnie z wyłącznymi kompetencjami państw członkowskich i z uwzględnieniem roli partnerów społecznych, w ramach strategii należy dążyć do zapewnienia osobom starszym godnych dochodów poprzez inicjatywy mające na celu:

5.7.2.1.

Opracowanie systemów emerytalnych zapewniających odpowiednie emerytury, tak aby emeryci nie byli uzależnieni od wsparcia dochodu minimalnego, jak stwierdzono w opinii EKES-u w sprawie zalecenia Rady w sprawie odpowiedniego dochodu minimalnego zapewniającego aktywne włączenie (23). W związku z tym wspólna z państwami członkowskimi ocena możliwości wprowadzenia spójnych środków w celu zapewnienia minimalnego dochodu wszystkim osobom starszym i udzielenia im pomocy w utrzymaniu zatrudnienia, jeśli sobie tego życzą.

5.7.2.2.

Opracowanie gwarancji dla osób starszych, która ochroni je przed ubóstwem i umożliwi im godne życie oparte na uczestnictwie po 65 roku życia, w tym zapewnienie specjalnego wsparcia dla osób w wieku powyżej 75/80 lat, zgodnie ze specyficznymi uwarunkowaniami poszczególnych państw członkowskich.

5.7.2.3.

Zapewnienie adekwatności emerytur na przestrzeni czasu wraz z gwarancją – w stosownych przypadkach – indeksacji emerytur zgodnie z kosztami życia i z uwzględnieniem specyficznych wydatków osób starszych (takich jak opieka zdrowotna, opieka długoterminowa itp.).

5.7.2.4.

Zmniejszenie luki emerytalnej między kobietami a mężczyznami oraz, w razie potrzeby, dążenie do zaliczania opieki do okresów składkowych w systemach ochrony socjalnej i/lub systemach podatkowych.

5.7.2.5.

Stworzenie ram powszechnego dostępu do praw emerytalnych, w tym dla mężczyzn i kobiet, samozatrudnionych, osób w nowych formach zatrudnienia, takich jak gospodarka społeczna, osób z niepełnosprawnością (w tym w zatrudnieniu chronionym) i osób wykluczonych z rynku pracy.

5.7.2.6.

Zaproponowanie działań mających na celu podniesienie świadomości na temat przemocy wobec osób starszych – zwłaszcza starszych kobiet, a także na temat złego traktowania tych osób, oraz zwalczanie tych zjawisk.

---

(1)  Za przykład niech posłuży francuski plan zapobiegania upadkom osób starszych: „Plan antichute des personnes âgées”.

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 19).

(3)  Autonomiczne porozumienie ramowe europejskich partnerów społecznych dotyczące aktywnego starzenia się oraz podejścia międzypokoleniowego, 2017.

(4)  Friends of Europe.

(5)   Current and future challenges for ombudsman institutions – Network in Focus 2019 (europa.eu).

(6)  Zgodnie ze sprawozdaniem Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka w sprawie krzewienia i ochrony praw człowieka osób starszych z marca 2022 r.

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 19).

(8)  Dane Eurostatu.

(9)  Silver Economy Study: How to stimulate the economy by hundreds of millions of Euros per year, Shaping Europe’s future digital (europa.eu).

(10)  Atlas demograficzny Komisji Europejskiej.

(11)  COM(2021) 50 final.

(12)  Konkluzje Rady pt. „Osoby starsze w erze cyfryzacji: prawa człowieka, uczestnictwo i dobrostan”, 2020.

(13)  Konkluzje Rady w sprawie uwzględniania w politykach publicznych problematyki starzenia się, 2021.

(14)  Konkluzje Rady w sprawie przeprowadzenia po pandemii COVID-19 odbudowy w oparciu o prawa człowieka, 2021.

(15)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 19).

(16)  Sprawozdanie WHO na temat Dekady Zdrowego Starzenia się, 2021–2030.

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Poprawa równości w UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 56) oraz Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawiewniosku dotyczącego dyrektywy Rady w sprawie wprowadzenia w życie zasady równego traktowania osób bez względu na religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną (COM(2008) 426 wersja ostateczna) (opinia dodatkowa) (Dz.U. C 182 z 4.8.2009, s. 19).

(18)  Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie kompleksowego podejścia do zdrowia psychicznego, COM(2023) 298 final.

(19)  Zalecenie Rady w sprawie poprawy oferty kształcenia i szkolenia w zakresie umiejętności cyfrowych, COM(2023) 206 final.

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Przenoszenie własności przedsiębiorstw jako czynnik sprzyjający zrównoważonej odbudowie i wzrostowi w sektorze MŚP” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 9).

(21)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 19).

(22)  COM(2020) 274 final.

(23)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący zalecenia Rady w sprawie odpowiedniego dochodu minimalnego zapewniającego aktywne włączenie” (COM(2022) 490 final – 2022/0299 (NLE)) (Dz.U. C 184 z 25.5.2023, s. 64) oraz zalecenie Rady w sprawie odpowiedniego dochodu minimalnego (Dz.U. C 41 z 3.2.2023, s. 1).

Sprawozdawca:	Andrés BARCELÓ DELGADO
Współsprawozdawczyni:	Monika SITÁROVÁ

Wniosek prezydencji hiszpańskiej w Radzie	Pismo z 8 grudnia 2022 r.
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej Opinia rozpoznawcza
Decyzja Prezydium	13.12.2022
Sekcja odpowiedzialna	Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle
Data przyjęcia przez sekcję	22.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	185/3/7

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zdecydowanie uważa, że dekarbonizacja przemysłu UE musi iść w parze z rozwojem cyfryzacji.

1.2.

W kontekście osiągnięcia pełnej dekarbonizacji kluczowe znaczenie ma innowacja, ponieważ wiele technologii jest wciąż rozwijanych.

1.3.

Urzeczywistnienie dekarbonizacji w UE jest niemożliwe bez znaczącego zaangażowania pracowników oraz bez prowadzenia dialogu społecznego, a programy zmiany i podnoszenia kwalifikacji muszą stanowić najwyższy priorytet, aby można było osiągnąć zaplanowane cele. Dialog społeczny i zaangażowanie przedstawicieli pracowników muszą odgrywać rolę w programach zmiany i podnoszenia kwalifikacji, od których będzie zależało skuteczne wprowadzenie nowych technologii i metod pracy.

1.4.

UE musi określić, które technologie wymagają szczególnego wsparcia z myślą o rozwoju działalności wytwórczej, jak również zaproponować dodatkowe środki.

1.5.

Należy opracować techniki wychwytywania, składowania i utylizacji dwutlenku węgla, aby ograniczyć emisje w sektorach, w których redukcja emisji jest problematyczna, takich jak cement i rafinerie, przy czym sam dwutlenek węgla można wykorzystywać jako surowiec do produkcji e-paliw.

1.6.

Poważne wyzwanie dla UE i unijnego przemysłu stanowi amerykańska ustawa o obniżeniu inflacji (IRA). Wniosek Komisji w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie może stanowić skuteczną odpowiedź na zagrożenie masowym przenoszeniem działalności przemysłowej z UE do państw trzecich. We wnioskach UE nie można ignorować społecznej warunkowości IRA.

1.7.

Przedsiębiorstwa przemysłowe potrzebują wsparcia publicznego w trakcie dekarbonizacji (np. podniesienia progu de minimis, przeglądu polityki podatkowej), ale muszą również przestrzegać zasad jednolitego rynku.

1.8.

EKES zauważa, że przykłady cyfrowych bliźniaków już utworzonych w przemyśle, wymienione w opinii CCMI/206, sprzyjają poprawie wydajności przemysłu.

1.9.

Komitet wzywa władze europejskie i państwa członkowskie do przyspieszenia procesów wydawania pozwoleń na działalność w zakresie energii odnawialnej i działalność przemysłową. Obecnie długotrwałe procedury związane z uzyskaniem pozwoleń oraz nadmierna biurokracja nie sprzyjają nowym inwestycjom.

1.10.

EKES z zadowoleniem przyjmuje inicjatywę dotyczącą Europejskiego Banku Wodoru i ma nadzieję, że przyczyni się ona do wdrożenia technologii wodorowej, w szczególności w tych sektorach przemysłu, w których trudno jest obniżyć poziom emisji.

1.11.

Obecną infrastrukturę należy odpowiednio utrzymywać, aby można było rozwijać nowe procesy przemysłowe. Należy opracować konkretne programy infrastrukturalne, które będą towarzyszyć dekarbonizacji przemysłu.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Przyszła prezydencja hiszpańska w Radzie UE zwróciła się do Komitetu o sporządzenie opinii rozpoznawczej na temat dekarbonizacji przemysłu europejskiego oraz roli, jaką w tym procesie odgrywają cyfryzacja i innowacja.

2.2.

EKES wydał już wcześniej opinię z inicjatywy własnej na temat technologii dekarbonizacji ze szczególnym uwzględnieniem branży objętych systemem ETS (1).

2.3.

Europejskie społeczeństwo podjęło niezbędną, radykalną decyzję o osiągnięciu pełnej dekarbonizacji do 2050 r. W największym stopniu skutki tej decyzji odczuje przemysł, a dostosowanie niektórych rodzajów działalności przemysłowej będzie bardzo trudne.

2.4.

Niektóre branże dokonały znaczących inwestycji na przestrzeni ostatnich lat, a w przyszłości będą zmuszone do wprowadzenia kolejnych radykalnych zmian, aby osiągnąć cel w zakresie neutralności emisyjnej. Europejskie społeczeństwo musi zatem wspierać te branże w procesie odchodzenia od paliw kopalnych w kierunku produkcji neutralnej dla klimatu.

2.5.

W przypadku niektórych rodzajów działalności, w których redukcja emisji jest problematyczna, należy wprowadzić technologie wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (CCS). W przyszłości emisje dwutlenku węgla można by wykorzystywać do produkcji towarów o wysokiej wartości dodanej.

2.6.

Stopień uzależnienia UE od dostaw niektórych czystych technologii z państw trzecich niezwykle utrudnia osiągnięcie przez UE celu 40 % energii ze źródeł odnawialnych do 2030 r. Jeżeli chodzi o czyste technologie, Europa w dużej mierze jest uzależniona od przywozu, a ich wdrażanie w UE należy drastycznie przyspieszyć, aby można było osiągnąć cele pakietu „Gotowi na 55”. UE musi określić, które technologie wymagają szczególnego wsparcia z myślą o rozwoju działalności wytwórczej, i zaproponować dodatkowe środki.

2.7.

Europejski przemysł znajduje się pod stałą presją ze strony międzynarodowej konkurencji, przez co przedsiębiorstwa muszą szybko reagować i stale rozwijać się i dostosowywać, aby produkcja w UE nadal była opłacalna. Czynnik ten ma już istotne znaczenie w kontekście współczesnej działalności produkcyjnej, przy czym dzięki nowym technologiom cyfrowym przedsiębiorstwa produkcyjne mogą znacznie zwiększyć wydajność i korzystać z zupełnie nowych możliwości w zakresie rozwoju produktów, usług i modeli biznesowych.

2.8.

Warunkiem wstępnym osiągnięcia celu dekarbonizacji jest transformacja cyfrowa przewidziana w Europejskim Zielonym Ładzie.

2.9.

Nic nie można osiągnąć bez udziału społeczeństwa. Europejska siła robocza posiada wysokie kwalifikacje w zakresie obecnie dostępnych technologii, ale musi przejść ponowne szkolenie, aby wykorzystać możliwości nowych technologii, które zostaną opracowane i wdrożone w niedalekiej przyszłości.

2.10.

Zgodnie z powszechnie akceptowaną zasadą niepozostawiania nikogo w tyle, na szczególną uwagę zasługują społeczności lokalne na obszarach, na których powstają zakłady przemysłowe, mając na uwadze zmiany w najbliższych latach i ich wpływ w perspektywie krótkoterminowej na zatrudnienie na takich obszarach.

3.   Nowa sytuacja w UE i w innych częściach świata

3.1.

Tymczasem Unia Europejska musi zmierzyć się z nowymi wyzwaniami związanymi z wdrożeniem nowej amerykańskiej ustawy IRA (2), która może sprzyjać przeniesieniu znacznej części europejskiego przemysłowego łańcucha wartości do Stanów Zjednoczonych, w szczególności z wyzwaniami związanymi z technologią energii odnawialnej i technologią niskoemisyjną. W IRA połączono dotacje, bodźce podatkowe i gwarancje kredytowe, którym towarzyszy szereg warunków społecznych i ekonomicznych. Znaczna część tych przepisów odnosi się do ulg podatkowych dla przedsiębiorstw na łączną kwotę około 216 mld USD.

3.2.

Ulgi podatkowe dotyczące produkcji można również uzyskać w przypadku projektów dotyczących energii wiatrowej i słonecznej. Przedsiębiorstwa chcące skorzystać z tych ulg dotyczących produkcji muszą spełnić wymogi dotyczące elementu krajowego: produkcja żelaza, stali i produktów wytwarzanych w zakładach wytwarzania energii musi odbywać się w kraju. Wszystkie procesy produkcji żelaza i stali muszą mieć miejsce w Stanach Zjednoczonych, a produkty wytworzone uznaje się za wyprodukowane w kraju, jeżeli określony odsetek całkowitych kosztów wytworzenia produktów jest związany z wydobyciem, produkcją lub wytwarzaniem na terytorium Stanów Zjednoczonych. Odsetek ten określono na poziomie 40 %, który w 2026 r. wzrośnie do 55 %.

3.3.

Komisja przedstawiła wniosek dotyczący nowych przepisów w celu uporania się z wyzwaniem, którym jest konieczność konkurowania przez Unię Europejską ze Stanami Zjednoczonymi i Chinami. Obecnie EKES jest w trakcie sporządzania opinii na ten temat.

3.4.

Komitet uznaje, że wniosek ten stanowi krok we właściwym kierunku, ale nie jest on odpowiedni do osiągnięcia ambitnego celu, a proces legislacyjny wymaga wprowadzenia udoskonaleń.

3.5.

Różnica między cenami gazu w Europie a cenami gazu w Stanach Zjednoczonych jest ogromna, nawet po niedawnym spadku cen europejskich. Niektórzy podobnie myślący dostawcy przyjmują podejście oparte na kosztach alternatywnych w odniesieniu do dostaw i cen gazu ziemnego, a UE, po niemal zupełnym uniezależnieniu się od rosyjskiego gazu, obecnie jest uwikłana w jeszcze droższe ramy cen gazu i energii elektrycznej. Sytuacja ta skutkuje zmniejszeniem konkurencyjności przemysłu UE i osłabieniem wdrażania elektryfikacji.

3.6.

Z procesem dekarbonizacji będzie wiązało się zwiększenie zapotrzebowania na energię elektryczną. Komitet wzywa do wprowadzenia technologii neutralnej dla klimatu, w ramach której priorytetowo traktuje się przystępne cenowo bezemisyjne zasilanie energią elektryczną i bezpieczeństwo energetyczne.

3.7.

Europejskie przedsiębiorstwa muszą nabywać świadectwa usunięcia dwutlenku węgla w ramach systemu ETS. Ceny świadectw usunięcia dwutlenku węgla przekraczają 80 EUR, a premia cenowa w przypadku cen kasowych energii elektrycznej w związku z rosnącymi kosztami świadectw wynosi ok. 40 EUR. Z kilkoma wyjątkami pozostali główni partnerzy handlowi UE nie stosują takich opłat za emisję gazów cieplarnianych, w związku z czym w przyszłości przemysłowi UE trudno będzie konkurować na rynkach międzynarodowych, nawet uwzględniając stosowanie w przypadku jednolitego rynku mechanizmu dostosowywania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO2.

3.8.

Zasilanie przystępną cenowo zdekarbonizowaną energią stanowi sposób na rozwój w Europie nowych rodzajów działalności przemysłowej. Wpływ aktu w sprawie przemysłu neutralnego emisyjnie na ceny energii będzie ograniczony w perspektywie krótkoterminowej, a w perspektywie długoterminowej pozostaje nieokreślony. Cel polegający na ograniczeniu uzależnienia Europy od importu energii i jej narażenia na skutki wahań na rynkach światowych nie zostanie osiągnięty z dnia na dzień. Przemysł potrzebuje jednak natychmiastowych rozwiązań, aby radzić sobie z europejskimi cenami energii, które nadal przewyższają ceny obowiązujące w wielu innych częściach świata. Unijny plan przemysłowy Zielonego Ładu zostanie pomyślnie zrealizowany wyłącznie wówczas, gdy UE przeprowadzi również reformę polityki energetycznej, zwłaszcza w ramach zmienionej dyrektywy w sprawie struktury rynku energii elektrycznej, w której zakłada się szybkie zabezpieczenie dostaw przystępnej cenowo, niskoemisyjnej energii elektrycznej w stopniu proporcjonalnym do zwiększonego zapotrzebowania na elektryfikację.

3.9.

Wydaje się, że UE jest rozdarta między dwoma podejściami: z jednej strony chce dotrzymać kroku Stanom Zjednoczonym i zachować znaczną działalność przemysłową w Europie, jednocześnie przestrzegając zasad WTO, co czasem bywa całkowicie sprzeczne.

3.10.

Kolejnym wyzwaniem stojącym przed UE jest utrzymanie funkcjonowania jednolitego rynku UE. Jak wskazała Komisja, z elastyczności w zakresie pomocy państwa korzystają głównie dwa państwa członkowskie, które odpowiadają za ponad 70 % wszystkich przypadków zatwierdzenia pomocy przez Komisję na podstawie tymczasowego wyjątku (w kontekście pandemii COVID-19 i rosyjskiej napaści na Ukrainę).

3.11.

Europejskie instytucje i państwa członkowskie muszą unikać udzielania przedsiębiorstwom nadmiernej pomocy państwa, aby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie jednolitego rynku leżącego u podstaw Unii Europejskiej. W celu umożliwienia cyfryzacji MŚP i promowania innowacji można jednak zwiększyć próg pomocy de minimis, gdyż tego typu pomoc w niewielkim stopniu wpływa negatywnie na konkurencję. Doświadczenie centrum innowacji cyfrowych (3) należy rozpowszechnić w całej UE.

4.   Rola innowacji

4.1.

Innowacja ma podstawowe znaczenie z punktu widzenia możliwości osiągnięcia przez UE celów w zakresie neutralności emisyjnej, a do obrotu należy wprowadzić więcej technologii dostępnych na zasadach komercyjnych. Rola innowacji w przedsiębiorstwach to podstawowe narzędzie wdrażania nowych i zielonych technologii możliwych do wykorzystania zarówno z technologicznego, jak i ekonomicznego punktu widzenia.

4.2.

Natomiast potrzeba wsparcia uczciwego rynku „rzeczywistych i niezawodnych towarów związanych z przemysłem ekologicznym”, z wykorzystaniem zamówień publicznych jako głównej siły napędowej, musi przyczynić się do szerszego wykorzystania nowych zielonych technologii.

4.3.

W Europie brakuje surowców, ale proponowane rozporządzenie w sprawie surowców krytycznych wniesie wkład w propagowanie krajowych surowców pochodzących z recyklingu do użytku przemysłowego. Główna przewaga konkurencyjna przemysłu UE polega na jej możliwościach technologicznych i wysoko wykwalifikowanej sile roboczej, dzięki którym UE może zajmować pozycję lidera na światowych rynkach.

4.4.

Obecnie ta przewaga konkurencyjna może zostać zniwelowana przez państwa trzecie, ponieważ jedynym narzędziem pozwalającym na utrzymanie wiodącej roli jest ochrona innowacji, przy odpowiednim wyważeniu ochrony środowiska, społeczeństwa i innowacji i przyspieszenia wydawania zezwoleń regulacyjnych nie tylko w „specjalnych obszarach”, jak przewidziano we wniosku Komisji, ale również poza nimi. Istnieją rażące przykłady nieuzasadnionych opóźnień w udzielaniu zezwoleń na rozwój nowych zakładów przemysłowych.

4.5.

MŚP stanowią trzon europejskiego sektora wytwórczego, a w celu dalszej dekarbonizacji należy poświęcić im szczególną uwagę i wprowadzić specjalne programy promujące skuteczne innowacje i cyfryzację.

4.6.

Ponieważ dekarbonizacja będzie wymagać znacznych inwestycji, Komitet proponuje, aby instytucje Unii zapewniły odpowiednie wsparcie procesu dekarbonizacji z wykorzystaniem środków zarówno z Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, jak i z NextGenerationEU.

4.7.

Istniejąca infrastruktura jest niewystarczająca do przeprowadzenia niezbędnych zmian przemysłowych i społecznych, w związku z czym EKES stanowczo wzywa organy publiczne do uruchomienia programu mającego na celu utrzymanie i udoskonalenie infrastruktury potrzebnej do sprawnego wdrożenia nowych technologii.

4.8.

Wydaje się, że do dekarbonizacji sektorów przemysłu, w których redukcja emisji jest problematyczna i które nie kwalifikują się do pełniej elektryfikacji, najlepiej nadaje się technologia wodorowa. Niedawna inicjatywa UE dotycząca Banku Wodoru przyczyniłaby się do prawidłowego wdrożenia tej technologii pod względem ilości i ceny. Bardzo przydatne są niektóre regionalne doświadczenia w zakresie innowacji w wykorzystaniu wodoru, gdyż wiążą się one ze współpracą między dużymi przedsiębiorstwami, ośrodkami badań naukowych, uczelniami i MŚP.

5.   Rola cyfryzacji

5.1.

Cyfryzacja i innowacje w dużym stopniu przyczyniają się do dekarbonizacji europejskiego przemysłu. W praktyce przemysł, w którym łączy się technologię cyfrową z fizyczną produkcją towarów, można uznać za główny czynnik transformacji cyfrowej i dekarbonizacji przemysłu, gdyż sprzyja on modernizacji procesów przemysłowych, produktów i modeli biznesowych, co przekłada się na wzrost produktywności.

5.2.

Technologie takie jak czujniki, łączność maszyna-maszyna, analiza danych i robotyka stwarzają możliwości dla przedsiębiorstw produkcyjnych. Nowe technologie zapewniają optymalizację i automatyzację produkcji, dzięki czemu europejskie przedsiębiorstwa mogą konkurować z państwami, które tradycyjnie ponoszą niższe koszty produkcji.

5.3.

W wielu sektorach nastąpiła już daleko idąca automatyzacja i można odczuć dalsze skutki stosowania technologii cyfrowych, takich jak inteligentne roboty montażowe, komputery do kontroli procesu w sektorze chemicznym oraz drukowanie przestrzenne do produkcji komponentów i części zamiennych. Druga fala transformacji cyfrowej napędzana przez sztuczną inteligencję, przemysłowy internet rzeczy i duże zbiory danych prawdopodobnie spowoduje więcej zakłóceń i może skutkować nierównościami między przedsiębiorstwami i między regionami w UE.

5.4.

Stosowanie technologii czujników daje możliwość monitorowania i optymalizacji produkcji, na przykład przez ciągłe monitorowanie wykorzystania urządzeń produkcyjnych, zużycia energii, zapotrzebowania na surowce i części zamienne, jakości produktów oraz emisji. W wyniku analizy zgromadzonych danych przedsiębiorstwo może zorientować się, które procesy działają optymalnie, a które można usprawnić, a także wie, jaki pozostawia ślad klimatyczny.

5.5.

Transformacja cyfrowa daje znaczne możliwości ograniczenia wpływu przemysłu na klimat, przy czym w ramach cyfryzacji i przetwarzania danych należy uwzględniać kwestie klimatyczne.

6.   Zmiana i podnoszenie kwalifikacji

6.1.

Transformację ekologiczną i cyfrową należy postrzegać jako szansę na tworzenie i promowanie wysokiej jakości miejsc pracy oraz przyciąganie różnorodności do przemysłu, a w szczególności poszukiwanie talentów kobiet, promowanie otwartości na wykwalifikowanych pracowników z państw trzecich i podejmowanie intensywnych wysiłków na rzecz uatrakcyjnienia tego sektora dla młodych ludzi.

6.2.

Komisja Europejska przedstawiła obszerny zbiór inicjatyw opracowanych w ramach europejskiego programu na rzecz umiejętności, w tym pakt na rzecz umiejętności i Europejski Rok Umiejętności 2023. Przewiduje się tworzenie lub rozszerzanie partnerstw na rzecz umiejętności. Zostaną utworzone akademie przemysłu neutralnego emisyjnie, których zadaniem będzie wprowadzenie programów podnoszenia i zmiany kwalifikacji przydatnych w transformacji ekologicznej w strategicznych gałęziach przemysłu. Pomoc państwa i projekty IPCEI powinny ponadto stanowić źródło dodatkowych środków finansowych na wsparcie osiągnięcia celów w zakresie umiejętności, a na realizację europejskiego programu na rzecz umiejętności przeznaczono już 64,8 mld EUR z budżetu UE i w ramach NextGenerationEU. Niektóre obecne projekty w ramach programu Erasmus+, takie jak ESSA (4), są bardzo obiecujące.

6.3.

Dialog społeczny ma podstawowe znaczenie w kontekście właściwego wdrożenia nowych technologii i osiągnięcia akceptacji przyszłych zmian procesów roboczych wśród obywateli i pracowników.

6.4.

Aby móc w pełni wykorzystać technologie cyfrowe w produkcji, nie można jednak koncentrować się na samej technologii, tylko należy myśleć o przedsiębiorstwie i organizacji jako o całości. Skuteczne przeprowadzenie cyfryzacji wymaga zapewnienia strategii cyfrowej i planów działania.

6.5.

Wyzwaniem jest zapewnienie, aby w wyniku transformacji cyfrowej osiągnąć większy postęp społeczny i nie pozostawiać nikogo w tyle. Pracownicy muszą być w stanie przewidzieć konsekwencje nowych zmian technologicznych i wpływać na decyzje pracodawców w drodze udoskonalonego prawa do udziału. Konsekwencje wprowadzania technologii cyfrowych muszą zostać omówione i muszą skutkować przyjęciem wynegocjowanych rozwiązań na wszystkich poziomach: przedsiębiorstwa, sektora, kraju i Europy.

6.6.

Siła robocza w UE musi odpowiednio zmienić i podnieść swoje kwalifikacje, aby posiadać nowe umiejętności potrzebne do wywiązywania się z nowych obowiązków służbowych. W ramach dialogu społecznego należy ocenić obecne umiejętności pod kątem tego, czy są one cenne w perspektywie przyszłych zmian.

6.7.

Stałe prowadzenie aktywnego i skutecznego dialogu społecznego zdecydowanie przyczyni się do lepszego wdrożenia i wyższego poziomu akceptacji nowych technologii oraz do ograniczenia kosztów społecznych.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rola technologii usuwania dwutlenku węgla w dekarbonizacji europejskiego” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 53).

(2)  Ustawa o obniżeniu inflacji z 2022 r.

(3)  https://european-digital-innovation-hubs.ec.europa.eu/

(4)  https://www.estep.eu/essa/

Sprawozdawca:

Javier GARAT PÉREZ

Wniosek o konsultację	Pismo prezydencji hiszpańskiej w Radzie, 30.1.2023
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	28.6.2023
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	38/6/1
Data przyjęcia na sesji plenarnej	12/07/2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	155/0/0

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES z zadowoleniem przyjmuje strategię transformacji energetycznej unijnego sektora rybołówstwa i akwakultury (1). Uznaje potrzebę obniżenia emisji CO2 i w pełni popiera poszukiwanie alternatywnych, zrównoważonych, odnawialnych i opłacalnych źródeł energii, a także zmniejszenie zależności energetycznej od państw trzecich. Wzywa społeczeństwo, przedsiębiorstwa oraz szczególnie sektor rybołówstwa, by przyczyniły się do osiągnięcia neutralności klimatycznej do 2050 r.

1.2.

EKES przypomina, że branża rybacka jest częścią rozwiązania, które ma złagodzić skutki zmiany klimatu: rybacy dostarczają jedno z najzdrowszych białek zwierzęcych charakteryzujących się jednym z najniższych śladów węglowych. W istocie według danych Konferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) – w 2023 r. emisje tego sektora stanowią 0,1 % - 0,5 % łącznych emisji na świecie. Zwłaszcza flota europejska zmniejszyła emisje o 50 % od 1990 r. (2) Dlatego też jest to sektor o kluczowym znaczeniu strategicznym dla społeczeństwa i jest niezbędny do zaopatrzenia ludności w żywność i do promowania zdrowego sposobu odżywiania. W związku z tym EKES wzywa do dalszych wysiłków na rzecz zwiększenia efektywności energetycznej i ograniczenia emisji.

1.3.

EKES apeluje o opracowanie odpowiedniego i realistycznego harmonogramu dekarbonizacji, który przewidywałby równoczesny postęp technologiczny, logistyczny i legislacyjny. W przeciwnym razie nastąpi nieproporcjonalny wzrost kosztów (które nie mogą wpływać na ceny sprzedaży ryb, gdyż stałyby się one towarem luksusowym), a także dojdzie do strat z tytułu prowadzenia działalności, do niepewności zatrudnienia i do bezrobocia. Koszty transformacji nie powinny być niemożliwe do udźwignięcia dla przedsiębiorców i pracowników w różnych sektorach morskich ani też nie powinny pozostawiać nikogo w tyle.

1.4.

EKES przyznaje, że największym wyzwaniem dla sektora rybołówstwa jest rozwój i dostępność na całym świecie alternatywnych i innowacyjnych technologii ekologicznych, nowych paliw i neutralnych pod względem emisji dwutlenku węgla źródeł energii. Rozwój takich paliw i niezbędnej infrastruktury ma kluczowe znaczenie dla przeprowadzenia dekarbonizacji. EKES postrzega hybrydyzację jako rozwiązanie pośrednie, choć nie pociąga ona za sobą natychmiastowego odejścia od paliw kopalnych.

1.5.

Komitet podkreśla, że europejskie i krajowe organy administracji mogą posłużyć się wachlarzem różnych rozwiązań energetycznych, by sprostać wyzwaniom klimatycznym. Obecnie 100 % statków rybackich napędzanych jest ciężkim olejem napędowym. Według specjalistów odnawialne paliwa niskoemisyjne i nieprodukowane z roślin są w perspektywie krótkoterminowej najbardziej realną alternatywą dla sektora rybołówstwa, która umożliwi mu odejście od paliw kopalnych, chociaż obecnie ich ceny są praktycznie dwukrotnie wyższe od cen ciężkiego oleju napędowego, a dostępność jest wciąż bardzo niska. W sytuacji, gdy lotnictwo podąża odrębną ścieżką rozwoju zrównoważonych paliw lotniczych (SAF), a inne technologie, takie jak wodór i energia elektryczna, są lepiej dostosowane do sektorów takich jak odpowiednio żegluga i transport drogowy niż do statków rybackich, EKES wzywa do nadania wyraźnego sygnału politycznego, który kierowałby te zastępcze paliwa w pierwszej kolejności do tych ostatnich, a nie tych pierwszych. Zaznacza, że niemożliwe będzie osiągnięcie ambitnych celów wytyczonych w Europejskim Zielonym Ładzie oraz w pakiecie „Gotowi na 55” dopóty, dopóki nie zostaną rozwinięte paliwa alternatywne (3).

1.6.

EKES uważa, że ogromny koszt dekarbonizacji takiego sektora jak rybołówstwo, które jest bardzo trudne do elektryfikacji, znacznie wykracza poza zakres finansowania europejskiego. Wyzwaniem będzie utrzymanie funkcjonowania tego sektora, a także jego wkładu w bezpieczeństwo żywnościowe. Niezbędne jest zapewnienie wszystkim państwom członkowskim i ich flotom wsparcia instytucjonalnego oraz ukierunkowanych środków finansowania i udzielania pożyczek. W związku z tym EKES jest zaniepokojony obecnymi ograniczeniami Europejskiego Funduszu Morskiego, Rybackiego i Akwakultury (EFMRA), który – jak zauważyła sama Komisja – nie służy przeprowadzeniu tej transformacji. Ponadto Komitet wnosi, by z myślą o pokryciu tych kosztów rozważono inne źródła finansowania, takie jak Europejski Bank Centralny, a także by wykorzystano pobór ceł do dostosowywania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO2 i by uruchomiono środki związane z opodatkowaniem energii, przeznaczając je na sektor rybołówstwa. Przypomina, że flota rybacka w Europie ma średnio 31,5 lat (4), i zwraca się do Komisji Europejskiej, by zaproponowała utworzenie nadzwyczajnego funduszu, który przyspieszyłby dekarbonizację. Apeluje również o większą komplementarność między istniejącymi politykami a funduszami spójności i rozwoju regionalnego, aby pomóc w ukierunkowaniu środków i uniknąć konkurencji między regionami.

1.7.

EKES zwraca uwagę, że każda zmiana źródła energii będzie wymagać nowych statków o niespotykanej dotąd konstrukcji i o większej pojemności na pokładzie („pojemność brutto”), by zmieścić nowe maszyny. Niemniej definicja zdolności połowowej oraz jej ograniczenia określone we wspólnej polityce rybołówstwa utrudniają takie postępy. W związku z tym Komitet wzywa Komisję Europejską do dokonania przeglądu definicji zdolności połowowej, aby móc wdrożyć nowe technologie związane z transformacją energetyczną.

1.8.

Apeluje ponadto, by UE nie wprowadzała podatków od paliwa (ciężkiego oleju napędowego) wykorzystywanego w działalności połowowej do czasu, aż nowe technologie napędowe będą dostępne na rynku, a ramy prawne umożliwią ich modernizację, instalację i zastosowanie.

1.9.

Komitet wyraża uznanie dla propozycji Komisji dotyczącej ustanowienia nowego wielostronnego partnerstwa na rzecz transformacji energetycznej. Sądzi, że niezbędne jest przeprowadzenie konsultacji nie tylko z sektorem rybołówstwa, lecz także ze związkami zawodowymi pracowników, specjalistami technicznymi, stoczniami, inżynierami i portami w celu znalezienia konkretnych, praktycznych i zrównoważonych rozwiązań. Wzywa do opracowania kompleksowego planu wzmocnienia europejskich zdolności budowy przyjaznych dla środowiska statków rybackich, uwzględniającego szczególnie korzystne opodatkowanie stoczni.

1.10.

Apeluje zwłaszcza o inicjowanie projektów pilotażowych w zakresie nowych źródeł energii, o budowanie innowacyjnych łańcuchów wartości przemysłu morskiego, o przybliżenie użytkownikom nieznanych im nowych technologii, o tworzenie zrównoważonych miejsc pracy dzięki rozwojowi nowej działalności przemysłowej i o wzmacnianie gospodarki o obiegu zamkniętym. Wzywa też do przeznaczenia środków na doskonalenie zawodowe załóg statków, tak by potrafiły w bezpieczny i skuteczny sposób obchodzić się z nowymi technologiami na pokładzie. Jedynym sposobem sprawiedliwego ponoszenia skutków transformacji jest uniknięcie sytuacji, w której obciążałaby ona nieproporcjonalnie pracowników lub przedsiębiorstwa.

1.11.

EKES pragnie wykorzystać niniejszą opinię rozpoznawczą do uwzględnienia problemu dekarbonizacji w szerszych ramach strategicznych. W ostatnim rozdziale przedstawiono wizję przyszłości zrównoważonego unijnego sektora rybołówstwa, która powinna przyświecać przyszłym pracom Komitetu.

2.   Kontekst ogólny

2.1.

Dnia 21 lutego 2023 r. Komisja Europejska opublikowała strategię transformacji energetycznej unijnego sektora rybołówstwa i akwakultury. W strategii podkreślono potrzebę zmniejszenia zależności od paliw kopalnych oraz potrzebę jak najszybszego przejścia na odnawialne i niskoemisyjne źródła energii zgodnie z dążeniem do osiągnięcia neutralności klimatycznej w UE do 2050 r. wytyczonym w Europejskim Zielonym Ładzie.

2.2.

Komisja zauważa, że energia jest jednym z głównych składników kosztów operacyjnych unijnego sektora rybołówstwa i akwakultury. Wzrost cen energii spowodował, że ceny oleju napędowego w transporcie morskim dla statków podskoczyły w 2022 r. ponad dwukrotnie w porównaniu ze średnimi cenami odnotowanymi w 2021 r., co sprawiło, że rentowność unijnej floty i działalności w zakresie akwakultury znalazła się pod ogromną presją. W związku z tym około 40 % floty przybrzeżnej, 66 % floty pełnomorskiej i 87 % floty dalekomorskiej straciło rentowność w stosunku do cen energii w 2022 r. Dlatego też, aby kontynuować działalność, spora część sektora rybołówstwa i akwakultury musiała polegać na pomocy finansowej ze strony państw członkowskich i na dostępnych instrumentach finansowych UE.

2.3.

Komisja Europejska podkreśla w tym kontekście słabość strukturalną unijnego sektora rybołówstwa i akwakultury. Aby zmienić sytuację, w komunikacie zaproponowano różne kierunki działania: — innowacyjne technologie i praktyki na rzecz transformacji energetycznej, — ramy regulacyjne i finansowe dla rybołówstwa dostosowane do transformacji energetycznej, — wskazanie wyzwań i barier związanych z transformacją energetyczną oraz rozwiązanie tych kwestii, — ułatwienie transformacji energetycznej w sektorze rybołówstwa: tworzenie platform i prowadzenie badań.

3.   Uwagi ogólne

Emisje

3.1.

EKES popiera zobowiązanie do osiągnięcia neutralności pod względem śladu węglowego do 2050 r. i podkreśla potrzebę przyspieszenia transformacji energetycznej i dekarbonizacji sektora rybołówstwa. Transformacja musi być zrównoważona, aby koszty modernizacji były podzielone między podmiotami gospodarczymi w taki sposób, by nie zakłócać operacyjności. Ponadto musi być wykonalna i uwzględniać specyfikę floty (w szczególności wielkość i eksploatację statku), tak aby w strukturze produkcyjnej można było zastosować nowe technologie w celu wprowadzenia nowych mechanizmów napędu.

3.2.

Podczas gdy w ostatnich latach na całym świecie wzrosły emisje gazów cieplarnianych z sektora transportu morskiego, emisje floty rybackiej UE obniżyły się nawet o 50 % (5) dzięki poprawie efektywności energetycznej (zob. przykłady w pkt 4.11 i 4.12) i zmniejszeniu wielkości floty. Co się tyczy tej ostatniej kwestii, pomimo rozszerzeń UE – w 2020 r. liczba statków w UE wynosiła 73 716 (6) w porównaniu z 103 834 w 1996 r., co oznacza zmniejszenie liczby statków rybackich o 30 tys. w ciągu 25 lat, przy czym zaledwie 56 111 z nich prowadziło połowy (75 % z nich poniżej 12 metrów). Dane europejskie wyglądają jeszcze skromniej w porównaniu z danymi globalnymi, gdyż w 2020 r. flota na całym świecie liczyła 4,1 mln statków rybackich (7). Szacuje się, że największą flotę rybacką na świecie mają Chiny (564 tys. statków). Jeśli chodzi o produkcję rybołówstwa, w 2020 r. Chiny odpowiadały za prawie 15 % światowych połowów w porównaniu z 4 % UE. W związku z tym zasadnicze znaczenie ma utrzymanie nowoczesnej i konkurencyjnej europejskiej floty rybackiej.

3.3.

Komitet uważa, że bardzo ważne jest określenie roku bazowego, by można było oszacować postępy w redukcji emisji CO2 floty tak, by nie penalizować tego sektora, uznać podjęte wysiłki i wspierać go na drodze do neutralności emisyjnej. EKES dostrzega poczynione od 1990 r. postępy floty UE na drodze do neutralności klimatycznej. Dlatego też uważa, że wyznaczenie 2005 lub 2008 jako roku bazowego dla redukcji emisji przez sektor rybołówstwa uniemożliwiłoby uznanie osiągniętego postępu i byłoby niekorzystne dla tego sektora z uwagi na jego specyfikę i związane z nim ograniczenia.

Przestawienie się na odnawialne i niskoemisyjne lub bezemisyjne źródła energii

3.4.

Sektor rybołówstwa jest w pełni zależny od paliw kopalnych, co oznacza, że wszelkie rozwiązania należy rozważyć w perspektywie średnio- i długoterminowej. Biorąc jednak pod uwagę konieczność przeciwdziałania zmianie klimatu i wykorzystując postęp technologiczny w innych sektorach, należy niezwłocznie rozpocząć poszukiwanie rozwiązań dla sektora rybołówstwa i wesprzeć te działania za pośrednictwem nadzwyczajnego funduszu w celu przyspieszenia dekarbonizacji.

3.5.

EKES zaznacza, że bardziej realistyczne w perspektywie krótkoterminowej są rozwiązania mieszane, takie jak wprowadzenie silników hybrydowych i uzupełniających lub dodatkowych technologii energii odnawialnej (słonecznej, wiatrowej, elektrycznej) oraz zastosowanie zaawansowanych paliw alternatywnych (nieprodukowanych z roślin spożywczych i pastewnych).

3.6.

Komitet uwypukla paliwa odnawialne i niskoemisyjne ze względu na ich kompatybilność z konwencjonalnymi silnikami spalinowymi oraz z istniejącymi systemami zaopatrzenia i ich produkcją. Ponadto ich dystrybucja może odbywać się z wykorzystaniem już istniejących zakładów przemysłowych takich jak rafinerie. Zwiększają one również niezależność energetyczną Europy, ponieważ do ich produkcji wykorzystuje się lokalne surowce, w przeciwieństwie do ropy naftowej lub minerałów potrzebnych do produkcji baterii. Te paliwa otwierają również duże możliwości tworzenia miejsc pracy i bogactwa przemysłowego, a ich rola może mieć kluczowe znaczenie dla ożywienia europejskiej gospodarki. Należy jednak pamiętać, że obecnie odnawialne paliwa niskoemisyjne są droższe niż olej napędowy do silników wysokoprężnych, a ich dostępność jest nadal bardzo niska.

3.7.

EKES podkreśla, że ceny niektórych nowych alternatywnych źródeł napędu, takich jak energia elektryczna, wzrosły przed niczym niesprowokowaną inwazją Rosji na Ukrainę. UE musi zatem mieć na uwadze, że przejście z paliw kopalnych na inne odnawialne źródła energii nie zawsze będzie iść w parze z obniżeniem kosztów.

Konieczność odnowienia floty i zapewnienia odpowiednich mechanizmów finansowania

3.8.

Konieczne jest nie tylko zniwelowanie luk w wiedzy technologicznej i innowacji, lecz również zajęcie się czynnikiem ograniczającym cechującym obecną europejską flotę rybacką, czyli tym, że statki mają średnio więcej niż 30 lat. Uniemożliwia to armatorom wzięcie pod uwagę większości możliwych inwestycji w modernizację. EKES uważa, że sama zmiana silnika na tak starych statkach nie jest ani wystarczająca, ani wykonalna. W związku z tym niezbędne jest zajęcie się planem odnowienia floty UE w celu zakończenia procesu tworzenia zrównoważonego rybołówstwa za pomocą nowoczesnych statków na miarę XXI wieku. Ta strategia przyczyniłaby się również do poprawy perspektyw społeczno-gospodarczych floty.

3.9.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje propozycję Komisji w sprawie opracowania specjalnego przewodnika i bazy danych na temat unijnego finansowania transformacji energetycznej i jego instrumentów. Unijny program „Horyzont Europa” nie przewiduje jednak obecnie specjalnego zaproszenia do składania wniosków dotyczących rybołówstwa. Ponadto nowy EFMRA przewiduje poważne ograniczenia w finansowaniu, ponieważ zapewnia jedynie niskie stawki pomocy na inwestycje we floty, a dotacje są uzależnione od wielkości statków (na przykład środki na wymianę silników przeznaczone są wyłącznie dla statków o wielkości poniżej 24 m). Ponadto finansowanie jest w dużym stopniu zależne od takich czynników jak równowaga floty, brak poważnych naruszeń i zdolność połowowa, którą niestety nadal niewłaściwie się mierzy. W związku z powyższym EKES sądzi, że konieczne jest stworzenie specjalnego funduszu i linii kredytowych na modernizację i odnowienie floty.

Przeszkody utrudniające transformację energetyczną

3.10.

Alternatywne źródła energii wymagają z reguły większej przestrzeni i stanowią dodatkowe zagrożenie dla bezpieczeństwa na pokładzie. Niemniej w przeciwieństwie do sektora żeglugi sektor rybołówstwa podlega w UE ograniczeniom pod względem pojemności brutto (przestrzeni), co jeszcze bardziej utrudnia wprowadzanie nowych technologii i dokonywanie inwestycji na statkach. W tym względzie należy zauważyć, że jeszcze trudniejsze jest stosowanie niektórych technologii dekarbonizacji na statkach służących do rybołówstwa łodziowego.

3.11.

EKES podkreśla, że nieodpowiednia definicja zdolności połowowej we wspólnej polityce rybołówstwa (WPRyb) utrudnia nie tylko ogólnie modernizację floty w celu wprowadzenia nowych technologii, lecz również poprawę warunków socjalnych i bezpieczeństwa. Powierzchnia pokładu przeznaczona na kuchnię, kabiny, toalety lub miejsca wypoczynku, która nie ma nic wspólnego ze zdolnością do połowu lub magazynowania ryb, jest obecnie obliczana na potrzeby zdolności połowowej. WPRyb stoi w wyraźnej sprzeczności z wymogami określonymi w przepisach socjalnych (8), takich jak Konwencja MOP dotycząca pracy w sektorze rybołówstwa C188.

3.12.

Komitet jest zdania, że w strategii transformacji energetycznej należy uwzględnić powyższe czynniki i zaproponować przegląd środków dotyczących pojemności, aby umożliwić wprowadzenie nowych technologii i modernizację floty. Ewentualne nowe środki to pojemność netto czy rozwiązania stosowane w Norwegii i Islandii, które wyłączają z obliczeń miejsca przeznaczone na rekreację i wypoczynek pracowników na podstawie takich czynników jak przyznana kwota lub wielkość statku. Przegląd ułatwiłby również zwiększenie komfortu życia na statkach w celu zwiększenia atrakcyjności sektora dla młodej siły roboczej, zajęcia się przepaścią pokoleniową i włączenia kobiet do sektora rybołówstwa.

Opodatkowanie paliw tradycyjnych

3.13.

Ze względu na to, że nowa konstrukcja będzie dla właścicieli statków w UE ryzykownym przedsięwzięciem ekonomicznym, Komitet zwraca się o przyjęcie strategii politycznych, które dadzą im pewność prawa. Istotne jest zatem powstrzymanie się od wprowadzania nowych podatków od tradycyjnego paliwa stosowanego w rybołówstwie (ciężkiego oleju napędowego) dopóty, dopóki nie będą dostępne na rynku nowe technologie napędowe i paliwa i dopóki nie zostaną dopracowane ramy prawne umożliwiające niezbędną renowację. W przeciwnym razie sektor zostanie narażony na szwank.

Partnerstwo na rzecz transformacji energetycznej w unijnym sektorze rybołówstwa i akwakultury

3.14.

W sektorze brakuje wytycznych ze strony dostawców technologii czy też decydentów odnośnie do kierunku, w którym powinna zmierzać dekarbonizacja. Dlatego też EKES z zadowoleniem przyjmuje inicjatywę Komisji dotyczącą powołania grupy ekspertów, która doradzałaby w sprawie różnych dostępnych alternatyw, przyszłych postępów, rynku itp. Szczególnie ważne byłoby wskazanie technologii, które byłyby najlepsze dla każdego segmentu floty i regionu, gdyż konieczne może być połączenie różnych źródeł energii. Ponadto przydatne będzie prowadzenie kampanii informacyjnych i uświadamiających dla łańcucha przemysłu morskiego, aby zachęcić do dekarbonizacji.

Niebieska gospodarka

3.15.

Niebieska gospodarka obejmuje wszystkie rodzaje działalności gospodarczej zależne od morza. Poszczególne sektory składające się na niebieską gospodarkę są od siebie zależne (rybołówstwo, biotechnologia, żegluga, transport morski, akwakultura, stocznie, łańcuch dostaw, logistyka i transport), gdyż bazują na tych samych umiejętnościach, wspólnej infrastrukturze (porty, sieci logistyczne i dystrybucja energii elektrycznej) oraz na zrównoważonym wykorzystaniu zasobów morskich. EKES podkreśla potrzebę realizacji całościowej strategii dekarbonizacji, która będzie zmierzać do osiągnięcia synergii między różnymi ogniwami łańcucha. Ponadto wzywa do zapewnienia odpowiednich zasobów ludzkich i umiejętności w zakresie projektowania, budowy i eksploatacji nowoczesnych statków. Niezbędne jest przyciągnięcie wykwalifikowanej siły roboczej.

4.   Uwagi szczegółowe

Paliwa zaawansowane

4.1.

EKES podkreśla potencjał paliw zaawansowanych nieprodukowanych z roślin spożywczych i pastewnych z punktu widzenia gospodarki o obiegu zamkniętym, przeciwdziałania wyludnianiu się wiejskich obszarów przybrzeżnych oraz, rzecz jasna, zwiększenia niezależności energetycznej UE. W rzeczywistości, zgodnie z wytyczonymi przez UE celami w zakresie neutralności pod względem emisji dwutlenku węgla, przy spalaniu w silnikach paliw alternatywnych emisje CO2 mogą spaść do zera, jeśli paliwa te są produkowane z wykorzystaniem odnawialnej energii elektrycznej.

4.2.

Z różnych powodów Komisja ogranicza stosowanie biopaliw pochodzenia roślinnego, co EKES przyjął z zadowoleniem w różnych opiniach. Nie ma jednak jasnej strategii rozwoju i wprowadzania paliw alternatywnych, co byłoby ważne nie tylko dla sektora rybołówstwa, ale również dla innych gałęzi przemysłu. Brak również ustalonych priorytetów co do tego, które z sektorów, w których trudno jest obniżyć emisyjność (rybołówstwo jest jednym z nich), powinny mieć priorytetowy dostęp do takich paliw. Utrudnia to wysiłki sektora rybołówstwa na rzecz jak najszybszej dekarbonizacji. EKES zwraca uwagę, że odnawialne paliwa niskoemisyjne są rozsądnym rozwiązaniem na drodze do dekarbonizacji sektorów, które trudno poddają się elektryfikacji, takich jak rybołówstwo. Zaawansowane paliwa alternatywne, które nie są produkowane z roślin spożywczych ani pastewnych, będą droższe ze względu na ich niedobór i bardziej wymagającą technologię. Komitet już wcześniej podkreślił (9), że z uwagi na to należy zmniejszyć lukę cenową między paliwami kopalnymi i alternatywnymi, a czystsze paliwa muszą stać się bardziej przystępne cenowo i powszechniej dostępne.

4.3.

EKES zaznacza, że obecnie stosowany biodiesel pochodzi z upraw (olej palmowy, rzepak, soja i słonecznik), które nie nadają się do pełnej dekarbonizacji; ponadto nie ma wystarczającej ilości surowców. Rozwiązaniem (jeszcze niedostępnym) byłoby zmieszanie obecnego oleju napędowego do silników wysokoprężnych z coraz większą ilością e-diesla, syntetycznego paliwa wytwarzanego z wodoru elektrolitycznego i wychwyconego CO2. Te ekopaliwa są produkowane z dwutlenku węgla, który został uprzednio wychwycony z atmosfery lub w toku procesów przemysłowych, w których wytwarza się CO2, jeszcze przed jego uwolnieniem.

4.4.

Produkcja zrównoważonych paliw zaawansowanych nie będzie początkowo wystarczająca do zaspokojenia popytu sektora rybołówstwa. Szacuje się, że w 2050 r. będzie to 50 mln ton na całym świecie (transport morski zużywa obecnie około 300 mln ton, a ciężki transport drogowy – około 900 mln ton). Oczekuje się jednak, że do tego czasu samochody ciężarowe zostaną zelektryfikowane, w związku z czym można się spodziewać, że cała ilość przeznaczona zostanie dla transportu morskiego. W 2020 r. sektor rybołówstwa w Europie zużył około 1 900 mln litrów oleju napędowego do silników wysokoprężnych na użytek morski. Należy podjąć odpowiednie decyzje polityczne, aby zagwarantować, że priorytety faktycznie zostaną w ten sposób ustawione.

4.5.

Dlatego też EKES wzywa do przyspieszenia rozwoju i produkcji zaawansowanych paliw, które nie opierają się na uprawach roślin spożywczych i pastewnych (10), oraz do podjęcia jasnej decyzji politycznej przyznającej statkom rybackim priorytetowy dostęp do tych zaawansowanych paliw po przystępnej cenie.

Alternatywa dla dekarbonizacji: alternatywne układy napędowe

4.6.

Na całym świecie podejmowane są różne inicjatywy energetyczne; niemniej większość z nich to projekty pilotażowe, które stawiają przed sektorem rybołówstwa wyzwania w zakresie instalacji i eksploatacji. Trzeba również zmierzyć się z kolejnym wyzwaniem, którym jest rozwój infrastruktury do ładowania statków rybackich w Europie i portach rybackich państw trzecich, podobnie jak w przypadku pojazdów lądowych. W związku z tym EKES z zadowoleniem przyjmuje zainicjowane projekty pilotażowe dotyczące ładowania na pełnym morzu za pomocą boi lub morskich farm wiatrowych (11). Dzięki temu możliwe będzie naładowanie akumulatora statku elektrycznego lub hybrydowego bez konieczności zbliżania się do portu.

4.7.

Jako paliwo żeglugowe stosuje się już skroplony gaz ziemny (LNG), ponieważ jest on już produkowany i istnieje odpowiednia do tego infrastruktura, zwłaszcza w Europie. Z niedawnego badania (12) wynika jednak, że chociaż silniki LNG emitują o 25 % mniej CO2 niż olej napędowy do silników wysokoprężnych na jednostkę mocy silnika, ten gaz składa się w dużej mierze z metanu, którego efekt cieplarniany jest znacznie większy niż w przypadku CO2. W badaniu oszacowano, że w okresie stu lat korzyści płynące ze stosowania LNG pod względem emisji gazów cieplarnianych wyniosłyby jedynie 15 %. Dlatego LNG jest ważnym krokiem naprzód, lecz nie można uznać go za ostateczne rozwiązanie w perspektywie długoterminowej. Ponadto należy go mieszać z biometanem i e-metanem, które są rzadkimi i kosztownymi paliwami. Zbiorniki są trzy razy większe niż zwykle i instalowane na pokładzie, co powoduje problemy z ładownością i bezpieczeństwem.

4.8.

Choć amoniak też nie jest realną alternatywą jako sposób zasilania, to Komitet dostrzega jego wagę w procesie dekarbonizacji. Chłodzenie przy użyciu amoniaku jest powszechne na dużych statkach rybackich, szczególnie tych, na których zamraża lub przetwarza się połowy na pokładzie. To źródło energii jest przyjazne dla środowiska, ponieważ nie stwierdzono żadnego wpływu na warstwę ozonową. Jest to jednak gaz, w związku z czym zasadnicze znaczenie ma zwiększenie bezpieczeństwa statków rybackich i zapobieganie wyciekom.

4.9.

W sektorze rybołówstwa również wodór (H2) wydaje się nierealnym rozwiązaniem, a w przypadku statków handlowych – wręcz trudnym do zastosowania. Głównym powodem jest to, że wymagałby zbiorników magazynowych czterokrotnie większych niż w przypadku paliw kopalnych. Na szczególną uwagę zasługują jednak układy zasilania z wodorowym ogniwem paliwowym. Jest to urządzenie elektrochemiczne, które bezpośrednio przekształca energię chemiczną w elektryczną. Zachodzący proces elektrochemiczny jest wysoce wydajny i ma minimalny wpływ na środowisko, zwłaszcza jeżeli elektroliza (która wymaga energii) zachodzi dzięki źródłom słonecznym lub wiatrowym. EKES uważa, że interesujące byłoby przeanalizowanie możliwości rozwoju tej technologii dla statków rybackich, w tym jej wykorzystania jako pomocniczego źródła zasilania na pokładzie.

4.10.

Jeśli chodzi o nowo budowane statki, Komitet zachęca do poszukiwania i wdrażania rozwiązań technologicznych dla statków handlowych. Na przykład wydaje się, że metanol może być stosowany w silnikach dwupaliwowych, zakładając, że wykorzystany zostanie olej napędowy i że dodana zostanie mieszanina metanolu, gdy dostępny będzie zielony metanol. Inne możliwe technologie i obszary usprawnień to: statki rybackie wspomagane przez żagle, ulepszona hydrodynamika, udoskonalone systemy energetyczne takie jak przestawienie się z urządzeń mechanicznych i hydraulicznych na elektryczne, a także lekka konstrukcja i lekkie materiały (na przykład niewykonane z metalu rozpornice).

4.11.

Należy również podkreślić, że sektor rybołówstwa od dziesięcioleci współpracuje ze środowiskiem naukowym w celu poprawy projektowania i efektywności narzędzi połowowych. Dzięki zwiększeniu selektywności, ograniczeniu kontaktu z dnem morskim lub oporu w żegludze, a także dzięki mniejszemu zużyciu paliwa osiągnięto już znaczny postęp techniczny z zastosowaniem wielu innowacyjnych technik połowowych (13). Przykładem nowatorskich narzędzi połowowych są semipelagiczne rozpornice, które mogą wyeliminować kontakt z dnem morskim, gdyż są stosowane w odległości 2–5 m od dna. Ta technika ma znacznie mniejszy wpływ na ekosystemy denne i powoduje mniej przyłowów. Zmniejsza również zużycie paliwa, a tym samym zanieczyszczenie i emisje gazów cieplarnianych.

4.12.

Komitet przypomina, że zmniejszenie śladu ekologicznego rybołówstwa będzie zależało nie tylko od działań związanych z napędem. Dlatego też UE powinna inwestować w nowe komercyjne zastosowania produktów pochodzenia morskiego (leki, kosmetyki itp.) w celu maksymalnego spożytkowania złowionych ryb. Powinna równocześnie zachęcać przedsiębiorstwa do zakupu materiałów, które można poddać recyklingowi, krzewić inicjatywy w zakresie gospodarki o obiegu zamkniętym na pokładach statków w celu ponownego wykorzystania odpadów oraz finansować takie programy jak „Połów śmieci” (14). Dzięki poprawie stanu stad ryb zmniejszono również nakład połowowy i – tym samym – czas połowu oraz zużycie paliwa. Na podobnej zasadzie można obniżyć emisje, optymalizując zarządzanie flotą i logistykę (redukcja emisji gazów cieplarnianych o 5–50 %) oraz czas trwania rejsu połowowego (redukcja emisji gazów cieplarnianych o 1–10 %) (15).

4.13.

EKES odnotowuje, że niektóre nowe technologie oferują statkom rybackim ograniczoną autonomię. Na przykład obecne prototypy energii elektrycznej zapewniają jedynie pięcio–sześciogodzinny przedział czasowy niewystarczający do całego dnia połowu (który może trwać do 12–14 godzin), a tym bardziej do kilkutygodniowych rejsów połowowych. Równie istotna jest poprawa projektowania i wydajności statku.

5.    „Przyjaciele ryb i rybaków”: wizja przyszłości zrównoważonego sektora rybołówstwa w UE

5.1.

W ostatnich latach Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny opracował strategiczne wizje w kilku obszarach: kompleksowa polityka żywnościowa (16), zrównoważony rozwój obszarów wiejskich i miejskich (17) oraz gospodarka dobrobytu (18). Nadszedł czas, aby opracował również długoterminową i globalną wizję zrównoważonego sektora rybołówstwa w UE, która – wraz z wszystkimi wysiłkami w zakresie różnorodności biologicznej, zrównoważonej polityki żywnościowej, zdrowia i dobrostanu, dobrych warunków pracy, zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i miejskich oraz strategicznej autonomii – powinna zobowiązać UE do dekarbonizacji tego sektora, aby zapewnić rentowność niezbędną do realizacji Europejskiego Zielonego Ładu i Agendy 2030. Zgodnie z zaproponowaną przez FAO strategią niebieskiej transformacji i w świetle swojego szerszego apelu o ustanowienie europejskiego niebieskiego ładu Komitet podkreśla, że należy zadbać o to, by systemy żywności pochodzenia wodnego przyczyniały się do zdrowego, bezpiecznego, bogatego w składniki odżywcze i przystępnego cenowo odżywiania wszystkich osób i by zwiększać ten wkład w sposób zrównoważony. Docelowo należy zmniejszyć uzależnienie rynku UE od przywozu ryb.

5.2.

EKES pragnie wykorzystać niniejszą opinię rozpoznawczą do uwzględnienia problemu dekarbonizacji w szerszych ramach strategicznych. Należy wdrożyć kompleksowe podejście do zrównoważonego rybołówstwa w następujących sześciu obszarach:

5.2.1.   Różnorodność biologiczna

Zgodnie z celem zrównoważonego rozwoju nr 14 „Życie pod wodą” i w związku z historycznym porozumieniem COP15 w sprawie różnorodności biologicznej (19) EKES potwierdza niezachwiane zaangażowanie w utrzymanie zdrowych i wydajnych stad ryb oraz w promowanie innych aspektów związanych z różnorodnością biologiczną w sektorze rybołówstwa. Wszystkie gatunki eksploatowane w celach handlowych powinny osiągnąć maksymalny podtrzymywalny połów (MSY) lub wyższy poziom w możliwie najkrótszym terminie, by utrzymać długoterminową rentowność poszczególnych flot rybackich. W związku z tym naukowcy przeprowadzający oceny w ramach Międzynarodowej Rady Badań Morza (ICES) oraz Komitetu Naukowo-Technicznego i Ekonomicznego ds. Rybołówstwa (STECF) powinni dysponować niezbędnymi zasobami, aby mogli uzupełniać brakujące dane. W przypadku gdy nie ma wystarczających danych naukowych, do zarządzania zasobami rybnymi będzie się systematycznie stosować zasadę ostrożności, w tym ograniczenie połowów, jeśli tak zalecą naukowcy. W razie potrzeby programy złomowania, dysponujące odpowiednimi zasobami budżetowymi w celu dostosowania wielkości floty do dostępnych uprawnień do połowów, będą uwzględniały możliwość przekwalifikowania członków załogi.

5.2.2.   Dekarbonizacja

Unijny sektor rybołówstwa powinien zobowiązać się do osiągnięcia neutralności emisyjnej 2 w 2050 r. dzięki realizacji unijnych celów transformacji energetycznej, przy wsparciu ze strony innowacji i technologii. Kompleksowe zbadanie stanu techniki i dostępnych technologii jest pierwszym krokiem do znalezienia rozwiązania dostosowanego do indywidualnych potrzeb (zamiast uniwersalnego podejścia) dla każdego segmentu floty.

5.2.3.   Godziwe wynagrodzenie, bezpieczeństwo i warunki pracy

Rybacy otrzymają niezbędne narzędzia i wytyczne, by skupić się na zbliżającej się transformacji, która powinna się dokonać. Należy ich jednak wspierać – zarówno podczas dekarbonizacji, jak i szerszych procesów transformacji strukturalnej. Priorytetem jest odnowienie statków rybackich, by poprawić warunki mieszkania, życia i bezpieczeństwo na pokładzie, co uatrakcyjni ten sektor, a tym samym umożliwi wymianę pokoleń. Inne niezbędne usprawnienia związane z dekarbonizacją obejmują przejście z systemów napędowych i pomocniczych na bardziej zaawansowane i wydajniejsze systemy oraz stosowanie nowoczesnych, energooszczędnych i selektywnych narzędzi połowowych niemających negatywnego wpływu na zdrowie i różnorodność biologiczną szerzej pojętego ekosystemu lub mające na nie znikomy wpływ. Wymaga to przeprowadzenia na szczeblu UE kompleksowego badania dostępnych technologii na potrzeby transformacji energetycznej w sektorze rybołówstwa i akwakultury oraz zanalizowania związanych z tym kosztów i korzyści dla każdego segmentu floty, z uwzględnieniem specyfiki krajowej. Równie ważne jest przekwalifikowanie i podnoszenie kwalifikacji siły roboczej, by można było przeszkolić i przygotować pracowników przemysłu morskiego na transformację energetyczną (zgodnie z Europejskim programem na rzecz umiejętności służącym zrównoważonej konkurencyjności, sprawiedliwości społecznej i odporności). Biorąc pod uwagę niepewną sytuację gospodarczą sektora rybołówstwa w wielu częściach Europy oraz stałe zmniejszanie wielkości floty, należy opracować strategiczne plany i instrumenty, by poprawić konkurencyjność sektora oraz wspierać jego rozwój i innowacje, aby przyczynić się do zapewnienia odpowiedniego poziomu życia osobom zależnym od działalności połowowej.

5.2.4.   Wiejskie i oddalone obszary przybrzeżne

Chociaż można by zdywersyfikować i częściowo przeorientować działalność na inne sektory, takie jak rybołówstwo rekreacyjne lub inne segmenty zrównoważonej turystyki – jeśli pozwala na to zagospodarowanie przestrzenne – to nie ulega wątpliwości, że rybołówstwo pozostaje głównym źródłem zatrudnienia i dochodów w wielu regionach i miejscowościach przybrzeżnych. To dotyczy nie tylko personelu pokładowego, ale również pracowników wszystkich powiązanych branż i usług. Porzucenie połowów oznaczałoby nie tylko upadek i postępujące wyludnienie tych regionów, ale także nieodwracalną utratę dziedzictwa kulturowego, które określa i determinuje istotę europejskich społeczeństw. Wszystkie zaangażowane podmioty muszą działać w sposób prowadzący do bardziej pozytywnej narracji w sektorze rybołówstwa. Ponadto akwakultura śródlądowa może stworzyć nowe możliwości gospodarcze dla obszarów wiejskich.

5.2.5.   Zdrowe i zrównoważone odżywianie

Zrównoważone rybołówstwo zapewnia białka zwierzęce, które nie tylko mają najniższy ślad węglowy, ale również doskonałą wartość odżywczą. O ile obecne wzorce spożycia mięsa w Europie powinny dawać pierwszeństwo jakości nad ilością, to nie odnosi się to do spożycia ryb, które w większości przypadków jest niższe od zaleceń żywieniowych. Władze publiczne powinny jako priorytet promować spożycie ryb po cenach przystępnych dla całej populacji, zachęcając na przykład do spożywania mniej znanych gatunków. Ryby powinny być objęte obniżonym podatkiem VAT, gdyż są podstawą zdrowej i zrównoważonej diety (20).

5.2.6.   Strategiczna autonomia i rola akwakultury

Unia Europejska importuje trzy czwarte spożywanych ryb. Poza brakiem równowagi handlowej pojawia się tu problem nierównych gwarancji bezpieczeństwa zdrowotnego tego przywozu, który nie podlega identyfikowalności „od łowiska do półmiska”. Aby zaradzić temu niedociągnięciu, UE powinna stosować dwustronne i wielostronne instrumenty handlowe, by przywozić wyłącznie zrównoważone produkty morskie z państw trzecich, których normy są równoważne z normami UE. To zapewni uczciwą konkurencję na równych warunkach. Sektor akwakultury ma również niezaprzeczalne możliwości zaspokajania potrzeb unijnego rynku rybołówstwa. Zrównoważony wzrost jest możliwy do osiągnięcia poprzez zapewnienie przestrzeni dla nowych operacji dzięki odpowiedniemu planowaniu przestrzennemu oraz usprawnieniu procesu wydawania zezwoleń, który jest często zależny od kilku departamentów lub różnych szczebli (krajowego, regionalnego, lokalnego) administracji publicznej. Aby UE mogła zapewnić swoją suwerenność żywnościową, należy wykorzystać wszelkie możliwości zrównoważonego zwiększenia produkcji ryb i owoców morza.

---

(1)  COM(2023) 100 final.

(2)  Zob. roczne dane dotyczące emisji przesyłane corocznie przez Komisję Europejską do Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (protokół z Kioto) zgodnie z wytycznymi określonymi przez IPCC. Te dane określają w tonach CO2, CH4 i N2O zmiany poziomu emisji, które nastąpiły w sektorze rybołówstwa UE w latach 1990–2020 (por. tabele 1.A(a)s4, 3s1 i 3s2, 1.A(a)s3, 1.D).

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania paliw odnawialnych i niskoemisyjnych w transporcie morskim oraz zmieniającego dyrektywę 2009/16/WE” [COM(2021) 562 final – 2021/0210 (COD)] (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 145).

(4)  https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/facts-and-figures/facts-and-figures-common-fisheries-policy/fishing-fleet_en

(5)  https://ebcd.org/wp-content/uploads/2021/11/Je%CC%81ro%CC%82me-UAPF.pptx

(6)  https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/bba413d1-484c-11ed-92ed-01aa75ed71a1

(7)  https://www.fao.org/3/cc0461en/online/sofia/2022/capture-fisheries-production.html

(8)  Przeprowadzone w ramach projektu dialogu społecznego badanie skutków społecznych ograniczeń pojemności brutto i siły napędowej oraz możliwych rozwiązań alternatywnych.

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie stosowania paliw odnawialnych i niskoemisyjnych w transporcie morskim oraz zmieniającego dyrektywę 2009/16/WE” [COM(2021) 562 final – 2021/0210 (COD)] (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 145).

(10)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »W kierunku silnego i zrównoważonego unijnego sektora alg« ” (COM(2022) 592 final) (Dz.U. C 228 z 29.6.2023, s. 126).

(11)  https://www.maersksupplyservice.com/2022/01/25/maersk-supply-service-launches-venture-company-stillstrom/.

(12)  https://theicct.org/sites/default/files/publications/LNG%20as%20marine%20fuel%2C%20working%20paper-02_FINAL_20200416.pdf.

(13)  https://www.ices.dk/news-and-events/news-archive/news/Pages/InnovativeFishingGear.aspx

(14)  https://fishingforlitter.org/

(15)  NSAC Advice Ref. 17-2122. NSAC Advice on decarbonisation of fishing fleet [Porady NSAC w sprawie dekarbonizacji floty rybackiej].

(16)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wkład społeczeństwa obywatelskiego w rozwój kompleksowej polityki żywnościowej w UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 129 z 11.4.2018, s. 18).

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku całościowej strategii na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich i miejskich” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 105 z 4.3.2022, s. 49).

(18)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zrównoważona gospodarka, jakiej potrzebujemy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 106 z 31.3.2020, s. 1).

(19)  Decyzja 15/4 – globalne ramy różnorodności biologicznej na okres po 2020 roku.

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Promowanie zdrowego i zrównoważonego odżywiania w UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 190 z 5.6.2019, s. 9).

Sprawozdawca:

Florian MARIN

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	27.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	13.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	181/6/5

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Komitet uznaje dostęp do bezpiecznej, czystej wody o wysokiej jakości za prawo podstawowe i uważa za całkowicie niedopuszczalne, że w UE nadal są ludzie bez dostępu do wody.

1.2.

Rozwój gospodarki wodnej w UE powinien mieć inkluzywny charakter, być dobrze uregulowany, przejrzysty, wysoce cyfrowy, odporny, zrównoważony, przewidywalny i bezpieczny, stawiać człowieka na pierwszym miejscu i wytwarzać wartość dodaną. Istotne jest, aby wszystkie branże w sprawiedliwy sposób odpowiadały za społeczne koszty swego zużycia wody.

1.3.

Komitet wzywa instytucje Unii Europejskiej do nadania Europejskiemu Niebieskiemu Ładowi takiego samego znaczenia, jakie nadały Europejskiemu Zielonemu Ładowi, i skupienia się na nim w takim samym stopniu, a także do traktowania ich jako wzajemnie się uzupełniające.

1.4.

Przyszłe ramy regulacyjne europejskiej niebieskiej gospodarki muszą: — opierać się na zasadzie gospodarki dobrobytu, — przekrojowo uwzględniać uwarunkowania społeczne i solidarność terytorialną, — zapewnić odpowiednią równowagę między kwestiami środowiskowymi, społecznymi i gospodarczymi, — korzystać z ponadnarodowych innowacyjnych modeli zarządzania, które sprzyjają finansowaniu, regulują udział sektora prywatnego, poprawiają zarządzanie zasobami wodnymi i stymulują konkurencyjność UE, — stosować modele biznesowe oparte na współpracy i zasady gospodarki współdzielonej, — tworzyć ramy instytucjonalne, które nie będą obciążeniem dla konkurencyjności gospodarki UE na rynku światowym, — zapewniać większą przejrzystość w kwestii inicjatyw dotyczących zrównoważonego rozwoju.

1.5.

EKES wzywa do: — przejścia z obecnego modelu gospodarczego na bardziej zrównoważony, w którym nadmierne zużycie byłoby opodatkowane i który byłby w pełni zgodny z celami zrównoważonego rozwoju, — przeglądu cen wody w państwach członkowskich zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”, — dostosowania podstawowych koncepcji ekonomicznych, takich jak zasady rynkowe, efektywność ekonomiczna lub produktywność, aby uwzględnić różne wymiary wartości wody, — przyjęcia we wszystkich państwach członkowskich spójnych przepisów dotyczących unijnego mechanizmu regulującego gromadzenie zapasów wody w okresach deszczowych, — wprowadzenia długoterminowej strategii na rzecz zwiększania odporności na niedobory wody, — objęcia rozszerzoną odpowiedzialnością producenta kwestii gospodarowania ściekami, — zajęcia się kwestią wody niedochodowej (1) przez położenie nacisku na regularną konserwację infrastruktury, inicjatywy mające znacznie ograniczyć wycieki wody i na badania nad nowymi technologiami wykrywania wycieków, — natychmiastowego przeprowadzenia dogłębnej oceny podziemnych systemów kanalizacyjnych we wszystkich państwach członkowskich, w tym zebrania w jednym miejscu danych na poziomie UE, — dostosowania zasad pomocy państwa do charakterystyki inwestycji związanych z wodą, — ustalenia cen uwzględniających długoterminowe bezpieczeństwo wodne, — inwestowania w warunki pracy, wysokiej jakości miejsca pracy oraz szkolenia i konkretne działania w tym obszarze, w szczególności z myślą o młodszych pokoleniach.

1.6.

Jako że postępy w dążeniu do przemysłu neutralnego dla klimatu powinny uwzględniać również emisje przemysłowe do wody, negatywny wpływ na zdrowie ludzi i wynikające z tego koszty społeczne dla społeczeństwa, EKES wzywa do opracowania szczegółowych norm dotyczących zużycia wody w różnych sektorach gospodarki, takich jak rolnictwo lub przemysł. Można to osiągnąć poprzez powołanie grupy ekspertów, której zadaniem będzie opracowanie sektorowych wytycznych dotyczących zużycia wody.

1.7.

EKES proponuje: — opracowanie Europejskiego Niebieskiego Ładu i agendy wodnej UE z zachowaniem ścisłej synergii z agendą miejską UE (2), porozumieniem lublańskim (3) i długoterminową wizją dla obszarów wiejskich (4), — racjonalizację zużycia wody poprzez: — zróżnicowanie cen między zużyciem w gospodarstwach domowych i w ramach niezbędnych usług publicznych a zużyciem do celów produkcyjnych, — system ustalania cen, który skutecznie zniechęca do niezrównoważonego zużycia, a jednocześnie zachęca do zużycia do celów produkcyjnych, — uwzględnienie w modelach cenowych wymogu zapewnienia minimalnego poziomu bezpłatnej wody w celu poszanowania praw człowieka, — zapewnienie wszystkim zainteresowanym stronom pełnej przejrzystości kosztów i cen wody, — planowanie publiczne wyłącznie na poziomie dorzecza (w tym wód gruntowych), tak by chroniony był interes ogólny UE, przy jednoczesnym zapewnieniu utrzymania w jednolitej część wód, z której woda pochodzi, poziomu wody wymaganego do zachowania równowagi ekologicznej, — przyjęcie i wzmocnienie ram regulacyjnych odnoszących się do umów koncesji dotyczących wody, by zarządzać nią jako dobrem publicznym, a nie jako towarem, którym można handlować. Ceny dla ludności powinny odzwierciedlać fakt, że woda jest dobrem publicznym, — poświęcenie szczególnej uwagi i finansowania transgranicznym projektom w zakresie gospodarki wodnej, — dzielenie się istotnymi innowacjami związanymi z gospodarką wodną między państwami członkowskimi i zachęcanie do oddolnego poszukiwania nowych rozwiązań z uwzględnieniem specyfiki i złożoności gospodarki wodnej.

1.8.

Komitet uważa, że zasadnicze znaczenie dla zrównoważonej transformacji gospodarki wodnej mają fundusze unijne i wzywa do: — nadania przez państwa członkowskie wysokiego priorytetu inwestycjom w gospodarkę wodną przy przesuwaniu środków w ramach różnych programów, — zwiększenia komplementarności między europejskimi funduszami strukturalnymi i inwestycyjnymi (5), Instrumentem na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności, InvestEU, Interreg Europe i innymi funduszami, — ogłoszenia szczegółowego zaproszenia do składania wniosków i przedstawienia wytycznych uwzględniających złożoność i specyfikę gospodarki wodnej, — utworzenia specjalnego programu operacyjnego dotyczącego gospodarki wodnej i zintegrowanych inwestycji terytorialnych (ZIT) na rzecz niebieskiej gospodarki, — uznania sektorów gospodarki wodnej za priorytet strategiczny w okresie programowania 2028–2034 oraz, w stosownych przypadkach, opracowania specjalnego programu operacyjnego dotyczącego gospodarki wodnej, — utworzenia Funduszu na rzecz Niebieskiej Transformacji, — zapewnienia państwom członkowskim pomocy technicznej w realizacji projektów dotyczących gospodarki wodnej.

1.9.

Komitet uważa, że bardzo ważne jest uwzględnienie odporności w kryteriach oceny inwestycji związanych z gospodarką wodną, ponieważ w połączeniu z odpowiednimi inwestycjami w środki ograniczające ryzyko pozwala to zmniejszyć wydatki związane z usuwaniem skutków nieprzewidywalnych zdarzeń.

1.10.

Komisja Europejska, Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) i Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) powinny działać w sposób skoordynowany i się wzajemnie uzupełniać, jeśli chodzi o finansowanie inwestycji w gospodarkę wodną, a także powinny mieć wspólne kluczowe wskaźniki skuteczności działania w ramach strategicznych UE.

2.   Ramy polityczne i strategiczne

2.1.

Rozwój gospodarki wodnej powinien mieć charakter włączający, być dobrze uregulowany i przejrzysty, a jednocześnie uwzględniać szeroki zakres różnic między regionami i społecznościami. Powinien się zatem charakteryzować wysokim poziomem cyfryzacji, powinien być odporny, zrównoważony, przewidywalny i bezpieczny, zapewniając komplementarność między różnymi sektorami i podmiotami przemysłowymi, stawiając ludzi na pierwszym miejscu, chroniąc życie i wytwarzając wartość dodaną dzięki stosowaniu dopasowanego do potrzeb podejścia w zrównoważonym i sprawiedliwym ekosystemie.

2.2.

EKES podkreśla znaczenie patrzenia na ramy polityczne z nowych perspektyw, znaczenie uzgodnień instytucjonalnych i planowania inwestycji, w tym większej przejrzystości w odniesieniu do inicjatyw na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz przygotowania precyzyjnych wytycznych i klasyfikacji na potrzeby zrównoważonych i innowacyjnych inwestycji. Ponieważ zrównoważone wykorzystanie zasobów wodnych i morskich oraz ich ochrona stanowią jeden z sześciu celów środowiskowych określonych w rozporządzeniu w sprawie systematyki (6), konieczny jest specjalny akt delegowany dotyczący zrównoważonego wykorzystania wody (oznakowanie ekologiczne, odtwarzanie ekosystemów). EKES zwraca uwagę na wspólne wartości Unii w zakresie usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym zdefiniowanych w art. 14 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) i określonych w Protokole nr 26 w sprawie usług świadczonych w interesie ogólnym, załączonym do Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) i TFUE (7).

2.3.

Specyfika gospodarki wodnej wymaga regulowania jej z pełnym poszanowaniem godności i praw człowieka, z przekrojowym uwzględnieniem uwarunkowań społecznych, równości i podstawowych potrzeb ludzi i społeczeństwa. EKES wzywa do dostosowania systemu sądowego do potrzeb sektora gospodarki wodnej, we współpracy z organizacjami międzynarodowymi, co zapewniłoby szybkie procedury rozpatrywania sporów związanych z gospodarką wodną. Aby skuteczniej i bardziej odpowiednio kontrolować przedsiębiorstwa w sektorze gospodarki wodnej i ogólne zużycie wody, należy utworzyć specjalne ponadnarodowe i wielosektorowe mechanizmy monitorowania i organy zarządzające. Należy zwiększyć rolę sektora publicznego w gospodarce wodnej, gdy mechanizmy rynkowe nie są w stanie zapewnić wszystkim sprawiedliwego dostępu do wody.

2.4.

EKES stwierdza, że we wszystkich państwach członkowskich należy ustanowić specjalne instytucje, które miałyby zapewnić przemyślane decyzje w kwestii zużycia wody oraz korzystania z niej w sposób odpowiedzialny i wydajny. Aby obywatele mogli w pełni sprawować demokratyczną kontrolę, należy zadbać o to, by znali obieg wody i jej cenę. Komitet wzywa do nadania europejskiemu Niebieskiemu Ładowi tej samej wagi, jak w przypadku europejskiego Zielonego Ładu, i skupienia się na nim w tym samym stopniu.

3.   Niebieska gospodarka

3.1.

EKES uważa, że gospodarkę wodną należy rozwijać zgodnie z zasadami gospodarki dobrobytu i wzywa do uwzględnienia różnych wymiarów wartości wody w podstawowych koncepcjach ekonomicznych, takich jak zasady rynkowe, rentowność czy wydajność. Należy tak zmienić rozumienie konkurencyjności, aby zwiększała dobrobyt, uwzględniając potrzeby ludzkie i sprawiedliwy dostęp ludzi, społeczności i przemysłu do wody. Aspekty społeczne powinny być przekrojowo zintegrowane z gospodarką wodną.

3.2.

Istnieje wyraźna potrzeba zmiany filozofii zarządzania w celu skonsolidowania gospodarki wodnej, w tym osiągnięcia równowagi między kwestiami środowiskowymi, społecznymi i gospodarczymi. Konieczne są innowacyjne ponadnarodowe modele zarządzania, które sprzyjają finansowaniu, regulują pod względem etycznym udział sektora prywatnego, poprawiają zarządzanie zasobami wodnymi i stymulują konkurencyjność UE.

3.3.

Modele biznesowe dotyczące gospodarki wodnej są coraz częściej kwestionowane ze względu na wpływ zmiany klimatu, emisji gazów cieplarnianych, szybkiej urbanizacji, migracji, wzrostu liczby ludności w uprzemysłowionych obszarach miejskich i działalności przemysłowej, ale także sektorów innowacyjnych, takich jak niebieska biogospodarka, biotechnologia i odsalanie. Aby móc lepiej reagować na aktualne związane z wodą wyzwania społeczne i środowiskowe, przedsiębiorstwa powinny przyjmować modele biznesowe oparte na współpracy i zasadach gospodarki współdzielonej. Należy zwiększyć komunikację i współpracę między instytucjami lokalnymi, regionalnymi, krajowymi i międzynarodowymi, uwzględniając szeroki zakres zainteresowanych stron w sektorze gospodarki wodnej oraz dialog międzysektorowy.

3.4.

Komitet wzywa Komisję do ustanowienia ram uczciwej konkurencji dotyczących przedsiębiorstw z siedzibą w UE w odniesieniu do przedsiębiorstw z innych regionów świata i zwiększenia stopnia wdrożenia umów międzynarodowych dotyczących współpracy gospodarczej, warunków pracy i ochrony środowiska.

4.   Ekonomia wody

4.1.

EKES uważa, że obecny model gospodarczy, który za pośrednictwem podatków i zachęt sprzyja zużywaniu wody, należy radykalnie przekształcić w taki sposób, aby był bardziej zrównoważony i był w pełni zgodny z celami zrównoważonego rozwoju. Zużycie wody powinno być nie tylko zrównoważone, ale także przyczyniać się perspektywie krótko- i długoterminowej do odtwarzania przyrody. EKES apeluje o globalne porozumienie fiskalne w sprawie finansowania działań na rzecz klimatu i inwestycji w gospodarkę wodną.

4.2.

Należy działać na rzecz zapewnienia jasnej i efektywnej spójności między różnymi podatkami dotyczącymi zużycia wody nakładanymi na szczeblu lokalnym, krajowym i europejskim. EKES wzywa do: — rozwijania systemu podatków dotyczących wody gruntowej i powierzchniowej w oparciu o odliczenia ułatwiające dostęp do wody każdej osobie i każdemu podmiotowi przemysłowemu, — przeglądu cen wody w państwach członkowskich zgodnie z zasadą „zanieczyszczający płaci”, — nakładania podatków i dopłat za niezrównoważone zużycie wody, a zarazem zachęcania do korzystania z niej w sposób zrównoważony, — przeglądu unijnej dyrektywy w sprawie emisji przemysłowych (8) pod kątem wpływu na ekosystem wodny w UE.

4.3.

W UE zapotrzebowania na wodę wzrasta i z biegiem czasu kwestia ta stanie się coraz bardziej istotna. Różnice między zaopatrzeniem w wodę a zapotrzebowaniem na nią mogą być wynikiem albo niedoboru wody. albo powodzi, które mogą mieć katastrofalne skutki. Brak równowagi między podażą wody a popytem na nią ma negatywny wpływ na przemysł, konsumentów i obywateli. Monitorując postępy w osiąganiu neutralności klimatycznej przemysłu, należy uwzględniać emisje przemysłowe do wody (9), a także negatywne skutki dla zdrowia ludzkiego i wynikające z tego koszty społeczne dla społeczeństwa. Istotne jest, aby wszystkie branże odpowiadały za społeczne koszty ich emisji do wody.

4.4.

EKES wzywa do przyjęcia we wszystkich państwach członkowskich spójnych przepisów dotyczących unijnego mechanizmu regulującego gromadzenie zapasów wody w okresach deszczowych za pomocą budowy zbiorników i systemów odnawiania warstwy wodonośnej. EKES apeluje o wprowadzenie długoterminowej strategii na rzecz zwiększania odporności na niedobory wody i uwzględnienie w tej strategii regionalnych uwarunkowań klimatycznych i charakterystyki przemysłowej.

4.5.

Nowa struktura cen wody w Europie musi rozkładać obciążenia związane z usługami ekosystemowymi na różne zainteresowane strony oraz obejmować zróżnicowane podejście przy wprowadzaniu zasady ustalania cen na podstawie pełnych kosztów. Jednym z możliwych podejść są ceny wody dla gospodarstw domowych i podmiotów świadczących niezbędne usługi publiczne znacznie niższe od cen wody wykorzystywanej do celów produkcyjnych. Zachęty cenowe powinny uwzględniać związek między ustalaniem cen na podstawie kosztu krańcowego a efektywnością gospodarczą, równością i zrównoważonym rozwojem oraz stanowić część większego pakietu zachęcającego do zrównoważonego zużycia wody.

4.6.

Komitet wzywa do zapewnienia wszystkim zainteresowanym stronom pełnej przejrzystości kosztów i cen wody. EKES apeluje o stosowanie w pewnych ściśle określonych sytuacjach cen ustalonych administracyjnie i wymaga dokładnego monitorowania sytuacji w celu zapewnienia, że gospodarstwa domowe otrzymują usługę, za którą płacą. Należy unikać sytuacji, które umożliwią spekulowanie wodą.

4.7.

EKES zauważa, że wpływ zanieczyszczeń i nadmiernej eksploatacji warstw wodonośnych nakłada nieproporcjonalnie duży ciężar na osoby ubogie i znajdujące się w trudnej sytuacji społecznej. Taryfy opłat za wodę należy koniecznie poddawać szczegółowej ocenie, ponieważ mogą wywierać zakłócający wpływ, generować ubóstwo wodne i być źródłem niepokojów społecznych. EKES wzywa do rozpoczęcia konstruktywnej dyskusji na szczeblu UE na temat sprawiedliwego systemu cen wody. Modele cenowe powinny obejmować wymóg zapewnienia minimalnej ilości bezpłatnej wody w celu poszanowania praw człowieka. Struktura cen powinna uwzględniać obecne i przyszłe wyzwania społeczne, klimatyczne i przemysłowe. EKES sugeruje, aby modele cenowe przekrojowo uwzględniały długoterminowe bezpieczeństwo wodne.

4.8.

EKES uważa, że rozszerzoną odpowiedzialność producenta należy stosować również względem gospodarowania ściekami przemysłowymi, i popiera obecny przegląd dyrektywy o oczyszczaniu ścieków komunalnych (10) (11). Należy zadbać o synergię między programami dotyczącymi rozszerzonej odpowiedzialności producenta, ekoprojektem a wymaganiami w zakresie informacji. Należy zorganizować specjalne kampanie informacyjne, łączące różne zainteresowane strony, aby konsumenci mogli zrozumieć i uznać zrównoważone wykorzystanie wody.

4.9.

Aby zapewnić odpowiednie utrzymanie systemów wodnych i zachęcić do zwiększania dostaw wody, należy koniecznie zająć się kwestią wody niedochodowej. W tym celu potrzeba inicjatyw w zakresie regularnej konserwacji infrastruktury, aby znacząco ograniczyć wycieki wody. Żeby właściwie finansować takie inicjatywy, konieczne jest wprowadzenie „złotej reguły budżetowej” dla inwestycji publicznych. EKES podkreśla, że złe zarządzanie pracami konserwacyjnymi i ich niedofinansowanie, w połączeniu z nieodpowiednim zarządzaniem obiektami, powoduje znaczne straty gospodarcze. Należy jak najszybciej opracować nowe technologie wykrywania wycieków i przeznaczyć na ten cel specjalne wsparcie.

4.10.

Komitet jest zaniepokojony niedostateczną oceną stanu podziemnych systemów kanalizacyjnych w wielu państwach członkowskich i wzywa do natychmiastowego przeprowadzenia dogłębnej oceny oraz zebrania w jednym miejscu danych na poziomie UE. Koszty niepodejmowania działań są znacznie wyższe niż koszty naprawy sieci kanalizacyjnej.

5.   Regionalne konsekwencje związane z wodą

5.1.

Dostęp do bezpiecznej, czystej wody o wysokiej jakości jest prawem podstawowym i jest niezbędny do zapewnienia wszystkim zdrowia, godności i dobrobytu. Komitet uważa za całkowicie niedopuszczalne, że w UE nadal są ludzie bez dostępu do wody.

5.2.

EKES uważa, że niezbędne jest włączenie gospodarki wodnej do wszystkich powiązanych obszarów polityki (energia, handel, przemysł itp.) oraz zapewnienie przez państwa członkowskie synergii między inwestycjami w różnych sektorach powiązanych z gospodarką wodną, takich jak rozwój obszarów miejskich, żywność, rolnictwo i energia. Woda ma kluczowe znaczenie dla rozwoju obszarów miejskich i wiejskich.

5.3.

EKES proponuje opracowanie Europejskiego Niebieskiego Ładu i agendy wodnej UE w oparciu o partnerstwo na rzecz inwestycji w gospodarkę wodną, z zachowaniem ścisłej synergii z agendą miejską UE, jak również z partnerstwem tematycznym dotyczącym wody zgodnie z porozumieniem lublańskim i w pełnej komplementarności z długoterminową wizją dla obszarów wiejskich. Ważnymi aspektami są zapewnienie solidarności terytorialnej, wykorzystanie odpowiednio dostosowanych wielostronnych struktur zarządzania do radzenia sobie z różnicami między obszarami wiejskimi i miejskimi oraz konsolidacja regionalnych operatorów gospodarki wodnej.

5.4.

Szczególną uwagę należy poświęcić wyspom w regionie Morza Śródziemnego i regionom najbardziej oddalonym, które ze względu na swoje położenie geograficzne borykają się z niedoborem wody w określonych okresach suszy. Na tych obszarach należy zapewnić niezbędne dostawy wody za pomocą systemu gwarantującego dostawy dla rodzin i podmiotów gospodarczych.

5.5.

EKES proponuje planowanie publiczne wyłącznie na poziomie dorzecza (w tym wód gruntowych), tak by chroniony był interes ogólny UE, przy jednoczesnym zapewnieniu utrzymania w jednolitej część wód, z której woda pochodzi, poziomu wody wymaganego do zachowania równowagi ekologicznej. Środki i inwestycje w gospodarkę wodną w celu ochrony obszarów przed powodziami lub przewidywania susz i ochrony żeglowności dążą do zatrzymywania większej ilości wody i powinny jednocześnie mieć na celu zwiększenie różnorodności biologicznej i respektować geomorfologiczne cechy dorzecza.

5.6.

Mając na uwadze publiczny charakter wody, EKES sugeruje, aby prawo do korzystania z wody zostało dobrze zdefiniowane, a jego wykonanie dobrze mierzone i monitorowane, z uwzględnieniem wszystkich form prawnych, takich jak koncesje, zezwolenia, licencje, prawa umowne i bezpośrednia własność, oraz by wodę traktować jako dobro wspólne. Prawa do użytkowania powinny być łatwo mierzalne na dobrze określonych warunkach.

5.7.

EKES zaleca, by UE przyjęła i wzmocniła ramy regulacyjne odnoszące się do umów koncesji dotyczących wody, by zarządzać nią jako dobrem publicznym, a nie tylko jako towarem, którym można handlować. Ceny dla ludności powinny również odzwierciedlać fakt, że woda jest dobrem publicznym, przy pełnym poszanowaniu art. 14 TFUE i protokołu nr 26 załączonego do TUE i TFUE. EKES wzywa do wprowadzenia restrykcyjnych przepisów chroniących zasoby wodne UE przed wykorzystywaniem ich w interesie podmiotów spoza UE.

6.   Finansowanie ze strony UE

6.1.

EKES apeluje o wytworzenie większej synergii na poziomie zaproszeń do składania wniosków i programów operacyjnych, aby uwzględnić specyfikę inwestycji w gospodarkę wodną i zapewnić najlepszy poziom wykorzystania funduszy UE przeznaczonych na wodę i niebieską gospodarkę. Już na poziomie zaproszeń do składania wniosków i programowania należy uwzględnić sezonową i cykliczną charakterystykę działań związanych z gospodarką wodną. Komitet wzywa państwa członkowskie, by przy realokacji środków w ramach różnych programów zwracały szczególną uwagę na inwestycje w gospodarkę wodną oraz dostosowały zasady pomocy państwa do cech takich inwestycji.

6.2.

EKES uważa, że Europejski Fundusz Morski, Rybacki i Akwakultury (12) jest niewystarczający do wspierania rozwoju i transformacji niebieskiej gospodarki. Należy jak najszybciej zróżnicować rodzaje działalności kwalifikujące się do finansowania i zwiększyć komplementarność między EFSI (13), Instrumentem na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności, InvestEU, Interreg Europe i innymi funduszami. Ponadto zasada konkurencyjności dotycząca projektów w zakresie gospodarki wodnej finansowanych z EFSI powinna uwzględniać podstawowe potrzeby, które woda zaspokaja.

6.3.

EKES zauważa, że instrumenty takie jak rozwój lokalny kierowany przez społeczność, rybackie lokalne grupy działania i zintegrowane inwestycje terytorialne (ZIT) tylko częściowo zaspokajają zapotrzebowanie na inwestycje w gospodarkę wodną. Dlatego EKES wzywa do utworzenia specjalnego programu operacyjnego na rzecz wody oraz ZIT na rzecz niebieskiej gospodarki, zapewnienia korelacji między różnymi zaproszeniami do składania wniosków oraz do oceny skutków inwestycji finansowanych z unijnych funduszy ukierunkowanych na infrastrukturę wodną. EKES proponuje ustanowienie Funduszu na rzecz Niebieskiej Transformacji – poprzez zapewnienie koncentracji tematycznej istniejących funduszy albo poprzez dodanie nowych funduszy. Fundusz ten powinien być przeznaczony dla regionów ubogich w wodę i obejmować swym zakresem przejście na zrównoważoną gospodarkę wodną, zapobieganie nierównościom w dostępie do wody oraz wspieranie celów UE na 2050 r., a przy tym być w pełni komplementarny z Funduszem na rzecz Sprawiedliwej Transformacji.

6.4.

EKES stwierdza, że w okresie programowania kolejnych WRF 2028–2034 należy uznać sektory gospodarki wodnej za sektory strategiczne, natomiast sam Komitet powinien, jako uznany przedstawiciel unijnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, uczestniczyć w pracach Platformy Inteligentnej Specjalizacji dotyczących zrównoważonej niebieskiej gospodarki (14). EKES proponuje dodanie obowiązkowego warunku wstępnego w okresie programowania 2028–2034.

7.   Finansowanie przejścia na nowe zrównoważone modele biznesowe

7.1.

EKES zaleca państwom członkowskim, aby zbadały, jak można strategicznie wykorzystać budżety publiczne i narzędzia ograniczania ryzyka, takie jak gwarancje i wsparcie jakości kredytowej, do poprawy profilu ryzyka i zwrotu z inwestycji oraz przyciągnięcia finansowania komercyjnego, finansowania społecznościowego i inwestycji kapitałowych. Komitet obawia się, że niektórym państwom członkowskim ze względu na ich bieżące poziomy długu publicznego, wzrost stóp procentowych i pogorszenie ratingów państw trudno będzie przydzielić odpowiednie środki publiczne. EKES zauważa, że ryzyko korupcji i niejasności regulacyjnej oraz fakt, że inwestycje w budowę sieci wodociągowych mają średnio- i długoterminowy horyzont czasowy, mogą zniechęcać do finansowania inwestycji prywatnych.

7.2.

EKES uważa, że zrównoważone inwestycje związane z gospodarką wodną należy wspierać instrumentami zrównoważonego finansowania, takimi jak obligacje ekologiczne, obligacje społeczne i pożyczki ekologiczne. Inwestycjom takim sprzyjają spójne definicje zrównoważonego rozwoju w różnych jurysdykcjach, wyższy poziom normalizacji i przejrzystość danych. EKES proponuje uregulowanie obligacji niebieskich na inwestycje w gospodarkę wodną na szczeblu UE, czemu towarzyszyłyby instrumenty inwestycyjne dotyczące gospodarki wodnej skierowane do MŚP (np. wykorzystujące kredyty sezonowe). EKES zwraca się również do Eurostatu o opracowanie specjalnego rozdziału i statystyk dotyczących danych na temat gospodarki wodnej.

7.3.

Włączenie czynników dotyczących ESG (15) do procesu podejmowania decyzji inwestycyjnych zwiększa możliwości inwestycyjne i stabilność finansową. EKES wzywa do inwestowania w infrastrukturę, warunki pracy, wysokiej jakości miejsca pracy oraz szkolenia, a także apeluje o konkretne działania i kampanie na rzecz zwiększania wiedzy na temat kwestii związanych z wodą, w szczególności z myślą o młodszych pokoleniach. Utrzymanie pracowników w sektorze gospodarki wodnej wymaga przede wszystkim zapewnienia przewidywalnej i długoterminowej ścieżki zawodowej oraz odpowiednich wynagrodzeń.

7.4.

Państwa członkowskie muszą rozumieć, promować i wspierać inwestycje w gospodarkę wodną, także dzięki funduszom na pomoc techniczną, a Komisja powinna zapewnić specjalne wsparcie, zwłaszcza w zakresie sposobów ponownego wykorzystania wody. EKES uważa, że środki finansowe trzeba przede wszystkim przeznaczać na te projekty, które ograniczą zużycie wody i doprowadzą do jej ponownego wykorzystania we wszystkich państwach członkowskich, zgodnie z art. 9 ramowej dyrektywy wodnej (16).

7.5.

Komisja Europejska, EBI i EBOR powinny działać w sposób skoordynowany i wzajemnie się uzupełniać, jeśli chodzi o finansowanie inwestycji w gospodarkę wodną. Obejmuje to opracowanie wspólnych kluczowych wskaźników skuteczności działania w ramach strategicznych UE, a także cykliczne monitorowanie w ramach europejskiego semestru. Ważną rolę w zakresie inwestycji w gospodarkę wodną odgrywają również banki publiczne w całej UE, a współpracę zainteresowanych stron z bankami prywatnymi należy skonsolidować.

8.   Inwestycje

8.1.

Decyzje inwestycyjne w UE muszą być oparte na dokładnej ocenie długoterminowego zapotrzebowania na wodę, dostępności zasobów wodnych i możliwości finansowania, przy jednoczesnym uwzględnieniu wyzwań związanych z przystosowaniem się do zmiany klimatu, Komitet uważa, że inwestycje długoterminowe powinno się planować z uwzględnieniem danych liczbowych dotyczących określonych tendencji demograficznych i pod kątem dostosowania do inicjatyw w innych sektorach, takich jak planowanie przestrzenne, użytkowanie gruntów lub rolnictwo. Poprawa infrastruktury wodnej powinna iść w parze z jak największym magazynowaniem niebieskiego dwutlenku węgla. EKES wzywa państwa członkowskie do podejmowania inicjatyw w zakresie zsynchronizowanego planowania przestrzennego i systemów analizy dużych zbiorów danych. Inwestycje i finansowanie w sektorze gospodarki wodnej powinny uwzględniać koszty operacyjne w sposób zintegrowany.

8.2.

EKES wzywa do opracowania specjalnych norm dotyczących wykorzystania wody w różnych sektorach gospodarki, na przykład w rolnictwie i przemyśle. W tym celu warto by powołać grupę ekspertów, która opracuje takie sektorowe wytyczne i której EKES byłby częścią.

8.3.

Zwiększenie wydajności w gospodarce wodnej wymaga przede wszystkim innowacji i technologii. Kluczowe znaczenie ma dzielenie się istotnymi innowacjami związanymi z gospodarką wodną między państwami członkowskimi i zachęcanie do oddolnego poszukiwania nowych rozwiązań. Należy poczynić dalsze starania w celu oceny gospodarczych, społecznych i środowiskowych kosztów i korzyści różnych ścieżek inwestycyjnych, od poziomu lokalnego do poziomu zlewni, poziomu krajowego, transgranicznego, a nawet globalnego. Wdrażanie innowacyjnych technologii, takich jak niedrogie satelitarne systemy monitorujące najważniejsze parametry dotyczące wody, może usprawnić gromadzenie i analizę danych w tym obszarze. W tym względzie należy wziąć pod uwagę zaangażowanie państw członkowskich.

8.4.

Projekty związane z kapitałem naturalnym w zakresie gospodarki wodnej, które są narażone na wyższe ryzyko strukturalne, często wymagają zmniejszenia ryzyka, aby mogły pozyskać odpowiedni kapitał długoterminowy dostosowany do celów zrównoważonego rozwoju. Należy dokładnie rozważyć kwestię wyższych kosztów, niższych zysków i strat finansowych powiązanych z ryzykiem związanym z wodą. Trzeba wykorzystać również tradycyjne pożyczki i dotacje, kapitał wysokiego ryzyka, kapitał prywatny i publiczny, fundusze emerytalne i inwestycyjne. Brak spójnych norm dotyczących obligacji ekologicznych i funduszy inwestycyjnych w zakresie ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego nadal stwarza ryzyko pseudoekologicznego marketingu.

8.5.

Komisja koniecznie powinna zachęcać do korzystania ze wszelkich odpowiednich funduszy unijnych i z możliwości w zakresie partnerstw za pośrednictwem partnerów społecznych i sieci organizacji społeczeństwa obywatelskiego w celu dotarcia do wszystkich zainteresowanych stron, a zwłaszcza do MŚP. Choć przedsiębiorstwa świadczące usługi związane z wodą są nadal dobrym instrumentem inwestycyjnym, ze względu na niski zwrot z projektów dotyczących infrastruktury wodnej ważną rolę może odegrać finansowanie mieszane.

8.6.

EKES uważa, że bardzo ważne jest uwzględnienie odporności w kryteriach oceny inwestycji związanych z gospodarką wodną. Odporność, w połączeniu z odpowiednimi inwestycjami w środki ograniczające ryzyko, pozwala zmniejszyć wydatki związane z usuwaniem skutków nieprzewidywalnych zdarzeń, takich jak burze, powodzie, pożary, susze, cyberataki czy pandemie. Szczególną uwagę i finansowanie należy skierować na transgraniczne projekty w zakresie gospodarki wodnej.

8.7.

Niewystarczające inwestycji w projekty związane z gospodarką wodną i niska opłacalność takich wydatków są głównym powodem, dla którego UE i reszta świata nie czynią znaczących postępów w osiąganiu celu zrównoważonego rozwoju nr 6 dotyczącego wody i warunków sanitarnych. EKES podkreśla, że Europa ma szansę przekształcić wyzwania związane z wodą w nowe możliwości rozwoju technologicznego, społecznego i gospodarczego, czego zwieńczeniem będzie stworzenie gospodarki charakteryzującej się bezpieczeństwem wodnym i odpornością, w której każdy będzie miał dostęp do pełnego i produktywnego zatrudnienia oraz wysokiej jakości miejsc pracy. UE może stać się światowym liderem w obszarze ponownego wykorzystania wody.

---

(1)  Woda niedochodowa (ang. „non-revenue water” (NRW)) to woda utracona w systemie dystrybucji wody, która nie dociera do miejsca przeznaczenia końcowego. Oznacza to wodę, której nie wykorzystano lub za którą nie zapłacono. Zjawisko to wpływa na lokalne gospodarki jak również stan lokalnych zasobów.

(2)  Agenda miejska UE.

(3)  Porozumienie lublańskie i wieloletni program prac – odnowienie agendy miejskiej UE.

(4)  Długoterminowa wizja dla obszarów wiejskich: silniejsze, lepiej skomunikowane, odporne i zamożne obszary wiejskie w UE.

(5)  Europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne na lata 2014–2020.

(6)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/852 z dnia 18 czerwca 2020 r. w sprawie ustanowienia ram ułatwiających zrównoważone inwestycje, zmieniające rozporządzenie (UE) 2019/2088 (Dz.U. L 198, 22.6.2020, s. 13).

(7)   Dz.U. C 202 z 7.6.2016, s. 307.

(8)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/75/UE z dnia 24 listopada 2010 r. w sprawie emisji przemysłowych (zintegrowane zapobieganie zanieczyszczeniom i ich kontrola) (Dz.U. L 334 z 17.12.2010, s. 17).

(9)  Industrial pollutant releases to water in Europe, Europejska Agencja Środowiska.

(10)  Wniosek w sprawie zmienionej dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych.

(11)  Dyrektywa Rady 91/271/EWG z dnia 21 maja 1991 r. dotycząca oczyszczania ścieków komunalnych (Dz.U. L 135 z 30.5.1991, s. 40).

(12)  Europejski Fundusz Morski, Rybacki i Akwakultury.

(13)  Europejskie fundusze strukturalne i inwestycyjne na lata 2014–2020.

(14)  https://s3platform.jrc.ec.europa.eu/blue-growth.

(15)  Ochrona środowiska, polityka społeczna i ład korporacyjny (ESG).

(16)  Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, s. 1).

Sprawozdawcy:

Kinga JOÓ i Carlos Manuel TRINDADE

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.1.2023
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	21.6.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	13.7.2023
Sesja plenarna nr	580
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	171/19/22

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES w pełni popiera rezolucje Organizacji Narodów Zjednoczonych, w których stwierdzono, że woda jest podstawowym prawem człowieka (1) i ma fundamentalne znaczenie dla korzystania w pełni z życia i wszystkich praw człowieka (2). W ramach celów zrównoważonego rozwoju ONZ (SDG), a konkretnie celu 6, oraz zasady 20 Europejskiego filaru praw socjalnych Unii Europejskiej ustanowiono ogólne zasady prawa dostępu do wody. W kontekście zachodzącej zmiany klimatu ubóstwo wodne staje się wyzwaniem większego kalibru, które trzeba zwalczać działaniami polityki publicznej. W sytuacji niedoboru wody najbardziej cierpią słabsze grupy społeczne.

1.2.

EKES wzywa Komisję Europejską i państwa członkowskie do zastosowania podejścia opartego na prawach człowieka we wszystkich działaniach z zakresu polityki wodnej oraz w celu rozwiązania problemu ubóstwa wodnego, co jest również zgodne z Europejskim filarem praw socjalnych. Organizacja dostaw wody i usług sanitarnych powinna być: zrównoważona, sprawiedliwa, skuteczna, wysokiej jakości i przystępna cenowo dla wszystkich oraz szczególnie nastawiona na uwzględnienie słabszych grup społecznych.

1.3.

EKES uważa, że powszechny dostęp ludności do wody pitnej i usług sanitarnych wysokiej jakości i po przystępnych cenach należy traktować jako dobro publiczne, a nie tylko przedmiot transakcji, dlatego też nie należy zarządzać nim według zasad rynku wewnętrznego.

1.4.

EKES wzywa Komisję, by promowała jednolite podejście do rozumienia ubóstwa wodnego na szczeblu UE oraz by opracowała kompleksową definicję ubóstwa wodnego. Taka definicja ma umożliwić konkretne i spójne rozumienie ubóstwa wodnego (3), w ramach którego każde państwo członkowskie będzie mogło opracować własną definicję zależną od kontekstu, zgodnie z definicją europejską.

1.5.

EKES wzywa Komisję do opracowania wspólnych wytycznych w celu monitorowania dostępu do dobrej jakości dostaw wody i usług sanitarnych po przystępnych cenach (4) oraz związanych z tym dostępem różnic przestrzennych i społecznych oraz różnic pod kątem płci istniejących na szczeblu państw członkowskich i UE, a także do określenia stanu rzeczy i regularnego monitorowania rozwoju sytuacji. Dane powinny być wiarygodne, aktualne i publicznie dostępne. Jest to również konieczne, aby spełnić wymogi art. 16 ust. 1 lit. a) dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi (5) (zwanej dalej dyrektywą w sprawie wody pitnej), i EKES oczekuje, że przyjęty zostanie wniosek Komisji Europejskiej dotyczący przekształcenia dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (6), wprowadzający art. 19 dotyczący dostępu do systemu sanitacyjnego.

1.6.

EKES proponuje Komisji, by podczas najbliższego przeglądu dyrektywy w sprawie wody pitnej uwzględnić gwarancję powszechnego dostępu do dostaw wody i warunków sanitarnych, jak określono w celu zrównoważonego rozwoju ONZ nr 6. EKES zaleca Komisji przyjęcie wspólnych wytycznych dotyczących ustalania cen wody i usług sanitarnych, w ramach których państwa członkowskie będą mogły, w zależności od uwarunkowań, rozwijać swoje ramy regulacyjne. Takie wytyczne powinny obejmować poszanowanie prawa człowieka do wody i zasadę nieobniżania jej ochrony, podobnie do tego, co zaleca ONZ w kontekście praw człowieka i dostępu do wody pitnej oraz usług sanitarnych.

1.7.

EKES podkreśla, że płacenie za dostawy wody i usługi sanitarne nie powinno zagrażać zaspokajaniu innych potrzeb społecznych. Dlatego też EKES wzywa Komisję do przeglądu środków stosowanych we wszystkich państwach członkowskich dotyczących przystępności cenowej, zwłaszcza w odniesieniu do konsumentów podatnych na zagrożenia. Komisję wzywa się, aby na podstawie tego przeglądu opracowała wspólne wytyczne dla państw członkowskich w celu określenia, które gospodarstwa domowe mają trudności z opłaceniem tych usług, a konkretnie – jakie grupy konsumentów są podatne na zagrożenia, oraz środków służących rozwiązaniu tych kwestii. Celem takich wytycznych powinno być zagwarantowanie, że żaden użytkownik znajdujący się w trudnej sytuacji nie zostanie odłączony od dostaw wody (7). Podejmowane środki powinny opierać się na całościowym spojrzeniu na sytuację dotkniętych gospodarstw domowych i w zależności od konkretnych warunków obejmować instrumenty polityki społecznej, polityki mieszkaniowej oraz szczególne środki dotyczące dostaw wody i usług sanitarnych. Przy finansowaniu takich środków należy uwzględnić zasadę solidarności i oprócz finansowania publicznego rozważyć innowacyjne formy finansowania, np. ustanowienie specjalnych funduszy wliczonych w rachunki za wodę.

1.8.

EKES zaleca, by UE przyjęła i wzmocniła ramy regulacyjne odnoszące się do umów koncesji dotyczących wody, by zarządzać nią jako dobrem publicznym, a nie jako towarem, którym można handlować. Takie ramy regulacyjne powinny: a) być dostosowane do praw człowieka, b) służyć promowaniu zrównoważonego rozwoju ekosystemów wodnych, c) zostać ustanowione i wdrożone w sposób przejrzysty z udziałem społeczeństwa, d) uzupełniać ramy praw koncesyjnych instytucji publicznych do odzyskiwania wody, korzystania z praw w zamian za sprawiedliwą rekompensatę i ponownego przyznawania ich użytkownikom w sytuacjach kryzysowych związanych z suszą.

1.9.

EKES zauważa, że istnieje zasadnicza różnica między publiczną a prywatną gospodarką wodną, a w obu można znaleźć dobre i złe przykłady. Gospodarka prywatna, ze względu na nastawienie na zysk, może miewać trudności ze spełnieniem podstawowego wymogu powszechności usług, czyli z obsługą 100 % ludności. EKES uważa, że publiczne gospodarowanie wodą jest w stanie lepiej zagwarantować powszechny dostęp do wody i systemów kanalizacyjnych po uczciwych cenach i przy zachowaniu odpowiednich norm jakości oraz dbałości o odtworzenie i ochronę ekosystemów.

1.10.

EKES uważa, że UE i wszystkie państwa członkowskie powinny przyjąć wizję środowiskową i opracować programy finansowania adresowane do dystrybutorów wody, aby ograniczali wycieki i straty, które są jedną z największych plag gospodarki zasobami wodnymi. EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do rozważenia oraz wspierania nowych i innowacyjnych technologii w celu rozwiązania problemu niedoboru wody, takich jak zwiększone wykorzystanie wody szarej i oczyszczonych ścieków oraz zdecentralizowane, niewielkie oczyszczalnie ścieków.

1.11.

EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do zapewnienia finansowania publicznego na rozwój infrastruktury, ze szczególnym uwzględnieniem właścicieli nieruchomości o skromnych zasobach oraz obszarów miejskich i wiejskich na których potrzeby w zakresie renowacji infrastruktury od dawna nie są zaspokajane i które charakteryzują się wysokim poziomem deprywacji społecznej. Należy rozważyć powiązanie rozwoju infrastruktury wodno-kanalizacyjnej z falą renowacji. Ponadto w planowaniu przestrzennym należy uwzględnić zrównoważone pod względem środowiskowym, gospodarczym i społecznym świadczenie dostaw wody i usług sanitarnych.

1.12.

Ze względu na liczne zlewnie rzek w Europie obejmujące wiele państw członkowskich EKES zaleca przyjęcie politycznych i technicznych ram zarządzania oraz udział społeczeństwa obywatelskiego w odniesieniu do każdej z istniejących zlewni w UE (zob. punkty 6.4 i 6.5). EKES sugeruje, by Komisja oceniła wyniki gospodarowania wodami w zlewniach rzek oraz wprowadziła mechanizmy polityczne, techniczne i partycypacyjne w celu jego poprawy. Komisja powinna wprowadzić radę konsultacyjną, która reprezentowałaby wszystkie zainteresowane strony jako podmiot wspierający organ odpowiedzialny za daną zlewnię rzeki i odgrywała rolę mediatora w konfliktach transgranicznych.

1.13.

EKES zaleca Komisji, by: — uregulowała projekty rolne oraz przemysłowe charakteryzujące się bardzo dużym zużyciem wody w kontekście mogących z nich wyniknąć problemów środowiskowych i społecznych, a w niektórych przypadkach opracowała stopniowe wygaszanie takich projektów, przy jednoczesnym zadbaniu o przedsiębiorstwa, pracowników i terytoria, których to działanie dotyczy, oraz przy zapewnieniu niezbędnych funduszy na osiągnięcie równowagi w ramach znalezionego rozwiązania, — opracowała przepisy gwarantujące minimalny przepływ, który dociera do morza, — zadbała o to, by Unia przyjęła plany na wypadek sytuacji nadzwyczajnej, traktując priorytetowo dostęp do wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi w sytuacji kryzysu jej niedoboru.

1.14.

EKES sugeruje, by UE opracowała politykę służącą ochronie konsumentów, pozwalającą zapewnić wszystkim dostęp do bezpiecznej wody pitnej po uczciwej cenie i do odpowiednich systemów kanalizacyjnych. Polityka ta powinna obejmować udział poszczególnych zainteresowanych stron (konsumentów, pracowników, przedsiębiorstw) w organach konsultacyjnych.

1.15.

EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do działań na rzecz zwiększenia świadomości mieszkańców UE na temat wartości wody oraz znaczenia powszechnego dostępu do wody i urządzeń sanitarnych. Należy wykorzystywać potencjał komunikacji i edukacji do promowania bardziej zrównoważonego korzystania z dostaw wody i usług sanitarnych (8). Te kampanie informacyjne należy przede wszystkim adresować do dzieci i młodzieży, choć podnoszenie świadomości powinno obejmować wszystkie grupy wiekowe. W przypadku gospodarstw domowych dotkniętych ubóstwem wodnym działania informacyjne trzeba połączyć z innymi środkami mającymi na celu poprawę dostępu takich gospodarstw do odpowiedniej jakości oraz przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych.

1.16.

EKES podkreśla, że unijnym i krajowym strategiom w zakresie polityki wodnej powinny towarzyszyć systematyczne analizy potrzeb dotyczących personelu sektora wodnego, w tym niezbędnych kwalifikacji, rozwoju siły roboczej oraz zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy. Takie analizy należy przeprowadzać wspólnie z partnerami społecznymi tego sektora.

2.   Wprowadzenie i zakres opinii

2.1.

Woda odgrywa fundamentalną rolę we wszystkich aspektach życia. Jest również kluczowym elementem zrównoważonego rozwoju i ma zasadnicze znaczenie dla pokoju cywilizacji. Zmiana klimatu już spowodowała nasilenie problemów związanych z wodą, a w przyszłości ich skala jeszcze się zwiększy. Niewystarczające zaopatrzenie w wodę słodką coraz bardziej obciąża wspólnoty ludzkie, zwłaszcza grupy znajdujące się w trudnej sytuacji.

2.2.

W 2010 r. (9) Zgromadzenie Ogólne ONZ wyraźnie uznało prawo człowieka do wody i usług sanitarnych, które potwierdzono dodatkowo podczas Konferencji Wodnej ONZ w 2023 r. (10) ONZ przyznaje również, że czysta woda pitna i usługi sanitarne są niezbędne do realizacji wszystkich praw człowieka. Spośród 17 uzgodnionych na szczeblu międzynarodowym celów zrównoważonego rozwoju ONZ kwestii tej dotyczy cel nr 6: „Zapewnić wszystkim ludziom dostęp do wody i warunków sanitarnych poprzez zrównoważoną gospodarkę zasobami wodnymi”. Oprócz tych globalnych zobowiązań zasada nr 20 Europejskiego filaru praw socjalnych stanowi, że „[k]ażdy ma prawo dostępu do podstawowych usług dobrej jakości, w tym wody [i] urządzeń sanitarnych”.

2.3.

UE ustanowiła kompleksowe ramy prawne i ramy zarządzania w celu zapewnienia zrównoważonej gospodarki wodnej oraz poczyniła postępy w ich wdrażaniu (11), (12). We wcześniejszych opiniach EKES opowiadał się za powiązaniem wyzwań związanych z wodą z walką z ubóstwem i planami jego wyeliminowania (13), promowaniem zaopatrzenia w wodę i dostępu do kanalizacji jako usługi użyteczności publicznej o zasadniczym znaczeniu dla wszystkich (14) oraz z ułatwianiem dostępu do wody pitnej grupom społecznym w trudnej sytuacji lub mieszkańcom obszarów odizolowanych lub o niekorzystnym położeniu, lub peryferyjnych obszarów wiejskich (15).

2.4.

W niniejszej opinii z inicjatywy własnej zwraca się uwagę na obecne wyzwania związane z dostępem do czystej wody i usług sanitarnych. Przeanalizowano w niej także środki, które należy wdrożyć na poziomie europejskim, krajowym i lokalnym, oraz rolę zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego w walce z ubóstwem wodnym i jego skutkami, zwłaszcza dla osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji. Co więcej, przeanalizowano sposoby łagodzenia społecznych, politycznych i gospodarczych skutków ubóstwa wodnego oraz jego wpływu na zdrowie ludzi.

2.5.

Mimo stosunkowo korzystnej pozycji UE w ujęciu globalnym w Europie wciąż występuje ubóstwo wodne. Brak dostępu do dobrej jakości i przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych, czyli sytuacja, którą można określić jako ubóstwo wodne, jest codziennym doświadczeniem milionów obywateli Unii. Innymi słowy, miliony Europejczyków pozbawia się prawa dostępu do dobrej jakości i przystępnych cenowo dostaw wody i usług sanitarnych.

2.6.

Tymczasem ubóstwo wodne ma daleko idące konsekwencje społeczne, gospodarcze i środowiskowe, w tym takie jak zagrożenie dla zdrowia na poziomie indywidualnym i wspólnotowym, zmniejszenie zdolności do zatrudnienia, pogorszenie stanu lokalnej gospodarki, wykluczenie społeczne, zanieczyszczenie środowiska, przemieszczanie się ludności i migracje oraz niestabilność polityczna. Takie konsekwencje są absolutnie nieproporcjonalne, jeśli porównać udział gospodarstw domowych w zużyciu wody i produkcji ścieków z udziałem sektorów przemysłu i rolnictwa. Odnosiła się do tego pierwsza udana europejska inicjatywa obywatelska, która dotyczyła dostępu do wody i usług sanitarnych. W jej ramach domagano się zagwarantowania dostaw wody i urządzeń sanitarnych dla wszystkich w UE, praw człowieka ponad interesami rynkowymi w zakresie zaopatrzenia w wodę oraz zwiększenia starań UE w celu zapewnienia powszechnego dostępu do wody i usług sanitarnych (16). Rozwiązanie problemu ubóstwa wodnego jest niezbędne do osiągnięcia priorytetów politycznych KE, a zwłaszcza Zielonego Ładu i związanej z nim obietnicy, by nie pozostawiać nikogo w tyle.

2.7.

W dyrektywie w sprawie wody pitnej zobowiązano państwa członkowskie, by podjęły wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia dostępu do wody pitnej dla wrażliwych i zmarginalizowanych grup. W dyrektywie tej nie uznano jednak powszechnego prawa dostępu do bezpiecznej wody pitnej i warunków sanitarnych, o czym jest mowa w celach zrównoważonego rozwoju. EKES wzywa KE do uwzględnienia tego prawa w następnej rewizji dyrektywy w sprawie wody pitnej.

2.8.

EKES ubolewa, że dostępne dane są ograniczone i fragmentaryczne, co utrudnia uzyskanie kompleksowego przeglądu skali i charakterystyki powyższego zjawiska.

3.   Dostęp do wysokiej jakości wody i usług sanitarnych

3.1.

2,2 % populacji UE, czyli około 9,8 miliona osób, nie korzysta z bezpiecznie zarządzanej wody pitnej z ulepszonego źródła, dostępnej w miejscu ich przebywania (17). Kolejne 2 %, około 9,4 miliona osób, ma zapewniony podstawowy dostęp do wody pitnej jedynie poza miejscem swego przebywania (18). Około 450 tys. osób mieszkających w UE (19) nie ma nawet podstawowego dostępu do wody pitnej. 6,7 miliona ludzi w UE, czyli 1,5 % populacji, żyje bez urządzeń sanitarnych, to znaczy w gospodarstwie domowym, w którym nie ma ani wanny, ani prysznica, ani toalety ze spłuczką, podczas gdy 84,5 miliona ludzi, 19 % populacji, żyje bez dostępu do co najmniej wtórnego oczyszczania ścieków (20).

3.2.

Ubóstwo wodne dotyka w szczególności osoby i gospodarstwa domowe będące w trudnej sytuacji. — Gospodarstwa domowe dotknięte ubóstwem ponad trzykrotnie częściej nie mają także dostępu do urządzeń sanitarnych (21). — Brak dostępu do wody, urządzeń sanitarnych i higieny („WASH”) na wiele sposobów znacznie bardziej uderza w kobiety, choćby ze względu na ich większą rolę w wykonywaniu prac domowych oraz kwestie higieny związane z miesiączkowaniem. — Również dzieci są o wiele bardziej narażone na konsekwencje braku higieny. — Skutki ubóstwa wodnego szczególnie dotykają także osoby z niepełnosprawnościami lub o szczególnych potrzebach. — Osoby bezdomne, zwłaszcza te śpiące na ulicy, z powodu skrajnego kryzysu bezdomności dotkliwie odczuwają brak dostępu do wody, urządzeń sanitarnych i higieny. — Największa mniejszość etniczna w Europie, Romowie, w dużym stopniu nie ma dostępu do bezpiecznej wody pitnej i usług sanitarnych po przystępnych cenach. Co trzecia osoba pochodzenia romskiego mieszka w mieszkaniu bez wody wodociągowej (22), a tylko nieco ponad połowa ma spłukiwaną toaletę lub prysznic (23). Istnieją przykłady marginalizowanych społeczności z nadreprezentacją Romów, którym to społecznościom zamyka się publiczne krany (24) i tym samym odmawia nawet podstawowych usług związanych z wodą pitną. Bywa, że zamieszkują one na obszarach, gdzie z powodu działalności gospodarczej wody gruntowe są zanieczyszczone (25). — Migranci, zwłaszcza migranci nieposiadający dokumentów, przebywający w lokalach tymczasowych i w prowizorycznych mieszkaniach, mogą być szczególnie narażeni na słaby dostęp do dostaw wody i urządzeń sanitarnych. — Brak dostępu do wody i usług sanitarnych po przystępnych cenach może mieć wpływ na przedsiębiorstwa rodzinne gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji oraz powodować problemy społeczne i gospodarcze.

3.3.

Dysproporcje przestrzenne w infrastrukturze wodno-kanalizacyjnej są ważnym – choć nie jedynym – czynnikiem wpływającym na nierówny dostęp pod względem społecznym. Na wielu obszarach problemy infrastrukturalne i społeczne krzyżują się. W szczególnie niekorzystnej sytuacji mogą znajdować się marginalizowane społeczności wiejskie. Ponadto w dzielnicach ubogich w zasoby i wymagających długotrwałych remontów infrastruktura niskiej jakości przyczynia się do ubóstwa wodnego oraz problemów środowiskowych.

3.4.

Tymczasem zmiany demograficzne wpływają na rozkład przestrzenny popytu na dostawy wody i urządzenia sanitarne. W wielu gęsto zaludnionych obszarach miejskich presję na dostawy wody i urządzenia sanitarne zwiększa urbanizacja. Z kolei w innych częściach UE, zwłaszcza na obszarach wiejskich, choć nie tylko tam, spadek liczby ludności stanowi wyzwanie dla funkcjonowania sieci.

3.5.

O ile wspomniane problemy związane z brakiem dostępu do dostaw wody i urządzeń sanitarnych dotyczą przede wszystkim pewnych grup społecznych, znacznie większy odsetek ludności UE – średnio 30 % – jest dotknięty jakąś formą deficytu wody, tj. niedopasowaniem popytu na wodę do jej podaży (26). Mieszkańcy południowej Europy przez cały rok borykają się z poważnymi problemami związanymi z deficytem wody. W innych częściach Europy niedobory wody występują sporadycznie i w określonych newralgicznych miejscach. W sumie 8 milionów ludzi w Europie żyje na obszarach o wysokiej częstotliwości występowania suszy lub deficytu wody (27). Przewiduje się, że zmiana klimatu spowoduje dalsze sezonowe zmniejszenie dostępności wody w większości części Europy.

3.6.

Co więcej, zmiana klimatu – powodująca zmianę cykli hydrologicznych, zmianę rozkładu opadów i wzrost temperatur– jest głównym czynnikiem wpływającym na deficyt wody i na wiele sposobów ma bezpośredni wpływ na dostęp do wody, usług sanitarnych i warunków higieny. Susze, wzrost temperatury, a nawet ekstremalne opady deszczu skutkują zmniejszeniem dostępności i jakości wody oraz degradacją infrastruktury, co prowadzi do trudności w utrzymaniu higieny i warunków sanitarnych. Wzrost poziomu mórz i oceanów może powodować zmniejszenie dostępności wody pitnej z powodu powodzi i intruzji wody morskiej. Dane dotyczące konkretnie Europy są skąpe, jednak na podstawie globalnych trendów można rozsądnie założyć, że zmiana klimatu ma nieproporcjonalny wpływ na osoby, gospodarstwa domowe i społeczności znajdujące się w trudnej sytuacji (28).

3.7.

Ilość wody zużywanej przez gospodarstwa domowe zmienia się znacznie w zależności od państwa członkowskiego i waha się od około 77 do 220 litrów dziennie na osobę (29). We wschodnich państwach członkowskich zużycie jest zwykle niższe niż w zachodnich, a niektóre południowe państwa członkowskie są największymi konsumentami; zdarzają się jednak wartości nietypowe (30).

3.8.

Choć jakość wody w UE jest ogólnie dobra, na niektórych obszarach utrzymują się problemy z jakością, o czym świadczą sprawy dotyczące niezgodności z normami, wszczęte przeciwko niektórym państwom członkowskim na podstawie dyrektywy w sprawie wody pitnej. Ponadto brak dostępu do bezpiecznie zarządzanej wody pitnej, a zwłaszcza podstawowych usług dostaw wody, niesie ze sobą wysokie ryzyko korzystania z wody niezdatnej do picia.

3.9.

Zadowolenie z jakości wody pitnej jest ogólnie wysokie, choć nie powszechne. Dane ankietowe z połowy lat 2010–2019 pokazują, że 82 % mieszkańców UE uważa jakość wody pitnej w miejscu zamieszkania za dobrą (31), a około 7 % nie zgadza się z tą opinią. Ogólna ocena wody pitnej w UE była znacznie mniej korzystna, a tylko 27 % zgodziło się ze stwierdzeniem, że ogólnie w UE jest dobry dostęp do zdrowej i czystej wody.

3.10.

O ile przeważająca większość mieszkańców UE używa wody z kranu do mycia, higieny osobistej i gotowania, odsetek osób używających wody z kranu do picia jest nieco niższy. W połowie lat 2010–2019 ponad 90 % osób deklarowało używanie wody kanalizacyjnej do gotowania, podczas gdy tylko 55 % twierdziło, że zawsze używa wody kanalizacyjnej bezpośrednio do picia, a dodatkowe 10 % zawsze pije wodę kanalizacyjną po jej przefiltrowaniu.

3.11.

Przez ostatnie dekady coraz częściej postrzegano wodę jako towar, a usługi wodne i sanitarne przeszły proces prywatyzacji i finansjalizacji. Jednak w ostatnich latach procesy te zostały zakwestionowane i istnieją już przykłady gmin, które ponownie przejęły usługi wodne. Woda ma fundamentalne znaczenie dla życia, stanowi wspólne dobro i prawo człowieka. Dlatego EKES uważa, że dostawy wody oraz usługi sanitarne, jako usługi użyteczności publicznej, powinny podlegać jasnym regulacjom zakładającym obowiązek świadczenia usług, tak aby doprowadzić do powszechnego zapewniania gospodarki wodnej i ściekowej po przystępnych cenach i na wystarczającym poziomie jakości. W dyrektywie w sprawie koncesji (2014/23/UE) (32) Komisja powinna utrzymać wyłączenia dotyczące wody i ścieków, przyznane w wyniku udanej europejskiej inicjatywy obywatelskiej „Prawo do wody”. EKES zaleca, by Komisja wyłączyła usługi dostaw wody z przepisów jednolitego rynku.

4.   Przystępność cenowa

4.1.

Przystępność cenowa dostaw wody oraz usług sanitarnych jest coraz większym problemem dla mieszkańców UE – m.in. z powodu niedawnego wzrostu cen energii – i oczekuje się, że wydatki na te usługi wzrosną. Choć zasadniczo koszty dostaw wody i usług sanitarnych nie stanowią nadmiernego obciążenia dla gospodarstw domowych, to jednak częstym wyjątkiem są tu gospodarstwa domowe o niskich dochodach, których liczba jeszcze prawdopodobnie wzrośnie. Jeśli za pułap graniczny przyjąć 3 %, to w 13 państwach UE najbiedniejsze 5 % populacji ma problemy z przystępnością cenową dostaw wody i usług sanitarnych, a w niektórych państwach dotyczy to nawet najuboższych 10 % populacji (33). A przecież sama metoda mierzenia problemów z przystępnością cenową może być przedmiotem dyskusji, może nastręczać trudności i nie wykazywać pełnej skali problemu z powodu pomijania np. gospodarstw domowych, w których z wody korzysta się w zbyt niskim stopniu, różnic w ustalaniu cen wody (34) oraz względnej sytuacji dochodowej gospodarstw domowych.

4.2.

Ceny dostaw wody i usług sanitarnych wykazują dużą rozbieżność między państwami i wewnątrz nich (35), a ze względu na brak szczegółowych danych statystycznych nie można dokonać kompleksowego przeglądu. Systemy dystrybucji na obszarach wiejskich charakteryzują się jednak dłuższymi sieciami i wyższymi kosztami eksploatacyjnymi, co prowadzi do wyższych taryf.

4.3.

Gospodarstwa domowe znajdujące się w trudnej sytuacji mogą być bardziej narażone na kwestie przystępności cenowej z powodu niższych dochodów, ale i ze względu na gorszą jakość i niższą wydajność urządzeń oraz więcej czasu spędzanego w domu. W nieproporcjonalnie dużym stopniu dotyczy to zmarginalizowanych kobiet, dzieci i osób młodych, a także osób bezrobotnych.

4.4.

Choć dominujące problemy z przystępnością cenową wymagają ukierunkowanych i skutecznych środków społecznych, nie widać obecnie, by państwa członkowskie UE podejmowały jakieś szeroko zakrojone działania przez w celu rozwiązania problemu przystępności cenowej ani środków dotyczących konsumentów podatnych na zagrożenia. Ponadto brakuje kompleksowej perspektywy na wypadek – możliwy lub nie – zaprzestania świadczenia usług oraz usług minimalnych. Dostępne są jednak częściowe dane z niektórych państw (36), które pokazują różnorodność takich środków służących rozwiązaniu kwestii przystępności cenowej.

4.5.

W ramowej dyrektywie wodnej pogłębiono koncepcję zasady „zanieczyszczający płaci” za pośrednictwem celu pełnego zwrotu kosztów z myślą o zagwarantowaniu zdrowia ekosystemów. Stosowanie tej zasady stoi jednak w sprzeczności z zasadą powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach i w praktyce powoduje poważne konsekwencje społeczne, w szczególności wzrost nierówności, ponieważ najuboższe grupy społeczne albo są objęte proporcjonalnie wyższymi taryfami, albo nie podlegają powyższej zasadzie. EKES uważa, że stosowanie zasady powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach powinno mieć fundamentalne znaczenie i być uwzględniane obok kwestii dotyczących środowiska, które leżą u podstaw zasad „zanieczyszczający płaci” oraz pełnego zwrotu kosztów.

4.6.

Aby zapewnić przestrzeganie prawa człowieka do wody, ochronę ekosystemów oraz by uwzględnić aspekt społeczny, w strukturze opłat za wodę należy starannie wyważyć przystępność cenową, wydajność, sprawiedliwość i ochronę tego zasobu. Z myślą o tym opracowano rozmaite struktury taryfowe, w tym strukturę specjalnego sprawozdawcy (37) ds. praw człowieka do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych zaprezentowaną na 76. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ (38).

5.   Zrównoważoność

5.1.

W niniejszej opinii nie podejmowano kwestii problemów środowiskowych, takich jak intruzja wody morskiej lub zanieczyszczenie, które też mogą generować problemy społeczne. Skupiono się na natomiast działalności człowieka prowadzącej do nadmiernej eksploatacji i powodującej konflikty w zakresie użytkowania. Najbardziej typowa jest sytuacja, w której wykorzystanie wody uniemożliwia korzystanie z niej przez inną stronę. Próbowano zaradzić temu problemowi w unijnych i krajowych przepisach gospodarowania wodami w dorzeczu (39), które w Europie wdrożono i zrealizowano w różnym stopniu.

5.2.

Nadmierna eksploatacja powoduje wzrost niedoboru i degradację jakości wody oraz jakości związanych z nią usług. Degradacja jakości wody zwiększa też niedobór nie tyle ze względu na brak samej ilości wody, ile ze względu na zmniejszenie ilości wody nadającej się do dowolnego celu lub co najmniej na konieczność zwiększenia funduszy potrzebnych do przywrócenia tej wody do możliwych do zaakceptowania standardów. Aby rozwiązać problem nadmiernej eksploatacji, należy skupić się na przyczynach, a nie na skutkach, które omówiono w poprzednim punkcie. Nadmierna eksploatacja powoduje problemy środowiskowe, które przekładają się na problemy społeczne, ponieważ działalność człowieka zależy od ekosystemów, zwłaszcza tych zdrowych.

5.3.

Pojawia się szczególny problem – a mianowicie rozwijane są projekty rolne lub przemysłowe o bardzo dużym zużyciu wody na obszarach, gdzie tej wody brakuje. Projekty te są możliwe tylko dzięki przesyłowi wody z innych dorzeczy oraz nadmiernej eksploatacji wód powierzchniowych, co w konsekwencji prowadzi do problemów środowiskowych i społecznych. Przykładowo nadmierna eksploatacja rzeki prowadzi do zmniejszenia ilości osadów i składników odżywczych docierających do morza, skutkując zwiększeniem degradacji obszarów przybrzeżnych i zmniejszeniem zasobów rybnych. Ogólnie rzecz biorąc, nadmierna eksploatacja skutkuje zubożeniem ekosystemów, co najbardziej dotyka słabsze grupy społeczne.

5.4.

Problemy społeczne wynikają ze ograniczenia rybołówstwa oraz potencjalnie ze zmniejszenia aktywności turystycznej na wybrzeżach. O ile za pomocą dużych inwestycji można utrzymać turystykę i złagodzić problemy związane z degradacją wybrzeży, o tyle w odniesieniu do zasobów rybnych nie jest to już możliwe. Z drugiej strony, jeśli UE wprowadzi przepisy nakazujące zakończenie projektów odpowiedzialnych za nadmierną eksploatację, pojawi się problem bezrobocia zatrudnionych przy tych projektach pracowników.

5.5.

Wycieki i straty (40) nie wiążą się z nadmierną eksploatacją, ale stanowią nieefektywne i niedopuszczalne wykorzystanie wody. Jest to kwestia, która wymaga szczególnej perspektywy. Tymczasem, jeśli chodzi o wycieki i straty, głównym kryterium dystrybutorów wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi jest kryterium ekonomiczne (41). Wycieki i straty usuwa się tylko do tego pułapu, gdy ich dalsze usuwanie jest droższe niż wpisanie ich w koszty. Zazwyczaj pułap ten wynosi około 15 % wycieków i strat (42). A przecież możliwe jest także inne kryterium. W dzisiejszych czasach, gdy niedobór wody rośnie, bardzo potrzebne byłoby zejście poniżej poziomu 15 %.

6.   Zarządzanie

6.1.

EKES zauważa, że dystrybucja wody i kanalizacja na całym świecie należą do kompetencji gmin, a ich operatorzy mają różny status (przedsiębiorstwa prywatne lub samorządowe) i obsługują co najmniej jedną gminę. Przy tym w Unii Europejskiej i na całym świecie znaczna większość ludzi jest obsługiwana przez publiczne przedsiębiorstwa wodociągowe. Niezależnie od różnych form funkcjonowania dystrybucji wody istnieje jedno kluczowe rozróżnienie: zarządzanie publiczne i prywatne. W ramach każdego z nich można znaleźć różne rodzaje zarządzania. Można również znaleźć dobre i złe przykłady zarówno zarządzania publicznego, jak i prywatnego. Niemniej w przypadku zarządzania prywatnego, nastawionego na zysk, mogą pojawiać się trudności ze spełnieniem wymogu powszechności usług. Taki zakres świadczenia usług, po przystępnych cenach i z zapewnieniem wystarczającej jakości, łatwiej jest osiągnąć za pomocą zarządzania publicznego. EKES zauważa, że wniosek ten potwierdzają liczne przykłady rekomunalizacji dostaw wody i usług sanitarnych z ostatnich dwudziestu lat.

6.2.

Najlepszym sposobem na zapewnienie jakości, przystępności cenowej oraz powszechności usług jest udział wszystkich zainteresowanych stron na poziomie zarządzania i w organach regulacyjnych. Taki model wpisuje się w dalsze dążenie do celu zrównoważonego rozwoju nr 6, jeżeli chodzi o dostęp do wody i warunków sanitarnych, także w obliczu rosnącego niedoboru i cen. Takie rozwiązanie udało się wprowadzić w Kordobie, gdzie spółka miejska EMACSA ma wspólny zarząd z udziałem zainteresowanych stron i jest przykładem zarządzania partycypacyjnego (43). Organy regulacyjne, aby zapewnić skuteczniejszą regulację, powinny mieć zarząd z udziałem zainteresowanych stron, zamiast podlegać jednoosobowemu kierownictwu.

6.3.

Źródłem napięć, a ostatecznie konfliktów między państwami, nawet wewnątrz UE, mogą być międzynarodowe rzeki i jednolite części wód. EKES sugeruje, by UE zaangażowała się w segment gospodarowania wodami w zlewniach, które obejmuje kilka państw członkowskich, przez określenie ogólnych zasad i konkretnych celów oraz poprzez odpowiednie monitorowanie. Jest to najlepszy sposób wspierania gospodarki wodnej w czasach niedoboru, który wywołują różnego rodzaju kryzysy.

6.4.

Obecnie model zarządzania w gospodarce wodnej (rozproszenie i brak hierarchicznych organów nadzorczych oraz brak przejrzystości spowodowany biurokracją) jest nieskuteczny. Istnieje pilna potrzeba znalezienia nowego modelu zarządzania ekosystemami wodnymi, zwłaszcza obejmującymi kilka państw członkowskich. W sektorze wodnym istnieje wiele organów odpowiedzialnych za różne etapy cyklu hydrologicznego, mających sprzeczne wizje i cele, a czasem pokrywające się ze sobą obowiązki. EKES proponuje Komisji, aby ustanowiła ramy zarządzania wodami w zlewni, z funkcjami dla organów politycznych i technicznych na poziomie dorzecza. Celem byłoby, przy maksymalnej skuteczności, zapewnienie ogólnego zarządzania politycznego i technicznego, a także udziału wszystkich zainteresowanych stron za pomocą skutecznych mechanizmów uczestnictwa.

6.5.

Komitet proponuje zwłaszcza model zarządzania, który jest zarówno polityczny, jak i techniczny, demokratyczny i otwarty, ukierunkowany na realizację zasady powszechnego dostępu do wysokiej jakości wody pitnej po przystępnych cenach dla obywateli. EKES proponuje, by istniały komitety ds. zarządzania zasobami zlewni, składające się z reprezentantów wszystkich zainteresowanych państw. Zadaniem takich komitetów byłoby zarządzanie polityczne i rozwiązywanie wszelkich konfliktów interesów między państwami. Komitety ds. zarządzania zasobami zlewni powinny być wspierane przez komitet techniczny ekspertów i zajmować się technicznymi aspektami gospodarowania. Aby nie dochodziło do niezgodności ani nieporozumień dotyczących obowiązków, w ramach takiego komitetu należałoby publicznie i rygorystycznie ustalić hierarchię zadań komitetu i poszczególnych kompetentnych podmiotów w państwach członkowskich należących do danej zlewni. Obok komitetów ds. zarządzania zasobami zlewni powinna funkcjonować rada konsultacyjna. Rada taka będzie się składać z przedstawicieli organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności organizacji na rzecz ochrony środowiska, klimatu i organizacji konsumenckich, a także partnerów społecznych. Jej zadaniem będzie prowadzenie zorganizowanego dialogu obywatelskiego z komitetami ds. zarządzania zasobami zlewni oraz pomoc w rozwiązywaniu ewentualnych konfliktów interesów.

---

(1)  https://www.ohchr.org/en/water-and-sanitation.

(2)  https://digitallibrary.un.org/record/687002.

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu a odporność UE: wyzwania z perspektywy gospodarczej i społecznej” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji czeskiej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 88).

(4)  Uzupełnienie monitorowania określonego w dyrektywie w sprawie wody pitnej (dyrektywa (UE) 2020/2184).

(5)   Dz.U. L 435 z 23.12.2020, s. 1. „[I]dentyfikują osoby, w tym również wrażliwe i zmarginalizowane grupy, bez dostępu lub o ograniczonym dostępie do wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi, oraz ustalają przyczyny takiego braku dostępu”, https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=CELEX:32020L2184.

(6)  Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (COM(2022) 541 final, 2022/0345 (COD).

(7)  Zob. także https://www.aquapublica.eu/article/news/access-water-and-sanitation-must-be-priority-commission-action-plan-implement-pillar.

(8)  Jak już podkreślono m.in. w przesłaniach i zaleceniach politycznych ze Szczytu Wodnego w Budapeszcie w 2016 r. (https://www.budapestwatersummit.hu/hu/Vilagtalalkozo/Letoltheto_dokumentumok) oraz w apelu z Budapesztu w ramach Szczytu Wodnego w 2019 r. (https://www.budapestwatersummit.hu/en/Summit/Budapest_Appeal).

(9)  Rezolucja 64/292 dot. prawa człowieka do wody i urządzeń sanitarnych (2010), https://www.un.org/waterforlifedecade/human_right_to_water.shtml.

(10)  https://sdgs.un.org/sites/default/files/2023-03/Closing%20press%20release_waterconference_FINAL_24Mar.pdf.

(11)  Wersja przekształcona dyrektywy w sprawie wody pitnej (2018).

(12)  Wniosek dotyczący zmiany dyrektywy dotyczącej oczyszczania ścieków komunalnych (2022).

(13)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie włączenia polityki wodnej do innych obszarów polityki europejskiej (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji węgierskiej) (Dz.U. C 248 z 25.8.2011, s. 43).

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej „Dostęp do wody i kanalizacji jest prawem człowieka! Woda jest dobrem publicznym, nie towarem!” (opinia z inicjatywy własnej) (COM(2014) 177 final) (Dz.U. C 12 z 15.1.2015, s. 33).

(15)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi” (wersja przekształcona) [COM(2017) 753 final – 2017/0332(COD)] (Dz.U. C 367 z 10.10.2018, s. 107).

(16)  https://right2water.eu/.

(17)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.SMDW.ZS?locations=EU, rok referencyjny: 2020. Odsetek osób, które w miejscu swego przebywania w razie potrzeby nie mają dostępu do wody pitnej z ulepszonego źródła, niezanieczyszczonej fekaliami oraz priorytetowymi szkodliwymi substancjami chemicznymi. Ulepszone źródła wody obejmują wodę wodociągową, odwierty lub studnie, chronione studnie głębinowe, chronione źródła oraz wodę pakowaną lub dostarczaną.

(18)  https://data.worldbank.org/indicator/SH.H2O.BASW.ZS?locations=EU, rok referencyjny: 2020. Wskaźnik ten obejmuje zarówno osoby korzystające z podstawowych usług dostaw wody, jak i osoby korzystające z bezpiecznie zarządzanych usług wodnych. Podstawowe usługi związane z wodą pitną definiuje się jako dostęp do wody pitnej z ulepszonego źródła, pod warunkiem że czas dotarcia do punktu pobrania wody i z powrotem nie przekracza 30 minut. Ulepszone źródła wody obejmują wodę wodociągową, odwierty lub studnie, chronione studnie głębinowe, chronione źródła oraz wodę pakowaną lub dostarczaną.

(19)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_10/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en

(20)  Eurostat, https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/sdg_06_20/default/table?lang=en. https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/demo_pjan/default/table?lang=en

(21)  https://ec.europa.eu/eurostat/databrowser/view/ilc_mdho05/default/table?lang=en

(22)  https://fra.europa.eu/en/content/fra-opinions-eu-midis-ii-roma

(23)  https://www.europarl.europa.eu/news/pl/headlines/society/20200918STO87401/dyskryminacja-romow-jak-wyglada-i-jak-reaguje-ue

(24)  http://www.errc.org/uploads/upload_en/file/thirsting-for-justice-march-2017.pdf

(25)  https://eeb.org/wp-content/uploads/2020/04/Pushed-to-the-Wastelands.pdf.

(26)  https://www.eea.europa.eu/publications/water-resources-across-europe-confronting.

(27)  Pierwsze wysłuchanie nt. „Czas na niebieski ład”, 27 lutego 2023 r.

(28)  https://www.preventionweb.net/understanding-disaster-risk/risk-drivers/poverty-inequality.

(29)  Eureau, The governance of water services in Europe, 2020 https://www.eureau.org/resources/publications/5268-the-governance-of-water-services-in-europe-2020-edition-2/file.

(30)  https://smartwatermagazine.com/news/locken/water-ranking-europe-2020.

(31)  https://circabc.europa.eu/sd/a/0070b535-5a6c-4ee4-84ba-6f6eb1682556/Public%20Consultation%20Report.pdf.

(32)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/23/UE z dnia 26 lutego 2014 r. w sprawie udzielania koncesji (Dz.U. L 94 z 28.3.2014, s. 1).

(33)  https://www.eesc.europa.eu/sites/default/files/files/blue_deal_fiasconaro.pdf.

(34)  https://www.oecd-ilibrary.org/sites/e1b8a4b6-en/index.html?itemId=/content/component/e1b8a4b6-en.

(35)  https://www.eureau.org/resources/publications/eureau-publications/5824-europe-s-water-in-figures-2021/file.

(36)  https://www.wareg.org/documents/affordability-in-european-water-systems/, https://www.oecd.org/env/resources/15425332.pdf.

(37)  Jego propozycją jest taryfa progresywna, gdzie pierwsza stawka powinna być przystępna cenowo, a w pewnych okolicznościach nawet bezpłatna – zgodnie z prawem człowieka do wody. Kolejna stawka byłaby na poziomie zwrotu kosztów, zaś trzecia stawka obejmowałaby znacznie wyższe ceny. Taki schemat zakłada subsydiowanie skrośne zastosowań podstawowych przez zastosowania luksusowe i zapobiega nadmiernemu zużyciu wody. EECS uważa, że każde państwo członkowskie, a nawet poszczególni operatorzy dostaw wody i usług sanitarnych powinni określić wartości dla każdej z tych stawek.

(38)  Sprawozdanie w sprawie zagrożeń i wpływu utowarowienia i finansjalizacji wody na prawa człowieka do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych, przedstawione podczas 76. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ przez specjalnego sprawozdawcę ds. prawa człowieka do dostępu do bezpiecznej wody pitnej i urządzeń sanitarnych, Pedro Arrojo Agudo, A/76/159.

(39)  Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (Dz.U. L 327 z 22.12.2000, s. 1) (ramowa dyrektywa wodna).

(40)  Ogólnie rzecz biorąc, wycieki i straty odnoszą się do wody fizycznie utraconej i wody niefakturowanej; należy pamiętać, że część wody niefakturowanej jest jednak dozwolona. Aby uzyskać więcej informacji, należy zapoznać się z bilansem wodnym.

(41)  W tym akapicie w przypadku strat nie chodzi o niefakturowane dozwolone zużycie.

(42)  Jest to typowa wartość docelowa stosowana w Portugalii. Inne państwa UE mogą mieć inne wartości docelowe, ale sama wartość nie ma znaczenia dla rozważenia i dopracowania tej koncepcji.

(43)  Enrique Ortega de Miguel i Andrés Sanz Mulas, „Water Management in Córdoba (Spain): A Participative, efficient and Effective Public Model” w: Reclaiming Public Water, TNI ed., 2005.