Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zrównoważony recykling, wykorzystanie surowców wtórnych i sprawiedliwa transformacja w europejskim przemyśle metali żelaznych i nieżelaznych”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 140/01)

Sprawozdawca:	Anastasis YIAPANIS
Współsprawozdawca:	Michal PINTÉR

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle
Data przyjęcia przez sekcję	9.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	183/0/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES odnotowuje, że brak wysokiej jakości surowców wtórnych i niekonkurencyjne ceny uniemożliwiają szersze wykorzystanie surowców wtórnych, i wzywa do prowadzenia odpowiedniej polityki i zapewnienia możliwości finansowania w celu budowy nowych zakładów recyklingu oraz modernizacji technologicznej zakładów istniejących. Uważa, że należy wprowadzić instrumenty i bodźce podatkowe w całym łańcuchu wartości recyklingu oraz na potrzeby nowych modeli biznesowych opartych na obiegu zamkniętym, ze szczególnym uwzględnieniem istotnej roli, którą w procesie transformacji odgrywają MŚP i przedsiębiorstwa typu start-up.

1.2.

EKES wzywa do wprowadzenia dodatkowych strategii politycznych ukierunkowanych na wspieranie i finansowanie działalności badawczo-rozwojowej dotyczącej zastępowania surowców krytycznych, zmniejszania zużycia zasobów i zwiększania wydajności produktów oraz poprawy unijnego monitorowania, zarządzania ryzykiem i ogólnego zarządzania w dziedzinie surowców krytycznych.

1.3.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje zawarcie w lutym 2021 r. światowego sojuszu na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym i efektywnego gospodarowania zasobami (1) i uważa, że należy zaprosić do tej organizacji kolejnych członków.

1.4.

EKES jest zdania, że we wszystkich państwach członkowskich należy zintensyfikować ukierunkowaną politykę i inwestycje publiczne na rzecz zrównoważonego rozwoju i sprawiedliwej transformacji.

1.5.

EKES podkreśla, że istnieje zwiększone zapotrzebowanie na pracowników wyspecjalizowanych w recyklingu, projektowaniu i wytwarzaniu produktów o dłuższym okresie eksploatacji, gospodarowaniu odpadami i zaawansowanym sortowaniu. Partnerzy społeczni i organizacje społeczeństwa obywatelskiego związane z przemysłem mają do odegrania niezwykle ważną rolę we wdrażaniu i monitorowaniu mechanizmu sprawiedliwej transformacji i dlatego Komitet wzywa do prowadzenia intensywniejszego dialogu i ściślejszej współpracy między europejskimi i krajowymi organami publicznymi a zainteresowanymi stronami związanymi z przemysłem.

1.6.

EKES sądzi, że aby osiągnąć ambitne cele Europejskiego Zielonego Ładu i Planu działania dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym, należy określić, a następnie zharmonizować na poziomie UE odpowiednie kryteria zawarte w dyrektywie ramowej w sprawie odpadów.

1.7.

Wywóz odpadów powinien być dozwolony tylko wówczas, gdy w kraju przeznaczenia w pełni przestrzega się norm środowiskowych oraz standardów społecznych i zapewnia się wiarygodne i skuteczne procedury audytu z udziałem partnerów społecznych i odpowiednich organizacji pozarządowych. Komitet wzywa do ścisłego monitorowania kwestii związanych z klasyfikacją oraz do wprowadzenia odpowiednich i skutecznych procedur ochronnych skutkujących zawieszeniem wywozu w przypadku niespełnienia wymaganych warunków. Apeluje ponadto do Parlamentu i Rady o stosowanie tych samych rygorystycznych kryteriów dotyczących zobowiązań w zakresie ochrony środowiska w przypadku odpadów wywożonych zarówno do krajów należących do OECD, jak i do krajów spoza tej organizacji.

1.8.

Komitet dostrzega problem nielegalnego wywozu złomu z Europy oraz podejrzanego ponownego przywozu towarów wyprodukowanych poza UE i wzywa do prowadzenia bardziej rygorystycznych kontroli granicznych.

1.9.

EKES uważa, że skrócenie procedur dotyczących przemieszczania odpadów wewnątrz UE doprowadzi do szczelniejszego zamknięcia obiegu materiałów żelaznych i nieżelaznych, co zwiększy ich konkurencyjność i zmniejszy emisje gazów cieplarnianych.

1.10.

Ponieważ kluczowe znaczenie dla uszczelniania obiegu zamkniętego i zwiększania dostępności wysokiej jakości surowców wtórnych ma projektowanie produktów pod kątem zdolności do recyklingu, EKES wnosi o uznanie wykorzystania surowców nadających się do recyklingu i produktów ubocznych w rozporządzeniu w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów. Wydłużenie okresu użytkowania produktów będzie miało coraz większe znaczenie dla konkurencyjności przemysłu europejskiego.

1.11.

EKES jest zdania, że wprowadzenie minimalnych wymogów dotyczących zrównoważenia środowiskowego i wymogów społecznych w rozporządzeniu w sprawie wyrobów budowlanych, w połączeniu z oznakowaniem i zachętami rynkowymi, stworzyłoby równe warunki działania dla zrównoważonych produktów.

1.12.

Zasadnicze znaczenie dla zapewnienia stosowania zasad obiegu zamkniętego na wszystkich poziomach projektowania produktów ma włączenie ekspertów z branży i innych zainteresowanych stron, a Komitet uważa, że należy zwiększyć inwestycje w badania i rozwój oraz wzmocnić partnerstwa publiczno-prywatne i zapewnić im wsparcie finansowe.

1.13.

EKES sądzi, że dla przyspieszenia rozwoju modeli gospodarki o obiegu zamkniętym i propagowaniu zrównoważonego rozwoju istotne znaczenie mają zielone zamówienia publiczne, i jest przekonany, że zharmonizowana normalizacja wyrobów budowlanych w UE stworzyłaby spójne ramy i zmniejszyłaby rozdrobnienie w państwach członkowskich.

1.14.

EKES z aprobatą przyjmuje zamiar Komisji dotyczący przedstawienia szeregu wniosków ustawodawczych w sprawie zwiększenia możliwości naprawy i zdolności do recyklingu produktów oraz wydłużenia okresu ich eksploatacji, wprowadzenia etykietowania energetycznego, a także zapewnienia konsumentom łatwego dostępu do usług naprawczych.

1.15.

Komitet uważa, że w systemach rozszerzonej odpowiedzialności producenta trzeba brać pod uwagę zdolność do recyklingu materiałów opakowaniowych, wykorzystując ekomodulowane opłaty.

2.   Uwagi wstępne

2.1.

W komunikacie „Aktualizacja nowej strategii przemysłowej z 2020 r. – tworzenie silniejszego jednolitego rynku sprzyjającego odbudowie Europy” (2) Komisja Europejska podkreśliła, że sektory energochłonne stanowią bardzo istotną część gospodarki europejskiej i należy je wspierać, aby stworzyć nowe rynki dla produktów neutralnych dla klimatu i produktów o zamkniętym cyklu życia takich jak stal. Stwierdzono również, że osiągnięcie przez UE neutralności klimatycznej może zamienić obecne uzależnienie od paliw kopalnych w uzależnienie od innych surowców pochodzących z zagranicy.

2.2.

Pandemia COVID-19 wyraźnie obnażyła kruchość europejskich łańcuchów dostaw i zależność od krajów trzecich w kwestii surowców strategicznych. Niedobory wciąż się utrzymują, a UE wydaje się niezdolna do uodpornienia swoich łańcuchów wartości i lepszego przygotowania ich na ewentualne przyszłe wstrząsy podczas dwojakiej transformacji.

2.3.

Według Międzynarodowej Agencji Energetycznej do 2050 r. zapotrzebowanie na surowce mineralne wzrośnie sześciokrotnie. Ze względu na to, że zasoby surowców pierwotnych są ograniczone i często niedostępne w UE, należy skupić się na zwiększaniu zdolności i możliwości w zakresie recyklingu oraz na stworzeniu prawdziwego rynku surowców wtórnych.

2.4.

Dążąc do osiągnięcia celów wyznaczonych w ramach Europejskiego Zielonego Ładu, UE, państwa członkowskie i zainteresowane strony związane z przemysłem muszą zapewnić, aby konkurencyjność przemysłu, jego łańcuchy wartości, pracownicy i całe społeczeństwo nie były zagrożone. Dlatego należy zmodernizować europejski łańcuch recyklingu – od odpadów do nowych produktów końcowych – i ukierunkować go na skuteczny i zrównoważony recykling, w tym poprzez promowanie metodyki symbiozy przemysłowej.

3.   Obieg zamknięty, ponowne użycie i recykling, dostępność surowców wtórnych

3.1.

UE dąży do przekształcenia gospodarki w bardziej zrównoważoną i w większym stopniu działającą w obiegu zamkniętym, w wyniku czego może powstać 700 tys. nowych miejsc pracy (3). O ile niektóre materiały, takie jak żelazo, cynk czy platyna, osiągnęły swój limit, o tyle w przypadku metali ziem rzadkich, takich jak gal czy iryd, udział surowców krytycznych jest raczej niewielki. Szacuje się, że każda tona stali poddanej recyklingowi zapobiega emisji 1,5 tony CO2 do atmosfery. EKES zauważa, że to właśnie brak wysokiej jakości surowców wtórnych, ogólne problemy z dostępnością i niekonkurencyjne ceny uniemożliwiają szersze wykorzystanie surowców wtórnych.

3.2.

Inwazja Rosji na Ukrainę pogorszyła sytuację w zakresie dostaw surowców dla przemysłu UE i wspieranie recyklingu nie wystarczy do zaspokojenia przyszłego zapotrzebowania na surowce. W związku z tym EKES wzywa do pilnego podjęcia dodatkowych działań w celu wsparcia i finansowania badań i rozwoju w zakresie zastępowania surowców krytycznych, zmniejszania zużycia zasobów, poprawy efektywności produktów itp. Z zadowoleniem przyjmuje kompleksowe podejście zawarte we wniosku KE dotyczącym europejskiego aktu w sprawie surowców krytycznych i uważa, że konieczne jest usprawnienie monitorowania, zarządzania ryzykiem i ogólnego zarządzania UE w dziedzinie surowców krytycznych. Ponadto uważa, że należy wzmocnić zewnętrzne działania UE dotyczące surowców krytycznych poprzez ukierunkowane partnerstwa strategiczne z państwami trzecimi, dwustronne/regionalne umowy handlowe i negocjacje, porozumienia sektorowe, współpracę na rzecz rozwoju i inicjatywy wielostronne.

3.3.

Jako liderka w przeciwdziałaniu zmianie klimatu – UE powinna być w stanie radzić sobie z odpadami wytwarzanymi na swoim terytorium zamiast je wywozić. Tymczasem wywóz odpadów metali żelaznych (złomu żelaza i stali) wzrósł w 2021 r. o 113 % w porównaniu z 2015 r., osiągając poziom 19,5 mln ton, co stanowi ponad połowę (59 %) całego wywozu odpadów z UE. Komitet dostrzega problem nielegalnego wywozu złomu z Europy oraz podejrzanego ponownego przywozu towarów wyprodukowanych poza UE.

3.4.

W związku ze wzrostem cen energii i surowców EKES podkreśla, że w porównaniu z wydobyciem surowców recykling wiąże się ze znacznym ograniczeniem zużycia energii i emisji gazów cieplarnianych. Komitet chciałby, aby przyjęto politykę dotyczącą budowy nowych zakładów recyklingu oraz modernizacji technologicznej istniejących zakładów, w tym za pośrednictwem krajowych planów odbudowy i zwiększania odporności. Uważa, że należy wprowadzić bodźce podatkowe na rzecz nowych modeli biznesowych opartych na obiegu zamkniętym w całych łańcuchach wartości, a przy tym położyć szczególny nacisk na istotną rolę, którą w procesie transformacji odgrywają MŚP i przedsiębiorstwa typu start-up.

3.5.

Komitet popiera zawarcie w lutym 2021 r. światowego sojuszu na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym i efektywnego gospodarowania zasobami jako sojuszu rządów, które będą współpracować na rzecz usprawnienia obiegu zamkniętego i zapewnienia sprawiedliwej transformacji. Jest zdania, że do tej instytucji należy zaprosić kolejnych członków, ponieważ zapewnienie zrównoważonego zarządzania zasobami naturalnymi wymaga jeszcze bardziej intensywnych działań na arenie międzynarodowej.

4.   Sprawiedliwa transformacja

4.1.

Przekształcając gospodarki UE w zielone i cyfrowe, niektóre regiony i sektory napotykają również pewne trudności społeczno-gospodarcze, a przemysł metalurgiczny zmaga się z wyzwaniami związanymi z zatrudnieniem i umiejętnościami. Przedsiębiorstwa i pracownicy w UE potrzebują większego wsparcia, aby sprostać wymogom nowych modeli biznesowych i lepiej przygotować się na przyszłe wyzwania i możliwości. Ponadto w ramach przejścia na gospodarkę o obiegu zamkniętym należy zapobiegać wszelkim zakłóceniom warunków pracy. Komitet uważa, że we wszystkich państwach członkowskich należy zintensyfikować ukierunkowaną politykę i inwestycje publiczne na rzecz zrównoważonego rozwoju i sprawiedliwej transformacji.

4.2.

EKES poparł przyjęcie mechanizmu sprawiedliwej transformacji w ramach planu inwestycyjnego Europejskiego Zielonego Ładu i uważa, że jest to istotne narzędzie służące do zadbania o to, aby podczas przechodzenia na gospodarkę neutralną dla klimatu nikogo nie pozostawiono w tyle. Przyjęcie Funduszu na rzecz Sprawiedliwej Transformacji (pierwszy filar mechanizmu sprawiedliwej transformacji) stanowi istotny krok naprzód.

4.3.

EKES sądzi, że partnerzy społeczni oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego i organizacje związane z przemysłem mają do odegrania niezwykle ważną rolę we wdrażaniu i monitorowaniu mechanizmu sprawiedliwej transformacji, a także w uświadamianiu organom publicznym szczególnych potrzeb obywateli i przedsiębiorstw. Komitet opowiada się za pogłębieniem dialogu i współpracy między europejskimi i krajowymi organami publicznymi, zainteresowanymi stronami i odpowiednimi organizacjami pozarządowymi związanymi z przemysłem.

4.4.

Partnerzy społeczni na wszystkich szczeblach odgrywają bardzo ważną rolę w negocjowaniu strategii sprawiedliwej transformacji w ramach rad zakładowych lub innych odpowiednich forów dialogu społecznego. Są oni również w stanie najlepiej określić, gdzie powstaną i gdzie znikną miejsca pracy, oraz przeanalizować i przewidzieć przyszłe potrzeby w zakresie szkolenia i podnoszenia kwalifikacji siły roboczej. Obecnie najbardziej potrzebni są pracownicy wyspecjalizowani w recyklingu, projektowaniu i wytwarzaniu produktów o dłuższym okresie eksploatacji, gospodarowaniu odpadami i zaawansowanym sortowaniu.

5.   Odpady, dyrektywa ramowa w sprawie odpadów oraz rozporządzenie w sprawie przemieszczania odpadów

5.1.

Odpady mają istotną wartość ze względu na odzysk surowców wtórnych, który przyczynia się do wprowadzania w UE gospodarki o obiegu zamkniętym i Europejskiego Zielonego Ładu, zmniejszając zależność od przywożonych surowców pierwotnych oraz przyczyniając się do oszczędzania zasobów naturalnych, przy jednoczesnym zmniejszeniu zużycia energii potrzebnej do wydobywania i przetwarzania surowców pierwotnych w Europie i zredukowaniu emisji CO2 w przemyśle metali żelaznych i nieżelaznych.

5.2.

Duże znaczenie zarówno dla gospodarstw domowych, jak i dla przemysłu ma zbliżający się przegląd unijnej dyrektywy ramowej w sprawie odpadów, mający na celu zwiększenie ochrony środowiska i zdrowia publicznego przed skutkami gospodarowania odpadami, zmniejszenie ilości odpadów, zwiększenie skali ich ponownego wykorzystania oraz usprawnienie selektywnego zbierania w celu zachęcenia do przygotowania do ponownego użycia i wysokiej jakości recyklingu.

5.3.

EKES sądzi, że aby osiągnąć ambitne cele Europejskiego Zielonego Ładu i Planu działania dotyczącego gospodarki o obiegu zamkniętym, należy określić, a następnie zharmonizować na poziomie UE odpowiednie kryteria zawarte w dyrektywie ramowej w sprawie odpadów. Uważa, że aby uniknąć niejasności, powielania i nakładania się przepisów, należy zachować spójność z innymi przepisami, w szczególności z rozporządzeniem w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów oraz ustawodawstwem państw członkowskich UE.

5.4.

Zwiększenie ilości odpadów przemieszczanych wewnątrz UE i skrócenie procedur doprowadzi do zwiększenia w Unii skali recyklingu materiałów żelaznych i nieżelaznych, co zwiększy ich konkurencyjność i zmniejszy emisje gazów cieplarnianych. KE oszacowała ponadto, że w sektorach recyklingu i ponownego użycia powstanie 9–23 tys. nowych miejsc pracy.

5.5.

EKES stwierdził już, że „wywóz wysokiej jakości odpadów nadających się do recyklingu […] jest szkodliwy dla zrównoważonego rozwoju UE i podważa jej globalną konkurencyjność poprzez przekazywanie cennych zasobów zagranicznym konkurentom” (4). Aby w pełni wykorzystać zwiększone ilości odpadów przemieszczanych wewnątrz UE, Komitet wzywa do finansowania działalności badawczo-rozwojowej ukierunkowanej na opracowywanie najnowocześniejszych technologii ponownego użycia i recyklingu oraz budowania najnowocześniejszych zakładów przetwarzania i recyklingu odpadów.

5.6.

Wywóz odpadów z UE powinien być dozwolony tylko wówczas, gdy w kraju przeznaczenia normy środowiskowe i standardy społeczne są identyczne jak w UE i w pełni przestrzegane. Należy zapobiegać utracie złomu poprzez zaostrzenie kontroli na granicach UE, natomiast wywożone odpady powinny podlegać bardziej rygorystycznym zasadom przejrzystości, a związane z nimi informacje na temat gospodarowania nimi i przestrzegania norm powinny być udostępniane publicznie. EKES z zadowoleniem przyjmuje wniosek Komisji dotyczący dokonywanego przez strony trzecie audytu zewnętrznych obiektów unieszkodliwiania odpadów i na poziomie krajowym i wezwał już, aby „partnerzy społeczni i odpowiednie organizacje pozarządowe […] uczestniczyli w procedurach audytu” (5).

5.7.

Komitet uważa, że należy szczególnie ściśle kontrolować kwestie dotyczące klasyfikacji na wypadek, gdyby eksporterzy odpadów próbowali zmienić klasyfikację obecnego wywozu odpadów na wywóz materiałów, które utraciły status odpadów. Taki proceder mógłby całkowicie podważyć całą zaproponowaną przez Komisję reformę w zakresie wywozu odpadów.

5.8.

Monitorowanie ex ante lub skuteczna kontrola ex post lokalnych warunków i przepisów dotyczących przetwarzania odpadów powinny być traktowane priorytetowo i faktycznie wykonywane. EKES zwraca się o wprowadzenie odpowiednich i skutecznych procedur ochronnych skutkujących zawieszeniem wywozu w przypadku niespełnienia wymaganych warunków.

5.9.

EKES wzywa do skrócenia dwuletniego okresu przejściowego przed stosowaniem zmienionego rozporządzenia w sprawie przemieszczania odpadów. Proponowany 30-dniowy termin, w którym właściwe organy tranzytu mogą wnieść ważny sprzeciw wobec planowanego przemieszczenia w celu odzysku, powinien zostać skrócony do 10 dni w celu zapewnienia płynności działania i uniknięcia niepotrzebnych opóźnień. EKES stanowczo wzywa ponadto do wprowadzenia jednoznacznego ograniczenia dla tych organów, aby uniemożliwić wielokrotne zgłaszanie przez nie sprzeciwu wobec tego samego przemieszczenia.

5.10.

Aby zapewnić integralność środowiskową, EKES apeluje do Parlamentu i Rady o stosowanie tych samych rygorystycznych kryteriów dotyczących zobowiązań w zakresie ochrony środowiska w przypadku odpadów wywożonych zarówno do krajów należących do OECD, jak i do krajów spoza tej organizacji.

5.11.

Nieodciągnięcia obecnych procedur egzekwowania przepisów określonych w rozporządzeniu w sprawie przemieszczania odpadów doprowadziły do zwiększenia skali przemieszczania nielegalnych odpadów przez zorganizowane grupy przestępcze, które szacuje się na 30 % wszystkich przemieszczeń odpadów w Europie (6). EKES popiera egzekwowanie procedur kontrolnych i dochodzeniowych oraz wzywa do pełnej współpracy między państwami członkowskimi i Unią, zgodnie z nową unijną strategią zwalczania przestępczości zorganizowanej na lata 2021–2025 (7).

5.12.

Związane z przemysłem zainteresowane strony i organizacje pozarządowe odgrywają ważną rolę w zwalczaniu nielegalnego przemieszczania odpadów. Dane niepoufne należy udostępnić wszystkim zainteresowanym stronom, gdyż większa przejrzystość może ograniczyć nielegalne przemieszczanie odpadów.

6.   Ekoprojekt

6.1.

EKES uważa, że do osiągnięcia ambitnych celów UE określonych w Europejskim Zielonym Ładzie i planie działania dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym niezbędne jest wzmocnienie przepisów dotyczących ekoprojektu dla zrównoważonych produktów. Rozporządzenie w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów stanowi dla producentów z UE okazję do odróżnienia swoich produktów od tych o gorszych parametrach, dzięki zastosowaniu wspólnej metody oceny. Włączenie ekspertów z branży i innych zainteresowanych stron z łańcucha wartości ma zasadnicze znaczenie dla zapewnienia stosowania zasad obiegu zamkniętego na wszystkich poziomach projektowania produktów w celu uwzględnienia wymogów dotyczących zapobiegania powstawaniu odpadów i minimalnej zawartości materiałów z recyklingu.

6.2.

EKES wzywa do uwzględnienia w definicji zrównoważoności nie tylko wymogów środowiskowych, jak to ma miejsce obecnie, ale również aspektów społecznych. Aspekty społeczne powinny być zgodne z międzynarodowymi normami pracy, takimi jak zagwarantowanie dialogu społecznego i rokowań zbiorowych.

6.3.

W rozporządzeniu w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów należy uwzględnić wykorzystanie surowców wtórnych i produktów ubocznych, ponieważ mogą one znacząco przyczynić się do osiągnięcia celów unijnej polityki klimatycznej. Kluczowe znaczenie dla uszczelnienia obiegu zamkniętego i dostępności wysokiej jakości surowców wtórnych ma również projektowanie produktów i ich materiałów składowych pod kątem zdolności do recyklingu.

6.4.

Cyfrowy paszport produktu to ważne narzędzie, które dostarcza klientom istotnych informacji na temat zrównoważonego charakteru produktów oraz chroni prawa własności intelektualnej producentów, zapobiegając wszelkim nadużyciom związanym z danymi i pseudoekologicznemu marketingowi. Zasadnicze znaczenie dla zapewnienia takich informacji zarówno na rynku tradycyjnym, jak i internetowym ma solidna, wiarygodna i kompleksowa baza danych.

6.5.

Coraz większe znaczenie dla konkurencyjności przemysłu europejskiego będzie miało również wydłużenie okresu użytkowania produktów szczególnie dlatego, że UE jest często zależna od państw trzecich. EKES uważa, że należy zwiększyć inwestycje w badania i rozwój oraz wzmocnić partnerstwa publiczno-prywatne i zapewnić im wsparcie finansowe.

7.   Rozporządzenie w sprawie wyrobów budowlanych

7.1.

Zmiana rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych stwarza, w połączeniu z wnioskiem dotyczącym rozporządzenia w sprawie ekoprojektu dla zrównoważonych produktów, możliwość dostosowania zrównoważoności produktów do tego samego poziomu ambicji w różnych sektorach budownictwa. Chociaż we wniosku dotyczącym rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych uznano znaczenie stosowania materiałów pochodzących z recyklingu, do zmniejszenia zależności od pierwotnych zasobów naturalnych w równym stopniu może się przyczynić wykorzystanie produktów ubocznych i dlatego należy je uwzględnić w kryteriach dotyczących właściwości użytkowych produktów.

7.2.

EKES sądzi, że wprowadzenie minimalnych wymogów dotyczących zrównoważenia środowiskowego i wymogów społecznych, w połączeniu z oznakowaniem i zachętami rynkowymi, stworzyłoby równe warunki działania dla zrównoważonych produktów i zapewniłoby im odpowiednie uznanie.

7.3.

W kryteriach dotyczących zielonych zamówień publicznych powinno się stosować progi efektywności ustanowione na podstawie rozporządzenia w sprawie wyrobów budowlanych. EKES uważa, że zielone zamówienia publiczne odgrywają istotną rolę w przyspieszeniu rozwoju mechanizmów gospodarki o obiegu zamkniętym, propagowaniu zrównoważoności i tworzeniu unijnego rynku zrównoważonych produktów. EKES jest przekonany, że zharmonizowana normalizacja wyrobów budowlanych w UE stworzy spójne ramy w państwach członkowskich, a jednocześnie zwiększy przejrzystość w zakresie trwałości, możliwości naprawy, bezpieczeństwa itp.

7.4.

EKES zaznacza, że metody oceny stosowane obecnie w sektorze budowlanym nie są w pełni zharmonizowane i mogą przynosić różne wyniki w całej UE, a tym samym uniemożliwiać porównywalność. Warunkiem wstępnym jest zwiększenie spójności i porównywalności ocen efektywności środowiskowej wyrobów budowlanych. Komitet jest zdania, że zmiany metodyki dotyczącej śladu środowiskowego (8) są pozytywne, co może pomóc w osiągnięciu tych celów.

7.5.

EKES z aprobatą przyjmuje zamiar Komisji dotyczący przedstawienia szeregu wniosków ustawodawczych w sprawie zwiększenia możliwości naprawy produktów i wydłużenia okresu ich eksploatacji, wprowadzenia etykietowania energetycznego oraz zapewnienia konsumentom łatwego dostępu do usług naprawczych.

8.   Dyrektywa w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych

8.1.

Ważne jest zapewnienie, aby wszystkie wprowadzane do obrotu materiały opakowaniowe nadawały się do recyklingu lub ponownego użycia. Projektowanie opakowań pod kątem recyklingu powinno uwzględniać nie tylko współczynnik recyklingu, ale także przydatność materiałów do recyklingu bez utraty swoistych właściwości oraz zakres zastępowania surowców pierwotnych. Pomoże to zapewnić wysoką jakość recyklingu po końcu przydatności do użycia. W systemach rozszerzonej odpowiedzialności producenta trzeba brać pod uwagę zdolność do recyklingu materiałów opakowaniowych, wykorzystując ekomodulowane opłaty.

8.2.

Chociaż zawartość materiałów pochodzących z recyklingu ma do odegrania pewną rolę w stymulowaniu popytu na recyklaty, w przypadku opakowań ze stali istnieje już dobrze funkcjonujący rynek materiałów wtórnych, a wskaźnik recyklingu opakowań stalowych już przekracza 84 %. W związku z tym obowiązek zwiększenia zawartości materiałów pochodzących z recyklingu może faktycznie zwiększyć emisje gazów cieplarnianych, jeżeli konieczne będzie przewożenie złomu na duże odległości i przekierowywanie go z innych strumieni materiałów wsadowych.

---

(1)  Światowy sojusz na rzecz gospodarki o obiegu zamkniętym i efektywnego gospodarowania zasobami.

(2)  Komunikat Komisji COM(2021) 350 final w sprawie aktualizacji nowej strategii przemysłowej z 2020 r.

(3)  „Nowy plan działania dotyczący gospodarki o obiegu zamkniętym na rzecz czystszej i bardziej konkurencyjnej Europy”.

(4)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie przemieszczania odpadów oraz zmiany rozporządzeń (UE) nr 1257/2013 i (UE) nr 2020/1056” [COM(2021) 709 final – 2021/0367 (COD)] (Dz.U. C 275 z 18.7.2022, s. 95).

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie przemieszczania odpadów oraz zmiany rozporządzeń (UE) nr 1257/2013 i (UE) nr 2020/1056” [COM(2021) 709 final – 2021/0367 (COD)] (Dz.U. C 275 z 18.7.2022, s. 95).

(6)  Pytania i odpowiedzi na temat nowych przepisów UE dotyczących przemieszczania odpadów.

(7)  Unijna strategia zwalczania przestępczości zorganizowanej 2021–2025.

(8)  Zalecenie Komisji (UE) 2021/2279 z dnia 15 grudnia 2021 r. w sprawie stosowania metod oznaczania śladu środowiskowego do pomiaru efektywności środowiskowej w cyklu życia produktów i organizacji oraz informowania o niej (Dz.U. L 471 z 30.12.2021, s. 1).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rozwiązanie problemu niedoborów strukturalnych i wzmocnienie strategicznej autonomii w ekosystemie półprzewodników”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 140/02)

Sprawozdawca:	Anastasis YIAPANIS
Współsprawozdawca:	Guido NELISSEN

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle (CCMI)
Data przyjęcia przez sekcję	9.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	179/0/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES apeluje o zwiększenie przejrzystości oraz bardziej strategiczne monitorowanie łańcuchów dostaw czipów i zarządzanie tymi łańcuchami, a także o poprawę prognozowania dostępności czipów oraz o zacieśnienie partnerstwa w ramach współpracy z organami publicznymi na szczeblu europejskim.

1.2.

Komitet uważa, że europejska strategia dotycząca półprzewodników powinna wspierać wszystkie etapy łańcucha wartości w dziedzinie półprzewodników, ze szczególnym uwzględnieniem projektowania i wytwarzania czipów oraz produkcji segmentu back-end. Wdrożenie aktu w sprawie czipów należy poddać szczegółowej ocenie i dokładnie monitorować za pomocą jasnych wskaźników (kluczowych wskaźników efektywności) ustalonych wspólnie z zainteresowanymi podmiotami z sektora przemysłu i Europejską Radą ds. Półprzewodników (ESB).

1.3.

EKES wyraża szczególne zaniepokojenie obecną zależnością UE od produkcji segmentu back-end, szczególnie od Chin. Współpraca międzynarodowa między rządami, klastrami półprzewodników i instytucjami badawczo-rozwojowymi ma zasadnicze znaczenie dla rozwiązania problemu obecnych niedoborów, zapewnienia równych szans i zaspokojenia potrzeb całego społeczeństwa.

1.4.

Komitet docenia kwotę 43 mld EUR przewidzianą w unijnym akcie w sprawie czipów oraz przyszłe utworzenie Funduszu na rzecz Czipów, a także domaga się pełnego wykorzystania europejskich planów odbudowy i zwiększania odporności.

1.5.

Komitet odnotowuje jednak, że Komisja Europejska położyła zbyt mały nacisk na znaczenie surowców naturalnych, obieg zamknięty procesów produkcyjnych oraz istniejącą zależność od państw trzecich, i postuluje, by zwrócić większą uwagę na zagwarantowanie dostępu do kluczowych surowców naturalnych wykorzystywanych w produkcji półprzewodników.

1.6.

EKES apeluje o przeprowadzenie szczegółowego przeglądu obowiązujących umów o wolnym handlu i partnerstw międzynarodowych w celu osiągnięcia otwartej strategicznej autonomii i zwiększenia odporności Europy.

1.7.

Należy ukierunkować inwestycje na obszary, w których zależność Europy od zagranicznych dostawców technologii jest bardzo wysoka. Aby ograniczyć ryzyko i poprawić okresy zwrotu z inwestycji, niezbędne jest na szczeblu UE i państw członkowskich wsparcie publiczne (przy czym trzeba się wystrzegać nadmiernego subsydiowania) dla inwestycji w przełomowe technologie, wirtualne platformy projektowe, najnowocześniejsze zdolności w zakresie projektowania czipów oraz zakłady pierwsze w swoim rodzaju (z naciskiem na najnowocześniejsze czipy).

1.8.

Komitet opowiada się za efektywnym ekonomicznie, a jednocześnie wyważonym podziałem funduszy UE między państwa członkowskie i regiony, a także między duże przedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa typu start-up i MŚP. Apeluje także o przygotowanie solidnego planu działania na rzecz przyciągnięcia inwestycji zagranicznych ze strony wiodących międzynarodowych przedsiębiorstw produkujących półprzewodniki.

1.9.

Komitet sądzi, że polityka w zakresie umiejętności powinna uwzględniać wpływ przyspieszania innowacji na dynamikę tworzenia i likwidacji miejsc pracy, przy jednoczesnym zaangażowaniu partnerów społecznych z ekosystemu półprzewodników, środowisk akademickich i odpowiednich ośrodków badawczych. Należy podjąć zdecydowane działania w celu podniesienia i zmiany kwalifikacji siły roboczej, natomiast programy uczenia się przez całe życie oraz kształcenia i szkolenia zawodowego muszą wspierać rynek pracy UE w nabywaniu niezbędnych umiejętności specjalistycznych, zwłaszcza przez pracowników z obszaru STEM (nauki przyrodnicze, technologia, inżynieria i matematyka).

1.10.

EKES zaznacza, że wiele innowacji opracowanych przez organizacje badawczo-technologiczne UE znajduje zastosowanie w innych częściach świata, i uważa, że należy przyciągnąć sektory użytkowników końcowych do europejskiej bazy badawczej w dziedzinie półprzewodników.

1.11.

Komitet apeluje o zwiększenie wsparcia dla klastrów technologii cyfrowych i lepsze wykorzystanie potencjału innowacyjnego MŚP zajmujących się zaawansowanymi technologiami. Apeluje ponadto o przyjęcie spójnego prawodawstwa dotyczącego bodźców podatkowych, które będą zachęcać do inwestycji w badania i rozwój, ze szczególnym uwzględnieniem badań i rozwoju w zakresie projektowania czipów.

1.12.

Komitet wnosi o dalsze działania na rzecz innowacji i ochrony przed cyberatakami oraz o większą gotowość na wypadek kolejnych innowacyjnych zagrożeń dla cyberbezpieczeństwa.

2.   Wyzwania stojące przed strategią UE dotyczącą półprzewodników

2.1.

Rewolucja cyfrowa i ciągłe poszukiwanie przełomowych technologii spowodowały znaczny wzrost popytu na półprzewodniki. Pandemia COVID-19 oraz następujący po niej okres odbudowy odznaczają się powszechnymi niedoborami w łańcuchu dostaw, które – w połączeniu ze wzrostem cen energii i wąskimi gardłami w dostawach kluczowych surowców naturalnych – utrudniają ożywienie gospodarcze i zmniejszają produkcję przemysłową w UE.

2.2.

Europejski przemysł mikroelektroniki (455 tys. bezpośrednich miejsc pracy) cieszy się pozycją światowego lidera w dziedzinie procesorów przeznaczonych do systemów wbudowanych, czujników, mikroprocesorów RF, energoelektroniki, płytek krzemowych, chemikaliów i zaawansowanych urządzeń do produkcji czipów. Dzięki ośrodkom badawczym i ambitnym inicjatywom badawczo-rozwojowym UE dysponuje również silną bazą badawczą.

2.3.

Przewiduje się, że do 2030 r. popyt na półprzewodniki w przemyśle motoryzacyjnym wzrośnie o 300 %, natomiast popyt na czipy w sektorze elektroniki przemysłowej podwoi się do tego czasu, pod wpływem głównych tendencji, takich jak wysokiej klasy technologie produkcji w ramach Przemysłu 4.0. Sektor łączności pokrywa 15 % popytu na czipy w UE, przy czym krytyczne komponenty czipów przeznaczone do sprzętu łączności działającego w sieci 5G są projektowane i produkowane głównie poza UE. Opieka zdrowotna, energetyka, przemysł lotniczy i kosmiczny, przemysł obronny, sektor gier itp. rozwijają się pod względem technologicznym i wykazują zwiększone zapotrzebowanie na gotowe i zaawansowane czipy na potrzeby własnych procesów produkcyjnych i produktów. Czipy mają też decydujące znaczenie dla rozwoju powstających przemysłowych aplikacji w obszarze sztucznej inteligencji i internetu rzeczy, czyli rynku, który każdego roku odnotowuje wzrost o 50 %. Opracowanie strategii w zakresie czipów na tych istniejących i wschodzących silnych rynkach końcowych doprowadzi do pozytywnego sprzężenia zwrotnego: zwiększenia konkurencyjności głównych gałęzi przemysłu wytwórczego w UE, przy jednoczesnym wzmocnieniu zdolności w zakresie półprzewodników w Unii.

2.4.

Przemysł UE jest niemniej słabiej reprezentowany na wielu ważnych dla półprzewodników rynkach końcowych, takich jak usługi w chmurze i przechowywanie danych, komputery osobiste, komunikacja bezprzewodowa (smartfony) i urządzenia konsumenckie (gry). Co więcej, na terytorium UE znajduje się zaledwie 50 zakładów produkcji półprzewodników, co oznacza, że baza produkcyjna jest raczej niewielka, a UE nie może produkować czipów o rozmiarach komponentów mniejszych niż 22 nm i ma słabą pozycję w zakresie narzędzi do projektowania i zautomatyzowanego projektowania. W związku z tym w 2021 r. UE odnotowała deficyt w zakresie obrotu półprzewodnikami w wysokości 19,5 mld EUR (51 mld EUR z importu w porównaniu z 31,5 mld EUR z eksportu) (1).

2.5.

Ponieważ popyt na czipy i ich wykorzystanie znacząco wzrośnie dopiero w przyszłości, EKES wzywa do opracowania ambitnych programów w celu zmniejszenia w tym sektorze emisji gazów cieplarnianych dzięki efektywności energetycznej, energii ze źródeł odnawialnych i przełomowym technologiom.

3.   Konkurencyjność i strategiczna autonomia

3.1.

Liczne zagrożenia dotyczące sektora półprzewodników (niedobory strukturalne, zagrożenia dla łańcucha dostaw, pozycja monopolistyczna w kluczowych ogniwach łańcucha wartości, zagrożenia geopolityczne) oraz ich wpływ na wiele gałęzi przemysłu uświadomiły w jeszcze większym stopniu, że należy wzmocnić suwerenność technologiczną Europy w tej dziedzinie.

3.2.

Zakłócenia w dostawach półprzewodników mają bardzo negatywne skutki dla europejskiej gospodarki i społeczeństwa. Złożoność łańcucha dostaw półprzewodników utrudnia identyfikację i ocenę ryzyka związanego z zakłóceniami oraz podjęcie odpowiednich środków łagodzących. EKES uważa, że łańcuch wartości czipów można wzmocnić, zwiększając przejrzystość i widoczność, zapewniając bardziej strategiczne monitorowanie łańcucha dostaw i zarządzanie nim, dokładniej prognozując dostępność czipów, a także nawiązując ściślejsze partnerstwa na wszystkich szczeblach łańcucha dostaw, w koordynacji z organami publicznymi na szczeblu europejskim.

3.3.

Aby rozwiązać długoterminowe problemy związane z dostawami oraz konkurować na skalę światową w zakresie projektowania i produkcji coraz bardziej złożonych, nowoczesnych komponentów półprzewodników, zdaniem Komitetu europejska strategia dotycząca półprzewodników powinna wspierać wszystkie etapy łańcucha wartości półprzewodników, w tym prace badawcze nad półprzewodnikami, ich projektowanie, produkcję czipów, montaż, testowanie i umieszczanie w obudowie.

3.4.

EKES sądzi zwłaszcza że UE musi inwestować w obszary, w których zależność Europy od zagranicznych dostawców technologii jest bardzo wysoka, takie jak zautomatyzowane projektowanie i zautomatyzowane projektowanie układów elektronicznych, zdolności w zakresie produkcji i zaawansowane technologie umieszczania w obudowie.

3.5.

Ze względu na to, że produkcja półprzewodników stała się zdecydowanie strategicznym obszarem technologicznym, a UE nie posiada zdolności produkcyjnych w zakresie czipów ani o niskim, ani o wysokim stopniu zaawansowania, musi wspierać inwestycje w produkcję czipów, ponieważ jest to warunek konieczny do wzmocnienia odporności produkcyjnej w kluczowych sektorach. W istocie wciąż rośnie i tak już wysoki popyt europejskich sektorów przemysłowych na rozwinięte czipy (technologia 12–40 nm). Zarazem przewiduje się, że popyt na najnowocześniejsze czipy (generacje technologii poniżej 10 nm) będzie rósł znacznie szybciej ze względu na przejście na przetwarzanie brzegowe i obliczenia kwantowe, internet rzeczy, zautomatyzowaną jazdę i sztuczną inteligencję. Te technologie prowadzą do radykalnych zmian w wielu sektorach przemysłu: inżynierii, motoryzacji, elektroniki, zdrowia, obrony i odnawialnych źródeł energii. Te sektory z pewnością mają potencjał, aby stworzyć europejski rynek wspierający w dłuższej perspektywie europejską produkcję najnowocześniejszych węzłów.

3.6.

Komitet uważa jednak, że w celu ustalenia hierarchii priorytetów należy przede wszystkim ukierunkować je na nowoczesne zdolności projektowania czipów, mając na uwadze, że w Europie brakuje tych zdolności odnośnie do zaawansowanych półprzewodników z układami logicznymi.

3.7.

Należy również zwrócić szczególną uwagę na produkcję segmentu back-end (w tym montaż, testowanie i umieszczanie w obudowie), która wymaga większych nakładów pracy i która mogłaby strategicznie koncentrować się w Europie Południowo-Wschodniej, gdzie koszty pracy są bardziej konkurencyjne. EKES wyraża zaniepokojenie licznymi zagrożeniami, na które narażona jest UE ze względu na obecną zależność od produkcji segmentu back-end, szczególnie od Chin.

3.8.

Zasadnicze znaczenie ma zagwarantowanie dostępu do kluczowych surowców naturalnych wykorzystywanych w produkcji półprzewodników, takich jak substancje chemiczne o wysokiej czystości (german, bor, ind), gazy specjalne (neon, hel, argon), substytuty krzemu (np. węglik krzemu do lepszego zarządzania energią). Popyt na te materiały będzie jedynie rósł w miarę wzrostu popytu na czipy, które będą stawać się coraz bardziej złożone.

3.9.

Komitet zauważa, że Komisja Europejska położyła zbyt mały nacisk na znaczenie surowców naturalnych, obieg zamknięty procesów produkcyjnych oraz istniejącą zależność od państw trzecich. EKES stwierdził, że „Komisja, państwa członkowskie i przemysł powinny wspólnie omówić, w jaki sposób zdywersyfikować źródła dostaw, a w szczególności jak skuteczniej prowadzić recykling surowców o krytycznym znaczeniu w sektorze mikroelektroniki w uprzemysłowionej gospodarce o obiegu zamkniętym” (2).

3.10.

Komitet uważa, że wdrożenie aktu w sprawie czipów należy poddać szczegółowej ocenie i dokładnie monitorować, oraz apeluje o określenie jednoznacznych kluczowych wskaźników efektywności w celu oceny postępów. Te wskaźniki należy ustalić wspólnie z zainteresowanymi podmiotami z sektora przemysłu i Europejską Radą ds. Półprzewodników.

4.   Zaangażowanie zainteresowanych podmiotów w UE, współpraca międzynarodowa i partnerstwa strategiczne

4.1.

Komitet uważa, że europejski sojusz na rzecz procesorów i technologii półprzewodnikowych, zainicjowany przez Komisję w lipcu 2021 r., ma do odegrania bardzo ważną rolę w rozpoznaniu istniejących luk w procesie produkcyjnym i absorpcji technologii w UE. Należy dokładnie omówić w ramach sojuszu wzmocnienie odporności UE i zapewnienie bezpieczeństwa łańcuchów dostaw, angażując partnerów społecznych z ekosystemu półprzewodników, środowiska akademickie i odpowiednie ośrodki badawcze.

4.2.

EKES jest zdania, że współpraca międzynarodowa między rządami, klastrami półprzewodników i instytucjami badawczo-rozwojowymi ma decydujące znaczenie dla rozwiązania problemu obecnych niedoborów i zapewnienia wzajemnego zaufania w celu stworzenia równych szans. Ponadto wzmocnienie europejskiego ekosystemu półprzewodników doprowadzi do wzajemnych zależności w globalnych łańcuchach wartości, co z kolei stworzy możliwość wywierania wpływu w negocjacjach międzynarodowych i zwiększy ogólną odporność całego sektora. Niemniej EKES wyraził już jasno swoje stanowisko, że „[t]rzeba unikać wyścigu o dotacje, a środki muszą być wydawane efektywnie, bez tworzenia nadwyżek mocy produkcyjnych i zakłóceń rynku” (3).

4.3.

EKES apeluje o przeprowadzenie szczegółowego przeglądu obowiązujących umów o wolnym handlu i międzynarodowych partnerstw przemysłowych w celu osiągnięcia otwartej strategicznej autonomii i zwiększenia odporności Europy w coraz bardziej skomplikowanym kontekście geopolitycznym. Należy zintensyfikować dyskusje w ramach Europejskiej Rady ds. Półprzewodników, która powinna zwiększyć liczbę członków, zapraszając zainteresowane podmioty z sektora przemysłu, reprezentatywnych partnerów społecznych UE oraz najważniejsze ośrodki badawcze.

4.4.

Debaty na forach europejskich muszą skupiać się też na proponowanym przyspieszeniu procesu wydawania pozwoleń dla nowych zakładów, co mogłoby stanowić główną zachętę do negocjowania sporych inwestycji zagranicznych (4), które wytworzyłyby natychmiastowy popyt. Co ważniejsze, zmniejszenie obciążeń administracyjnych i wprowadzenie ułatwień regulacyjnych we wszystkich państwach członkowskich ograniczy rozdrobnienie i zapewni przewidywalność przyszłych inwestycji.

5.   Finansowanie

5.1.

EKES docenia kwotę 43 mld EUR przewidzianą w unijnym akcie w sprawie czipów oraz przyszłe utworzenie Funduszu na rzecz Czipów, ale zwraca się o szczegółowe wyjaśnienie, w jaki sposób te środki publiczne i prywatne zostaną zgromadzone i rozdzielone. Ponadto podkreśla, że należy w pełni wykorzystać europejskie plany odbudowy i zwiększania odporności, które zakładają przeznaczenie 20 % własnego budżetu na transformację cyfrową państw członkowskich.

5.2.

EKES uważa, że aby ograniczyć ryzyko i poprawić okresy zwrotu z inwestycji w przypadku zakładów, które muszą być budowane od podstaw, konieczne jest na szczeblu UE i państw członkowskich wsparcie publiczne inwestycji w przełomowe technologie, wirtualne platformy projektowe i zakłady pierwsze w swoim rodzaju (z naciskiem na najnowocześniejsze czipy).

5.3.

Z uwagi na to, że w skład proponowanej Europejskiej Rady ds. Półprzewodników wejdą przedstawiciele państw członkowskich, EKES wyraża zaniepokojenie, że to państwa członkowskie będą walczyć ze sobą o większą część funduszy. W związku z tym opowiada się za efektywnym ekonomicznie, a zarazem wyważonym podziałem funduszy UE między państwa członkowskie i regiony, a także między duże przedsiębiorstwa, przedsiębiorstwa typu start-up i MŚP, tak aby nikogo nie pominąć. Ponadto, jeśli chodzi o Wspólne Przedsięwzięcie na rzecz Czipów, EKES stwierdził już, że należy opracować konkretne kryteria oraz że „[w] tym przypadku powinny znaleźć zastosowanie kryteria społeczno-polityczne, takie jak stosunek zainteresowanego przedsiębiorstwa do dialogu społecznego i rokowań zbiorowych, priorytetowe traktowanie współpracy z dostawcami mającymi siedzibę w UE, a także liczba dodatkowych trwałych miejsc pracy utworzonych dzięki inwestycjom oraz jakość warunków pracy” (5).

5.4.

Proponowany Fundusz na rzecz Czipów zwiększy dostępność pożyczek i finansowania kapitału wysokiego ryzyka oraz ułatwi dalszy rozwój małych innowacyjnych przedsiębiorstw zajmujących się półprzewodnikami. Potrzebny jest jednak w pełni rozwinięty europejski rynek wysokiego ryzyka, aby pomóc tym przedsiębiorstwom pokonać „dolinę śmierci”, która prowadzi od etapu prezentacji do wprowadzenia na rynek. EKES apeluje o opracowanie praktycznych wytycznych, zwłaszcza dla przedsiębiorstw typu start-up i MŚP, dotyczących sposobu dostępu do wspomnianych funduszy.

5.5.

Wreszcie Komitet opowiada się za solidnym planem działania na rzecz przyciągnięcia inwestycji zagranicznych, zwłaszcza ze strony wiodących międzynarodowych przedsiębiorstw z sektora półprzewodników, w celu pozyskania zarówno kapitału, jak i wiedzy fachowej na terytorium UE.

6.   Umiejętności

6.1.

Umiejętności cyfrowe stały się główną wartością niematerialną cyfrowej rewolucji przemysłowej; dostępność wykwalifikowanej siły roboczej jest ważnym elementem przy podejmowaniu decyzji inwestycyjnych, a brak umiejętności poważnie spowalnia wdrażanie zdolności cyfrowych. Edukacja cyfrowa i podnoszenie świadomości społeczeństwa na temat społecznych skutków zastosowań cyfrowych (zarówno korzyści, jak i zagrożeń związanych z koncentracją władzy lub poszanowaniem życia osobistego) to kluczowe narzędzia, dzięki którym można przyciągnąć młodsze pokolenie, a konsumenci i społeczeństwo obywatelskie mogą w odpowiedzialny sposób przyczyniać się do przyszłego rozwoju w ekosystemie czipów. EKES apeluje również o zwrócenie szczególnej uwagi na potrzebę ochrony zdrowia narażonych na substancje niebezpieczne pracowników w sektorze produkcji czipów.

6.2.

Obecnie liczba wolnych stanowisk pracy dla inżynierów, specjalistów ds. projektowania i techników rośnie w zastraszającym tempie. EKES z zadowoleniem przyjmuje niedawno utworzone partnerstwo na rzecz umiejętności dla ekosystemu cyfrowego. W ramach europejskiego programu na rzecz umiejętności powinno ono przyczynić się do osiągnięcia celów programu cyfrowej dekady (wyposażenie 80 % ludności w podstawowe umiejętności cyfrowe, zmniejszenie nierównowagi płci i zatrudnienie 20 mln specjalistów w dziedzinie ICT do 2030 r.), celów unijnego programu na rzecz umiejętności oraz celów Europejskiego filaru praw socjalnych (60 % dorosłych uczestniczących w kursach szkoleniowych).

6.3.

Polityka w zakresie umiejętności powinna uwzględniać wpływ przyspieszania innowacji na dynamikę tworzenia i likwidacji miejsc pracy, w tym na transformację rynku pracy spowodowaną rozwojem technologicznym w dziedzinie sztucznej inteligencji. Istnieje szczególne ryzyko, że znikną miejsca pracy wymagające niskich i średnich umiejętności (zastąpione narzędziami cyfrowymi i automatyzacją), podczas gdy popyt na zaawansowane umiejętności cyfrowe jedynie wzrośnie. EKES uważa, że sprostanie tym wyzwaniom będzie wymagało znacznych wysiłków na rzecz podnoszenia i zmiany kwalifikacji siły roboczej, zwłaszcza w przypadku pracowników, których umiejętności technologiczne uległy dezaktualizacji. Ponadto programy uczenia się przez całe życie oraz kształcenia i szkolenia zawodowego muszą wspierać specjalizację rynku pracy UE, umożliwiając zdobycie niezbędnych, konkretnych umiejętności. W związku z tym kluczowe znaczenie będzie miało zapewnienie osobom uczącym się dostępu do najnowocześniejszego sprzętu projektowego i produkcyjnego oraz rzeczywistych doświadczeń szkoleniowych.

6.4.

Komitet uważa również, że UE potrzebuje spójnych ram prawnych, aby przyciągnąć zagraniczną siłę roboczą specjalizującą się w półprzewodnikach. Docenia komunikat Komisji w sprawie przyciągania umiejętności i talentów do UE (6) i uważa, że należy go uzupełnić programami podnoszenia i zmiany kwalifikacji, między innymi dla pracowników z obszaru STEM.

6.5.

EKES wyraża natomiast zaniepokojenie, że brak umiejętności na całym świecie doprowadzi do wojny o talenty, co skutkować będzie wewnętrznym (unijnym) lub międzynarodowym drenażem mózgów. W związku z tym oczekuje na przyszły komunikat pt. „Drenaż mózgów – łagodzenie wyzwań związanych z wyludnieniem”.

7.   Działalność badawcza, rozwojowa i innowacyjna

7.1.

EKES podkreśla, że niestety wiele innowacji opracowanych przez unijne organizacje badawczo-technologiczne znalazło zastosowanie w innych częściach świata i nie doprowadziło do wzmocnienia bazy produkcyjnej UE. W związku z tym uważa, że organizacje badawczo-technologiczne UE muszą łączyć całą bazę przemysłową i istniejącą wiedzę fachową w zakresie półprzewodników, modernizować i budować linie pilotażowe półprzewodników oraz badać i wykorzystywać możliwości na przyszłość w głównych obszarach, takich jak przetwarzanie brzegowe, sztuczna inteligencja i cyberbezpieczeństwo. W tym zakresie kluczowe znaczenie będzie miało zbliżenie sektorów użytkowników końcowych do europejskiej bazy badawczej.

7.2.

Komitet apeluje o opracowanie długoterminowych planów działania w zakresie innowacji wspierających transformację cyfrową, ponieważ umożliwiają one proaktywne podejście do stymulowania inwestycji w badania i rozwój w ramach długoterminowych celów strategicznych oraz wyeliminowanie luk w ekosystemie półprzewodników. Apeluje ponadto o lepsze wykorzystanie potencjału innowacyjnego MŚP z sektora zaawansowanych technologii, które to przedsiębiorstwa są często wysoce wyspecjalizowane, sprawne i działają w niszach rynkowych o dużej wartości.

7.3.

EKES zwraca uwagę, że należy zapewnić lepszą ochronę cennej własności intelektualnej przedsiębiorstw dotyczącej czipów, i z zadowoleniem przyjmuje jasne zasady zapowiedziane w akcie w sprawie czipów. Przyszła działalność Europejskiej Rady ds. Półprzewodników musi obejmować terminowe konsultacje z zainteresowanymi podmiotami z branży w sprawie skutecznej ochrony praw własności intelektualnej UE.

7.4.

Komitet uważa, że należy skierować specjalne środki na badania i rozwój w dziedzinie projektowania czipów, ponieważ zapewni to znaczną część wartości dodanej i może również wzmocnić uzasadnienie biznesowe dla bardziej zaawansowanych zdolności produkcyjnych. W tym kontekście należy również wziąć pod uwagę silnie rozwijającą się biogospodarkę o ogromnych przyszłych zastosowaniach. Komisja powinna przeanalizować możliwości przyjęcia spójnych przepisów w odniesieniu do bodźców podatkowych zachęcających do inwestycji w badania i rozwój, zwłaszcza w odniesieniu do przyszłych konsorcjów składających się z dużych przedsiębiorstw, MŚP, przedsiębiorstw typu start-up i przedsiębiorstw typu spin-off z instytucji badawczych.

7.5.

Cyberbezpieczeństwo stało się ważnym tematem dla wielu sektorów przemysłu, takich jak: przemysł motoryzacyjny, inżynieria, komunikacja, opieka zdrowotna, przemysł lotniczy i kosmiczny oraz obronność. EKES apeluje o dalsze innowacje i ochronę przed cyberatakami oraz o przygotowanie się na kolejne nowatorskie zagrożenia cyberbezpieczeństwa. Popiera wniosek w sprawie unijnego aktu dotyczącego cyberodporności, w którym wprowadzone zostaną nowe wymogi w zakresie cyberbezpieczeństwa i który ułatwi producentom i konsumentom zrozumienie zagrożeń cyberbezpieczeństwa. Wzywa również do dalszego zwiększania roli Agencji Unii Europejskiej ds. Cyberbezpieczeństwa.

---

(1)  Dokument roboczy służb Komisji Europejskiej „Akt w sprawie czipów dla Europy”.

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego ramy dotyczące środków na rzecz wzmocnienia europejskiego ekosystemu półprzewodników (akt w sprawie czipów)” (COM(2022) 46 final – 2022/0032 (COD)) (Dz.U. C 365 z 23.9.2022, s. 34).

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Akt w sprawie czipów dla Europy«” (COM(2022) 45 final) (Dz.U. C 365 z 23.9.2022, s. 23).

(4)  Na przykład bieżące negocjacje z przedsiębiorstwem Intel z USA, Samsungiem z Korei Południowej i TSMC z Tajwanu.

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego ramy dotyczące środków na rzecz wzmocnienia europejskiego ekosystemu półprzewodników (akt w sprawie czipów)” (COM(2022) 46 final – 2022/0032 (COD)) (Dz.U. C 365 z 23.9.2022, s. 34).

(6)  COM(2022) 657 final, komunikat Komisji w sprawie przyciągania umiejętności i talentów do UE.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „COVID-19: rola społeczeństwa obywatelskiego w odbudowie i odporności regionu eurośródziemnomorskiego”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 140/03)

Sprawozdawca:

Angelo PAGLIARA

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	25.3.2021
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	20.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	183/0/5

1.   Wprowadzenie

1.1.

Kryzys związany z pandemią silnie dotknął region eurośródziemnomorski, pogłębiając istniejące problemy i stwarzając nowe wyzwania, które dokładają się do poprzednich. Społeczno-gospodarcze skutki tego zjawiska prawdopodobnie zwiększą nierówności, zwłaszcza w krajach o słabych systemach gospodarczych i produkcyjnych.

1.2.

Komitet Monitorujący ds. Euromedu w EKES-ie postanowił skupić się na roli społeczeństwa obywatelskiego w odbudowie i odporności w regionie eurośródziemnomorskim.

1.3.

W przygotowanie raportu zaangażowane zostały organizacje społeczeństwa obywatelskiego z regionu eurośródziemnomorskiego oraz rady społeczno-gospodarcze różnych krajów. Rozwinięto specjalną i ścisłą współpracę z marokańską Radą Społeczno-Gospodarczą i Ekologiczną, która była jednym z gospodarzy szczytu Euromedu w 2021 r.

1.4.

Niniejszy raport informacyjny wnosi zatem istotną wartość dodaną dzięki zaangażowaniu społeczeństwa obywatelskiego na obu wybrzeżach Morza Śródziemnego.

1.5.

Ten raport informacyjny uzupełnia wcześniejsze raporty informacyjne „Edukacja i szkolenie zawodowe w regionie eurośródziemnomorskim”, „Cyfryzacja i MŚP w regionie śródziemnomorskim” oraz „Zrównoważony rozwój w regionie śródziemnomorskim” (1).

2.   Wnioski

2.1.

Społeczeństwo obywatelskie na całym świecie zareagowało na pandemię bezzwłocznie, działając na pierwszej linii, a także udzielając pomocy i wsparcia ludności. Również na obszarze eurośródziemnomorskim rola społeczeństwa obywatelskiego miała zasadnicze znaczenie dla złagodzenia negatywnych skutków pandemii COVID-19.

2.2.

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego w regionie eurośródziemnomorskim wspierały działania rządów, zapewniając podstawowe usługi i opiekę zdrowotną; rozdawały środki ochrony indywidualnej i przyczyniały się do rozpowszechniania niezbędnych informacji, zwłaszcza na obszarach oddalonych. Ich działania miały również kluczowe znaczenie dla złagodzenia skutków pandemii w najsłabszych grupach społecznych, takich jak kobiety, młodzież, imigranci i osoby z niepełnosprawnościami.

2.3.

Aktywność społeczeństwa obywatelskiego umożliwiła zwiększenie solidarności w regionie eurośródziemnomorskim; wiele organizacji społeczeństwa obywatelskiego w południowym sąsiedztwie zaangażowało się, tworząc obywatelskie grupy solidarności, wypróbowując nowatorskie metody i intensyfikując działania informacyjne i koordynacyjne w internecie.

2.4.

EKES jest przekonany, że sprawiedliwa i uczciwa odbudowa gospodarcza i społeczna jest możliwa wyłącznie dzięki zaangażowaniu partnerów społecznych, organizacji społeczeństwa obywatelskiego, sektora prywatnego, a szczególnie MŚP. Odbudowa w regionie Morza Śródziemnego oraz opracowanie zrównoważonych i odpornych modeli społeczno-gospodarczych będą musiały opierać się na takich zasadach jak poszanowanie praworządności, ochrona wartości demokratycznych oraz praw socjalnych i praw człowieka, wdrażanie głównych konwencji MOP, a także wspólne zaangażowanie w realizację celów w zakresie zrównoważonego rozwoju i neutralności klimatycznej.

2.5.

EKES wyraża zadowolenie z przyjęcia Nowego programu na rzecz regionu śródziemnomorskiego i podkreśla, że wszystkie środki mające na celu wsparcie odbudowy powinny opierać się na połączeniu rozwoju z poprawą jakości życia mieszkańców tego regionu.

2.6.

Obecnie w regionie Morza Śródziemnego ogniskuje się wiele wyzwań społecznych, politycznych, środowiskowych, geopolitycznych i imigracyjnych, które mają kluczowe znaczenie nie tylko dla Europy, lecz także dla całego świata. EKES uważa, że nasilającym się wielowymiarowym wyzwaniom na tym obszarze można sprostać jedynie dzięki odnowionemu i skutecznemu multilateralizmowi przy wsparciu Unii Europejskiej.

2.7.

Skutki zmiany klimatu mają również wpływ na region Morza Śródziemnego z powodu pustynnienia, niedoboru wody i wzrostu temperatury. Obecny kryzys unaocznił potrzebę zwiększenia wspólnej odporności i podjęcia nowych wyzwań w zakresie współpracy w dziedzinie środowiska i cyfryzacji. EKES sądzi, że rozszerzenie i wzmocnienie takich inicjatyw jak WestMED, również ze względu na wzrost świadomości społeczeństwa obywatelskiego i większe zaangażowanie partnerów społecznych, jest przydatne z punktu widzenia realizacji celów klimatycznych i środowiskowych za pomocą modeli niebieskiej gospodarki mających na celu tworzenie miejsc pracy oraz ochronę ekosystemu i różnorodności.

2.8.

Dziesięć lat po arabskiej wiośnie Unia Europejska odnowiła strategię współpracy z krajami sąsiadującymi w basenie Morza Śródziemnego. W związku z tym EKES uważa Nowy program na rzecz regionu śródziemnomorskiego za kluczowy instrument odbudowy społecznej i gospodarczej w regionie po kryzysie związanym z COVID-19. Odnowione zobowiązanie do partnerstwa będzie musiało być ściśle powiązane z wyzwaniami nie tylko gospodarczymi i społecznymi, lecz również środowiskowymi, demograficznymi i imigracyjnymi, przy pełnym poszanowaniu postępu i wartości leżących u podstaw Unii. W wielu częściach regionu sytuacja placówek opieki zdrowotnej okazała się niepewna, a kryzys pandemiczny jest istotnym sprawdzianem, który może również wpłynąć na stabilność polityczną.

2.9.

W programach ożywienia i odbudowy regionu śródziemnomorskiego szczególną wagę należy przyłożyć do szybkiej odbudowy sektora turystyki oraz zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorstw, w których zatrudnionych jest ponad połowa pracowników w UE. Przedłużający się kryzys, w tym również bezrobocie strukturalne, zwłaszcza młodzieży i kobiet, miałby poważne konsekwencje społeczne.

2.10.

Rozwój kapitału ludzkiego siły roboczej ma szczególne znaczenie dla zrównoważonego rozwoju śródziemnomorskich partnerów UE. Należy promować szkolenia personelu, szczególnie w sektorze turystyki. Ponadto EKES zauważa, że główną przeszkodę – zwłaszcza dla transformacji cyfrowej gospodarek południowych krajów partnerskich – stanowi problem drenażu mózgów z tych państw do wysoko rozwiniętych krajów uprzemysłowionych. Państwa członkowskie Unii Europejskiej powinny zatem ułatwiać udzielanie krótko- i średnioterminowych zezwoleń na pracę w UE zarówno osobom samozatrudnionym, jak i pracownikom, zwłaszcza w sektorze informatycznym. Poza tym Komisja powinna wspierać realizację projektów cyfrowych w krajach partnerskich, tak aby zwłaszcza technicy IT znajdowali dobre możliwości zatrudnienia w swoich krajach pochodzenia.

2.11.

By pogłębić dialog z południowymi sąsiadami, UE wykorzysta istniejące instrumenty i programy współpracy. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny zaleca jak najszerszy udział organizacji społeczeństwa obywatelskiego za pośrednictwem pluralistycznego dialogu obywatelskiego na wszystkich szczeblach, który uwzględni specyfikę i rolę różnych zaangażowanych podmiotów oraz położy nacisk na ich wkład w opracowywanie i wdrażanie polityki i środków niezbędnych do radzenia sobie ze skutkami obecnych przemian i kryzysów, począwszy od skutków zmiany klimatu.

2.12.

Szacuje się, że w wielu krajach południowego sąsiedztwa nastąpi spadek PKB na mieszkańca i będą one musiały stawić czoła poważnym wzywaniom, by zażegnać nasilające się zagrożenia społeczne, gospodarcze i związane z ubóstwem. Dlatego też nieodzowne są plany odbudowy gospodarczej i finansowej obejmujące środki, które pomogą rozwiązać również problemy związane z rosnącą niepewnością sytuacji społecznej.

2.13.

Odbudowa gospodarcza wielu krajów leżących w sąsiedztwie śródziemnomorskim jest ściśle związana ze skuteczną i odpowiednią kampanią szczepień, w związku z czym EKES zaleca wzmocnienie programu COVAX i jak największe wsparcie w zakresie logistyki i dostaw ze strony instytucji europejskich, również na drodze porozumień dwustronnych. Podkreśla, że szczególnie ważne jest wspieranie krajów partnerskich na południu Morza Śródziemnego w tworzeniu na ich terytorium własnych zakładów produkcji szczepionek i produktów medycznych. W tym kontekście ponawia swój apel o poważne omówienie kwestii uwolnienia patentów na szczepionki i produkty medyczne w celu zwalczania pandemii.

2.14.

EKES uważa, że w okresie odbudowy po pandemii COVID-19 aktywne zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego pomaga w osiągnięciu takich celów jak poprawa jakości życia ludności i opracowanie nowego modelu zrównoważonego rozwoju. W związku z tym wzywa instytucje europejskie do dalszego wzmacniania, w ramach partnerstwa z południowymi sąsiadami, wszystkich instrumentów służących zaangażowaniu organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

2.15.

Organizacje społeczeństwa obywatelskiego uczestniczyły na pierwszej linii w reagowaniu na kryzys zdrowotny i społeczny związany z pandemią, a ich aktywność umożliwiła złagodzenie skutków społecznych i zdrowotnych dla ludności. Jednak, jak już EKES zauważył, ich zdolność reagowania na potrzeby społeczne jest zależna od zasobów, których ilość jest często ograniczona i podlega wahaniom. EKES jest przekonany o potrzebie wzmocnienia mechanizmów wsparcia organizacji społeczeństwa obywatelskiego, również w celu lepszej ochrony najsłabszych grup szczególnie dotkniętych przez pandemię, takich jak młodzież, kobiety, migranci i osoby z niepełnosprawnościami.

2.16.

EKES wnosi, by instytucje europejskie podejmowały dalsze działania na rzecz pokoju, demokracji i poszanowania praw człowieka na obszarach objętych konfliktem w sąsiedztwie śródziemnomorskim. Wskutek pandemii warunki życia ludności na takich obszarach jeszcze bardziej się pogorszyły i potrzebne są skuteczne inicjatywy na rzecz zagwarantowania kompleksowego planu pokojowego.

2.17.

Ze względu na to, że odbudowa po kryzysie pandemicznym będzie prawdopodobnie nastręczać trudności, większego znaczenia nabierają bieżące negocjacje handlowe między UE a Marokiem i Tunezją, a także zbliżające się negocjacje z Jordanią. UE powinna w większym stopniu uwzględniać istniejące asymetrie i odpowiednio uznać południowych partnerów handlowych. EKES apeluje o większe zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych w proces negocjacji oraz o formalne umocowanie w Traktatach, aby umożliwić im wniesienie pozytywnego wkładu w stosunki handlowe między krajami partnerskimi, zwłaszcza w celu zapewnienia wdrożenia obowiązkowych rozdziałów przyszłych umów handlowych, dotyczących zrównoważonego rozwoju.

2.18.

Ponadto EKES sugeruje, by organizacje społeczeństwa obywatelskiego i partnerzy społeczni byli odpowiedzialni nie tylko za rozdziały dotyczące zrównoważonego rozwoju, ale również za cały zakres umów handlowych i inwestycyjnych w ramach swojego formalnego zorganizowanego zaangażowania.

2.19.

EKES ponownie wyraża pogląd, że UE powinna przeznaczyć część swoich funduszy pomocy na rzecz wymiany handlowej na wspieranie udziału organizacji społeczeństwa obywatelskiego w działaniach na rzecz zrównoważonego handlu i inwestycji i na wspieranie budowy ich potencjału w tej dziedzinie.

2.20.

EKES zalecał już w przeszłości rozwijanie umiejętności cyfrowych po obu stronach Morza Śródziemnego. W związku z przyjęciem nowej strategii dla regionu Morza Śródziemnego i odbudową po pandemii EKES przypomina o potrzebie zwiększenia inwestycji w infrastrukturę cyfrową i wsparcia transformacji cyfrowej MŚP, które są motorem zatrudnienia i rozwoju społecznego, również dzięki zaangażowaniu partnerów społecznych oraz uznaniu możliwości związanych z rokowaniami zbiorowymi i dialogiem społecznym na różnych szczeblach.

3.   Uwagi ogólne

3.1.

Kryzys pandemiczny spotęgował problemy południowego sąsiedztwa: 25 lat po deklaracji barcelońskiej i 10 lat po arabskiej wiośnie przed regionem Morza Śródziemnego wciąż stoją ogromne wyzwania. Unia Europejska i jej partnerzy w basenie Morza Śródziemnego podjęli niedawno decyzję o ożywieniu i pogłębieniu współpracy w ramach ambitnego Nowego programu na rzecz regionu śródziemnomorskiego.

3.2.

Nowy program opiera się na przeświadczeniu, że tylko dzięki współpracy w duchu partnerstwa można skutecznie zmierzyć się ze strategicznymi przyszłymi wyzwaniami we wspólnym interesie. Program przewiduje specjalny plan inwestycji gospodarczych mający na celu wsparcie odbudowy społeczno-gospodarczej śródziemnomorskiego sąsiedztwa w latach 2021–2027. Jak zadeklarował wysoki przedstawiciel Josep Borrell, wspólnym celem jest stworzenie pokojowego, bezpiecznego, bardziej demokratycznego, przyjaznego dla środowiska, zamożnego i służącego włączeniu społecznemu sąsiedztwa południowego.

3.3.

W niedawnym badaniu opublikowanym przez Med Dialogue for Rights and Equality (program „Dialog śródziemnomorski na rzecz praw i równości”), zatytułowanym „Bridging the Sea” (2) stwierdzono, że prawie 63 % organizacji społeczeństwa obywatelskiego działających w południowym sąsiedztwie zajmuje się takimi kwestiami jak umacnianie demokracji i praw, a ponad 53 % zajmuje się m.in. zwalczaniem nierówności społeczno-gospodarczych. Coraz większe znaczenie ma ich wrażliwość na kwestie ekologiczne i środowiskowe, a także poświęcana przez nie tym kwestiom uwaga. Dane te potwierdzają, że istnieje solidna podstawa i potrzeba zwiększenia wsparcia dla społeczeństwa obywatelskiego, aby lepiej sprostać przyszłym wyzwaniom.

3.4.

W ostatnich dwudziestu latach obecność społeczeństwa obywatelskiego w krajach położonych w południowym sąsiedztwie się zwiększyła. Aktywność tego społeczeństwa umożliwiła złagodzenie skutków społecznych i zdrowotnych dla ludności, jednocześnie unaoczniając potrzebę dążenia do rozwinięcia jego zdolności i umiejętności w celu lepszego działania.

3.5.

Pandemia COVID-19 spowodowała olbrzymi wstrząs gospodarczy i społeczny dla regionu Morza Śródziemnego, podobnie jak dla reszty świata. Skutki społeczne i zdrowotne spotęgował brak odpowiedniej publicznej infrastruktury zdrowotnej, zwłaszcza w najbardziej niestabilnych krajach. Kryzys pandemiczny pogłębił kryzysową sytuację w niektórych krajach, wynikającą z szeregu czynników, takich jak niepewna koniunktura gospodarcza i niepewny rozwój społeczny, wysoki poziom bezrobocia oraz konsekwencje konfliktów na niektórych obszarach, na przykład w Libii i Syrii.

3.6.

Rządy w regionie Morza Śródziemnego zareagowały bezzwłocznie – aczkolwiek w bardzo różny sposób – w celu zahamowania rozprzestrzeniania się pandemii, wprowadzając środki wsparcia dla pracowników i przedsiębiorstw, również we współpracy z partnerami społecznymi i organizacjami społeczeństwa obywatelskiego, których zaangażowanie było jednak często niewystarczające, a niekiedy go brakowało. Aby ograniczyć skutki pandemii, nieomal wszystkie państwa regionu śródziemnomorskiego wprowadziły środki izolacji, jak w Maroku, Egipcie, Jordanii i Libanie, godzinę policyjną i ograniczenia w przemieszczaniu się.

3.7.

W następstwie kryzysu pandemicznego wiele rządów w regionie zastosowało ekspansywną politykę w celu stawienia czoła kryzysowi gospodarczemu i wsparcia konkretnych sektorów, pobudzając produkcję, a także wprowadzając ulgi podatkowe i gospodarcze oraz środki przyciągające inwestycje.

3.8.

Pandemia wywołała negatywne skutki gospodarcze w całym regionie Morza Śródziemnego, nie tylko ze względu na takie czynniki jak zmniejszenie popytu wewnętrznego i zewnętrznego oraz spadek konsumpcji, lecz również ze względu na pogarszającą się sytuację finansową i dług publiczny. Od czasu wybuchu pandemii rządy w regionie przeznaczyły dodatkowe środki na system opieki zdrowotnej i system gospodarczy w celu wsparcia niektórych sektorów. Z tego powodu znacznie wzrośnie deficyt publiczny nieomal wszystkich krajów regionu Morza Śródziemnego.

3.9.

Ograniczenia w przemieszczaniu się silnie odbiły się na sektorze transportu, co utrudniło i ograniczyło mobilność międzynarodową. W konsekwencji turystyka stała się jednym z sektorów najbardziej dotkniętych kryzysem pandemicznym. OECD oszacowała, że ogólnie sektor ten skurczył się o 45–70 %, a sektor turystyki międzynarodowej – o 60–80 % (3). Turystyka jest jednym z głównych sektorów gospodarki krajów regionu Morza Śródziemnego, a według Konferencji Narodów Zjednoczonych do spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) Egipt i Maroko należeć będą do krajów najbardziej dotkniętych kryzysem na świecie (4).

3.10.

Mikroprzedsiębiorstwa, małe i średnie przedsiębiorstwa oraz osoby samozatrudnione to ważne elementy gospodarki krajów położonych na południowym wybrzeżu. Znacznie spadły ich dochody, a większość z nich została zmuszona do zmniejszenia liczby pracowników. Dlatego też niezbędne będzie wprowadzenie środków strukturalnych, które mogą pomóc MŚP w pokonaniu kryzysu, w rozwoju i innowacji, a także w stawieniu czoła dwojakiemu wyzwaniu: cyfryzacji i dekarbonizacji.

3.11.

Kryzys pandemiczny w regionie Morza Śródziemnego dotknął wszystkie grupy społeczne, a w szczególności: młodzież, z powodu pogorszenia się sytuacji na rynku pracy i środków izolacji zastosowanych w szkołach i na uczelniach; kobiety zatrudnione – na niektórych obszarach takich jak południowe sąsiedztwo – przede wszystkim w gospodarce nieformalnej, rolnictwie i sektorze turystycznym, które poważnie ucierpiały wskutek ograniczeń w przemieszczaniu się; słabsze grupy, takie jak pracownicy nieformalni i uchodźcy, którzy często nie mogli skorzystać ze środków ochrony socjalnej, oraz osoby z niepełnosprawnościami, z powodu częstego braku usług.

3.12.

Na niektórych obszarach południowego sąsiedztwa takie czynniki jak niedobór wody i ograniczony dostęp do usług sanitarnych spotęgowały wpływ pandemii, zwłaszcza w najbardziej odizolowanych społecznie warstwach, na obszarach objętych konfliktem i w obozach dla uchodźców.

4.   Wyzwania i szanse

4.1.

Jak podkreślił sekretarz generalny Unii dla Śródziemnomorza (5), obecny kryzys zdrowotny zagraża postępowi społeczno-gospodarczemu, który region ten poczynił w ostatnich latach. Kryzys jest niemniej okazją do pogłębienia integracji i zwiększenia odporności gospodarek.

4.2.

Rola społeczeństwa obywatelskiego w regionie eurośródziemnomorskim ma kluczowe znaczenie dla budowania bardziej sprawiedliwego i integracyjnego społeczeństwa po pandemii. Jak pokazał szczyt społeczny w Porto (6), czynny udział partnerów społecznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego jest niezbędny, by nikt nie pozostał w tyle i by faktycznie urzeczywistniono Europejski filar praw socjalnych.

4.3.

COVID-19 i związane z nim środki zagrażają stabilności społeczeństwa obywatelskiego. Rządy i wielu darczyńców zawiesiło dotacje i zamroziło finansowanie, przekierowując fundusze na działania pomocowe związane z pandemią COVID-19. Skutkiem tego jest zagrożenie dla już i tak kruchej stabilności organizacji społeczeństwa obywatelskiego, dla możliwości dalszego służenia społecznościom oraz dla miejsc pracy wielu pracowników społeczeństwa obywatelskiego, choć organizacje społeczeństwa obywatelskiego mają duże oczekiwania. EKES podkreśla, że dotacje na stabilność organizacyjną i podstawowe finansowanie wsparcia mają kluczowe znaczenie dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego w dostosowywaniu się do szybko zmieniających się sytuacji i w kontynuowaniu działań w sytuacjach kryzysowych.

4.4.

EKES podkreślił, że basen Morza Śródziemnego jest jednym z obszarów na świecie najbardziej podatnych na skutki zmiany klimatu. Pandemia COVID-19 negatywnie wpłynęła na sytuację społeczną i rozwój, w związku z czym pilnie potrzebne jest przyjęcie strategii zrównoważonego rozwoju i zielonej gospodarki.

4.5.

Przyjęcie planów odbudowy w basenie Morza Śródziemnego może stanowić szansę na zapewnienie rozwoju gospodarczego, społecznego i środowiskowego tego regionu. Konieczne jest powiązanie możliwości rozwoju z przestrzeganiem takich zasad jak solidarność, walka z nierównościami, ochrona i poszanowanie praworządności. Aktywne zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego ma zasadnicze znaczenie dla osiągnięcia wszystkich celów.

4.6.

W krajach położonych w południowym sąsiedztwie w działaniach mających na celu rozwiązanie problemów ochrony środowiska związanych ze zmianą klimatu, niedoborem wody, pustynnieniem i zanieczyszczeniem pierwszoplanowe znaczenie powinny mieć – oprócz wzrostu gospodarczego – przyszłe plany odbudowy po pandemii COVID-19. Działania na rzecz zachowania i ochrony środowiska mogą mieć pozytywny wpływ na region Morza Śródziemnego dzięki dywersyfikacji gospodarki i tworzeniu miejsc pracy. W tym kontekście EKES zwraca uwagę na bardzo duży potencjał energii ze źródeł odnawialnych (zwłaszcza energii słonecznej i wiatrowej) w południowych krajach partnerskich i wzywa UE i jej państwa członkowskie do dążenia do bardziej zrównoważonych wspólnych inwestycji w tej dziedzinie.

4.7.

EKES podkreślał już potrzebę promowania sprawiedliwej transformacji w regionie Morza Śródziemnego, częściowo w celu zapewnienia korzyści w zakresie zdrowia, edukacji i płci. By zagwarantować odbudowę faktycznie opartą na zasadach transformacji i cyfryzacji, zasadnicze znaczenie będzie miało wsparcie podnoszenia świadomości oraz rozwoju umiejętności cyfrowych i szczególnych postaw w zakresie przedsiębiorczości. EKES popiera apel swoich południowych krajów partnerskich o większe zaangażowanie UE i jej państw członkowskich w zakresie współpracy w dziedzinie badań i rozwoju w regionie Morza Śródziemnego.

4.8.

Odbudowa obszaru południowego sąsiedztwa, cechującego się wysokim odsetkiem nieformalnego zatrudnienia i gospodarki nieformalnej, jest także ściśle związana z opracowaniem skutecznego modelu edukacji i szkolenia zawodowego. EKES ponownie podkreśla potrzebę wzmocnienia umiejętności zawodowych, zwłaszcza młodych ludzi i kobiet, tak aby można je było wykorzystywać w kontekście krajowym i ponadnarodowym, w ramach podejścia opartego na mobilności zawodowej. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego odgrywają też ważną rolę we wzmacnianiu umiejętności poprzez kształcenie pozaformalne, organizowanie warsztatów i szkoleń oraz promowanie gospodarki społecznej. Komitet zauważa również, jak już podkreślono w dialogu regionalnym Unii dla Śródziemnomorza z partnerami społecznymi, potrzebę między innymi zaangażowania partnerów społecznych w celu rozwiązania problemu rozbieżności między podażą a popytem na rynku pracy.

---

(1)  Niniejszy raport informacyjny uzupełnia ponadto niektóre niedawne opinie EKES-u na ten temat, w szczególności: Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności” (COM(2020) 408 final – 2020/0104 (COD)), „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Instrument Wsparcia Technicznego” (COM(2020) 409 final – 2020/0103 (COD)) (Dz.U. C 364 z 28.10.2020, s. 132); ECO/515 Rozporządzenie w sprawie inicjatywy inwestycyjnej w odpowiedzi na koronawirusa (dotychczas nieopublikowane w Dz.U.); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Nadzwyczajna sytuacja po COVID-19: kształt nowej macierzy wielostronnej” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 364 z 28.10.2020, s. 53).

(2)  https://meddialogue.eu/wp-content/uploads/2021/02/Publication-Bridging-the-sea.pdf

(3)  https://read.oecd-ilibrary.org/view/?ref=124_124984-7uf8nm95se&title=Covid-19_Tourism_Policy_Responses&_ga=2.143901749.1647750476.1622806508-1692148678.1622806341

(4)  https://unctad.org/system/files/official-document/ditcinf2020d3_en.pdf

(5)  Ministrowie spraw zagranicznych Unii dla Śródziemnomorza określili priorytetowe obszary ściślejszej współpracy i integracji w regionie eurośródziemnomorskim – Unia dla Śródziemnomorza (ufmsecretariat.org).

(6)  https://www.2021portugal.eu/en/porto-social-summit/porto-social-commitment/

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategiczny kompas UE”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 140/04)

Sprawozdawca:	Christian MOOS
Współsprawozdawca:	Peter CLEVER

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	14.7.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	20.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	163/1/5

1.   Streszczenie i zalecenia

1.1.

Strategiczny kompas to ważny krok naprzód. Jest to katalog bardzo ważnych konkretnych projektów i środków mających zwiększyć bezpieczeństwo w Europie. Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) uważa, że należy ten katalog rozszerzyć, tak aby stanowił kompleksową strategię na rzecz europejskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa, a społeczeństwo obywatelskie musi być zaangażowane w ten proces.

1.2.

EKES podkreśla, że zagadnienie bezpieczeństwa wykracza daleko poza obronność, a kompleksowa strategia bezpieczeństwa UE powinna być nastawiona także na aspekty cywilne i prewencyjne, aby wspierać i uzupełniać konkretne środki obronne.

1.3.

EKES podkreśla prewencyjną funkcję sprawiedliwości społecznej, dobrych prognoz gospodarczych i zrównoważenia środowiskowego. Pokój społeczny i stabilność gospodarcza to ważne warunki dla niestosowania przemocy. Ograniczenie globalnego ocieplenia i zarządzanie jego skutkami są bardzo ważne dla utrzymania porządku społecznego i pokoju na świecie.

1.4.

Strategiczny kompas nie uwzględnia wystarczająco roli, jaką może i musi odgrywać europejskie społeczeństwo obywatelskie, aby osiągnąć większą odporność na ataki hybrydowe oraz na systematyczne podważanie przez wrogie siły spójności i solidarności w państwach członkowskich UE i między nimi.

1.5.

Cywilna i zapobiegawcza polityka bezpieczeństwa idą w parze z wojskowymi zdolnościami obronnymi. Zdolności obronne stanowią niezbędny warunek bezpieczeństwa, zarówno jako element odstraszający, jak prewencyjny.

1.6.

Zdaniem EKES-u w Strategicznym kompasie przedstawiono zbyt optymistyczny obraz europejskiej polityki bezpieczeństwa i obrony.

1.7.

NATO jest nie tylko strategicznym partnerem UE, ale także jej głównym gwarantem bezpieczeństwa. Europejczycy muszą wnieść większą wartość dodaną do NATO poprzez działania, które wzmocnią ich własną zdolność operacyjną. Tymczasem jak dotąd UE i NATO nie wykorzystały w pełni potencjału współpracy. A przecież wzmocnienie europejskiego filaru bezpieczeństwa i obrony oznacza wzmocnienie NATO.

1.8.

UE musi wreszcie wziąć na siebie większą odpowiedzialność i utworzyć Europejską Unię Obrony jako europejski filar NATO. Zarazem musi zagwarantować, że w tej nowej formie współpracy respektowany będzie neutralny status niektórych państw członkowskich oraz że będzie ona z nim kompatybilna.

1.9.

UE powinna lepiej uświadomić sobie kluczowe znaczenie partnerstwa transatlantyckiego dla NATO, a tym samym dla bezpieczeństwa europejskiego.

1.10.

Zbyt wiele państw członkowskich UE długo zaniedbywało swoje zobowiązania i zdolności obronne, co doprowadziło do dramatycznie niedostatecznego wyposażenia ich sił zbrojnych, braku przygotowania i braku interoperacyjności.

1.11.

Państwa członkowskie UE muszą lepiej koordynować rozwój zdolności krajowych i planowanie obronne oraz polegać na wspólnych zamówieniach. Większą skuteczność europejskich zdolności obronnych należy osiągnąć za pomocą znacznie lepszej koordynacji krajowych polityk przemysłowych.

1.12.

Europejską zdolność do działania trzeba wzmocnić poprzez wprowadzenie głosowania większościowego w obszarze polityki zagranicznej i bezpieczeństwa.

1.13.

Rolę, jaką europejskie społeczeństwo obywatelskie może odegrać w zakresie solidarności, współpracy i odporności, należy uznać za ważny dodatkowy element Strategicznego kompasu.

1.14.

Dlatego EKES proponuje publiczne fora debat strategicznych na szczeblu europejskim i krajowym.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

W niniejszej opinii z inicjatywy własnej przeanalizowano oddziaływanie Strategicznego kompasu i podjęto próbę politycznej oceny z perspektywy społeczeństwa obywatelskiego tych celów i możliwości, które z niego wynikają. EKES z zadowoleniem przyjmuje inicjatywy Unii na rzecz wzmocnienia europejskiego bezpieczeństwa i obrony.

2.2.

W kwestiach bezpieczeństwa społeczeństwo obywatelskie nie jest tylko biernym obserwatorem i jego głos musi zostać wysłuchany. W przypadku konfliktu instytucje cywilne ponoszą ogromne straty, a ludność cywilna mocno odczuwa niszczycielskie skutki wojny.

2.3.

Dlatego z perspektywy społeczeństwa obywatelskiego w Strategicznym kompasie przyjęto zbyt wąską perspektywę bezpieczeństwa, gdyż skupiono się głównie na obronności. EKES podkreśla, że zagadnienie bezpieczeństwa wykracza daleko poza obronność, a strategia bezpieczeństwa UE powinna być bardziej nastawiona na aspekty cywilne i prewencyjne, niż ma to miejsce w Strategicznym kompasie.

2.4.

Unia Europejska (UE) jest antytezą przemocy i wojny. Jednak musi lepiej wykorzystywać swoje zasoby polityczne, materialne i kulturowe, aby przyczynić się do pokojowego rozwiązywania konfliktów i zapobiegania eskalacji militarnej. W tym może bowiem tkwić jej istotna wartość dodana i obecna atrakcyjność na świecie. UE musi skuteczniej działać na rzecz powrotu do wielostronnych porozumień w sprawie kontroli zbrojeń, przestrzegania Układu o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej oraz zobowiązań do rozbrojenia jądrowego.

2.5.

Wielostronny porządek oparty na zasadach jest zasadniczym elementem dla obrony uniwersalnych praw człowieka. Unia wraz z wszystkimi partnerami o podobnych poglądach na całym świecie musi dołożyć wszelkich starań, aby wzmocnić, a w razie potrzeby – przywrócić i odnowić wielostronny porządek oparty na zasadach. Twarda polityka siłowa i prawo silniejszego są nie do pogodzenia z zasadami demokracji i praworządności. Bezpieczeństwo bez wolności nie ma sensu. Zarazem bezpieczeństwo jest też ważnym warunkiem wstępnym wolności.

2.6.

Cywilna i zapobiegawcza polityka bezpieczeństwa nie stoi w sprzeczności z wojskowymi zdolnościami obronnymi. Zdolności obronne stanowią raczej niezbędny warunek bezpieczeństwa, zarówno jako element odstraszający, jak prewencyjny.

2.7.

Inwestycje polityczne i finansowe w bezpieczeństwo i obronność wymagają rzetelnej i poważnej oceny: a) systemowych oraz b) materialnych mocnych i słabych stron UE, a także jej zdolności do: (i) zapewnienia własnego bezpieczeństwa, (ii) budowania stabilności w sąsiedztwie, (iii) zapewnienia globalnych szlaków handlowych i dostępu do krytycznych towarów i materiałów oraz (iv) bycia – z pomocą państw członkowskich – wiarygodnym i autentycznie zaangażowanym partnerem w sojuszach, które mają zasadnicze znaczenie nie tylko dla bezpieczeństwa Europy.

2.8.

Bezpieczeństwa i wolności nie da się osiągnąć wyłącznie dzięki zdolnościom wojskowym. Wymaga to całościowego podejścia do społeczeństwa, gospodarki i środowiska oraz lepszego wywiadu i prognozowania. Priorytetem musi być polityka zapobiegania konfliktom i rozwiązywania ich za pomocą środków dyplomatycznych i cywilnych. Natomiast sięganie po instrumenty siły wojskowej musi pozostać ostatnią opcją. Niemniej oznacza to także konieczność dysponowania wiarygodnymi zdolnościami wojskowymi i bezdyskusyjną gotowością do ich wykorzystania, gdyby było to nieuniknione. Unia musi bardziej konsekwentnie uświadamiać sobie swoje interesy.

2.9.

Utrzymanie sprawiedliwego pokoju jest ostatecznym celem światowego systemu bezpieczeństwa, a multilateralizm – najlepszym sposobem osiągnięcia tego celu. Jednak próby zachwiania tego stanu są coraz śmielsze, dlatego EKES powtarza zalecenia zawarte w sprawozdaniu na temat pokoju na świecie z 2022 r. i wzywa do działań na rzecz wzmocnienia globalnej architektury pokoju (1).

2.10.

Wdrożenie środków, by wzmocnić zdolności obronne i zwiększyć bezpieczeństwo, wymaga większej spójności międzyinstytucjonalnej, przekrojowego spojrzenia i działania, a przede wszystkim silnego zaangażowania ze strony państw członkowskich.

2.11.

W obliczu rosyjskiej inwazji na Ukrainę i ponownego pojawienia się w Europie wojny – i twardej polityki siłowej – potrzeba skutecznych zdolności odstraszania. Choć polityka mocarstwowa nigdy nie była głównym celem UE, teraz – gdy Rosja i Chiny podważają system międzynarodowy i bezpieczeństwo innych krajów – Europa musi dostosować się do warunków rosnącej systemowej rywalizacji między głównymi mocarstwami. Rosja otwarcie łamie zapisy Karty Narodów Zjednoczonych, a Chiny naruszają powszechne prawa człowieka, co wyraźnie widać w Sinciangu i Hongkongu.

2.12.

Stany Zjednoczone oraz Kanada, jak i inne demokracje świata są szczególnie istotnymi partnerami w realizacji tego, do czego formalnie i dobrowolnie zobowiązały się wszystkie kraje należące do ONZ, tj. do przestrzegania powszechnych praw człowieka – praw, od których nigdzie i nigdy nie można odstąpić.

2.13.

UE powinna lepiej uświadomić sobie kluczowe znaczenie partnerstwa transatlantyckiego, czyli stosunków UE–USA, dla NATO, a tym samym dla bezpieczeństwa europejskiego. Chociaż w ostatnich latach Stany Zjednoczone coraz bardziej przenosiły swoje zainteresowanie na region Azji i Pacyfiku, rosyjska agresja pokazała, że w Europie jak najbardziej należy wciąż pilnować i w razie potrzeby bronić światowego porządku.

2.14.

NATO jest nie tylko strategicznym partnerem UE, lecz więcej – NATO zapewnia obronę wojskową Europy, a europejski filar obrony powinien być rozwijany z troską o pełną komplementarność. Rosyjski atak na Ukrainę i międzynarodową architekturę bezpieczeństwa pod każdym względem potwierdza to stwierdzenie. Lepsza europejska współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa może wzmocnić NATO i zwiększyć zdolność Europy do działania, co oznacza skuteczniejsze wnoszenie wkładu w zapewnianie swego własnego bezpieczeństwa i stabilności w regionie.

2.15.

Chociaż UE jako wspólnota i NATO jako sojusz nie są bynajmniej tożsame, pomiędzy nimi pojawia się coraz więcej punktów styku, i to nie tylko pod względem wartości i celów. Wraz z przystąpieniem Finlandii i Szwecji do NATO członkami obu organizacji będą 23 państwa. Europejczycy potrafią i muszą wnieść większą wartość dodaną do sojuszu poprzez działania, które wzmocnią ich własną zdolność operacyjną. UE musi wreszcie wziąć większą odpowiedzialność za własne bezpieczeństwo i utworzyć Europejską Unię Obrony jako europejski filar NATO, w pełni respektując zarazem neutralny status niektórych państw członkowskich.

2.16.

Zbyt wiele państw członkowskich zdecydowanie za długo zaniedbywało swoje zdolności obronne. Częściowo zbyt niskie, ale przede wszystkim nieskuteczne wydatki na obronność w wielu państwach członkowskich UE doprowadziły do dramatycznie niedostatecznego wyposażenia sił zbrojnych, do braku przygotowania i braku interoperacyjności. To oznacza, że takie państwa członkowskie UE, które są również członkami NATO, zaniedbują swoje obowiązki wobec sojuszu.

2.17.

Potencjał obronny Europy zależy nie tylko od wielkości przyznanego na ten cel budżetu, ale przede wszystkim od jego efektywnego wykorzystania. Różne systemy uzbrojenia w UE prowadzą obecnie do nakładania się wydatków, wysokich kosztów i nieefektywności. Państwa członkowskie UE muszą lepiej koordynować rozwój zdolności krajowych i planowanie obronne oraz polegać na wspólnych zamówieniach. Należy przyjąć spójną politykę zamówień publicznych na szczeblu unijnym i krajowym. W ten sposób osiągnie się korzyści skali niezbędne do zmniejszenia kosztów i umożliwi generowanie wystarczającej aktywności, aby zapewnić rozwój nowo powstających przedsiębiorstw typu start-up (2). Na razie jednak praktyki na europejskim rynku obronności są przykładem braku spójnych działań na poziomie Unii, co przekłada się na wysokie koszty.

2.18.

Pomimo stałej współpracy strukturalnej (PESCO), skoordynowanego rocznego przeglądu w zakresie obronności (CARD) i Europejskiego Funduszu Obronnego (EFO) UE poczyniła zbyt małe postępy w rozwijaniu skutecznych wspólnych struktur, które gwarantowałyby jej bezpieczeństwo. Stąd znaczenie deklaracji wersalskiej z marca 2022 r., opartej na decyzji szefów państw i rządów z grudnia 2021 r., gdzie stwierdzono, że „Unia Europejska weźmie na siebie większą odpowiedzialność za własne bezpieczeństwo, a w dziedzinie obrony obierze strategiczny kierunek działania i zwiększy swoją zdolność do samodzielnego działania”.

2.19.

Zdolność UE do działania w dziedzinie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa można by wzmocnić poprzez odejście od jednomyślności przy podejmowaniu decyzji w Radzie w tym obszarze (obecnie jedno państwo członkowskie może blokować wszystkie pozostałe). Jako rozwiązanie pośrednie można rozważyć tymczasową fazę testową głosowania większością kwalifikowaną lub większością ponadkwalifikowaną (czyli zakładającą wyższe progi dla większości kwalifikowanej). Jednak to nie ramy instytucjonalne są największą przeszkodą dla spójnych działań państw członkowskich. Państwa członkowskie raczej te ramy obchodzą, nie wykorzystują ich potencjału i nie dają się w te ramy włączyć.

2.20.

Jako gwarant bezpieczeństwa Europa potrzebuje prędzej nowej narracji i konkretnych działań wspieranych przez społeczeństwo obywatelskie i zaangażowanych obywateli, po to by wzmocnić tożsamość i solidarność europejską oraz nie dopuścić do tego, że nacjonalizm zostanie zastąpiony europejskim szowinizmem. Udział społeczeństwa powinien być otwarty, przejrzysty i inkluzywny.

3.   Pozytywne aspekty Strategicznego kompasu

3.1.

Cel Strategicznego kompasu, jakim jest osiągnięcie większego bezpieczeństwa poprzez: budowanie zdolności (działanie, act), zabezpieczanie (secure), ukierunkowane inwestowanie (invest) oraz ściślejszą współpracę (partner), a także wzmacnianie partnerstw i sojuszy, jest dobrze wybrany.

3.2.

Strategiczny kompas ma potwierdzić determinację Europy, jeśli chodzi o przestrzeganie zasad Karty Narodów Zjednoczonych, przywrócenie pokoju oraz bronienie wolności w Europie.

3.3.

Pod względem bezpieczeństwa Chiny określa się w Strategicznym kompasie jako rywala systemowego. Ocenę tę potwierdzają masowe łamanie powszechnych praw człowieka, nieustanne zagrożenie dla Tajwanu i wsparcie dla rosyjskiego agresora. W Strategicznym kompasie podkreślono, że Chiny i Rosja podważają międzynarodowy porządek. Rozszerzają swoje arsenały jądrowe i opracowują nowe systemy uzbrojenia.

3.4.

Dalej zwrócono uwagę na niebezpieczną erozję struktury kontroli zbrojeń i negatywny wpływ tej próżni prawnej na bezpieczeństwo UE.

3.5.

UE ma uzasadnione interesy we wszystkich regionach świata. W Strategicznym kompasie nie analizuje się ich wszystkich po kolei, niemniej słusznie zauważono – na konkretnym przykładzie Bałkanów Zachodnich – że bezczynność Europy jest zaproszeniem dla innych mocarstw do aktywności w danym regionie.

3.6.

Podkreślono ponadto, że UE musi działać znacznie szybciej i bardziej zdecydowanie, a państwa członkowskie muszą mieć pewność, że mogą liczyć na wzajemne wsparcie. W związku z tym zaakcentowano znaczenie art. 42 ust. 7 TUE. UE powinna wyjaśnić spójność tej podstawy prawnej zawartej w prawie pierwotnym z obowiązkiem udzielania pomocy na mocy art. 5 Traktatu Północnoatlantyckiego.

3.7.

W Strategicznym kompasie jako priorytety wskazano lepszą gotowość operacyjną i interoperacyjność, które muszą być zgodne z NATO. Poza tym przedstawiono Unię jako strukturę umożliwiającą realizację lepszej europejskiej obronności i zapowiedziano, że w jej ramach zostaną uzupełnione braki pod względem krytycznych zdolności, zostanie wzmocniona odporność społeczeństw europejskich oraz zapewniona stabilność w europejskim sąsiedztwie. Pierwszym krokiem jest utworzenie zdolności szybkiego rozmieszczania (rapid deployment capacity), obejmującej 5 tys. osób. Ma ona być w pełni operacyjna do 2025 r. EKES zauważa, że to już najwyższy czas, gdyż UE ponad dwadzieścia lat temu wytyczyła sobie ambitniejsze cele w tym zakresie i do tej pory ich nie zrealizowała.

3.8.

Choć w Strategicznym kompasie nie nawiązano do wprowadzenia większości kwalifikowanej w decyzjach z dziedziny polityki zagranicznej, to jednak zaapelowano o opcję konstruktywnego wstrzymania się od głosu, tak aby zainteresowane państwa członkowskie mogły podejmować dalsze działania. W tym kontekście można by częściej stosować art. 44 TUE, aby w drodze delegacji przez Radę umożliwić chętnym państwom o odpowiednich zdolnościach umożliwić współpracę w ramach wspólnej polityki bezpieczeństwa i obrony (WPBiO).

3.9.

W Strategicznym kompasie dąży się do rozsądnego połączenia w ramach WPBiO cywilnych i wojskowych misji i operacji. Podkreśla się znaczenie cywilnych misji WPBiO w kontekście reagowania niewojskowego. Celem Strategicznego kompasu jest ściślejsza współpraca między WPBiO a unijnymi zainteresowanymi podmiotami w dziedzinie wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.

3.10.

EKES z zadowoleniem przyjmuje podejście nastawione na działania. Wymieniono konkretne propozycje i kroki, cele i etapy, które mają być regularnie poddawane przeglądowi przez Radę UE i Radę Europejską.

3.11.

W Strategicznym kompasie podkreślono też istotne środki mające na celu lepsze ujęcie koncepcji płci, pokoju i bezpieczeństwa oraz efektywności klimatycznej w misjach i operacjach WPBiO. Konkretnie – do 2023 r. UE chce wzmocnić swoją sieć doradców ds. powszechnych praw człowieka i problematyki płci w swoich misjach i operacjach w dziedzinie WPBiO, natomiast realizacja unijnego planu działania w sprawie zmiany klimatu i obrony ma zapewnić sektorowi wojskowemu neutralność klimatyczną.

4.   Uwagi krytyczne dotyczące Strategicznego kompasu

4.1.

Strategiczny kompas to bardzo ambitny dokument, określający ponad 80 konkretnych działań, które należy podjąć do 2025 r. Konieczna tu będzie silna wola polityczna państw członkowskich, w przeciwnym razie dokument stać się raczej świadectwem UE, która nie posiada kompetencji w dziedzinie polityki zagranicznej i obrony.

4.2.

W Strategicznym kompasie zastosowano węższe pojęcie bezpieczeństwa. Tymczasem bezpieczeństwo to coś więcej niż obrona. Szerzej zakrojone działania prewencyjne i prognozowanie mają ogromne znaczenie dla zapobiegania konfliktom zbrojnym. W Strategicznym kompasie skupiono się na określeniu katalogu konkretnych projektów i działań, co EKES przyjmuje z uznaniem. Nie odniesiono się jednak do konkretnych obszarów geograficznych i niezbyt precyzyjnie określono, gdzie UE chce zapewnić stabilność i bezpieczeństwo zgodnie ze swoimi wartościami i celami również poza jej terytorium, na przykład w swoim bezpośrednim sąsiedztwie. W tym zakresie Strategiczny kompas należy zdefiniować szerzej, aby stanowił on kompleksową strategię obejmującą zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego.

4.3.

W Strategicznym kompasie przedstawiono raczej pozytywny obraz spójności polityki bezpieczeństwa i obrony UE oraz jej potencjalnych zdolności. Stwierdzono np., że siła UE pod względem zapobiegania i stawiania czoła konfliktom i kryzysom zewnętrznym polega na jej zdolności do wykorzystania zasobów wojskowych i cywilnych. W kompasie nie podano konkretnych przykładów, gdzie takie działanie faktycznie by się sprawdziło. A przecież analiza w oderwaniu od realiów nie może stanowić solidnej podstawy dla strategii bezpieczeństwa. Samoocena UE jako konsekwentnego gracza, który przewodzi w szukaniu wielostronnych rozwiązań, oraz wyraźnie wyrażona w Strategicznym kompasie pochwała pod własnym adresem, np. za poczuwanie się do odpowiedzialności za bezpieczeństwo na świecie, świadczą o braku umiejętności uczciwej oceny własnej roli.

4.4.

Być może UE zaangażowała wiele zasobów politycznych i finansowych w multilateralizm, jednak przynajmniej do chwili rozpoczęcia wojny przez Rosję państwa członkowskie tylko wtedy realizowały skoordynowane cele europejskiej polityki zagranicznej, gdy bezpośrednio odpowiadały one ich własnym interesom narodowym. Ten zasadniczy brak prognoz strategicznych można zilustrować choćby kilkoma następującymi przykładami: proces rozszerzenia na Bałkanach Zachodnich, reakcje Europejczyków na wojnę w Libii, zależność w dostawach energii, surowców i innych dóbr, reprezentowanie Europy w ONZ oraz rozbieżne poziomy inwestycji poszczególnych krajów w zdolności wojskowe w stosunku do ich PKB.

4.5.

W Strategicznym kompasie uznaje się wprawdzie NATO za ważne dla bezpieczeństwa europejskiego, ale takie stwierdzenie to za mało. Jest mowa o partnerstwie strategicznym z NATO, o komplementarności i autonomii decyzyjnej. Bardzo nieliczne państwa członkowskie jednak pozostają neutralne, tzn. nie są członkami NATO, z kolei sam sojusz jest czymś więcej niż tylko partnerem strategicznym dla Europy. Przez najbliższy, trudny do oszacowania okres NATO jest i będzie jedynym prawdziwym gwarantem bezpieczeństwa Europy. Unia może jednak pomóc społeczeństwom europejskim lepiej zorganizować ich wkład w bezpieczeństwo Europy, łącząc ich zdolności obronne i skłaniając je do odejścia od nieskoordynowanej polityki poszczególnych krajów na rzecz wspólnego europejskiego podejścia. Pomimo wielu dobrych koncepcji zawartych w Strategicznym kompasie ani UE, ani NATO jak dotąd nie wykorzystały w pełni potencjału współpracy.

4.6.

Koncepcja europejskiej autonomii strategicznej musi być jasno określona w odniesieniu do kwestii bezpieczeństwa i obrony, jak ma to miejsce w przypadku Strategicznego kompasu. Strategiczna autonomia nie polega na tym, że UE działa w pojedynkę, lecz staje się lepszym partnerem, zdolnym do działania w razie potrzeby, również w przypadku, gdy wsparcie może nie być dostępne. EKES już w niedawnej opinii w sprawie stosunków transatlantyckich zaznaczył, że strategiczna autonomia nie powinna oznaczać równej odległości do światowych mocarstw. Stany Zjednoczone są i pozostają najważniejszym sojusznikiem i partnerem Europy. Mimo to UE powinna podążać szlakiem zmniejszenia strategicznych zależności, m.in. w sektorach bezpieczeństwa i obrony, jak stwierdzono w opinii EKES-u w sprawie planu działania w zakresie technologii bezpieczeństwa i obrony (3).

4.7.

Poza tym należy zmniejszyć jednostronne zależności europejskie, i to nie tylko w dziedzinie obronności. Ma to kluczowe znaczenie dla bezpieczeństwa Europy. EKES uważa jednak, że wzajemne zależności, zwłaszcza między partnerami o podobnych poglądach, są nie tylko korzystne, ale wręcz niezbędne dla wielostronnego ładu opartego na zasadach.

4.8.

Jeśli chodzi o przyszłe zdolności wojskowe UE, to zapowiedziane w Strategicznym kompasie grupy bojowe UE lub siły szybkiego reagowania odpowiadają koncepcjom szybkiego rozmieszczania mniejszych sił bojowych w misjach koordynowanych na szczeblu międzynarodowym. Starań tych nie wolno jednak postrzegać w oderwaniu od należytego wkładu Europy w jej własne bezpieczeństwo w ramach NATO. Wysiłki Unii muszą wspierać skuteczność europejskiego filaru NATO. Na razie nie jest jasne, w jaki sposób państwa członkowskie UE i NATO mogą udostępnić wystarczające zasoby zarówno na siły odpowiedzi NATO, jak i na siły szybkiego reagowania UE w sytuacji, gdyby takie zasoby byłyby konieczne jednocześnie. Poza tym przedstawione działania dotyczące oddziałów do szybkiego rozmieszczania częściowo nie spełniają nawet założeń z decyzji podjętych już przed ponad dwoma dekadami (1999 r.) w Helsinkach.

4.9.

Strategiczny kompas nie uwzględnia roli, jaką w Europie może i musi odgrywać społeczeństwo obywatelskie, aby osiągnąć większą odporność na systematyczne podważanie przez wrogie siły spójności i solidarności w państwach członkowskich UE i między nimi.

4.10.

Wzmocnienie pozycji Unii jako demokratycznego i praworządnego filaru bezpieczeństwa wymaga nie tylko silnych (lub nawet silniejszych) instytucji UE i bardziej perspektywicznego spojrzenia ze strony państw członkowskich, ale także szeroko zakrojonych transgranicznych sojuszy społecznych, do których potrzeba silnego i dynamicznego ogólnoeuropejskiego zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego i w pełni zaangażowanych europejskich partnerów społecznych.

4.11.

Wrogie ataki obejmują nie tylko operacje wojskowe, ale również dezinformację, cyberataki, szantaż gospodarczy itp. Dlatego Strategiczny kompas wspomina o opracowaniu zestawu narzędzi na potrzeby skoordynowanej reakcji na zagrożenia hybrydowe oraz o zestawie narzędzi służących przeciwdziałaniu zagranicznym manipulacjom informacjami i ingerencjom w informacje, a także o wzmocnieniu zestawu narzędzi dla dyplomacji cyfrowej. Niemniej w Strategicznym kompasie trzeba zająć się tym kluczowym aspektem bardziej szczegółowo. Aby zapewnić podstawy skutecznej solidarności, współpracy i odporności wśród obywateli UE, zwłaszcza na szczeblu lokalnym, gdzie skutki takich ataków są najbardziej odczuwalne, Unia pilnie potrzebuje międzyinstytucjonalnego podejścia do przeciwdziałania takim atakom i ingerencjom, opracowanego przy udziale reprezentatywnego społeczeństwa obywatelskiego.

4.12.

Bezpieczeństwu Europy zagrażają nie tylko ataki wojskowe w tradycyjnym znaczeniu. Także cyberataki i sabotaż skierowany przeciw prywatnym firmom, instytucjom publicznym i infrastrukturze krytycznej należy postrzegać jako ataki hybrydowe o wojennym charakterze, które mogą spowodować ogromne szkody. Temu zagadnieniu, a zwłaszcza kwestiom skutecznej ochrony i środków reagowania poświęcono w Strategicznym kompasie zbyt mało uwagi.

5.   Ponowna kalibracja kompasu

5.1.

EKES w pełni podziela pogląd, że UE musi dostosować się do funkcjonowania wśród coraz bardziej agresywnych i rewizjonistycznych mocarstw, które łamią zapisy Karty Narodów Zjednoczonych. Wielostronny porządek oparty na zasadach może zostać przywrócony, jeżeli liberalne demokracje będą przestrzegać swoich zasad, wspierać je dostępnymi metodami dyplomatycznymi, cywilnymi i wojskowymi oraz nie będą ulegać pokusom, naciskom ani groźbom ze strony autorytarnych mocarstw.

5.2.

Polityka europejska musi dążyć do zapobiegania konfliktom zbrojnym, niemniej trzeba sobie również uzmysłowić, że świat jest o wiele mniej spokojny, niż się wydawało po zakończeniu zimnej wojny. Dlatego społeczeństwa europejskie potrzebują konsensusu politycznego co do tego, w jaki sposób skutecznie rozwijać swój potencjał obrony przed ewentualnymi agresorami, a przede wszystkim jak budować swoje zdolności w zakresie ochrony ludności cywilnej. Tu kluczowe będą ożywienie debaty publicznej i aktywny udział podmiotów społeczeństwa obywatelskiego.

5.3.

Partnerstwo transatlantyckie wymaga znacznie większych inwestycji politycznych. Wykracza ono wprawdzie poza NATO, jest jednak podstawowym filarem sojuszu. Europejczycy muszą dołożyć większych starań na rzecz utrzymania i pogłębienia stosunków między Unią a USA. Stabilne partnerstwo ze Stanami Zjednoczonymi, zarówno w dziedzinie handlu, jak i bezpieczeństwa, ma ogromne znaczenie.

5.4.

Europa dąży do świata wolnego od broni jądrowej. Jednak do czasu osiągnięcia tego celu amerykańska gwarancja bezpieczeństwa jądrowego dla Europy, odstraszanie jądrowe NATO i francuskie siły zniechęcania pozostają niezbędne dla bezpieczeństwa europejskiego.

5.5.

Partnerzy europejscy muszą przede wszystkim szybko zwiększyć efektywność wydatków na cele wojskowe. Można to osiągnąć m.in. dzięki znacznie większej interoperacyjności ich krajowych konwencjonalnych systemów wojskowych. Krótkoterminowo państwa członkowskie muszą przezwyciężyć obecne trudności i nieporozumienia co do zakupu pilnie potrzebnych zdolności obronnych, a w perspektywie średnio- i długoterminowej muszą razem znaleźć sposób na wzmocnienie systemów obronnych poprzez wspólne zamówienia i projekty oparte na współpracy. Wspólne projekty europejskie nie powinny wykluczać bliskich sojuszników i partnerów, niemniej ich dostęp do europejskiego rynku obronnego musi ściśle opierać się na wzajemności.

5.6.

Przy tym udział wydatków na obronność w PKB ma znaczenie, skoro uzgodnili go między sobą zachodni sojusznicy – pacta sunt servanda! Jeśli chodzi o skuteczne zdolności do działania, trzeba je dokładnie zdefiniować i terminowo wdrożyć. Drugorzędne jest natomiast, czy wymaga to udziału w PKB na poziomie 2 % czy też więcej. Decydujące jest to, żeby potencjalny agresor ocenił koszt ataku jako zbyt wysoki. UE musi opierać się na swoich instrumentach i instytucjach, takich jak: stała współpraca strukturalna (PESCO), skoordynowany roczny przegląd w zakresie obronności (CARD), Europejski Fundusz Obronny (EFO) i Europejski Instrument na rzecz Pokoju, aby zwiększyć efektywność wydatków państw członkowskich na obronność.

5.7.

Zamówienia w dziedzinie wyposażenia obronnego i struktura europejskiego przemysłu obronnego mają kluczowe znaczenie dla europejskiego bezpieczeństwa. Nie podlegają one wyłącznie mechanizmom rynkowym. W każdym razie kosztowne i bezowocne kompromisy nie mogą narażać na szwank bezpieczeństwa Europy. We wspólnych przedsięwzięciach nie należy kierować się krajowymi kwotami, ale przede wszystkim tym, czy konkurencyjne i innowacyjne sektory są zdolne do realizacji tych przedsięwzięć.

5.8.

Kompas obejmuje wiele ważnych aspektów bezpieczeństwa, nie dość uwagi poświęca natomiast problematyce wywiadu. UE powinna zaktualizować Strategiczny kompas pod tym kątem i zawrzeć wyraźną analizę europejskich zdolności wywiadowczych oraz konkretne propozycje ich poprawy.

5.9.

Trzeba usprawnić krajowe siły obronne, tj. stworzyć skuteczne wspólne struktury dowodzenia, które ostatecznie będą podstawą wspólnych europejskich sił zbrojnych. Ponadto należy tchnąć życie w Sztab Wojskowy Unii Europejskiej i w Europejską Agencję Obrony.

6.   Wkład społeczeństwa obywatelskiego w bezpieczeństwo i obronę Europy

6.1.

Strategiczny kompas to ważny krok naprzód. Należy w nim jednak zawrzeć taką europejską strategię polityki zagranicznej, która zakłada szerszą koncepcję bezpieczeństwa, zgodną również z celami zrównoważonego rozwoju ONZ oraz aktywnym udziałem społeczeństwa obywatelskiego.

6.2.

Szerzej zakrojone działania wywiadowcze i prewencyjne oraz prognozowanie mają ogromne znaczenie dla zapobiegania konfliktom zbrojnym. Wiele państw członkowskich UE musi więcej inwestować w swoje zdolności obronne i większość faktycznie zaczęła to już robić. To zaangażowanie powinno być długofalowe i wymaga wsparcia społeczeństwa obywatelskiego. Europejski filar NATO ma zapewniać odstraszanie wojskowe, ale i UE musi zwiększyć swoje zdolności, m.in. za pomocą własnych zasobów wojskowych, aby wnosić konkretny wkład w pokój i stabilność w regionie poprzez prewencję.

6.3.

UE powinna wspierać państwa członkowskie, jak sugeruje kompas, w usprawnianiu ich współpracy w celu ograniczenia nieskutecznego rozdrobnienia i kosztownego powielania ich zdolności obronnych. Dopóki jednak UE nie posiada rzeczywistych kompetencji w zakresie obrony, powinna nadal inwestować swoje ograniczone zasoby przede wszystkim w cywilne obszary polityki i mechanizmy, które mają umożliwić zapobieganie konfliktom. To właśnie w tych dziedzinach społeczeństwo obywatelskie może wiele osiągnąć dzięki swym sieciom społecznym i gospodarczym oraz dzięki znacznemu potencjałowi w zakresie dyplomacji publicznej i kulturalnej.

6.4.

Społeczeństwo obywatelskie cechują wolność i dynamiczność, a to już samo w sobie może działać stabilizująco w czasach kryzysu, który wpływa na bezpieczeństwo europejskie. W kontekście napaści Rosji na Ukrainę dowodzi tego choćby niezwykła gotowość milionów obywateli Unii w wielu państwach członkowskich, zwłaszcza w krajach sąsiadujących z Ukrainą, do przyjmowania uchodźców ukraińskich i niesienia im pomocy. Kompleksowe podejście do bezpieczeństwa musi również obejmować europejską gotowość na sytuacje wyjątkowe i stałe wsparcie dla organizacji społeczeństwa obywatelskiego.

6.5.

EKES podkreśla, że dla bezpieczeństwa istotne są także sprawiedliwość społeczna, dobre prognozy gospodarcze i zrównoważenie środowiskowe. Pokój społeczny jest ważnym warunkiem dla braku przemocy. Ograniczenie globalnego ocieplenia i zarządzanie jego skutkami są bardzo ważne dla utrzymania porządku społecznego i pokoju na świecie.

6.6.

EKES proponuje publiczne fora debat strategicznych, tak aby społeczeństwo obywatelskie mogło wnosić wkład w rozwój Europy, która jest w stanie bronić się przed wrogimi atakami i stawiać czoła ingerencjom obliczonym na złamanie ducha walki i zachwianie stabilnością polityczną w państwach członkowskich i w relacjach między nimi. „W walce światowych mocarstw o korzyści to nie siła militarna czy gospodarcza ma decydujące znaczenie, lecz podstawowe cechy społeczeństwa” (4).

6.7.

EKES, jego Sekcja Stosunków Zewnętrznych (REX) oraz – w odniesieniu do przemysłu obronnego – Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle (CCMI) (5) są gotowe odgrywać główną rolę w dialogu między szczeblem politycznym a społeczeństwem na temat bezpieczeństwa w Europie i na świecie. EKES będzie nadal apelował o regularne aktualizacje Strategicznego kompasu i o gruntowną ocenę nowych powiązanych z nim inicjatyw, takich jak np. pakiet dotyczący obronności.

6.8.

Rosyjska agresja i systemowa rywalizacja z Chinami dobitnie pokazują, że UE musi szybko dorosnąć do nowych realiów geopolitycznych. W liberalnych demokracjach jest to możliwe tylko w ścisłej współpracy ze społeczeństwem obywatelskim i przy jego wsparciu politycznym.

---

(1)  Common Security – For our shared future [Wspólne bezpieczeństwo – dla naszej wspólnej przyszłości], Sztokholm, 2022.

(2)  Plan działania w zakresie technologii krytycznych dla bezpieczeństwa i obronności (COM(2022) 61 final), p. 4.9.

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Plan działania w zakresie technologii bezpieczeństwa i obrony” (COM(2022) 61 final) (Dz.U. C 443 z 22.11.2022, s. 112).

(4)  Mazarr, M. J., „What Makes a Power Great. The Real Drivers of Rise and Fall”, Foreign Affairs, lipiec–sierpień 2022, s. 52.

(5)  https://www.eesc.europa.eu/pl/sections-other-bodies/sections-commission/consultative-commission-industrial-change-ccmi

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dostosowania przepisów dotyczących pozaumownej odpowiedzialności cywilnej do sztucznej inteligencji (dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję)”

(COM(2022) 496 final – 2022/0303 (COD))

(2023/C 140/05)

Sprawozdawca generalny:

Wautier ROBYNS DE SCHNEIDAUER

Wniosek o konsultację	Parlament Europejski, 6.10.2022
	Rada Unii Europejskiej, 14.10.2022
Podstawa prawna	Art. 114 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Jednolitego Rynku, Produkcji i Konsumpcji
Decyzja Prezydium	20.9.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	154/1/0

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zajmuje się tematem sztucznej inteligencji (AI) od czasu swoich pionierskich prac w 2017 r. i podkreśla, że nadzorowanie zastosowań AI przez ludzi musi również podlegać zasadzie odpowiedzialności i zwiększać zaufanie do takiej technologii. Wezwał do wprowadzenia jasnych zasad obejmujących, w przypadku bezprawnego (lub przypuszczalnie bezprawnego) wykorzystania AI, odpowiedzialność osób fizycznych lub prawnych, co wyrażono w opinii z 2019 r. (1).

1.2.

EKES z aprobatą przyjmuje i popiera propozycję Komisji, aby zwiększyć prawa osób poszkodowanych – w rozumieniu prawa krajowego – w wyniku takiego bezprawnego wykorzystania AI przez zapewnienie konkretnych praw uzupełniających istniejące krajowe przepisy dotyczące odpowiedzialności wynikającej z czynu niedozwolonego lub odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, przepisy dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty oraz prawo karne.

1.3.

EKES uznaje, że minimalna harmonizacja najlepiej służy temu celowi, ale obawia się ryzyka rozbieżnych interpretacji przez zainteresowane strony zaangażowane w rozwój i w łańcuch dostaw oraz przez sędziów. W związku z tym podkreśla potrzebę wprowadzenia jasnych definicji prawnych oraz dalszego poszerzania wymaganej wiedzy fachowej osób stosujących nowe prawodawstwo w całej UE. Osoby te będą musiały posiadać odpowiednie zdolności cyfrowe. Ostatecznym celem Komisji powinno być poszukiwanie i rozwijanie systemu odpowiedzialności, którego stosowanie byłoby jak najbardziej jednolite w całej UE.

1.4.

EKES dostrzega interakcję między zasadami zapobiegania i bezpieczeństwa z jednej strony, a możliwościami dochodzenia roszczeń z drugiej, dodatkowo do roli nadzorczej organów publicznych; celem jest zapewnienie zgodności z unijnymi i krajowymi normami dotyczącymi odpowiedzialnego rozwoju AI. Wzywa do utworzenia sieci organów ds. alternatywnych metod rozwiązywania sporów, aby ułatwić poszkodowanym korzystanie z ich praw, oraz do gromadzenia większej ilości dowodów na temat skutków dyrektywy.

1.5.

EKES docenia równowagę, jaką dyrektywa zapewnia między prawami poszkodowanych a interesami twórców AI. Umożliwia to czerpanie korzyści z transformacji cyfrowej i może stać się wzorem dla państw trzecich rozważających podobne rozwiązania.

1.6.

EKES wzywa Komisję do ścisłego monitorowania rozwoju gwarancji finansowych lub ubezpieczeń od odpowiedzialności za sztuczną inteligencję, z należytym uwzględnieniem ich dostępności i zakresu, gdyż nowe ramy powinny zapewnić pewność prawa zarówno operatorom, jak i ubezpieczycielom. Dowody incydentów mają kluczowe znaczenie dla oceny, czy istnieje potrzeba wprowadzenia środków w tym zakresie: dlatego bardzo ważne jest dokumentowanie i zgłaszanie tych incydentów.

1.7.

EKES wzywa Komisję do uwzględnienia w swojej strategii komunikacyjnej praw przyznanych osobom, które poniosły szkody spowodowane przez AI, aby zwiększyć zaufanie do transformacji cyfrowej.

1.8.

Biorąc pod uwagę tempo rozwoju technologicznego, EKES popiera zamiar dokonywania przeglądu tych przepisów, gdy tylko będzie to zasadne w świetle zgromadzonych dowodów. Jest zdania, że przegląd pięć lat po wejściu w życie dyrektywy byłby zbyt późny, i zaleca, aby odbył się on po trzech latach. Jest gotów wziąć w nim udział i ocenić doświadczenia unijnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, zwłaszcza w odniesieniu do informacji zwrotnych od użytkowników końcowych dotyczących ciężaru dowodu i potencjalnie rozbieżnych definicji kwalifikujących się szkód w ramach przepisów krajowych.

1.9.

Ponieważ wykorzystanie sztucznej inteligencji może prowadzić do delikatnych wyborów politycznych, których nie należy pozostawiać wyłącznie stronom uczestniczącym w łańcuchu dostaw AI, EKES zwraca się również o zaangażowanie go i konsultację w ustanawianiu norm etycznych.

2.   Streszczenie wniosku

2.1.

Wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie odpowiedzialności pozaumownej za sztuczną inteligencję („dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję”) oparto na białej księdze Komisji z 2020 r. w sprawie sztucznej inteligencji, opracowanym równolegle sprawozdaniu Komisji na temat bezpieczeństwa i odpowiedzialności w dziedzinie sztucznej inteligencji oraz na wniosku dotyczącym aktu w sprawie sztucznej inteligencji z 2021 r., w którym skupiono się na zapobieganiu i bezpieczeństwie. Wniosek jest powiązany z przeglądem dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty z 1985 r. („zmieniona dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za produkty”), który przedstawiono w tym samym dniu, co analizowaną w niniejszej opinii dyrektywę w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję. Oba wnioski umożliwiają powodom dochodzenie roszczeń wobec określonych podmiotów, przy czym zakres obu instrumentów jest do pewnego stopnia różny.

2.2.

Celem dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję jest ustanowienie jednolitych zasad dotyczących niektórych aspektów odpowiedzialności pozaumownej za szkody spowodowane przy użyciu systemów AI. Ma to na celu poprawę funkcjonowania jednolitego rynku i zapewnienie poszkodowanym szerszej ochrony (czy to osobom fizycznym, czy przedsiębiorstwom), a także zwiększenie zaufania do AI dzięki wprowadzeniu zharmonizowanych przepisów. Obejmuje to na przykład naruszenia prywatności, utratę danych lub szkody powstałe w wyniku problemów związanych z bezpieczeństwem. Nowe przepisy ułatwią na przykład uzyskanie odszkodowania, jeśli ktoś był dyskryminowany w procesie rekrutacji prowadzonej z wykorzystaniem technologii AI, nawet jeśli nadal będzie trzeba pokonać kilka przeszkód (prawnych). W celu wyeliminowania pozostałej niepewności prawa EKES zaleca ustalenie prawnej definicji decyzji podejmowanej przez maszyny wykorzystujące sztuczną inteligencję.

2.3.

W omawianej dyrektywie Komisja po raz pierwszy proponuje ukierunkowaną harmonizację przepisów krajowych dotyczących odpowiedzialności za sztuczną inteligencję, aby ułatwić osobom poszkodowanym w związku wykorzystywania AI uzyskanie odszkodowania. Zgodnie z celami określonymi w białej księdze w sprawie AI oraz z wnioskiem Komisji dotyczącym aktu w sprawie sztucznej inteligencji z 2021 r. – określającym zasady praworządności poprzez ramy wiarygodności AI i zaufania do tej technologii – nowe przepisy zapewnią, aby poszkodowani korzystali z odpowiedniej ochrony w przypadku wyrządzenia im szkody przez produkty lub usługi wykorzystujące AI, jak w przypadku wyrządzenia im szkody w jakichkolwiek innych okolicznościach.

2.4.

Dbając o to, by nie zagrozić postępowi technologicznemu w Europie ani go nie zniweczyć, dyrektywa wprowadza zharmonizowane ramy prawne, które uwzględniają złożoność systemów AI – od ich opracowania, do wykorzystywania ich na rynku – oraz upraszcza proces prawny dla poszkodowanych w wyniku działania systemów AI dzięki dwóm głównym innowacjom prawnym, które odpowiadają obecnym potrzebom: — Po pierwsze, w przypadku nieprzestrzegania prawa unijnego lub krajowego (niedopełnieniu wynikającego z niego obowiązku dochowania należytej staranności) i gdy istnieje uzasadnione prawdopodobieństwo istnienia związku przyczynowego z wynikiem działania systemu AI, wzruszalne „domniemanie związku przyczynowego” pomoże w rozwiązaniu trudności, jakich doświadczają poszkodowani w związku z koniecznością szczegółowego wyjaśnienia, w jaki sposób szkoda powstała w wyniku konkretnej winy lub zaniechania, co może być szczególnie trudne w przypadku próby zrozumienia złożonych systemów AI. Szczególne przepisy mają zastosowanie do dostawców systemów AI wysokiego ryzyka (zob. pkt 4.1), osób działających w ich imieniu oraz ich użytkowników. Wniosek łagodzi kryteria ustalenia domniemania, gdy z systemu AI korzysta użytkownik niezawodowy, który nie ingerował w działanie tego systemu. — Po drugie, o ile w przypadku odpowiedzialności za produkty łatwiej jest wskazać, kogo należy pozwać, o tyle środowisko AI jest bardziej złożone. Zgodnie z proponowaną dyrektywą poszkodowani będą mieli więcej narzędzi do dochodzenia roszczeń na drodze prawnej dzięki prawu dostępu do dowodów uzyskanych od przedsiębiorstw i dostawców w przypadkach, w których mają do czynienia ze sztuczną inteligencją wysokiego ryzyka oraz gdy uzyskanie takich dowodów jest konieczne i dokonuje się go proporcjonalnie. Poszkodowani będą mogli uzyskać od sądu nakaz udostępnienia informacji potrzebnych do ustalenia, co spowodowało doznaną przez nich krzywdę i do jakiej osoby fizycznej lub prawnej – jako pozwanego – mogą się zwrócić w związku z tą krzywdą. Jeżeli dowody są łatwo dostępne, domniemanie nie będzie już miało zastosowania, co stanowi istotną zachętę do udostępniania takich informacji.

Dzięki tym dwóm środkom projekt dyrektywy ułatwi poszkodowanym dochodzenie roszczeń, indywidualnie lub zbiorowo (w stosownych przypadkach), nie unieważniając przy tym pojęcia związku przyczynowego.

3.   Zapewnianie postępu technologicznego ukierunkowanego na człowieka

3.1.

EKES jest świadomy korzyści i potencjalnych zagrożeń związanych z AI. Wykorzystanie AI nie powinno ograniczać się jedynie do zwiększania produktywności poprzez przejmowanie zadań dotychczas wykonywanych przez człowieka i obniżanie kosztów. Rozwój AI wymaga zwrócenia uwagi na zagrożenia związane z wpływem tej technologii na zdrowie w wyniku zmiany warunków pracy i wpływem na prawa takie jak prywatność oraz wymaga ponownego zbadania kwestii równowagi między maszyną a człowiekiem w miejscu pracy, ponieważ kontrola sprawowana przez człowieka powinna być uprzywilejowana, z należytym uwzględnieniem ewentualnego utrzymywania się ludzkich uprzedzeń i stronniczości w funkcjonowaniu AI. Odpowiedzialność za koncepcję wyjściową i ostateczna odpowiedzialność za ewentualne niepowodzenia powinny spoczywać na podmiotach ludzkich, co potwierdziła grupa ekspertów wysokiego szczebla ds. sztucznej inteligencji w swoich wytycznych dotyczących etyki. Wiele innych elementów zmian, jak np. wpływ nanotechnologii na środowisko, zbadano dotychczas w mniejszym stopniu. EKES uważa, że zarówno operatorzy AI, jak i inne zainteresowane strony, na przykład konsultanci ds. zarządzania ryzykiem i ubezpieczyciele, a także organy publiczne i przedstawiciele pracowników, powinni monitorować potencjalne skutki za pomocą analizy ryzyka, audytów i inżynierii bezpieczeństwa z wykorzystaniem testów w środowisku zbliżonym do rzeczywistego. Zgodnie ze swoją poprzednią opinią (2) EKES z zadowoleniem przyjąłby wprowadzenie systemu certyfikacji zapewniającego bezpieczeństwo i zgodność z interesami człowieka.

3.2.

EKES jest świadomy narażenia zastosowań wykorzystujących AI na awarie i szkodliwe działania w cyberprzestrzeni i odsyła do swoich niedawnych opinii w sprawie wniosku dotyczącego rozporządzenia w sprawie operacyjnej odporności cyfrowej sektora finansowego (DORA) (3) oraz wniosków dotyczących dyrektyw w sprawie cyberbezpieczeństwa i odporności podmiotów krytycznych (4). Te czynniki ryzyka i zagrożenia w oczywisty sposób uzasadniają istniejące zalecenia w zakresie zapobiegania i monitorowania, jak również przyszłe zmiany, ponieważ mogą pojawić się nowe podatności.

3.3.

EKES popiera zamiar nadążania za szybko pojawiającymi się przyszłymi zmianami i dokonywania przeglądu skutków dyrektywy w miarę pojawiania się dowodów, co doprowadzi do aktualizacji z zastrzeżeniem konieczności i proporcjonalności. Uważa, że termin pięciu lat wskazany we wniosku jest zbyt odległy i sugeruje podjęcie działań wcześniej, najwyżej trzy lata po wejściu dyrektywy w życie. Nalega na włączenie do tej oceny społeczeństwa obywatelskiego, ponieważ EKES w wyjątkowy sposób odzwierciedla poglądy obywateli, konsumentów, pracowników oraz wielkich i małych przedsiębiorstw, zwracając należytą uwagę na podstawowe prawa człowieka, w tym prawa pracowników, a także na możliwości i przeszkody gospodarcze.

4.   Ochrona podstawowych wartości UE

4.1.

EKES popiera podejście przyjęte przez Komisję w akcie w sprawie sztucznej inteligencji, gdzie rozróżniono zakazane zastosowania sztucznej inteligencji, takie jak stosowanie przez nadmiernie ingerujące rządy systemów punktowej oceny zachowań społecznych, zastosowania wysokiego ryzyka w przedsiębiorstwach, w tym rekrutacja i ocena pracowników, a także infrastruktura krytyczna i urządzenia techniczne wykorzystywane w opiece zdrowotnej, oraz liczne mniej ryzykowne działania. Wzywa do jednoznacznego zdefiniowania działalności wysokiego ryzyka. Ponawia swoje wezwanie do uwzględnienia potencjalnej szkody dla środowiska jako jednego z czynników, które powinny być uwzględnione w kategorii wysokiego ryzyka. Zauważa, że poszkodowani powinni otrzymywać odszkodowanie niezależnie od klasyfikacji zastosowań AI jako ryzykownych czy mniej ryzykownych.

4.2.

EKES, podobnie jak stwierdził w opinii z 2020 r. dotyczącej białej księgi w sprawie sztucznej inteligencji, podkreśla swoje zaangażowanie na rzecz ochrony praw podstawowych i zarządzania przez człowieka na etapie podejmowania ostatecznej decyzji jako podstawy odpowiedzialnego rozwoju AI w Unii Europejskiej. Wybory i decyzje podejmowane przez maszyny mogą być pozbawione ludzkiego zrozumienia niezamierzonych konsekwencji, zwłaszcza gdy te wybory i decyzje dotyczą osób szczególnie wrażliwych, takich jak dzieci lub osoby starsze.

4.3.

EKES podkreśla znaczenie zaufania obywateli do rozwoju AI w odniesieniu do ochrony prywatności, sprawiedliwego traktowania i dochodzenia roszczeń w stosownych przypadkach. Projekt dyrektywy ma na celu zapewnienie co najmniej równego odszkodowania za szkody spowodowane lub częściowo spowodowane w wyniku wykorzystania systemów AI w porównaniu z odszkodowaniem za szkody poniesione w sytuacjach, w których nie wykorzystuje się takich systemów. Ważne jest, aby Komisja, państwa członkowskie i użytkownicy systemów AI podjęli wspólne wysiłki w celu przekazania tego przesłania szerokiemu gronu odbiorców.

5.   Ułatwienie uzyskania odszkodowań przez osoby, które poniosły szkody spowodowane przez AI

5.1.

Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję zapewnia większą ochronę obywateli, pracowników i podmiotów gospodarczych przed szkodami uznawanymi w krajowym otoczeniu prawnym tych poszkodowanych, rozszerzając tę ochronę poza uszczerbek na zdrowiu i straty materialne, określoną we wniosku dotyczącym dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty. Rozszerzenie to umożliwia uzyskanie odszkodowania za czysto ekonomiczne szkody powstałe np. w wyniku niesprawiedliwej dyskryminacji, odmowy dostępu do opieki lub edukacji, błędnego profilowania przez policję lub utraty danych. EKES podkreśla konieczność zapewnienia jasnego rozumienia pojęcia szkody kwalifikującej do odszkodowania, aby uniknąć niepożądanych rozbieżnych interpretacji w orzecznictwie krajowym, oraz zapewnienia szkoleń dotyczących tego zagadnienia dla specjalistów, w tym dla sędziów krajowych, i przeznaczenia na nie odpowiednich środków. EKES zwraca uwagę na możliwość zwrócenia się przez sądy krajowe do TSUE o wydanie orzeczeń prejudycjalnych w kwestiach, w których interpretacja może być rozbieżna.

5.2.

EKES stwierdza, że obywatele, konsumenci, pracownicy i przedsiębiorstwa z różnych części Unii Europejskiej nie mają równych możliwości dochodzenia roszczeń i uzyskania odszkodowania. W różnych państwach członkowskich i w odniesieniu do różnych klas społecznych odnotowuje się znaczne różnice w przychylności wobec powodów, regułach procesowych i kosztów związanych z dochodzeniem roszczeń za pośrednictwem wymiaru sprawiedliwości oraz stopniu pokrycia kosztów prawnych ponoszonych przez powodów w sprawach dotyczących odpowiedzialności cywilnej. W związku z tym, jak już wyrażono co do zasady w bardziej ogólnej opinii w sprawie rozporządzenia dotyczącego AI (5), EKES opowiada się za utworzeniem łatwo dostępnych, bezpłatnych i obowiązkowych alternatywnych metod rozwiązywania sporów w sprawach dotyczących odpowiedzialności cywilnej w odniesieniu do zastosowań AI na szczeblu krajowym, z koordynacją na poziomie UE, jak to ma miejsce np. w dziedzinie usług finansowych (FIN-NET), oraz za dokonaniem tego we współpracy z odpowiednimi organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Służby te wniosłyby wkład do oceny skutków dyrektywy dzięki rejestrowaniu rozstrzygnięć pozasądowych, na które zwrócono by ich uwagę.

5.3.

EKES z zadowoleniem przyjmuje działania podjęte w celu zapewnienia poszkodowanym większych środków dochodzenia sprawiedliwego odszkodowania w przypadku szkód spowodowanych przez zastosowania AI, które to środki w razie braku tych działań byłby niedostępne lub skomplikowane i kosztowne ze względu na nieprzejrzystość i złożoność zastosowań AI. Wielu obywateli i konsumentów odnosi się podejrzliwie do „robotów” i algorytmów. EKES zaleca, by w ramach swojej strategii komunikacyjnej Komisja podjęła działania mające na celu zwiększenie zaufania obywateli, w szczególności za pomocą materiałów instruktażowych publikowanych w popularnych mediach społecznościowych.

5.4.

Osoby, które poniosły szkody spowodowane przez systemy AI, będą mogły powoływać się na domniemanie, że operatorzy nie przestrzegają wymogów unijnych lub krajowych. Fakt, że operatorzy będą musieli rejestrować przestrzeganie takich zasad, stanowi zabezpieczenie przed niedbałymi zachowaniami.

6.   Uwzględnienie nowych zasad prawnych na jednolitym rynku

6.1.

Dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję pojawia się w momencie, gdy w szeregu państw członkowskich trwają prace legislacyjne dotyczące takiej odpowiedzialności. EKES rozumie podejście przyjęte we wniosku, polegające na utrzymaniu, na tym etapie, krajowych zasad prawnych, i popiera wykorzystanie jako instrumentu dyrektywy zarówno w celu uniknięcia nadmiernej niespójności zasad dotyczących odpowiedzialności w całej UE, jak i umożliwienia państwom członkowskim szczegółowego określenia ochrony, którą uznają za konieczną i proporcjonalną w interesie ogólnym. Komitet zwraca uwagę decydentów na problemy wynikające z rozdrobnienia otoczenia prawnego, które utrudnia utworzenie prawdziwego jednolitego rynku cyfrowego, utrzymuje różnice między obywatelami i przedsiębiorstwami europejskimi oraz może hamować europejskie innowacje technologiczne. EKES uważa, że nie należy lekceważyć ryzyka błędnej interpretacji zasady interesu ogólnego, ponieważ procedury jej zakwestionowania są uciążliwe, a ich zakres nie wykracza poza kwestie będące przedmiotem konkretnych postępowań przed Trybunałem Sprawiedliwości.

6.2.

EKES zdaje sobie sprawę z tego, w jakim stopniu krajowe systemy prawne mające zastosowanie do roszczeń z tytułu odpowiedzialności cywilnej nadal różnią się między państwami członkowskimi, i przez lata poświęcał wiele uwagi wysiłkom na rzecz zniwelowania tych różnic, na przykład za pomocą systemu alternatywnego względem norm krajowych („28. system prawny”). W związku z tym rozumie wybór instrumentu prawnego zaproponowany na tym etapie przez Komisję, ale zwraca uwagę na ryzyko, że niektóre pojęcia mogą być różnie interpretowane w różnych krajowych systemach prawnych. Nalega, by Komisja za cel ostateczny obrała doprowadzenie do tego, aby w całej UE stosowano system dotyczący odpowiedzialności w sposób jak najbardziej jednolity.

6.3.

EKES podkreśla prawo strony pozwanej, w tym (małych) sprzedawców detalicznych, do dochodzenia roszczeń prawnych wobec dostawców lub odpowiednich zainteresowanych stron na wcześniejszych etapach łańcucha dostaw, a także spoczywający na tych ostatnich obowiązek ponoszenia odpowiedzialności za konsekwencje własnego niedbalstwa lub domniemanych uchybień. W takich przypadkach dostawcy ci powinni być prawnie zobowiązani do zapewnienia takim pozwanym odszkodowania.

7.   Wspieranie konkurencyjności europejskiego rozwoju AI

7.1.

EKES uważa, że pewność prawa stanowi zachętę gospodarczą dla europejskich badań i rozwoju prowadzonych przez ośrodki naukowe, organy publiczne i przedsiębiorstwa oraz przyczynia się do pionierskich innowacji w środowisku globalnym. Proponowana dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję daje w odpowiednim momencie wytyczne niezbędne do stworzenia innowatorom niezbędnej pewności co do ryzyka prawnego, zwłaszcza w przypadku pracy transgranicznej, ponieważ różne jurysdykcje stosują swoje własne systemy odpowiedzialności. Będzie to miało istotne znaczenie dla przedsiębiorstw typu start-up oraz MŚP, które nie mają takiego samego dostępu do porad prawnych jak większe przedsiębiorstwa. Nowe ramy mogą również pomóc twórcom oprogramowania w uruchamianiu nowych zastosowań AI, ponieważ będą oni mieć lepszą wiedzę na temat konsekwencji prawnych, i w ten sposób ramy te przyczynią się do realizacji strategii UE dotyczącej cyfrowej i zielonej transformacji.

7.2.

Na obecnym etapie proponowana dyrektywa w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję nie przewiduje obowiązkowego ubezpieczenia zastosowań AI. Biorąc pod uwagę, że zastosowania AI – w szczególności skomplikowane systemy – są nadal w fazie rozwoju, trudno byłoby, z powodu braku przeszłych doświadczeń, opracować metody ratingowe, które byłyby wystarczająco wiarygodne, aby być reprezentatywne dla przyszłych szkód i roszczeń, w szczególności w związku z faktem, że występowanie szkód i roszczeń może być wzajemnie powiązane i powodować powielanie błędów, a zatem wzrost powagi zdarzeń i nawarstwianie się strat, podczas gdy możliwości zakładów ubezpieczeń i zakładów reasekuracji są obecnie ograniczone. EKES rozumie zatem decyzję Komisji, by nie zajmować się dalej na tym etapie kwestią tego, czy, w odniesieniu do jakich działań i w jakim zakresie należy wprowadzić obowiązkowe ubezpieczenie lub inne gwarancje finansowe, ale zachęca Komisję do ścisłego monitorowania dostępności i zakresu ubezpieczeń. Potrzebny jest system monitorowania umożliwiający zdobycie wiedzy na temat incydentów z udziałem systemów AI, która pozwoli ocenić, czy potrzebne są dodatkowe środki, takie jak odpowiedzialność na zasadzie ryzyka lub obowiązkowe ubezpieczenie.

7.3.

EKES zauważa, że szereg rodzajów ryzyka podlega obowiązkowemu ubezpieczeniu lub innym gwarancjom finansowym na mocy prawa krajowego lub unijnego. Dotyczy to w szczególności wykorzystania pojazdów silnikowych, w przypadku których trwają prace nad pojazdami autonomicznymi. W takich przypadkach, gdy obowiązkowe ubezpieczenie obejmuje nie tylko zachowanie kierowcy lub pasażerów, ale także nieprawidłowe działanie sprzętu – a konkretnie trybu autopilota – odszkodowanie jest w większości sytuacji (6) zagwarantowane poszkodowanym na podstawie obowiązujących przepisów i umów. Zakłady ubezpieczeń mogą, w stosownych przypadkach, domagać się od producentów zwrotu poniesionych kosztów. Powinno to obniżyć koszty ponoszone przez kierowców i przesunąć ekonomiczny ciężar odpowiednich rodzajów ubezpieczenia z poziomu stosunków między przedsiębiorcami i konsumentami na stosunki między przedsiębiorcami Dlatego też EKES uważa, że w dziedzinach, w których obowiązkowe ubezpieczenie już istnieje lub ma zostać wprowadzone na szczeblu UE, nie są potrzebne żadne istotne dalsze działania legislacyjne. EKES będzie jednak uważnie monitorował decyzje etyczne dotyczące takich kwestii jak zapobieganie kolizjom i scenariusze postępowania w przypadku wypadków.

7.4.

EKES uważa, że ograniczenia związane z przestrzeganiem przepisów i zarządzaniem ryzykiem zawarte w dyrektywie w sprawie odpowiedzialności za sztuczną inteligencję, a także domniemanie, które nakłada na dostawców, osoby działające w ich imieniu oraz użytkowników systemów AI ciężar dowodu przeciwnego, są środkami proporcjonalnymi, ukierunkowanymi na odpowiednie poziomy ryzyka szkód spowodowanych przez zastosowania AI.

7.5.

Jeżeli chodzi o dostęp do dowodów, EKES popiera środki wprowadzone w celu ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, która jest ważnym aspektem konkurencyjności europejskich innowatorów, a także ochrony informacji poufnych, jeśli środki te wykorzystuje się w sposób uzasadniony i z poszanowaniem ustanowionych praw, takich jak na przykład prawnie uznane przywileje sygnalistów istniejące w miejscu pracy.

7.6.

EKES uważa, że przyjęcie umiarkowanego domniemania, a nie odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, ułatwia rozwój technologii AI w Unii Europejskiej i może wzmocnić pozycję UE jako podmiotu wyznaczającego standardy na świecie, ponieważ inne kraje mogą dostosować swoje przepisy do tego systemu. Również ten aspekt powinien być częścią przyszłego przeglądu, wraz z wyjaśnieniem pojęć, które może być konieczne po pierwszych doświadczeniach z omawianymi środkami.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Budowanie zaufania do sztucznej inteligencji ukierunkowanej na człowieka«” [COM(2019) 168 final] (Dz.U. C 47 z 11.2.2020, s. 64).

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Budowanie zaufania do sztucznej inteligencji ukierunkowanej na człowieka«” [COM(2019) 168 final] (Dz.U. C 47 z 11.2.2020, s. 64).

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie operacyjnej odporności cyfrowej sektora finansowego i zmieniającego rozporządzenia (WE) nr 1060/2009, (UE) nr 648/2012, (UE) nr 600/2014 oraz (UE) nr 909/2014” [COM(2020) 595 final – 2020/0266 (COD)] – „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywy 2006/43/WE, 2009/65/WE, 2009/138/WE, 2011/61/UE, 2013/36/UE, 2014/65/UE, (UE) 2015/2366 i (UE) 2016/2341” [COM(2020) 596 final – 2020/0268 (COD)] (Dz.U. C 155 z 30.4.2021, s. 38).

(4)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie środków na rzecz wysokiego wspólnego poziomu cyberbezpieczeństwa na terytorium Unii, uchylającej dyrektywę (UE) 2016/1148 oraz wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie odporności podmiotów krytycznych” [COM(2020) 823 final – 2020/0359 (COD) – COM(2020) 829 final – 2020/0365 (COD)] (Dz.U. C 286 z 16.7.2021, s. 170).

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego zharmonizowane przepisy dotyczące sztucznej inteligencji (akt w sprawie sztucznej inteligencji) i zmieniającego niektóre akty ustawodawcze Unii” (COM(2021) 206 final – 2021/106 (COD)) (Dz.U. C 517 z 22.12.2021, s. 61).

(6)  Kierowca ma prawo wnieść sprawę na podstawie przepisów dotyczących odpowiedzialności za produkty.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie odpowiedzialności za produkty wadliwe”

(COM(2022) 495 final – 2022/0302 (COD))

(2023/C 140/06)

Sprawozdawczyni generalna:

Émilie PROUZET

Wniosek o konsultację	Parlament Europejski, 17.10.2022 Rada, 28.10.2022
Podstawa prawna	Art. 114 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Jednolitego Rynku, Produkcji i Konsumpcji
Decyzja Prezydium	20.9.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	156/0/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) uznaje znaczenie przedstawionego we wniosku Komisji systemu odpowiedzialności cywilnej, który oferuje każdemu obywatelowi możliwość uzyskania odszkodowania za szkody poniesione w wyniku wady produktu. Ten system nabiera jeszcze większego znaczenia w obliczu coraz częstszego rozpatrywania przez sądy skutków pojawiających się zagrożeń.

1.2.

Celem systemu odpowiedzialności na zasadzie ryzyka jest zasadniczo przywrócenie równowagi między prawami producenta a prawami potencjalnego poszkodowanego. EKES wzywa współprawodawców i władze krajowe do utrzymania równowagi osiągniętej w omawianym wniosku podczas jego przyjmowania i transpozycji.

1.3.

EKES zgadza się zatem z potrzebą zagwarantowania wszystkim pewności prawnej: powodowi – poprzez zapewnienie dostępu do uproszczonych ram prawnych dotyczących uzyskania odszkodowania, oraz producentowi, który może kontynuować działalność innowacyjną, mając świadomość swej odpowiedzialności i przewidując w budżecie środki na pokrycie ryzyka.

1.4.

EKES przyjmuje do wiadomości, że przegląd omawianej dyrektywy jest odpowiedzią na szereg postulatów ze strony konsumentów, takich jak identyfikacja osoby odpowiedzialnej, dostęp do informacji i odszkodowań oraz rozszerzenie zakresu stosowania na szkody cyfrowe i psychologiczne.

1.5.

EKES uznaje potrzebę dostosowania tego systemu do wyzwań związanych z cyfryzacją i popiera zalecone w omawianym wniosku środki, które mają temu sprostać. Popiera zatem decyzję Komisji Europejskiej o uwzględnieniu w omawianym wniosku sztucznej inteligencji (AI) za pomocą systemu odpowiedzialności na zasadzie ryzyka oraz w równoległym wniosku dotyczącym dyrektywy – za pomocą systemu odpowiedzialności na zasadzie winy. Podkreśla również potrzebę zachowania neutralności technologicznej w ramach odpowiedzialności za produkt.

1.6.

EKES wzywa do dostosowania wniosku do wspólnotowego dorobku prawnego w zakresie definicji i hierarchii odpowiedzialności, a także do uproszczenia go w sposób spójny z obecnie przyjmowanymi przepisami.

1.7.

EKES apeluje ponadto o zachowanie większej spójności w sformułowaniach dotyczących tego samego obowiązku, który w różnych tekstach prawnych przedstawiany jest w różny sposób. Zaleca uproszczenie, a nie powielanie środków, w szczególności poprzez odniesienie do już istniejących zobowiązań lub poprzez ich rozszerzenie.

2.   Kontekst

2.1.

Wniosek dotyczący zmiany dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty oraz wniosek dotyczący zmiany dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za AI mają na celu uaktualnienie europejskiego systemu odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, który pochodzi z 1985 r. Celem obu wniosków jest dostosowanie tych ram do transformacji w stronę technologii cyfrowych i modelu zrównoważonego. Nowe przepisy mają zatem na celu zapewnienie producentom bezpieczeństwa prawnego niezbędnego do innowacji, a powodowi – ujęcia nowych szkód i wad, pewności znalezienia strony odpowiedzialnej w Europie, a tym samym uzyskania odszkodowania przed sądem.

2.2.

W praktyce dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia szczególnego systemu odpowiedzialności cywilnej. Na mocy tych przepisów każda osoba fizyczna może uzyskać odszkodowanie za straty materialne wynikające ze szkody spowodowanej wadą produktu. Zasadniczo zdecydowana większość roszczeń na mocy dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty (PLD) dotyczy uszczerbków na zdrowiu, a w niektórych przypadkach – poważnych szkód majątkowych. Mało znaczące roszczenia są zazwyczaj rozstrzygane w ramach ugody zawartej przed mediatorem. Przepisy dyrektywy w sprawie odpowiedzialności za produkty wadliwe mają zatem zastosowanie w kontekście ugody zawartej przed mediatorem, alternatywnych metod rozwiązywania sporów lub internetowego rozstrzygania sporów (ang. alternative dispute resolution/online dispute resolution) bądź postępowania sądowego (1). By lepiej ocenić rozpatrywane sprawy, EKES zwraca się do Komisji o przekazanie bardziej szczegółowych informacji i danych statystycznych na temat spraw rozpatrywanych w ramach pozasądowego lub internetowego rozstrzygania sporów.

2.3.

Roszczenia z tytułu odpowiedzialności za produkt wadliwy należą do tego rodzaju roszczeń, których liczba rośnie w UE najszybciej. Na podstawie orzeczeń sądowych opartych na tego typu postępowaniu, a także ostatnich debat nad pojawiającymi się zagrożeniami można wymienić produkty i szkody będące dziś przedmiotem działań: azbest, szczepionki, pestycydy, bisfenol A, opioidy (2), ale także fale elektromagnetyczne dla osób elektrowrażliwych lub obawy o zachorowanie na raka wskutek narażenia na substancję niebezpieczną (3). Wzrost liczby pojawiających się zagrożeń w ciągu ostatnich kilku lat sprawia, że taki system jest niezbędny. Mając świadomość przyszłych wyzwań, do których może zostać zastosowany ten system, EKES wzywa wszystkie strony zainteresowane tym prawodawstwem do uwzględnienia tego kontekstu.

2.4.

Kolejną istotną kwestią jest to, że w nowym wniosku trzeba utrzymać ramy prawne, które zapewniają bezpieczeństwo prawne wszystkim podmiotom (powodom i pozwanym). Trzeba dopilnować, by podstawy wspólnotowego dorobku prawnego nie zostały zakwestionowane (definicja, prawo cywilne itp.).

2.5.

Należy również zadbać o to, by ten proces zapewniał równowagę między europejskimi celami: wsparciem dla innowacji przemysłowych i technologicznych a ochroną konsumentów i ich prawem do słusznego odszkodowania za wyrządzone szkody. Jak przypomniała Komisja (4), proponowane ramy nie powinny utrudniać realizacji przyjętej niedawno strategii przemysłowej UE. Jednocześnie UE musi zapewnić konsumentom i – szerzej rzecz ujmując – obywatelom europejskim najwyższy poziom ochrony.

2.6.

Wreszcie omawiana dyrektywa ma na celu ujednolicenie przepisów państw członkowskich. Harmonizacja jest tym istotniejsza, że sytuacje wchodzące w zakres omawianego systemu odpowiedzialności wykraczają na ogół poza granice państw członkowskich. Konieczna jest zatem maksymalna harmonizacja, a jej optymalizacja wymaga, by dotyczyła jasnych i dobrze zdefiniowanych środków.

3.   Uwagi ogólne dotyczące konieczności zapewnienia spójności wniosku ze wspólnotowym dorobkiem prawnym

3.1.

Bardzo szeroki zakres, który wymaga spójnego wdrożenia na poziomie krajowym. Projekt dyrektywy przynosi korzyści każdej osobie fizycznej, która poniosła szkodę w wyniku wady produktu i która chce uzyskać odszkodowanie od producenta produktu. Nie jest to zatem kwestia konsumenta czy użytkownika końcowego, B2B czy B2C. Niektóre państwa członkowskie wykorzystywały jednak wersję początkową dyrektywy w przypadku konfliktów pracownik–pracodawca lub profesjonalista–profesjonalista, które podlegają innym systemom niż system odpowiedzialności na zasadzie ryzyka. EKES zwraca uwagę władz na wdrożenie i właściwą transpozycję tego systemu.

3.2.

Niektóre definicje wymagają doprecyzowania dla zachowania spójności systemu. W art. 4 należy powiązać definicje części składowej, producenta i produktu, ponieważ wszystkie one zostały wymienione w art. 7 określającym odpowiedzialność podmiotu gospodarczego. W art. 4 pkt 10) definicja oddania do użytku powinna odnosić się do pierwszego użycia przez użytkownika końcowego, tak jak w Niebieskim przewodniku i innych przepisach harmonizacyjnych. Data pierwszego użycia jest istotna, gdyż decyduje o terminach przedawnienia. Wreszcie, w art. 6 pojęcie użycia czy zastosowania produktu musi być zgodne z prawodawstwem europejskim. Nie można się bowiem powołać na nieprawidłowe użycie produktu, by oszacować i udowodnić jego wadliwość. Nie można go również wykorzystać do oceny zgodności i bezpieczeństwa produktów wchodzących w zakres europejskiego prawodawstwa harmonizacyjnego, na przykład zabawek. Jak przypomina Niebieski przewodnik, europejskie prawodawstwo harmonizacyjne ma zastosowanie, gdy produkty udostępnione lub oddane do użytku na rynku są używane zgodnie z ich przeznaczeniem. W każdym razie producent nie może ponosić odpowiedzialności za szkody wynikające z niewłaściwego użytkowania produktu.

3.3.

Hierarchia obowiązków między podmiotami gospodarczymi powinna być proporcjonalna do ich roli w łańcuchu. EKES z zadowoleniem przyjmuje fakt, że wniosek obejmuje różne podmioty odpowiedzialne za zgodność i bezpieczeństwo, określone w rozporządzeniu (UE) 2019/1020 (5) i we wniosku dotyczącym rozporządzenia w sprawie usług cyfrowych (6). Wniosek dostosowuje zatem odpowiedzialność za zgodność i bezpieczeństwo produktów do systemu odpowiedzialności za produkty wadliwe. Jednak w art. 7 ust. 2 nie przestrzega się hierarchii ról i obowiązków ustanowionej w europejskich ramach dla produktów zharmonizowanych (7). Należy zmienić ten ustęp w trosce o spójność, tak aby jasno oddać domyślną hierarchię podmiotów, a nie ich wspólną odpowiedzialność.

4.   Ocena środków służących odpowiedzi na roszczenia potencjalnych poszkodowanych

4.1.

Szereg środków gwarantuje obecnie identyfikację odpowiedzialnego podmiotu w celu uzyskania odszkodowania. Po pierwsze, producent produktu oraz producent części składowej, która spowodowała wadliwość produktu, mogą być wspólnie odpowiedzialni. EKES z zadowoleniem przyjmuje fakt, że ta podwójna odpowiedzialność została uwzględniona w zaleceniach BEUC (8). Po drugie, zastosowanie ma hierarchia odpowiedzialności pomiędzy podmiotami gospodarczymi w łańcuchu dostaw wadliwego produktu. Jeśli pierwszy odpowiedzialny podmiot jest nieobecny, odpowiedzialność ponosi podmiot znajdujący się na niższym szczeblu łańcucha dostaw. Jeśli w UE nie ma producenta, do odpowiedzialności może zostać pociągnięty importer lub, w razie jego braku, upoważniony przedstawiciel. Podobnie odpowiedzialność dystrybutora i internetowej platformy handlowej zależy od ich zdolności do przekazywania informacji o swoich dostawcach/sprzedawcach.

4.2.

EKES uznaje, że te dwa środki ułatwiają identyfikację podmiotu odpowiedzialnego na rynku europejskim, a tym samym – uzyskanie odszkodowania.

4.3.

Ponadto obowiązki dystrybutora wiążą się z obowiązkami opisanymi w zmienionej dyrektywie w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów (9) oraz w zmienionych przepisach dotyczących produktów zharmonizowanych (zasady identyfikowalności).

4.4.

To samo dotyczy internetowych platform handlowych. W akcie o usługach cyfrowych ustanowiono wymóg „poznania swojego handlowca”, co oznacza w szczególności konieczność uzyskania danych producenta i osoby odpowiedzialnej w UE. Ponadto w art. 5 ust. 3 tej samej dyrektywy – czyli w pierwotnym wniosku dotyczącym aktu o usług cyfrowych – określono również warunki utraty przez platformy zwolnienia z odpowiedzialności w przypadku nieprzekazania informacji o sprzedawcy. Porównywalny obowiązek zawarty jest w dyrektywie Omnibus: jeśli informacje wymagane przez dyrektywę o ochronie konsumentów (UE) 2019/2161 (10) nie zostaną dostarczone, platforma przejmuje odpowiedzialność za ochronę konsumentów, która normalnie spoczywa na sprzedawcy. Chociaż wymogi są porównywalne, to w omawianym wniosku nie zostały ujęte w taki sam sposób. EKES wzywa zatem do zachowania większej spójności w sformułowaniach dotyczących tego samego obowiązku.

4.5.

Odszkodowanie za straty wynikające z wadliwych usług cyfrowych jest teraz również możliwe w ramach nowego systemu. Po pierwsze, proponując równoległy projekt dotyczący odpowiedzialności za AI, Komisja Europejska udziela konkretnej odpowiedzi. Równolegle, w swym wniosku, zapewnia użytkownikom liczne środki odnoszące się do wady cyfrowej części składowej: — aplikacje i inne oprogramowanie „zawarte w towarze lub wzajemnie z nim połączone” będą wchodzić w zakres wniosku zgodnie z definicjami „części składowej” (art. 4 pkt 3)), „powiązanych usług” (art. 4 pkt 4)) i „producenta” (art. 4 pkt 11)), — ponadto straty materialne spowodowane utratą lub uszkodzeniem danych są uznawane za szkody, co uprawnia do odszkodowania, — wreszcie, producent powiązanych usług nie będzie zwolniony z odpowiedzialności z powodu wyjaśnienia, że wada nie istniała w momencie wprowadzania produktu do obrotu.

4.6.

EKES popiera zawarte we wniosku środki mające uregulować środowisko cyfrowe. Wzywa jednak współprawodawców do uwzględnienia równoległych przepisów przyjętych niedawno lub będących w trakcie negocjacji – zwłaszcza RODO (11), wniosku w sprawie odpowiedzialności za AI, aktu o sztucznej inteligencji, aktu w sprawie danych, rozporządzenia w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów, dyrektywy NIS 2 (12) i aktu dotyczącego cyberodporności. Trzeba zapewnić spójność i uniknąć dublowania środków prawnych.

4.7.

Wniosek odnosi się na kilka sposobów do trudności związanych z uzyskaniem lub zrozumieniem informacji technicznych. Omawiane ramy prawne mają zastosowanie, gdy produkt spowodował szkodę materialną osobie lub jej mieniu. Te produkty są często złożone pod względem naukowym lub technologicznym. W 1985 r. Komisja Europejska zareagowała na złożoność omawianych produktów, wprowadzając do prawa cywilnego odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. W tym kontekście powód musi udowodnić wadę produktu, szkodę i związek przyczynowy między nimi, aby uzyskać sprawiedliwe odszkodowanie za stratę. Wina producenta nie musi zostać udowodniona. Już w preambule Unia Europejska uznała, że odpowiedzialność na zasadzie ryzyka jest konieczna, aby poradzić sobie z coraz większą złożonością technologiczną współczesnych czasów. Już to odejście od prawa cywilnego było dla powoda dużym uproszczeniem. Jednak w trakcie obecnego procesu przeglądu legislacyjnego organizacje konsumenckie opowiedziały się za pójściem o krok dalej i odwróceniem ciężaru dowodu lub zakazaniem wyłączenia na podstawie stanu wiedzy naukowej. Komisja nie utrzymała tych dwóch ostatnich środków, lecz wprowadziła nowe propozycje wychodzące naprzeciw oczekiwaniom konsumentów.

4.8.

Omawiany wniosek zawiera zatem nowe środki dotyczące ujawniania dowodów oraz domniemania wadliwości lub związku przyczynowego. Jeśli chodzi o pierwszą kwestię, dotyczy to przede wszystkim stworzenia tego prawa na szczeblu europejskim. Obecnie większość państw członkowskich ma podobne przepisy. Druga kwestia odnosi się natomiast do omówionej w punkcie 5 kodyfikacji orzecznictwa, którą uznaje się za korzystną dla powoda.

4.9.

Wniosek Komisji dotyczy również sytuacji, w których szkoda powstaje po upływie lat lub dziesięcioleci od czasu nabycia produktu lub wprowadzenia go do obrotu. Przedstawiono w nim dwa różne rozwiązania. W przypadku produktów cyfrowych (związanych z usługami) nie przewiduje się wyłączenia związanego z prawdopodobieństwem, że wada nie istniała w chwili wprowadzania do obrotu lub oddania do użytku. Ponadto argumentacja przemawiająca za wyłączeniem ze względu na stan techniki wydaje się dość skomplikowana. Wreszcie, w przypadku substancji niebezpiecznych powodujących uszczerbek na zdrowiu po okresie utajenia okres przedawnienia zostaje wydłużony do 15 lat.

5.   Ocena środków odpowiadających na potrzeby przedsiębiorstw

5.1.

Pojęcie znaczącej modyfikacji ma zasadnicze znaczenie w tym systemie i wymaga zdefiniowania i wyjaśnienia. Znacząca modyfikacja produktu pociąga za sobą odpowiedzialność osoby, która dokonała zmiany, i wydłużenie okresu przedawnienia. EKES postuluje zatem, by wyjaśnić to pojęcie na podstawie Niebieskiego przewodnika (13).

5.2.

Ocena przypadków, które nie wymagają udowodnienia, że zostały spełnione wszystkie trzy kryteria (wada/szkoda/związek przyczynowy). Artykuł 9 stanowi, że państwa członkowskie zapewniają, by ciężar udowodnienia wady, szkody i ich związku przyczynowego spoczywał na powodzie. Konieczne jest zatem udowodnienie szkody majątkowej związanej z materialną lub niematerialną szkodą dla osoby lub jej mienia osobistego lub utratą/uszkodzeniem danych ORAZ wady produktu lub jednej z jego części składowych (artykułu/usługi) ORAZ związku między nimi, z wyjątkiem dwóch przypadków. Należy zauważyć, że ciężar dowodu jest ustalany w ramach toczącego się już postępowania sądowego. Skarga została zatem uznana za wystarczająco dopuszczalną, a szkoda za wystarczająco istotną, aby dana osoba chciała wnieść pozew, który jest dla powoda a priori kosztowny finansowo.

5.2.1.

Po pierwsze, art. 9 dotyczący ciężaru dowodu określa w ust. 3 przypadki, w których zakłada się istnienie związku przyczynowego między szkodą a wadą – jest tak w razie stwierdzenia, że produkt jest wadliwy, a spowodowana przezeń szkoda zazwyczaj współwystępuje z daną wadą. W tym przypadku, po udowodnieniu wady, należy jedynie ustalić straty materialne związane ze szkodą. Udowodnienie związku przyczynowego umożliwiają domniemania. Ten przepis jest również podobny do uznania możliwości wadliwości. W tym kontekście producent, który stwierdził wadę produktu, będzie musiał wycofać z używania lub obrotu wszystkie produkty z tej samej partii. Takie gospodarowanie doprowadziłoby do dużego marnotrawstwa.

5.2.2.

Po drugie, art. 9 ust. 4 określa przypadki, w których dowód na istnienie wady i związku przyczynowego opiera się na prawdopodobieństwie. Może to mieć miejsce w przypadkach, gdy sąd uzna, że powód napotyka nadmierne trudności ze względu na technologiczną lub naukową złożoność udowodnienia poszczególnych elementów. W związku z tym powód musi udowodnić, że produkt przyczynił się do powstania szkody ORAZ prawdopodobieństwo wystąpienia wady lub związku między wadą a szkodą. W tym przypadku nie jest konieczne naukowe udowodnienie ani wady, ani związku przyczynowego.

5.2.3.

W celu oceny tego przepisu należy odwołać się do leżącego u jego podstaw orzecznictwa. W sprawie Sanofi Pasteur (14) sądy uznają zatem, że w przypadku braku jakiegokolwiek konsensusu naukowego dowód na wadę szczepionki i związek przyczynowy między wadą a chorobą może być dostarczony za pomocą poważnych, precyzyjnych i zgodnych elementów. Procedura jest znacznie uproszczona dla powoda, który musi ostatecznie przedstawić zestaw elementów faktycznych i nienaukowych. EKES przyznaje, że w niektórych złożonych przypadkach pojęcie „prawdopodobieństwa wystąpienia wady” musi ocenić sędzia, co nie prowadzi do automatycznego domniemania związku przyczynowego.

---

(1)  Zob. szacunki przedstawione w ocenie skutków Komisji Europejskiej.

(2)  Ta substancja jest przedmiotem debaty, szczególnie w Szwecji. Należy odnotować, że we Francji w ciągu 10 lat przed pandemią COVID-19 spożycie opioidów wzrosło o ponad 150 %.

(3)  Francja przyznaje odszkodowania za szkodę niematerialną na podstawie obaw danej osoby o zapadnięcie w przyszłości na określoną chorobę. Wydaje się, że Hiszpania i Włochy chcą pójść w jej ślady. Takie odszkodowania zaczęto przyznawać w 2019 r. w odniesieniu do narażenia na azbest i wkrótce potem rozszerzono je na wszelkie substancje lub produkty niebezpieczne. W rezultacie choć stosowania azbestu zakazano w 1997 r., 20 lat później przedsiębiorstwa francuskie nadal ponoszą znaczne ryzyko odszkodowawcze.

(4)  W styczniu 2020 r., podczas zorganizowanego przez siebie wysłuchania na temat przeglądu dyrektywy sprawie odpowiedzialności za produkty, Komisja Europejska przypomniała, że ten temat ma ogromne znaczenie dla zwiększenia zdolności przemysłu UE do osiągnięcia suwerenności pod względem technologicznym i dla zapewnienia producentom przewagi konkurencyjnej w zakresie innowacji i konkurowania z Chinami i USA.

(5)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1020 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie nadzoru rynku i zgodności produktów oraz zmieniające dyrektywę 2004/42/WE oraz rozporządzenia (WE) nr 765/2008 i (UE) nr 305/2011 (Dz.U. L 169 z 25.6.2019, s. 1).

(6)  COM(2020) 825 final – 2020/0361 (COD).

(7)  (i) Producent mający siedzibę w Unii; (ii) importer (z definicji mający siedzibę w UE), jeżeli producent nie ma siedziby w Unii; (iii) upoważniony przedstawiciel (z definicji mający siedzibę w UE), który posiada pisemne upoważnienie od producenta do wykonywania zadań w jego imieniu; albo (iv) dostawca usług realizacji zamówień mający siedzibę w UE, jeżeli ani producent, ani importer, ani upoważniony przedstawiciel nie ma siedziby w Unii.

(8)  Europejska Organizacja Konsumentów – www.beuc.eu.

(9)  Dyrektywa 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 grudnia 2001 r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów (Dz.U. L 11 z 15.1.2002, s. 4).

(10)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/2161 z dnia 27 listopada 2019 r. zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 98/6/WE, 2005/29/WE oraz 2011/83/UE w odniesieniu do lepszego egzekwowania i unowocześnienia unijnych przepisów dotyczących ochrony konsumenta (Dz.U. L 328 z 18.12.2019, s. 7).

(11)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych) (Dz.U. L 119 z 4.5.2016, s. 1).

(12)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2022/2555 z dnia 14 grudnia 2022 r. w sprawie środków na rzecz wysokiego wspólnego poziomu cyberbezpieczeństwa na terytorium Unii, zmieniająca rozporządzenie (UE) nr 910/2014 i dyrektywę (UE) 2018/1972 oraz uchylająca dyrektywę (UE) 2016/1148 (dyrektywa NIS 2) (Dz.U. L 333 z 27.12.2022, s. 80).

(13)  Produkt, w którym dokonano poważnych modyfikacji lub napraw po oddaniu go do użytku, należy uznać za nowy, jeżeli: (i) zmieniono jego oryginalne działanie, zastosowanie lub pierwotny typ, przy czym nie przewidziano tego w pierwotnej ocenie ryzyka; (ii) zmienił się charakter zagrożenia lub wzrósł poziom ryzyka w porównaniu z odpowiednim unijnym prawodawstwem harmonizacyjnym; (iii) produkt został udostępniony (lub oddany do użytku, jeżeli zakres stosowania odpowiedniego prawodawstwa obejmuje również oddanie do użytku). Ocena powinna być wówczas dokonywana indywidualnie dla każdego przypadku, a w szczególności w zależności od celu prawodawstwa i rodzaju produktów, których ono dotyczy.

(14)  Wyrok Trybunału z dnia 21 czerwca 2017 r. N.W. i in. przeciwko Sanofi Pasteur MSD SNC i in., C-621/15, ECLI:EU:C:2017:484.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Europejska strategia w dziedzinie opieki«”

(COM(2022) 440 final)

(2023/C 140/07)

Sprawozdawczyni:	Kinga JOÓ
Współsprawozdawczyni:	Zoe TZOTZE-LANARA

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 27.10.2022
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	11.1.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	169/0/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES z zadowoleniem przyjmuje propozycje w sprawie europejskiej strategii w dziedzinie opieki dotyczące działań na poziomie unijnym i krajowym, które mają na celu wzmocnienie infrastruktury opieki w Europie w oparciu o podejście obejmujące całe społeczeństwo, a także popiera zawarte we wnioskach Rady wezwanie do zapewnienia wyższej jakości usług przez cały cykl życia.

1.2.

EKES ponawia swą propozycję dotyczącą wprowadzenia europejskiej gwarancji opieki, która zapewniałaby każdemu mieszkańcowi UE dostęp do wysokiej jakości opieki zdrowotnej i usług opiekuńczych przez całe życie po przystępnych cenach. Skuteczne wdrożenie tego instrumentu przyczyniłoby się do rozwiązania problemu deficytów w zakresie opieki oraz do upowszechniania godnych warunków pracy dla pracowników sektora opieki, a także dla opiekunów nieformalnych.

1.3.

EKES podkreśla znaczenie wspierania rodzin w ich podstawowej roli. Obejmuje to inwestycje wykraczające poza politykę społeczną i inwestowanie w społeczności. Odpowiednio wspierane rodziny, pomimo wszystkich różnic między nimi, funkcjonują jako siatka bezpieczeństwa i są zasadniczymi elementami zrównoważonego systemu opieki opartego na solidarności. Kluczowe znaczenie ma położenie nacisku na przystępność cenową i ciągłość usług opiekuńczych w odpowiedzi na wstrząsy.

1.4.

EKES odgrywa kluczową rolę w podnoszeniu świadomości poprzez gromadzenie i rozpowszechnianie wśród partnerów społecznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego kluczowych elementów dobrych praktyk dotyczących narzędzi i infrastruktury, a także dzielenie się nowymi formami usług opiekuńczych. Wzywa do przydzielenia specjalnych środków budżetowych w celu określenia potrzeb osób korzystających z opieki, świadczeniodawców oraz opiekunów w domu.

1.5.

Równość płci powinna pozostać zasadniczym elementem, wdrażania strategii, w tym działań mających na celu zwalczanie szkodliwych stereotypów związanych z płcią, które osłabiają formalne i nieformalne sektory opieki. EKES ponownie podkreśla, że należy dołożyć starań, aby zachęcić większą liczbę mężczyzn do podejmowania pracy w sektorze opieki i zapewnić lepszy podział opieki w gospodarstwach domowych.

1.6.

EKES podkreśla, że propagowanie zdrowego i aktywnego starzenia się powinno odbywać się przez całe życie przy jednoczesnym zapewnieniu ochrony przed ageizmem i innymi formami dyskryminacji, nadużyciami wobec osób starszych, niegodnym traktowaniem i stereotypami oraz przy zapobieganiu im. Apeluje o opracowanie europejskiej strategii na rzecz osób starszych.

1.7.

EKES wzywa do zmobilizowania wszystkich zasobów w celu zaspokojenia rosnącego i zróżnicowanego zapotrzebowania na opiekę: należy przeznaczyć odpowiednie środki finansowe na infrastrukturę opiekuńczą i osoby sprawujące opiekę w celu zwiększenia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Należy zmobilizować całą gamę podmiotów świadczących opiekę w oparciu o solidne ramy zapewniania jakości. Państwa członkowskie muszą zachęcać do tworzenia wysokiej jakości miejsc pracy i dbać o to, by miejsca pracy w sektorze opieki społecznej były atrakcyjne, odpowiednio wynagradzane i cenione oraz by zapewniały dobre perspektywy zawodowe.

1.8.

EKES zachęca do lepszego dostarczania danych na temat uczestnictwa dzieci we wczesnej edukacji i opiece nad dziećmi, aby zapewnić porównywalność i dostępność bardziej kompleksowych informacji na potrzeby opracowywania i wdrażania reform.

1.9.

EKES wzywa instytucje UE do powołania, z uwzględnieniem równowagi płci, grupy ekspertów wysokiego szczebla ds. opieki długoterminowej, aby sformalizować współpracę skupiającą wszystkie podmioty i ich organizacje w celu współtworzenia przyszłych usług opiekuńczych (1). Zaleca się również znaczące uczestnictwo opiekunów i osób korzystających z opieki, a także organizacji ich reprezentujących w pełnym cyklu polityki.

1.10.

EKES podkreśla, że należy wziąć pod uwagę mobilność pracowników opiekuńczych i migrację pracowników z państw trzecich w połączeniu z narzędziami dopasowywania popytu i podaży, a także kwestię uznawania kwalifikacji. Zauważa, że strategia nie uwzględnia w wystarczającym stopniu wielu pracowników o nieuregulowanym statusie świadczących już opiekę w Europie.

1.11.

EKES wzywa do śródokresowego przeglądu zaleceń w oparciu o monitorowanie celów barcelońskich i ogólnych celów reform opieki długoterminowej, zgodnie z cyklem finansowania UE.

2.   Cele i zakres opinii

2.1.

EKES z zadowoleniem przyjmuje zawarte w europejskiej strategii w zakresie opieki propozycje dotyczące działań na szczeblu unijnym i krajowym, które mają na celu wzmocnienie infrastruktury opiekuńczej w Europie, wspierając zarówno osoby korzystające z opieki (od narodzin do starości), jak i świadczeniodawców (formalnych i nieformalnych), a także wyraża uznanie dla przyjętego w komunikacie podejścia analitycznego, jeśli chodzi o określanie słabych punktów, wąskich gardeł i obszarów problematycznych mających wpływ na świadczenie zintegrowanych usług opiekuńczych wysokiej jakości.

2.2.

Strategia ta jest zgodna z planem działania Komisji Europejskiej na 2021 r. na rzecz wdrażania Europejskiego filaru praw socjalnych i zawiera praktyczne wskazówki dla państw członkowskich dotyczące dostępnej, odpowiedniej i wysokiej jakości opieki, aby sprostać rosnącemu i zróżnicowanemu zapotrzebowaniu na opiekę, wraz z ambitnymi celami dotyczącymi wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem oraz solidnymi narzędziami zarządzania w zakresie monitorowania działań w dziedzinie opieki długoterminowej. Jej podstawę stanowią istniejące unijne ramy (2), nadające jej charakter przekrojowy w celu rozwiązania problemu deficytów w zakresie opieki oraz rozwijania praw opiekunów i osób korzystających z opieki.

2.3.

Dostępne są liczne badania i opinie, które mogą być pomocne przy wdrażaniu strategii. Zawierają one spostrzeżenia i dane dotyczące kilku aspektów opieki, w tym płci (3), (4), kosztów opieki nieformalnej (5), (6), systemów opieki długoterminowej w Europie (7), siły roboczej i warunków zatrudnienia (8), (9).

2.4.

Parlament Europejski podkreślił znaczenie dostępności opieki publicznej oraz jej przystępności cenowej oraz to, że wszyscy powinni mieć prawo do rzeczywistego wyboru usług opiekuńczych odpowiednich dla nich i ich rodzin (opieka rodzinna, opieka środowiskowa, opieka skoncentrowana na pacjencie, opieka zindywidualizowana lub inne formy opieki (10)).

3.   Uwagi ogólne

3.1.

EKES wyraża zadowolenie z uznania w strategii, że opieka jest obowiązkiem całego społeczeństwa, a nie tylko rodzin, i odnosi się pozytywnie do obu wniosków dotyczących zaleceń Rady, w których wzywa się do polepszenia jakości usług przez cały cykl życia. Wspiera on zmianę paradygmatu społecznego dotyczącego sposobu postrzegania wartości pracy opiekuńczej i sposobu świadczenia usług opiekuńczych w UE poprzez łączenie różnych aspektów kulturowych i różnic między poszczególnymi państwami.

3.2.

Celem strategii jest skierowanie europejskiej debaty o opiece na zrównoważony i oparty na prawach człowieka model opieki, który wspiera równość płci w opiece formalnej i nieformalnej oraz gwarantuje zachowanie ludzkiej godności, niezależne życie i włączenie społeczne. Odporność i adekwatność systemów opieki w całej UE zostały poddane próbie podczas pandemii COVID-19, która pogłębiła problemy strukturalne, takie jak niedofinansowanie i niedobór personelu.

3.3.

Skuteczna strategia wymaga transformacyjnego i ambitnego podejścia, które w centrum uwagi stawia podstawowe prawa i potrzeby osób korzystających z opieki i świadczeniodawców, w tym poprzez ich pełny i znaczący udział w konsultacjach i decyzjach.

3.4.

EKES podkreśla, że środki zapobiegawcze, habilitacyjne i rehabilitacyjne powinny stanowić integralną część wdrażania strategii. Działania powinny w coraz większym stopniu koncentrować się na wczesnej interwencji, zdrowym i aktywnym starzeniu się, środkach zapobiegawczych i wspieraniu samodzielności, co może zminimalizować potrzebę korzystania z opieki długoterminowej i zwiększyć włączenie społeczne i aktywność obywatelską, zwłaszcza dzięki stworzeniu kompleksowej europejskiej strategii na rzecz osób starszych.

3.5.

Przywołując doświadczenia związane z oszczędnościami w czasie obecnego kryzysu finansowego i gospodarczego, EKES podkreśla potrzebę nadania priorytetu przystępności cenowej i ciągłości usług opieki w odpowiedzi na występujące wstrząsy związane z wojną w Ukrainie, kryzysem energetycznym i aktualnymi kosztami życia.

3.6.

Z zadowoleniem przyjmuje się uwzględnienie kwestii równości płci w całej strategii. Sektor opieki, zarówno formalnej, jak i nieformalnej, jest zdominowany przez kobiety. W UE 29 % kobiet twierdzi, że główną przyczyną braku aktywności na rynku pracy lub pracy w niepełnym wymiarze godzin są obowiązki opiekuńcze, w porównaniu z zaledwie 6 % mężczyzn (11). Szacuje się, że ten nierównomierny rozkład obowiązków opiekuńczych kosztuje 242 mld EUR rocznie (12). Zalecenia te stanowią dla państw członkowskich użyteczne wytyczne w zakresie zwalczania stereotypów związanych z płcią, zróżnicowanej sytuacji kobiet i mężczyzn, luki emerytalnej między kobietami a mężczyznami i luki opiekuńczej.

3.7.

EKES podkreśla znaczenie opieki rodzinnej i nieformalnej jako elementu zrównoważonych systemów opieki i wzywa do szybkiego określenia potrzeb i realiów tego rodzaju opieki. W celu zapewnienia ciągłości opieki konieczne jest uznanie opiekunów za partnerów i zapewnienie im kompleksowego wsparcia, np. możliwości szkolenia w ramach systemów walidacji umiejętności, oraz zagwarantowanie ich udziału w rynku pracy i życiu społecznym poprzez połączenie zasobów, usług i uregulowań w zakresie czasu pracy (w nawiązaniu do dyrektywy w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym), przy jednoczesnym zapewnieniu dostępu do praw socjalnych, opieki wytchnieniowej i usług w zakresie zdrowia psychicznego (13).

3.8.

EKES z zadowoleniem przyjmuje położenie nacisku na lepszą ochronę praw pracowników opiekuńczych. Wzywa państwa członkowskie do zajęcia się lukami w egzekwowaniu unijnego prawa pracy, do ratyfikowania konwencji MOP nr 189 zawierającej normy dotyczące godnych warunków pracy dla osób pracujących w gospodarstwie domowym oraz do poczynienia kroków w kierunku uregulowania sytuacji opiekunów zamieszkujących w domu podopiecznego (14), w tym pracowników migrujących i mobilnych. Zauważa jednak, że w strategii nie uwzględniono w wystarczającym stopniu licznych pracowników o nieuregulowanym statusie już świadczących usługi opiekuńcze w Europie i że powinna ona koncentrować się na wszystkich pracownikach opieki mieszkających w UE – niezależnie od ich statusu imigracyjnego i statusu pobytu.

3.9.

EKES wyraża uznanie dla zobowiązania do poprawy warunków pracy w sektorze opieki poprzez zapewnienie możliwości podnoszenia i zmiany kwalifikacji oraz walidacji umiejętności, podniesienie wynagrodzeń, wspieranie praw socjalnych i pracowniczych, zwrócenie uwagi na fizyczne i psychospołeczne zagrożenia dla zdrowia oraz przeciwdziałanie zagrożeniom związanym z przemocą i molestowaniem w miejscu pracy. Apeluje do państw członkowskich o ratyfikowanie konwencji MOP nr 190 w sprawie eliminacji przemocy i molestowania w miejscu pracy. Aby położyć kres niepewnym formom pracy opiekuńczej, konieczna jest współpraca partnerów społecznych i rządów oraz stworzenie silnych ram regulacyjnych, finansowych i rokowań zbiorowych. Niedobór wykwalifikowanego personelu w prawie wszystkich państwach członkowskich zagraża standardom zdrowia i opieki, zwłaszcza w kontekście zmian demograficznych, mobilności pracowników i starzenia się.

4.   Uwagi szczegółowe

4.1.

EKES ponownie podkreśla pilną potrzebę opracowania specjalnej europejskiej gwarancji opieki (15), która byłaby niezbędnym elementem skutecznej realizacji strategii opartej na połączeniu narzędzi politycznych, praktycznych i finansowych zapewniających pełne uwzględnienie działań tej strategii w krajowych ramach prawnych, politycznych, finansowych i usług. Określenie oraz monitorowanie norm mają zasadnicze znaczenie dla zapewnienia poprawy w sektorze (16).

4.2.

Europejską strategię w zakresie opieki należałoby uzupełnić o ustrukturyzowany europejski plan wdrażania i systemy finansowania. W wielu państwach członkowskich inwestycje publiczne w opiekę są niewystarczające. Aby wesprzeć państwa członkowskie w konkretnych obszarach związanych z opieką (od opracowywania polityki do wdrażania usług i monitorowania skutków), w szczególności poprzez społecznie odpowiedzialne zamówienia publiczne, należy uruchomić unijne fundusze strukturalne i inwestycyjne, a także Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RFF) oraz Instrument Wsparcia Technicznego (TSI).

4.3.

Zasadnicze znaczenie będzie miała ocena postępów i oddziaływania na osoby korzystające z opieki i na świadczeniodawców. Szczegółowe wytyczne techniczne dotyczące tworzenia ram monitorowania i oceny mogłyby wesprzeć krajowe ministerstwa konkretnymi wskazówkami w zakresie opracowywania zrównoważonych modeli usług opiekuńczych, pomiaru oddziaływania i wskaźników. Monitorowanie przez Komisję Europejską powinno obejmować sprawozdania dotyczące zarówno polityki, jak i finansowania, a także wezwanie do śródokresowego przeglądu zaleceń. W europejskim semestrze należy lepiej ukierunkować zalecenia dla poszczególnych krajów, aby pomóc państwom członkowskim w ustaleniu priorytetów w zakresie odpowiedniego finansowania opieki jako efektywnej, zrównoważonej inwestycji, a nie obciążenia gospodarczego.

4.4.

Po przyjęciu obu zaleceń Rady środki i wytyczne powinny zostać jak najszybciej włączone do krajowych ram politycznych i prawnych. EKES podkreśla znaczenie krajowych koordynatorów ds. opieki długoterminowej dla zapewnienia spójności i włączenia opieki do innych dziedzin, ministerstw i poziomów sprawowania rządów, wykraczających poza politykę społeczną i zdrowotną (mieszkalnictwo, transport, energia, gospodarka itp.).

4.5.

Niepożądana selekcja ryzyka, komercjalizacja oraz przedkładanie dochodów i zysków nad opiekę i zdrowie mogą pogłębić nierówności w dostępie do opieki. Aby zapobiec niezdrowym praktykom i zapewnić silne gwarancje wysokiej jakości usług i właściwego wykorzystania funduszy, niezbędne są proporcjonalne środki kontroli. Opieka długoterminowa oraz wczesna edukacja i opieka nad dzieckiem na poziomie państw członkowskich wymagają silnych systemów ochrony socjalnej i wysokiej jakości usług publicznych opartych na solidarności, inwestycjach społecznych i podmiotach gospodarki społecznej, np. towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, aby zapewnić różnego rodzaju systemy finansowania i podziału kosztów opieki środowiskowej i domowej sprawowanej przez odpowiednio przeszkolonych opiekunów (17). Aby sfinansować te postanowienia, należy przewidzieć alternatywne rozwiązania dla składek na ubezpieczenia społeczne (18). Należy rozważyć uwzględnienie dobrowolnego wsparcia ze strony organizacji nienastawionych na zysk, które jest korzystne zarówno dla systemu opieki, jak i dla systemu opieki zdrowotnej, ale nie jako środek redukcji kosztów.

4.6.

Jeżeli chodzi o kompetencje krajowe i pomocniczość, Komisja Europejska powinna zadbać o to, aby wysokiej jakości usługi opiekuńcze rozwijane przez państwa członkowskie miały charakter integracyjny. Strategia ta powinna zapewnić każdej osobie wymagającej opieki pełny i równy dostęp do usług, zwłaszcza poprzez silne i wiążące ramy jakości. Szczególną uwagę należy zwrócić na grupy, które są zazwyczaj wykluczone, takie jak Romowie, migranci itp., a także na skutki dyskryminacji krzyżowej i strukturalnej. Oznacza to również, że infrastruktura opiekuńcza powinna być dostępna w regionach oddalonych i na obszarach o niskiej gęstości zaludnienia.

4.7.

Inwestowanie w infrastrukturę cyfrową może ułatwić skuteczne planowanie i świadczenie opieki, przechowywanie, wymianę i przekazywanie informacji między różnymi podmiotami świadczącymi usługi opieki zdrowotnej i społecznej, umożliwiając skuteczne monitorowanie jakości i równego dostępu. Liczne rozwiązania, takie jak technologie wspomagające, środki zapobiegawcze, robotyka, telezdrowie i inne, jeśli są w pełni inkluzywne i dostępne, mogą wspierać zasięg, ciągłość, koordynację i wysoką jakość usług opiekuńczych.

4.8.

W proponowanym zaleceniu w sprawie opieki długoterminowej zauważono, że systemy muszą również zaspokajać potrzeby wsparcia osób z niepełnosprawnościami, jednocześnie wyraźnie odnosząc się do Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych. Komisja powinna zapewnić, aby fundusze UE uruchomione w ramach strategii były zgodne z celem deinstytucjonalizacji i wspierały włączenie społeczne poprzez rozwój usług świadczonych na poziomie społeczności lokalnych przez dobrze wyszkoloną siłę roboczą (19). EKES ponownie podkreśla potrzebę wspierania dzieci i rodziców z niepełnosprawnościami (20) i z zadowoleniem przyjmuje ten punkt zalecenia w sprawie wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem.

5.   Wdrożenie zalecenia w sprawie wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem

5.1.

EKES popiera przegląd celów barcelońskich, aby poprawić dostęp do przystępnej cenowo, inkluzywnej i wysokiej jakości opieki nad dziećmi. Państwa członkowskie, które osiągnęły lub przekroczyły wyznaczone cele, powinny bardziej skoncentrować się na zapewnieniu standardów jakości i rozwijaniu zróżnicowanych form wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dostosowanych do różnych grup wiekowych. Celom dotyczącym zwiększenia dostępności wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem muszą towarzyszyć ramy zapewniania jakości i godne warunki pracy. Państwa członkowskie powinny pracować nad wskaźnikami umożliwiającymi monitorowanie dostępu do modeli opieki zgodnie z krajowymi preferencjami i różnicami, przy jednoczesnym spełnieniu założeń, zapewnianiu jakości i innych standardów skorygowanych celów.

5.2.

EKES z zadowoleniem przyjmuje apel o zapewnienie wszystkim dzieciom prawa do dostępu do wysokiej jakości usług oraz powiązanie strategii z europejską gwarancją dla dzieci, przy uwzględnieniu jej wielopokoleniowego podejścia, które ma zasadnicze znaczenie dla równowagi między życiem zawodowym a prywatnym i dla dobrobytu rodziny. Bezpłatny dostęp do wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem dla rodzin potrzebujących należy uzupełnić o zestaw środków obejmujących bezpłatne posiłki, bezpłatne produkty higieniczne (np. pieluchy) oraz pomoc w rozwoju fizycznym i psychicznym (rozwój umiejętności motorycznych, terapia logopedyczna itp.).

5.3.

EKES z zadowoleniem przyjmuje odniesienia do unijnych ram równości oraz do dzieci w szczególnie trudnych sytuacjach w celu stworzenia inkluzywnych systemów przyjaznych wszystkim formom rodziny. Działania, które należy podjąć, powinny obejmować działania informacyjne, szkolenia dla pracowników na temat praw użytkowników usług oraz inkluzji i uprzedzeń. EKES ze szczególnym zadowoleniem przyjmuje wnioski dotyczące zapewnienia odpowiednich proporcji między dziećmi a pracownikami, nieustannego szkolenia zawodowego pracowników oraz włączenia do wskaźników wymogów czasowych, co jest szczególnie istotne dla dzieci z niepełnosprawnościami, które często mają jedynie częściowy dostęp do wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem.

5.4.

Modele dobrych praktyk w zakresie wczesnej edukacji i opieki nad dzieckiem muszą stanowić centralny element środków mających na celu wdrożenie zalecenia Rady, wspieranych przez politykę i ramy finansowania na poziomie niższym niż krajowy, poprzez przyznanie specjalnych środków budżetowych na określenie potrzeb osób korzystających z opieki i świadczących ją, a także poprzez testowanie nowych form usług opiekuńczych. Prawa dziecka powinny pozostać w centrum uwagi. We wczesnych latach życia dzieci potrzebują zdrowego i opiekuńczego otoczenia, czy to w postaci opieki rodzinnej, czy profesjonalnej. Dlatego należy zapewnić możliwość wyboru różnych modeli opieki (ośrodki pobytu dziennego, żłobki w miejscu pracy, opiekunki do dzieci, asystenci rodzicielscy, przedszkola, opieka pozaszkolna), uwzględniających potrzeby rozwojowe dzieci w różnym wieku.

6.   Wdrożenie zalecenia w sprawie opieki długoterminowej

6.1.

EKES wzywa do opracowania solidnych planów wdrażania obejmujących pełne spektrum opieki długoterminowej. Komisja Europejska powinna sformalizować współpracę poprzez powołanie grupy ekspertów wysokiego szczebla ds. opieki długoterminowej, która skupiałaby partnerów społecznych, organizacje społeczeństwa obywatelskiego, koordynatorów krajowych, osoby korzystające z opieki długoterminowej, w szczególności osoby starsze i z niepełnosprawnościami, oraz innych właściwych ekspertów i praktyków. W celu informowania o pracach grupy można by stworzyć publiczną platformę internetową, która służyłaby do gromadzenia danych i badań oraz sprzyjała wymianie dobrych praktyk.

6.2.

EKES przyjął kilka opinii w sprawie świadczenia opieki długoterminowej w UE (21), w których podkreśla się potrzebę inwestowania w wysokiej jakości, zrównoważoną i dostępną dla wszystkich opiekę. EKES podkreśla potrzebę zmaksymalizowania komplementarności i synergii między wszystkimi podmiotami świadczącymi usługi opieki zdrowotnej i usługi opiekuńcze zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym (nastawionymi na zysk i nienastawionymi na zysk), aby zapewnić odpowiedni zasięg dla wszystkich, z uwzględnieniem dobrych praktyk w państwach członkowskich.

6.3.

EKES z zadowoleniem przyjmuje to, że we wniosku w sprawie opieki długoterminowej dostrzeżono znaczenie podmiotów gospodarki społecznej jako usługodawców. EKES zachęca Komisję do dalszego badania sposobów tworzenia ustrukturyzowanych linii komunikacyjnych między podmiotami gospodarki społecznej a instytucjami europejskimi w przestrzeni politycznej w zakresie opieki długoterminowej.

6.4.

EKES odnotowuje znaczenie różnych inicjatyw podejmowanych w ramach zielonej transformacji i cyfrowej transformacji dla wykorzystania pełnego potencjału technologii w celu stworzenia, ponownego przemyślenia i odnowienia zasobów mieszkaniowych w sposób bardziej zrównoważony i sprzyjający włączeniu społecznemu.

6.5.

Modele dobrej praktyki w zakresie opieki długoterminowej mogą obejmować bardziej ustrukturyzowane i skuteczne usługi w domu osoby korzystającej z opieki, a także nowe możliwości mieszkaniowe, takie jak mieszkalnictwo chronione, nadzorowane lub oparte na społeczności lokalnej, wspólne mieszkanie lub inne rozwiązania alternatywne, w zależności od potrzeb i preferencji osób korzystających z opieki oraz w oparciu o prawnie zatwierdzone ramy jakości. Aby objąć pełne spektrum opieki w ramach zintegrowanego podejścia, należy rozważyć również inne rodzaje modeli opieki, takie jak wsparcie zdrowia psychicznego, centra rodzinne, grupy wsparcia dla rodziców i krótkoterminowe wsparcie mieszkaniowe, tak aby ułatwić przejście z jednego modelu do drugiego przy zróżnicowaniu intensywności lub charakteru wymaganych usług, bez zakłócania ciągłości opieki.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Współtworzenie usług świadczonych w interesie ogólnym jako wkład w silniejszą demokrację uczestniczącą w UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 76).

(2)  Europejska strategia na rzecz praw osób z niepełnosprawnościami na lata 2021–2030, gwarancja dla dzieci, strategia UE na rzecz praw dziecka, dyrektywa w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym, strategia na rzecz równouprawnienia płci i inne odpowiednie inicjatywy podejmowane w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych.

(3)  Gender inequalities in care and pay in the EU [Zróżnicowanie sytuacji kobiet i mężczyzn w odniesieniu do opieki i wynagrodzeń w UE]: https://eige.europa.eu/publications/gender-inequalities-care-and-pay-eu.

(4)  Wskaźnik równouprawnienia płci: https://eige.europa.eu/gender-equality-index/2022.

(5)  What if care work were recognised as a driver of sustainable growth? [A gdyby uznać pracę opiekuńczą za siłę napędową zrównoważonego wzrostu gospodarczego?]: https://epthinktank.eu/2022/09/07/what-if-care-work-were-recognised-as-a-driver-of-sustainable-growth/.

(6)  Study on exploring the incidence and costs of informal long-term care [Badanie dotyczące wielkości zjawiska i kosztów nieformalnej opieki długoterminowej]: https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=8423&furtherPubs=no.

(7)  2021 Long-term care in the EU [Opieka długoterminowa w UE w 2021 r.]: https://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=738&langId=en&pubId=8396.

(8)  Long-term care workforce: Employment and working conditions [Pracownicy opieki długoterminowej: zatrudnienie i warunki pracy]: https/www.eurofound.europa.eu/pl/publications/customised-report/2020/long-term-care-workforce-employment-and-working-conditions.

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia dotycząca pracowników sektora zdrowia i strategia w dziedzinie opieki dla przyszłej Europy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 37).

(10)  Rezolucja Parlamentu Europejskiego z 22 czerwca 2022 r. w sprawie sprawozdania „W kierunku europejskich działań w zakresie opieki”.

(11)  Tamże, EIGE.

(12)  Tamże, badania PE.

(13)  European Charter for Family Carers [Europejska karta opiekunów rodzinnych]: https://coface-eu.org/european-charter-for-family-carers/.

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Prawa opiekunów zamieszkujących w domu podopiecznego” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 487 z 28.12.2016, s. 7).

(15)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia dotycząca pracowników sektora zdrowia i strategia w dziedzinie opieki dla przyszłej Europy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 37).

(16)  OECD. 2019. Poprawa jakości opieki zdrowotnej w Europie – charakterystyka, skuteczność i wdrażanie różnych strategii.

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wpływu inwestycji społecznych na zatrudnienie i budżety publiczne (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 226 z 16.7.2014, s. 21).

(18)  Event report: European Care systems: Solidarity and sustainability – friends or foes? [Relacja z wydarzenia: Europejskie systemy opieki: solidarność i zrównoważony rozwój – przyjaciele czy wrogowie?]: https://www.aim-mutual.org/mediaroom/event-report-european-care-systems-solidarity-and-sustainability-friends-or-foes/.

(19)  Europejska Grupa Ekspertów ds. Deinstytucjonalizacji, EU Guidance on independent living and inclusion in the community [Wytyczne UE dotyczące niezależnego życia i włączenia społecznego] i EU funds [Fundusze UE].Checklist to promote independent living and deinstitutionalisation [Lista kontrolna promująca niezależne życie i deinstytucjonalizację].

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rola członków rodziny opiekujących się osobami z niepełnosprawnością i osobami starszymi: gwałtowne nasilenie się tego zjawiska podczas pandemii” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 75).

(21)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Inicjatywa na rzecz wspierania równowagi między życiem zawodowym a prywatnym pracujących rodziców i opiekunów«” [COM(2017) 252 final] – „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE” [COM(2017) 253 final – 2017/0085 (COD)] (Dz.U. C 129 z 11.4.2018, s. 44); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Prawa opiekunów zamieszkujących w domu podopiecznego” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 487 z 28.12.2016, s. 7); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie gwarantowania powszechnego dostępu do opieki długoterminowej oraz stabilności finansowej systemów opieki długoterminowej dla osób starszych (Dz.U. C 204 z 9.8.2008, s. 103); broszura „Economic, technological and social changes in advanced health services for the elderly” [Zmiany ekonomiczne, technologiczne i społeczne w zaawansowanych usługach zdrowotnych dla osób starszych]. Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Przemiany gospodarcze, technologiczne i społeczne w zakresie zaawansowanych usług zdrowotnych dla osób starszych”(opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 240 z 16.7.2019, s. 10); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku nowego modelu opieki nad osobami starszymi: lekcje z pandemii COVID-19” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 19).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych”

(COM(2022) 304 final – 2022/0195 (COD))

(2023/C 140/08)

Sprawozdawca:

Arnold PEUCH d’ALISSAC

Wniosek o konsultację	Rada Unii Europejskiej, 11.7.2022 Parlament Europejski, 14.7.2022
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	10.1.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	25.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	201/4/11

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zgadza się z Komisją i Parlamentem Europejskim, że dotychczasowe podejście i środki na rzecz różnorodności biologicznej nie są skuteczne, i z zadowoleniem przyjmuje ogólny cel proponowanego rozporządzenia, jakim jest zwiększenie starań na rzecz odbudowy zasobów przyrodniczych, aby powstrzymać utratę różnorodności biologicznej i umożliwić jej odbudowę w Europie. Państwa członkowskie będą podlegać zatem prawnie wiążącym zobowiązaniom. EKES zauważa, że przyjęte podejście jest zgodne z decyzjami podjętymi podczas COP15 w Montrealu.

1.2.

EKES ma jednak szereg uwag i obaw dotyczących sformułowania celów i metodologii określonej przez Komisję. Absolutnie najpoważniejszym mankamentem jest to, że niemal całkowicie pominięto skutki gospodarcze tych środków, które należy koniecznie podjąć, dla – głównie prywatnych – użytkowników gruntów. EKES już w swojej opinii w sprawie unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 stwierdził, że „rolnicy i właściciele lasów nie powinni ponosić kosztów ekonomicznych ochrony różnorodności biologicznej. Zapewnienie tego dobra i wartości publicznej powinno raczej stanowić dla nich interesującą możliwość zarobkową. Uważa, że kwestii tej można poświęcić szczególną uwagę w nowym planie naprawy gospodarczej dzięki inwestycjom mającym na celu realizację strategii za pomocą personelu i środków” (1). Ani Komisja, ani państwa członkowskie nie zastosowały się do tego zalecenia. EKES już we wcześniejszych opiniach skrytykował m.in. katastrofalne niedofinansowanie działań w ramach sieci Natura 2000. Teraz jest przekonany, że nowe podejście przyjęte obecnie przez Komisję też zakończy się fiaskiem, o ile nie udostępni się wystarczających środków finansowych. Środki te będą niezbędne do zrekompensowania strat finansowych (oraz do nagradzania usług związanych z różnorodnością biologiczną), jakie poniosą użytkownicy gruntów w przypadku bardziej ekstensywnego użytkowania gruntów, koniecznego do wykazania większej różnorodności biologicznej. W związku z tym EKES wzywa do utworzenia europejskiego funduszu dla różnorodności biologicznej oraz do zbadania nowych sposobów wdrażania innych strategii politycznych UE (w dziedzinie WPR, energetyki, mieszkalnictwa, transportu itp.), aby przyczynić się do realizacji wiążących celów rozporządzenia.

1.3.

Jeśli chodzi o aspekty finansowe, EKES wzywa, aby dokonać uprzedniej oceny dokładnej powierzchni gruntów rolnych, lasów oraz rzek wchodzącej w zakres propozycji przedstawionych w rozporządzeniu. Ponadto zwraca uwagę Komisji na potrzeby zapewnienia środków finansowych na odszkodowania dla rolników i właścicieli lasów, którzy mogą całkowicie utracić obszary produkcji.

1.4.

Choć odbudowa zasobów przyrodniczych jest konieczna na obszarach chronionych ze względu na ich pogarszający się stan, to nie wszystkie obszary odbudowane mogą lub muszą stać się obszarami chronionymi. Chociaż EKES uważa za „niezbędne, by niektóre części obszarów chronionych podlegały ścisłej ochronie (w ramach zarządzania nieinterwencyjnego)” (2), jeszcze ważniejsze jest zapewnienie sposobów użytkowania, które pozwolą na utrzymanie różnorodności biologicznej na wszystkich obszarach. Na większości obszarów należy dążyć do odbudowy ekosystemów w sposób, który nie wyklucza prowadzenia określonej i odpowiedniej działalności gospodarczej. Ekstensywne rolnictwo i leśnictwo przyczyniły się do wysokiego poziomu różnorodności biologicznej, który dziś wymaga ochrony. Te ekstensywne formy rolnictwa i leśnictwa, które są obecnie coraz częściej zarzucane ze względu na ich niską rentowność, powinny być zatem dodatkowo wspierane (3). Rehabilitacja jest zatem być może bardziej odpowiednim terminem naukowym, używanym również w strategiach politycznych mających na celu zapewnienie równowagi między życiem a produkcją. EKES zaleca zatem, aby zrezygnować z terminu „odbudowa” na rzecz terminu „rehabilitacja” (4), tym bardziej że przyroda nie jest statyczna i nie można jej przywrócić do stanu pierwotnego, tak jak np. uszkodzony dom czy samochód. Z licznych badań wynika bowiem, że działania na rzecz przywracania przyrody, na przykład torfowisk, do stanu pierwotnego są w wielu przypadkach bardzo kosztowne, lecz nie są w stanie zapewnić rzeczywistej odbudowy „stanu pierwotnego”. Spostrzeżenie to skłania do rozważań semantycznych: celem rozporządzenia nie powinno być przywrócenie obszarów do stanu naturalnego, lecz przywrócenie usług ekosystemowych na danych obszarach, a tym samym wspieranie zrównoważonego, wielofunkcyjnego wykorzystania tych obszarów. Ponieważ człowiek zmienił z upływem czasu środowisko naturalne, z naukowego punktu widzenia „odbudowanie przyrody” jest niemożliwe. Postępująca zmiana klimatu również może być czynnikiem, który uniemożliwia pełne przywrócenie wcześniejszych warunków panujących w niektórych ekosystemach. Natomiast zapewnienie zrównoważonego charakteru środowiska poprzez promowanie stabilności usług ekosystemowych jest realistycznym celem. EKES życzyłby sobie odpowiednich ram politycznych; w tym aspekcie dokument Komisji jest rozczarowujący.

1.5.

Ustalony harmonogram i sztywne progi nie są dobrze dostosowane do nieuchwytnego charakteru przyrody. Narzucanie państwom członkowskim ścisłych terminów jest odpowiednie jedynie pod względem wprowadzania warunków administracyjnych i dotyczących planowania. Potrzebne jest jednak elastyczne podejście, aby uwzględnić dokładne potrzeby, warunki, możliwości, status odnośnie do produkcji i dochodów oraz punkt wyjścia każdego obszaru naturalnego. W proponowanym rozporządzeniu nie ma jasności odnośnie do ustalania priorytetów i przydziału środków odbudowy, które to zadania powinny być realizowane przez państwa członkowskie, a tym samym stwarza się ryzyko dla osiągnięcia wysokiej jakości wyników w sposób racjonalny pod względem kosztów. Podejmowanie decyzji na szczeblu państw członkowskich jest jak najbardziej uzasadnioną zasadą, ponieważ gwarantuje również realizację praw właścicieli gruntów i odzwierciedla zasady pomocniczości i proporcjonalności.

1.6.

Dokument Komisji nie spełnia oczekiwań, jeśli chodzi o ogólną ocenę skutków, która powinna koncentrować się w szczególności na kwestiach gospodarczych, społecznych i żywnościowych. Dlatego EKES apeluje o przeprowadzenie dodatkowej oceny skutków.

1.7.

EKES zaleca, by obszary sąsiednie, które są początkowo niewydajne, lecz mają również duże znaczenie z punktu widzenia różnorodności biologicznej, zostały uwzględnione w celu 10 %. Podkreśla, że w tekście określono szczególnie ambitne cele dla rolników, i przypomina, że należy wziąć pod uwagę wszystkie przyjazne gatunkom środowiska naturalne. Istotne jest jednak zaangażowanie całego społeczeństwa w poprawę ekosystemów. W tym kontekście EKES przypomina o zasadzie proporcjonalności środków (sprawiedliwym podziale obciążeń oraz korzyści) między różnymi podmiotami.

1.8.

Komitet popiera wyznaczony cel, ponieważ dotyczy on strategicznej ambicji z punktu widzenia przyszłości UE, i zaleca, aby wzmocnić cele, zachęcając do odbudowy wszystkich środowisk wodnych, w tym odtwarzania torfowisk, w szczególności dzięki ekstensywnej działalności rolniczej, a jednocześnie zapewniając zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy rolnictwa i leśnictwa.

1.9.

EKES zdaje sobie sprawę, że potrzebujemy w Europie zupełnie nowej polityki wodnej. Stosowana od wieków polityka jak najszybszego odprowadzania wody z krajobrazów ujemnie oddziałuje na różnorodność biologiczną, jednak ostatnio – częściowo z powodu zmiany klimatu – obserwuje się również negatywne skutki dla leśnictwa i rolnictwa (susze i pożary) oraz dla ludzi (powodzie). Dlatego EKES podkreśla, że woda musi powrócić do naturalnych form lub powinna być w nich zatrzymywana, lecz nie należy przy tym zapominać, że w wielu sytuacjach działalność człowieka jest nadal korzystna, przede wszystkim poprzez utrzymanie cieków wodnych.

1.10.

EKES zaleca ograniczenie przejmowania gruntów kosztem obszarów naturalnych. Zachęca również do tworzenia terenów zielonych w miastach i odszczelnienia miast w celu skutecznego złagodzenia skutków zmiany klimatu do 2030 r.

1.11.

Komitet popiera stworzenie w ramach wspólnej polityki rybołówstwa mechanizmu ochronnego odnoszącego się do celów odbudowy środowiska morskiego. Zachęca również do zapewnienia europejskiego wsparcia finansowego, aby stymulować poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań i poszerzanie wiedzy o tych ekosystemach.

1.12.

EKES podkreśla, że w kontekście odbudowy zasobów przyrodniczych należy w pełni uwzględnić perspektywę gospodarczą i społeczną. Uznanie i zapewnienie zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego jest warunkiem wstępnym akceptacji proponowanych przepisów i ich pomyślnego wdrożenia, ponieważ ich wyniki będą w dużej mierze zależeć od motywacji, wsparcia i przyszłego zaangażowania właścicieli gruntów i innych podmiotów w terenie. Niezwykle ważne jest poszanowanie praw właścicieli gruntów poprzez otwartą komunikację, aktywne zaangażowanie i pełną rekompensatę pieniężną za wszelkie możliwe straty gospodarcze. W związku z tym EKES podkreśla potencjał podejść opartych na dobrowolnych działaniach i zachętach ekonomicznych.

1.13.

Komitet zaleca, aby UE zapewniła wsparcie dla powstawania i rozwoju rodzajów działalności leśnej obejmujących zarówno etapy poprzedzające wzrost drzewa, jak i następujące go jego ścięciu, co umożliwi wykorzystanie potencjału gospodarczego systemu rolno-leśnego.

1.14.

EKES ostrzega przed ryzykiem negatywnego wpływu na wymianę pokoleń w sektorze rolnym i ponownie zaleca (5) zwiększenie atrakcyjności wsi i obszarów wiejskich poprzez zapewnienie możliwości kontynuacji rentownych rodzajów działalności będących źródłem utrzymania, opartych na zrównoważonym wykorzystaniu zasobów naturalnych.

2.   Wprowadzenie

2.1.

W związku z wynikami badań naukowych na całym świecie, które ostrzegają przed konsekwencjami globalnego ocieplenia dla przyszłości społeczeństw, Komisja Europejska wykazała się zaangażowaniem, opracowując strategię na rzecz bioróżnorodności zawierającą ambitne cele dla wszystkich państw członkowskich do 2030 r. i 2050 r. Dnia 22 czerwca 2022 r. Komisja przyjęła projekt rozporządzenia w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych. Chociaż ochronę oraz odbudowę zasobów przyrodniczych w UE regulowały wcześniej głównie dyrektywa siedliskowa i dyrektywa ptasia oraz cele z Aichi, Komisja wybrała nowe wiążące ramy, aby zapewnić skuteczne wdrożenie przez państwa członkowskie środków odbudowy.

2.2.

Prowadzone w UE prace Europejskiej Agencji Środowiska potwierdziły, że 81 % chronionych siedlisk jest obecnie w złym stanie. Zaledwie na 9 % z nich nastąpiła poprawa. Ponadto zły jest stan ochrony 84 % torfowisk, które mają zasadnicze znaczenie dla wychwytywania i składowania dwutlenku węgla oraz dla filtrowania wody, a w ciągu ostatniego dziesięciolecia spadła liczebność populacji 71 % gatunków ryb słodkowodnych i 60 % gatunków płazów. Ponad połowa światowego PKB zależy od zasobów przyrodniczych i usług świadczonych dzięki nim, a ponad 75 % rodzajów światowych upraw żywności zależy od zapylania przez zwierzęta (6).

2.3.

Ponadto proponowane prawodawstwo europejskie pojawia się w kontekście Oenzetowskiej Dekady Restytucji Ekosystemów, której przewodzą UNEP i Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa. Jest to światowy ruch na ogromną skalę mający na celu przyspieszenie projektów odbudowy i zadbanie o to, aby świat znalazł się na dobrej drodze ku zrównoważonej przyszłości. Odbudowa zdegradowanych ekosystemów jest niezbędna, aby osiągnąć cele zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza te związane ze zmianą klimatu, eliminacją ubóstwa i bezpieczeństwem żywnościowym.

2.4.

W krótkim czasie wnioski dotyczące aktów wiążących dla państw członkowskich wzmocniły podejście Komisji, które początkowo opierało się na strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 zawierającej propozycje dobrowolnych celów. Podobnie jak społeczność międzynarodowa, Komisja została zmuszona do szybkiej reakcji na ustalenia dotyczące spadku różnorodności biologicznej i jego konsekwencji, które przedstawiono także w ostatnich publikacjach IPCC. W związku z tym, w trakcie międzynarodowych negocjacji w ramach Konwencji o różnorodności biologicznej, Komisja zdecydowała się odegrać wiodącą rolę we wprowadzeniu Europy na ścieżkę odbudowy jej wszystkich ekosystemów do 2050 r.

2.5.

Wniosek zmierza zatem do narzucenia państwom członkowskim prawnie wiążących celów. Ogólnym zamysłem jest przyczynianie się do ciągłej, długoterminowej i trwałej odbudowy różnorodnej biologicznie i odpornej przyrody na obszarach lądowych i morskich Unii poprzez odbudowę ekosystemów. Oznacza to, że państwa członkowskie będą musiały niezwłocznie wprowadzić skuteczne obszarowe środki odbudowy, które do 2030 r. powinny objąć łącznie co najmniej 20 % lądowych i morskich obszarów Unii, a do 2050 r. – wszystkie ekosystemy wymagające odbudowy.

2.6.

Te przepisy odzwierciedlają cele określone w dyrektywie siedliskowej i dyrektywie ptasiej, ramowej dyrektywie wodnej, dyrektywie ramowej w sprawie strategii morskiej i rozporządzeniu w sprawie inwazyjnych gatunków obcych, a także cele WPR, inicjatywy UE na rzecz owadów zapylających oraz nowej strategii leśnej UE 2030 i są z nimi powiązane.

2.7.

Omawiany akt, który ma być bezpośrednio włączony do polityki krajowej państw członkowskich, jest innowacyjny, ponieważ dotyczy zarówno kwestii klimatycznych, jak i związanych z różnorodnością biologiczną. Chociaż polityków od dawna ostrzegano przed wyzwaniami związanymi z globalnym ociepleniem, dopiero niedawno naukowcy wykazali bezpośredni związek między zmianą klimatu a poważnymi konsekwencjami dla różnorodności biologicznej. Komisja zachęca w dość bezprecedensowy sposób do łącznego rozpatrzenia omawianych kwestii i wykracza poza prowadzoną dotychczas schematyczną politykę.

3.   Analiza projektu rozporządzenia

3.1.

Projekt budzi szereg poważnych pytań i wątpliwości, zarówno jeśli chodzi o wybór celów, które należy osiągnąć w ograniczonych ramach czasowych, jak i o definicje i wskaźniki. Na przykład niektóre środki są oparte na pojęciach wynikających z praw przysługujących przyrodzie. By zapewnić lepsze zrozumienie, należy zatem odnieść się do nich w projekcie rozporządzenia. Ponadto dla niektórych zagadnień należy doprecyzować zakres, w jakim zachowana jest zasada pomocniczości państw członkowskich. Dotyczy to zwłaszcza art. 10, który zawiera wskaźniki odbudowy ekosystemów leśnych – należy zauważyć, że odpowiedzialność za leśnictwo spoczywa zasadniczo na państwach członkowskich (7).

3.2.

Sporządzenie opinii na temat projektu rozporządzenia mającego na celu odbudowę stanu ekosystemów państw członkowskich bez dokładnej znajomości wyzwań i działań, które czekają państwa członkowskie, wiąże się z pewnymi ograniczeniami. W projekcie aktu przewidziano bowiem przygotowanie i realizację „krajowych planów odbudowy” opracowanych na podstawie najnowszych krajowych analiz naukowych.

3.3.

Terminy wybrane w projekcie rozporządzenia mają ogromne znaczenie, ponieważ harmonizują i określają podstawę celów, które mają być osiągnięte przez państwa członkowskie. Chociaż definicje terminów takich jak „dobry stan”, „właściwy obszar odniesienia” lub „wystarczająca jakość i wielkość siedliska gatunku” powinny wywodzić się z języka naukowego będącego wynikiem konsensusu, ich rzeczywiste stosowanie wiąże się z pewnymi ograniczeniami. Za tymi naukowymi definicjami kryją się bowiem względy polityczne. Jak wybrać „właściwy obszar odniesienia”? Kto będzie określał „wystarczającą jakość i wielkość siedliska gatunku”? Brak wcześniejszego progu odniesienia zaciemnia cele i utrudnia wyrażenie rzetelnej opinii na temat aktu. EKES podkreśla, że przy określaniu ilościowym zgodnie z art. 11 wniosku dotyczącego rozporządzenia słuszne jest zwracanie uwagi zarówno na utratę różnorodności biologicznej w minionym okresie (Komisja proponuje 70 lat), jak i na przewidywane przyszłe zmiany warunków środowiskowych. Należy zapobiec ryzyku, że krajowe rozbieżności we wdrażaniu proponowanych środków doprowadzą do zakłócenia konkurencji między rolnikami w UE. Ponadto wniosek przewiduje ciągłą poprawę stanu ekosystemów, której powodzenie należy oceniać co trzy lata po 2030 r. Ale co z ekosystemami, które potrzebują więcej lub mniej czasu na powrót do odpowiedniego stanu? Wątpliwe jest, czy w tak krótkich okresach sprawozdawczych można wykazać znaczną poprawę. Czy państwa członkowskie będą wówczas obciążane odpowiedzialnością, mimo że to zasoby przyrodnicze potrzebują po prostu więcej czasu, aby zaszła w nich zmiana?

3.4.

EKES uważa, że obszary znajdujące się w obrębie istniejącej sieci obszarów chronionych, zwłaszcza obszary Natura 2000, należy traktować priorytetowo w procesie odbudowy, aby uwolnić pełny ich potencjał. Najlepiej przyczynia się to do realizacji celu, jakim jest osiągnięcie dobrego stanu siedlisk wymienionych w załączniku I do dyrektywy siedliskowej. Ukierunkowanie środków odbudowy na obszary chronione nie tylko zapewnia długotrwałe korzyści płynące ze środków odbudowy, ale również pomaga uniknąć ewentualnych konfliktów interesów związanych z użytkowaniem gruntów. Dlatego też EKES jest zdania, że bardzo szeroki i ścisły wymóg niepogarszania sytuacji w odniesieniu do siedlisk znajdujących się również poza siecią obszarów chronionych jest niewyważony i nieproporcjonalny.

3.5.

Mechanizm rozliczania państw członkowskich ze stosowania środków odbudowy i realizacji celów zawiera niewiele szczegółów dotyczących monitorowania realizacji celów. Ten brak precyzji budzi obawy co do sprawiedliwości rozłożenia środków między państwa członkowskie, różne sektory i różne grupy osób. Choć wybór formy rozporządzenia niesie ze sobą realne korzyści pod względem harmonizacji starań między państwami członkowskimi i zagwarantowania równych warunków działania, nie pozostawia on państwom członkowskim wystarczającej swobody w podejmowaniu decyzji w sprawie odbudowy według ich krajowych potrzeb i uwarunkowań. Mimo że celom musi towarzyszyć mechanizm monitorowania i sprawozdawczości, należy zminimalizować wszelkie dodatkowe obciążenia administracyjne. Należy w jak największym stopniu wykorzystywać istniejące krajowe i unijne mechanizmy stałej oceny i sprawozdawczości z postępów.

4.   Wyzwania dla środowiska obszarów rolniczych i leśnych UE

4.1.   Ogólne cele odbudowy ekosystemów rolniczych

EKES stwierdza, że większość celów związanych z odbudową dotyczy prywatnych gruntów rolnych. Pomyślna realizacja celów będzie zatem możliwa wyłącznie pod warunkiem pełnej akceptacji ze strony rolników. Dodatkowe ograniczenia regulacyjne w zarządzaniu – a takie mogą będą konieczne dla zwiększenia różnorodności biologicznej na gruntach rolnych – mogą jednak stanowić dodatkowe obciążenie dla i tak już ściśle regulowanej działalności rolniczej. EKES podkreśla (8), że rolnicy i właściciele lasów nie powinni ponosić kosztów ekonomicznych ochrony różnorodności biologicznej. Zapewnienie tego dobra i wartości publicznej powinno raczej stanowić dla nich interesującą możliwość zarobkową. Pomyślna realizacja celów dotyczących odbudowy będzie nieuchronnie wymagała solidnego i trwałego wsparcia dla mężczyzn i kobiet pracujących, aby wyżywić Europę. I właśnie w tym obszarze wniosek Komisji rozczarowuje, ponieważ zupełnie pominięto w nim kluczową ekonomiczną kwestię – tak samo zresztą jak w poprzednich strategiach i programach działania Komisji na rzecz różnorodności biologicznej. Dlatego i to rozporządzenie jest już niejako skazane na porażkę.

4.2.   Cel dotyczący ponownego nawodnienia osuszonych torfowisk przewidziany w art. 9 rozporządzenia

Ten cel będzie miał istotne skutki ekonomiczne dla działalności zawodowej i dotyczy w szczególności niektórych regionów kilku państw członkowskich. W przypadku tych regionów proponowany cel może być zbyt ambitny z punktu widzenia zrównoważenia różnych celów. EKES zwraca uwagę, że dalsze produktywne wykorzystywanie odtworzonych i ponownie nawodnionych torfowisk w sposób alternatywny wymaga rentowności. Ponadto, jeśli chodzi o terminy jego realizacji, w 2012 r. w przeprowadzonym przez naukowców badaniu ponad 620 obszarów odbudowy ekologicznej terenów podmokłych stwierdzono, że nawet po 100 latach działania te pozwoliły przywrócić średnio jedynie od 65 do 70 % rodzimej różnorodności biologicznej oraz różnych funkcji hydrologicznych i ekologicznych (filtrowanie wody, składowanie dwutlenku węgla) w porównaniu z odpowiednim niezdegradowanym ekosystemem odniesienia. W związku z tym pojawia się pytanie dotyczące ram czasowych odbudowy przewidzianych w harmonogramie Komisji oraz celu ekologicznego. Chociaż torfowiska stanowią zaledwie 3 % powierzchni Ziemi, wychwytują jedną trzecią dwutlenku węgla więzionego w glebach. Stanowią zatem sektor absolutnie strategiczny dla przeciwdziałania zmianie klimatu.

4.3.   Cel odbudowy naturalnej łączności rzek przewidziany w art. 7

Niekorzystna zmiana klimatu i problemy związane z gospodarowaniem zasobami wodnymi przyczyniają się do coraz większej degradacji środowiska. Woda ma nie tylko znaczenie i wartość pod względem przyrodniczym, lecz jest również kwestią zrównoważonego rozwoju i tym samym – bezpieczeństwa. Czasami chodzi o odprowadzanie nadmiaru wody, a czasami – o jej zatrzymanie i wspomożenie naturalnych cykli. EKES zgadza się, że w celu przywrócenia naturalnej łączności rzek oraz naturalnych funkcji powiązanych równin zalewowych można przekształcić bariery dla łączności podłużnej i poprzecznej wód powierzchniowych z zastrzeżeniem rygorystycznego nadzoru technicznego. Zwraca niemniej uwagę na ryzyko powodzi, które może być skutkiem usunięcia infrastruktury wodnej. Odbudowa różnorodności biologicznej wymaga wody, w związku z czym działania strategiczne mogą stanowić okazję do zarządzania wodą i kierowania jej do obszarów, na których jest potrzebna. Konieczne jest utrzymanie wody w krajobrazie i zapobieganie jej zbyt szybkiemu odpływowi. Lato 2022 r. było dla Europy jaskrawym przykładem zagrożenia suszą, wobec którego dziś stoimy. EKES zaleca nawiązanie dialogu na ten temat z udziałem organizacji społeczeństwa obywatelskiego. Rekomenduje również zachęcanie państw członkowskich do realizacji projektów zielonej infrastruktury, które mogą przyczynić się do połączenia poprawy ochrony przeciwpowodziowej i zachowania wrażliwych i ważnych dla różnorodności biologicznej obszarów wodnych na szczeblu europejskim z rozwojem gospodarki i turystyki. W związku z tym przypomina o takich rzekach, jak Dunaj czy Łaba, wzdłuż których powodzie spowodowały poważne szkody (9).

4.4.   Cel polegający na odwróceniu spadku liczebności owadów zapylających

EKES jednoznacznie popiera ten środek, niezwykle istotny z punktu widzenia bezpieczeństwa żywnościowego. Zwraca jednak uwagę, że w projekcie rozporządzenia nie przewidziano żadnego środka dotyczącego zasobów żywnościowych przeznaczonych dla owadów zapylających. Nie można zapewnić długoterminowej żywotności tych gatunków bez stworzenia wystarczających zasobów miododajnych, które zagwarantują zrównoważone żywienie owadów zapylających. Zasadnicze znaczenie mają również miejsca gniazdowania i nietoksyczne środowisko.

4.5.   Cele rolnicze, o których mowa w art. 9 rozporządzenia

EKES wyraża zaniepokojenie dążeniem do zapewnienia obecności elementów krajobrazu o wysokiej różnorodności na 10 % powierzchni użytków rolnych w UE. Szczególnie problematyczne jest to, że zgodnie z załącznikiem IV obszary te nie mogą być wykorzystywane do produkcji rolnej (w tym ani do wypasu, ani do produkcji zielonki). Tymczasem nie należy zapominać, że na wielu obszarach to właśnie ich kultywowanie (w szczególności np. wypas na pastwiskach alpejskich, uprawa łąk służąca do pozyskania siana lub uprawa łąk ściółkowych) umożliwia dużą różnorodność biologiczną. Dlatego wykluczenie już na starcie zagospodarowywania tych obszarów jest przesadzonym środkiem i należy go usunąć. Ponadto początek 2022 r. w szczególny sposób przypomniał o znaczeniu suwerenności żywnościowej dla radzenia sobie z wieloma nadchodzącymi zagrożeniami. Objęcie środkami 10 % wykorzystywanej powierzchni użytków rolnych z pewnością poprawiłoby różnorodność biologiczną, która jest niezbędna dla zapewnienia wydajności rolnictwa, lecz doprowadziłoby również do znacznej utraty plonów. Cel wynoszący 10 % nie powinien zatem dotyczyć wyłącznie działek rolnych, lecz powinien obejmować również ich otoczenie. Na przykład pasy zieleni wzdłuż dróg i dróg wiejskich mają duże znaczenie z punktu widzenia różnorodności biologicznej. Obszary te można by wykorzystywać jako pasy kwietne dla owadów zapylających i organizmów pełniących funkcję pomocniczą w uprawach. Ponadto te elementy krajobrazu będą w pełni skuteczne tylko wtedy, gdy będą tworzyły sieć. Na przykład z badań wynika zasadność stworzenia kilku pasów kwietnych w sieci, zamiast jednego dużego pola obsadzonego kwiatami. EKES przypomina także, że należy poświęcić jednakową uwagę wszystkim środowiskom naturalnym, tak aby wszystkie gatunki żyjące w różnych środowiskach mogły na tym skorzystać. Na przykład czajka lub skowronek zwyczajny praktycznie w żaden sposób nie skorzystają z żywopłotu lub pasa zieleni. Polityka zachowania środowisk musi zatem mieć zastosowanie do całej powierzchni lub do wszystkich sposobów użytkowania gruntów, wykraczając poza obszary rolne i leśne i uwzględniając różne potrzeby naszych społeczeństw.

4.6.   Cele leśnicze, o których mowa w art. 10 rozporządzenia

Odbudowa zdegradowanych obszarów leśnych w Europie jest ważnym zadaniem z punktu widzenia przystosowania się naszych społeczeństw do zmiany klimatu i z punktu widzenia wkładu działalności gospodarczej w realizację celów różnorodności biologicznej. Ogólne cele projektu rozporządzenia, które są już elementem starań na szczeblu międzynarodowym, wpisują się w ogólnoświatowe podejście. EKES pochwala polityczną Komisji, aby skłonić państwa członkowskie do odbudowy środowiska leśnego (10). Podkreśla jednak, że ze względu na niejednorodne warunki panujące w lasach w całej Europie środki odbudowy mogą być dostosowane do warunków lokalnych, o ile nie zakłóci to konkurencji miedzy europejskimi właścicielami lasów. Przypomina jednocześnie znaczenie włączenia tej odbudowy w kontekst krajobrazowy danych obszarów geograficznych oraz uwzględnienia katastrof klimatycznych, które obecnie dotykają Europę (pożary, megapożary itp.). Użytkowanie gruntów w krajobrazie jest wzajemnie powiązane i dlatego musi spełniać zarówno wymogi środowiskowe, jak i społeczno-gospodarcze. Na przykład działania związane z ponownym zalesianiem kosztem gruntów rolnych mogą powodować straty ekonomiczne dla społeczności lokalnych i mogą nie być zrównoważone, podczas gdy włączenie rodzimych drzew (11) w ramach podejścia opartego na systemie rolno-leśnym może być właściwsze i zyskać lokalne poparcie. Dlatego ważne jest, aby ukierunkować państwa członkowskie na takie podejścia, które godzą zachowanie zasobów naturalnych z rozwojem gospodarczym. Celu leśniczego nie da się osiągnąć bez trwałego wsparcia na rzecz powstawania i rozwoju rodzajów działalności leśnej obejmujących zarówno etapy poprzedzające wzrost drzewa, jak i następujące go jego ścięciu, co umożliwi wykorzystanie potencjału gospodarczego systemu rolno-leśnego.

5.   Wyzwania dla środowiska obszarów miejskich UE

5.1.

Zasadniczym celem popieranym przez EKES jest kwestia przywrócenia przyrody w miastach. Zazielenienie europejskich miast ma niewątpliwe znaczenie dla dobrostanu obywateli, a także dla utrzymania różnorodności biologicznej. Upały, których Europa doświadczyła w lipcu 2022 r., przypominają o istotnej roli drzew w obniżaniu temperatury w miastach. Drzewa pozwalają obniżyć temperaturę powierzchni nawet o 12 oC.

5.2.

Ponadto europejskie miasta zajmują obecnie znaczne obszary, utrudniając przemieszczanie się gatunków i niszcząc ich siedliska. Niezbędne jest ukierunkowanie państw członkowskich na działania mające na celu ograniczenie przejmowania gruntów na obszarach naturalnych. Te środki nie powinny opierać się na programach zamiany gruntów.

5.3.

Wreszcie trzeba ułatwić realizację celu polegającego na przywróceniu różnorodności biologicznej w miastach, budując zieloną infrastrukturę jako integralny element rozwoju obszarów siedlisk. Parki, aleje czy też zielone dachy i ściany stanowią oszczędny sposób na poprawę klimatu miejskiego. W tym względzie EKES przypomina zalecenia, które przedstawił w opinii NAT/607 (12).

6.   Wyzwania dla środowiska morskiego UE

6.1.

Cele związane z odbudową środowiska morskiego są niezbędne dla zachowania różnorodności biologicznej ze względu na liczbę gatunków i ekosystemów znajdujących się w tym środowisku oraz jego strategiczne znaczenie w obliczu zmiany klimatu. EKES popiera proponowane cele dotyczące odbudowy tego środowiska, w którym wyraźnie widać, że działalność człowieka doprowadziła do zakłócenia równowagi ekosystemów. Oprócz ochrony gatunków i odbudowy siedlisk należy również wprowadzić środki w zakresie odpowiedzialnego rybołówstwa i ograniczenia zanieczyszczeń. Komitet popiera stworzenie mechanizmu ochronnego w ramach wspólnej polityki rybołówstwa w celu poradzenia sobie z negatywnym wpływem na środowisko morskie. Osiągnięcie celów dotyczących środowiska morskiego wymaga bowiem, aby państwa członkowskie porozumiały się w sprawie wspólnego zarządzania zasobami rybnymi. Biorąc pod uwagę znaczenie działań na rzecz tego środowiska, Komisja powinna mieć jednak możliwość interweniowania, aby zapewnić osiągnięcie celów dotyczących ochrony i odbudowy.

6.2.

Ponadto EKES podkreśla zasadniczą rolę, jaką środowisko morskie odgrywa w przeciwdziałaniu zmianie klimatu. Zachowanie zdolności oceanów do wychwytywania dwutlenku węgla ma strategiczne znaczenie dla naszej przyszłości. W związku z tym UE powinna przewidzieć wsparcie finansowe dla innowacji i badań naukowych, aby zachęcić do poszukiwania innowacyjnych rozwiązań i poszerzania wiedzy o tych ekosystemach. Na przykład wyniki badań wskazują na znaczenie płytkich wód przybrzeżnych stanowiących podstawowe siedliska dla wielu gatunków ryb, które w nich dorastają przed przeniesieniem się na obszary życia osobników dorosłych. Obszary te są jednak często zdegradowane wskutek rozwoju obszarów przybrzeżnych (porty, wały itp.), w związku z czym należy poszukiwać nowych rozwiązań. W związku z tym na redzie w Tulonie i w starym porcie w La Seyne-sur-Mer przeprowadzono podwodne eksperymenty polegające na umiejscowieniu w nich sztucznych raf i połaci traw. Globalnym celem ekologicznym tego działania jest ożywienie funkcji ekologicznych środowiska przybrzeżnego.

7.   Problematyka finansowa odbudowy zasobów przyrodniczych

7.1.

EKES podkreśla niezwykłą wolę polityczną, jaką wykazuje się Komisja, przyjmując to ambitne i innowacyjne dla UE rozporządzenie. Przypomina jednak, że wola polityczna osiąga swój limit, jeśli nie stoją za nią ambicje finansowe adekwatne do zobowiązań. Prace Komisji mające na celu dalsze wyjaśnienie potencjalnych kosztów odbudowy ekosystemów dają wstępny obraz zaangażowania, którym będą się musiały wykazać państwa członkowskie, lecz zarazem budzą wątpliwości. Prace te wskazują, że stosunek kosztów do korzyści związanych z ochroną różnorodności biologicznej wynosi 1 do 8, ale nie informują o wpływie gospodarczym, społecznym i kulturowym osiągnięcia celów. Jaki będzie wpływ gospodarczy i społeczny wprowadzonych środków odbudowy? EKES wzywa, aby przeprowadzić uprzednią ocenę dokładnej powierzchni gruntów rolnych, lasów i rzek, która będzie wchodzić w zakres propozycji przedstawionych w rozporządzeniu. Przypomina również uwagi zawarte w opinii NAT/786 (13), w której wezwano do uwzględnienia potrzeb finansowych na miarę wyzwań. Na przykład sieć Natura 2000, która stwarza w Europie jedyną w swoim rodzaju okazję do poprawy jakości wyjątkowych siedlisk przyrodniczych, zapewnia jedynie 20 % funduszy zadeklarowanych i potrzebnych na środki. EKES zwraca szczególną uwagę na zobowiązania finansowe zapowiedziane przez Komisję. Przypomina, jak ważne jest przydzielenie środków finansowych na miarę oczekiwań – w przeciwnym razie dodatkowe regulacje nie przyniosą żadnych rezultatów.

7.2.

Komitet ostrzega przed ryzykiem braku wymiany pokoleń w sektorze rolnym. Wyznaczenie celów nie do pogodzenia z realiami życia w gospodarstwie rolnym spowoduje poważne trudności finansowe dla tego sektora, który już teraz ma trudności z odnowieniem kadry specjalistów. Komisja musi zwrócić szczególną uwagę na skutki finansowe dla tych gospodarstw, aby zapewnić ich długoterminową rentowność, jednocześnie wspierając rozwijanie praktyk, w których uwzględnia się kwestie klimatyczne.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030 – Przywracanie przyrody do naszego życia«” [COM(2020) 380 final] (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 259).

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030 – Przywracanie przyrody do naszego życia«” [COM(2020) 380 final] (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 259).

(3)  Raport informacyjny EKES-u „Zalety ekstensywnej hodowli zwierząt i stosowania nawozów organicznych w kontekście Europejskiego Zielonego Ładu”.

(4)  „Rehabilitacja” oznacza skupienie się na przywróceniu pewnych funkcji ekologicznych.

(5)  Raport informacyjny EKES-u „Ocena wpływu WPR na wymianę pokoleniową” i raport informacyjny EKES-u „Ocena wpływu WPR na rozwój terytorialny obszarów wiejskich”.

(6)  IP/22/3746.

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Sprawiedliwość klimatyczna” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 81 z 2.3.2018, s. 22) oraz Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Dokument otwierający debatę »W kierunku zrównoważonej Europy 2030«” (COM(2019) 22 final) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 95).

(8)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030 – Przywracanie przyrody do naszego życia«” [COM(2020) 380 final] (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 259).

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów „Zielona infrastruktura – zwiększanie kapitału naturalnego Europy” COM(2013) 249 final (Dz.U. C 67 z 6.3.2014, s. 153).

(10)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego Społeczny Fundusz Klimatyczny” [COM(2021) 568 final – 2021/0206 (COD)] (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 158).

(11)  Drzewo, które rośnie na obszarze skolonizowanym przez swój własny gatunek, bez pomocy człowieka.

(12)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie komunikatu Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów „Zielona infrastruktura – zwiększanie kapitału naturalnego Europy” COM(2013) 249 final (Dz.U. C 67 z 6.3.2014, s. 153).

(13)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Unijna strategia na rzecz bioróżnorodności 2030 – Przywracanie przyrody do naszego życia«” [COM(2020) 380 final] (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 259).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych”

(COM/(2022) 659 final – 2022/0390(COD))

(2023/C 140/09)

Sprawozdawca:

Arnaud SCHWARTZ

Wniosek o wydanie opinii	Rada Unii Europejskiej, 8.12.2022
Podstawa prawna	Art. 43 ust. 2 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej.
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	10.1.2023
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	187/0/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) z zadowoleniem przyjmuje wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych i wzywa do jego szybkiego przyjęcia, aby zapewnić ciągłość w odniesieniu do wymogów obowiązujących przed rozpoczęciem stosowania nowego rozporządzenia w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych (1).

1.2.

EKES uważa, że sektor karmy dla zwierząt domowych ma do odegrania rolę w realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu oraz że te nowe środki dotyczące znakowania umożliwią rozwój i docenienie tego sektora zarówno dzięki sprzedaży produktów konsumentom zwracającym uwagę na pochodzenie ekologiczne nabywanych przez siebie produktów, jak i dzięki możliwości stworzenia wartości dodanej dla ekologicznych produktów ubocznych. W ten sposób ten sektor będzie mógł przyczynić się – choć w umiarkowanym stopniu – do osiągnięcia celu przeznaczenia do 2030 r. 25 % gruntów rolnych w UE na rolnictwo ekologiczne zgodnie ze strategią „Od pola do stołu”, strategią na rzecz bioróżnorodności oraz europejskim planem działania na rzecz rozwoju produkcji ekologicznej.

1.3.

EKES zachęca Komisję i instytucje europejskie do informowania o tych nowych przepisach i ich celach, aby jeszcze bardziej zwiększyć popyt konsumentów na produkty ekologiczne i zaufanie do nich.

1.4.

Biorąc pod uwagę, że karma dla zwierząt domowych jest przeznaczona do sprzedaży konsumentom, EKES zaleca włączenie sektora w prace legislacyjne dotyczące zrównoważonego charakteru produktów spożywczych odnośnie do takich kwestii jak znakowanie zrównoważonych produktów spożywczych, efektywność ekologiczna produktów i ekologiczne opakowania, a także prowadzenie z sektorem konsultacji na ten temat (2).

2.   Kontekst

2.1.

Wraz z wejściem w życie 1 stycznia 2022 r. nowego rozporządzenia UE w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych nałożono rygorystyczne wymogi w zakresie znakowania ekologicznej żywności (3), karmy dla zwierząt i karmy dla zwierząt domowych. Podczas, gdy wcześniej karma dla zwierząt domowych, w szczególności dla kotów i psów, mogła być etykietowana jako ekologiczna na mocy przepisów krajowych lub norm prywatnych, nawet jeżeli nie wszystkie składniki pochodzenia rolnego były ekologiczne, to od 1 stycznia 2022 r. ten rodzaj znakowania nie jest już możliwy.

2.2.

W związku z tym Komisja Europejska opublikowała 28 listopada 2022 r. wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych (4), by ustanowić szczegółowe przepisy dotyczące znakowania karmy dla zwierząt domowych. Celem jest, by karma dla zwierząt domowych, w szczególności dla kotów i psów, mogła być opatrzona logo produkcji ekologicznej Unii Europejskiej, jeżeli spełnia rygorystyczne kryteria określone przez prawodawcę europejskiego.

2.3.

Proponowane przepisy dotyczące znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych odzwierciedlają przepisy dotyczące znakowania mające zastosowanie do żywności: aby karma dla zwierząt domowych została oznakowana jako ekologiczna i opatrzona logo produkcji ekologicznej Unii Europejskiej, co najmniej 95 % masy składników pochodzenia rolnego będzie musiało być ekologicznych (gdy mniej niż 95 % składników pochodzenia rolnego będzie ekologicznych, odniesienie do produkcji ekologicznej można będzie stosować wyłącznie w wykazie składników odnośnie do składników ekologicznych ze wskazaniem całkowitego odsetka składników ekologicznych w stosunku do całkowitej ilości składników pochodzenia rolnego).

3.   Uwagi ogólne

3.1.

EKES ponownie wyraża poparcie dla planu działania na rzecz rozwoju produkcji ekologicznej w UE (5), uznając rolę rolnictwa ekologicznego w realizacji celów Europejskiego Zielonego Ładu, a w szczególności popiera środki służące dalszemu zwiększaniu popytu konsumentów na produkty ekologiczne oraz ich zaufania do nich.

3.2.

W tym kontekście EKES dostrzega potrzebę jak najszybszego przyjęcia wniosku dotyczącego rozporządzenia, aby umożliwić stosowanie logo produkcji ekologicznej Unii Europejskiej w przypadku karmy dla zwierząt domowych, która nie zawiera w 100 % (ale co najmniej 95 % masy) składników uzyskanych w produkcji ekologicznej, co odpowiada realiom wytwarzania niektórych produktów. Wzywa niemniej, by w przyszłości przewidzieć wdrożenie tego rodzaju aktów prawnych równolegle z wejściem w życie podstawowego aktu, aby uniknąć luk prawnych niekorzystnych zarówno dla producentów, jak i dla konsumentów i nabywców.

3.3.

Komitet popiera proponowane przepisy dotyczące znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych, mając na uwadze wymóg dużej zawartości składników ekologicznych (95 % masy) oraz podobieństwo do przepisów obowiązujących w przypadku żywności ekologicznej, co sprzyja jednolitemu stosowaniu logo Unii Europejskiej i lepszemu zrozumieniu znakowania przez konsumentów, do których skierowane są te dwa rodzaje produktów.

3.4.

EKES przypomina, że pomimo niskiego udziału produktów ekologicznych w tym rynku sektor karmy dla zwierząt domowych szybko rośnie (3,1 % rocznego wzrostu, przy czym 46 % europejskich gospodarstw domowych ma co najmniej jedno zwierzę domowe (6)). Sam sektor twierdzi, że tendencja do antropomorfizacji zwierząt domowych skłania wielu właścicieli do poszukiwania żywności, która odzwierciedlałaby ich własne upodobania, a tym samym – do zakupu produktów z górnej półki, w tym ekologicznych (7). Dlatego też EKES z zadowoleniem przyjmuje nowe środki dotyczące znakowania, które mogą pobudzić rozwój rynku ekologicznej karmy dla zwierząt domowych zarówno dzięki sprzedaży produktów konsumentom zwracającym uwagę na pochodzenie ekologiczne nabywanych przez siebie produktów, jak i dzięki możliwości stworzenia wartości dodanej dla ekologicznych produktów ubocznych.

3.5.

EKES sądzi zatem, że te nowe środki dotyczące znakowania będą mogły przyczynić się – choć w umiarkowanym stopniu – do osiągnięcia celu przeznaczenia do 2030 r. 25 % gruntów rolnych w UE na rolnictwo ekologiczne zgodnie ze strategią „Od pola do stołu”, strategią na rzecz bioróżnorodności oraz europejskim planem działania na rzecz rozwoju produkcji ekologicznej, opartymi na Europejskim Zielonym Ładzie.

3.6.

EKES odnosi się pozytywnie do stosowania środków dotyczących obowiązkowego informowania o pochodzeniu żywności w odniesieniu do surowców wchodzących w skład karmy dla zwierząt domowych, za pomocą oznaczeń „rolnictwo UE”, „rolnictwo spoza UE”, „rolnictwo UE/rolnictwo spoza UE”, „Rolnictwo + nazwa kraju” lub „Rolnictwo + nazwa kraju i regionu”.

3.7.

EKES zachęca Komisję i instytucje europejskie do informowania o tych nowych przepisach i ich celach, aby jeszcze bardziej zwiększyć popyt konsumentów na produkty ekologiczne i zaufanie do nich.

3.8.

Ponadto EKES jest zdania, że środki dotyczące znakowania powinny umożliwić zainicjowanie, względnie poszerzenie dialogu z producentami karmy dla zwierząt domowych, by zapewnić przestrzeganie przez nich zasad zrównoważonych systemów żywnościowych i zwiększyć ich wkład w realizację celów Europejskiego Zielonego Ładu.

---

(1)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 (Dz.U. L 150 z 14.6.2018, s. 1).

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku ram etykietowania zrównoważonej żywności pomagających konsumentom dokonywać zrównoważonych wyborów żywieniowych” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 97).

(3)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 z dnia 30 maja 2018 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 (Dz.U. L 150 z 14.6.2018, s. 1).

(4)  Wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie znakowania ekologicznej karmy dla zwierząt domowych (COM(2022) 659 final).

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie planu działania na rzecz rozwoju produkcji ekologicznej” (COM(2021) 141 final)j (Dz.U. C 517 z 22.12.2021, s. 114).

(6)  Źródło: FEDIAF (Europejskie Stowarzyszenie Producentów Karmy dla Zwierząt Domowych) – https://europeanpetfood.org/about/statistics/.

(7)  Źródło: FEDIAF (Europejskie Stowarzyszenie Producentów Karmy dla Zwierząt Domowych) – https://europeanpetfood.org/pet-food-facts/pet-food-trends/.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zalecenie dotyczące zalecenia Rady w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro”

(COM(2022) 782 final)

(2023/C 140/10)

Sprawozdawca:

Petru Sorin DANDEA

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 19.12.2022
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	21.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	169/0/3

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES popiera zaproponowane przez Komisję zalecenia i pragnie przedstawić szereg dodatkowych propozycji.

1.2.

EKES przypomina wnioski zawarte w poprzedniej opinii (1), która została przyjęta zdecydowaną większością głosów na sesji plenarnej w październiku 2022 r.

1.3.

EKES zaleca, by dwa przedziały zużycia zostały określone w taki sposób, aby ochronić wszystkie gospodarstwa domowe, które mają poważne trudności z opłaceniem rachunków za energię. Uważa, że polityka oparta na dwupoziomowym modelu ustalania cen powinna obejmować zarówno osoby znajdujące się poniżej granicy ubóstwa, jak i osoby należące do niższej klasy średniej, które ze względu na niskie dochody nie będą w stanie płacić rachunków za energię po cenach rynkowych.

1.4.

EKES popiera propozycję Komisji, by państwa członkowskie korzystały z tymczasowych kryzysowych ram pomocy państwa, i zaleca im, by wykorzystały wszelkie możliwe środki w celu wsparcia ogółu przedsiębiorstw, w tym szczególnie małych i średnich.

1.5.

EKES rekomenduje rozważne stosowanie polityki pieniężnej, gdyż – zważywszy, że inflację powodują czynniki zewnętrzne – w tym złożonym kontekście polityka pieniężna może mieć efekt cykliczny.

1.6.

EKES popiera propozycję Komisji, by państwa strefy euro koordynowały swoją politykę fiskalną z polityką pieniężną Europejskiego Banku Centralnego. Jest to istotne dla powodzenia polityki pieniężnej w ograniczaniu inflacji.

1.7.

EKES uważa, że dokończenie budowy unii rynków kapitałowych i unii bankowej będzie ważnym etapem pogłębienia unii gospodarczej i walutowej, i zaleca państwom członkowskim podjęcie wysiłków na rzecz przyspieszenia tego procesu.

1.8.

EKES zaleca państwom członkowskim, by na szczeblu krajowym szybko wdrożyły dyrektywę o płacach minimalnych. Mogłoby to poprawić poziom płacy minimalnej i stworzyć siatkę bezpieczeństwa dla osób o niskim wynagrodzeniu, umożliwiając im zachowanie siły nabywczej w obecnym okresie wysokiej inflacji.

1.9.

Komisja zaleca państwom członkowskim, by wykorzystały możliwość dialogu społecznego do włączenia partnerów społecznych w opracowywanie i realizację polityki niezbędnej do złagodzenia skutków kryzysu. EKES zdecydowanie popiera tę propozycję Komisji.

2.   Kontekst

2.1.

Wojna rozpętana przez Federację Rosyjską przeciwko Ukrainie nagle przerwała ożywienie wzrostu gospodarczego, które rozpoczęło się w 2021 r. na poziomie strefy euro i w całej Unii Europejskiej. Duża zależność strefy euro od importu paliw kopalnych z Federacji Rosyjskiej w sytuacji, gdy Unia Europejska nałożyła na ten kraj sankcje, wywołała niepewność, co z kolei wywarło poważny wpływ na łańcuchy dostaw. Te czynniki stały się przyczyną kryzysu energetycznego, a następnie – wysokiej inflacji w strefie euro i Unii Europejskiej.

2.2.

Chociaż inflacja nieznacznie spadła z 10,6 % w październiku do 10,0 % w listopadzie, wraz z nadejściem sezonu grzewczego może ona ponownie przyspieszyć ze względu na problemy z dostawami paliw oraz kryzys energetyczny, który z tego wyniknie.

2.3.

Europejski Bank Centralny za pomocą polityki pieniężnej stara się przywrócić inflację do odpowiedniego poziomu (powrót do średniookresowego docelowego poziomu wynoszącego 2 %), lecz jego wysiłki mogą okazać się niewystarczające, zważywszy na czynniki zewnętrzne leżące u podłoża kryzysu, a także na trudności w powiązaniu polityki pieniężnej z fragmentaryczną polityką fiskalną państw członkowskich.

2.4.

Ten wieloraki kryzys nałożył się na kryzys klimatyczny, z którym boryka się Unia Europejska. Obserwuje się również znaczne spowolnienie konwergencji czy wręcz fragmentację i rozbieżności nie tylko na poziomie niektórych sektorów, lecz również między gospodarkami państw członkowskich strefy euro.

2.5.

Kryzys energetyczny doprowadził do utraty konkurencyjności wielu sektorów i przedsiębiorstw działających na jednolitym rynku.

2.6.

Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności oraz polityka spójności w dużym stopniu pomogły państwom członkowskim należącym do strefy euro w utrzymaniu poziomu inwestycji niezbędnego do osiągnięcia celów Zielonego Ładu, lecz konieczne są dodatkowe wysiłki, by zagwarantować szybszą transformację w kierunku neutralności klimatycznej i znacznie zmniejszyć zależność energetyczną.

2.7.

W tym szczególnie trudnym i złożonym kontekście Komisja Europejska przedstawiła w dniu 22 listopada 2022 r. wniosek dotyczący zalecenia Rady (2) w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro na 2023 r.

3.   Uwagi ogólne i szczegółowe

3.1.

EKES popiera zaproponowane przez Komisję zalecenia, lecz jest zdania, że należy dodać następujące propozycje:

3.2.

EKES przypomina wnioski zawarte w ECO/590 (3), która została przyjęta zdecydowaną większością głosów na sesji plenarnej w październiku 2022 r.

3.3.

W związku z kryzysem energetycznym zima na przełomie 2022 i 2023 r. na pewno przysporzy gospodarstwom domowym i przedsiębiorstwom w Unii Europejskiej poważnych problemów. Komisja Europejska proponuje opartą na dwupoziomowym ustalaniu cen politykę ochrony osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji. Oznacza to, że do pewnego poziomu zużycia energii konsument podatny na zagrożenia będzie płacić cenę niższą od ceny rynkowej. Państwa członkowskie powinny w sposób inkluzywny stosować ten zaproponowany przez Komisję dwupoziomowy model mający na celu ochronę gospodarstw domowych znajdujących się w trudnej sytuacji przed kryzysem energetycznym. EKES zaleca, by dwa przedziały zużycia zostały określone w taki sposób, aby ochronić wszystkie gospodarstwa domowe, które mają poważne trudności z opłaceniem rachunków za energię. Uważa, że polityka oparta na dwupoziomowym modelu ustalania cen powinna obejmować zarówno osoby znajdujące się poniżej granicy ubóstwa, jak i osoby należące do niższej klasy średniej, które ze względu na niskie dochody nie będą w stanie płacić rachunków za energię po cenach rynkowych.

3.4.

Jeżeli chodzi o przedsiębiorstwa, to Komisja sądzi, że państwa członkowskie powinny udzielać im wsparcia, aby zapobiec paraliżowi ich działalności, w tym poprzez stosowanie tymczasowych kryzysowych ram pomocy państwa. EKES popiera propozycję Komisji i zaleca państwom członkowskim, by wykorzystały wszelkie możliwe środki w celu wsparcia ogółu przedsiębiorstw, w szczególności małych i średnich.

3.5.

Inflacja spowodowana cenami gazu ziemnego i kryzysem energetycznym osiągnęła w październiku 2022 r. najwyższy poziom od czasu wprowadzenia euro, a mianowicie 10,6 %. Europejski Bank Centralny zareagował w odpowiednim czasie, wykorzystując politykę pieniężną do powstrzymania wzrostu inflacji i powrócenia do jej poziomu poniżej 2 % (do średniookresowego docelowego poziomu). EKES rekomenduje rozważne stosowanie polityki pieniężnej, gdyż – zważywszy, że inflację powodują czynniki zewnętrzne – w tym złożonym kontekście polityka pieniężna może mieć efekt cykliczny.

3.6.

Chociaż w 2022 r. w strefie euro płace nieznacznie wzrosły, to ten wzrost jest znacznie niższy od inflacji. EKES zgadza się z zaleceniem Komisji Europejskiej, by państwa członkowskie – zgodnie ze swoimi praktykami krajowymi i modelem rokowań zbiorowych – podjęły działania na rzecz utrzymania siły nabywczej wynagrodzeń, zwłaszcza nisko opłacanych i znajdujących się w trudnej sytuacji pracowników najemnych. EKES zaleca państwom członkowskim, by na szczeblu krajowym szybko wdrożyły dyrektywę o płacach minimalnych. Mogłoby to poprawić poziom płacy minimalnej i stworzyć siatkę bezpieczeństwa dla osób o niskim wynagrodzeniu, umożliwiając im zachowanie siły nabywczej.

3.7.

EKES popiera propozycję Komisji, by państwa strefy euro koordynowały swoją politykę fiskalną z polityką pieniężną Europejskiego Banku Centralnego. Jest to istotne dla powodzenia polityki pieniężnej w ograniczaniu inflacji. Komitet jest zdania, że państwa członkowskie i Komisja powinny zwiększyć starania na rzecz wdrożenia I filaru zaproponowanego w otwartych ramach OECD. Przyniosłoby to znaczne dochody tym państwom członkowskim, które – po wysiłkach podjętych w czasie pandemii COVID-19 – borykają się z wysokim poziomem długu publicznego, w związku z czym mają mniejsze pole manewru, aby realizować politykę fiskalną w czasach kryzysu.

3.8.

EKES popiera propozycję Komisji, by kontynuować starania na rzecz urzeczywistnienia unii rynków kapitałowych i unii bankowej. Jest zdania, że ukończenie tych dwóch projektów politycznych byłoby ważnym etapem pogłębienia unii gospodarczej i walutowej.

3.9.

W obliczu wielorakiego kryzysu państwa członkowskie muszą podejmować działania na rzecz ograniczenia negatywnych skutków dla gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Komisja zaleca państwom członkowskim, by wykorzystały możliwość dialogu społecznego do włączenia partnerów społecznych w opracowywanie i realizację polityki niezbędnej do złagodzenia skutków kryzysu. EKES zdecydowanie popiera tę propozycję Komisji.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Uwagi dodatkowe na temat zalecenia dotyczącego zalecenia Rady w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro (COM(2021) 742 final) (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 43).

(2)  Zalecenie dotyczące zalecenia Rady w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro (COM(2022) 782 final).

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Uwagi dodatkowe na temat zalecenia dotyczącego zalecenia Rady w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro (COM(2021) 742 final) (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 43).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wyznaczenie kierunku działań na rzecz zrównoważonej niebieskiej planety – wspólny komunikat w sprawie unijnego programu międzynarodowego zarządzania oceanami”

(JOIN(2022) 28 final)

(2023/C 140/11)

Sprawozdawca:

Stefano PALMIERI

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 25.11.2022
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	15.6.2022
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	20.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	184/0/1

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Zarządzania oceanami nie należy traktować jako istotnego jedynie w kontekście morskim. Środowisko morskie stanowi złożony system obejmujący wiele sektorów, różnorodne prawodawstwo i wiele zainteresowanych stron na różnych poziomach (lokalnym, regionalnym, globalnym) oraz mający wiele wymiarów. Jest on powiązany z działalnością, polityką i działaniami prowadzonymi na lądzie, przez co niezbędne jest oparte na wiedzy wsparcie dla podejmowania decyzji w ramach transdyscyplinarnego zintegrowanego podejścia i dyplomacji naukowej. EKES z aprobatą odnosi się do propozycji utworzenia międzyrządowego panelu ds. zrównoważonego rozwoju oceanów (IPOS).

1.2.

EKES z zadowoleniem przyjmuje wyznaczenie chronionych obszarów morskich i popiera osiągnięcie neutralności emisyjnej oraz zrównoważoną rozbiórkę statków.

1.3.

Aby móc podejmować decyzje i interwencje, niezbędna jest spójność między różnymi strategiami politycznymi i umowami oraz przejrzysta ocena relacji wykonalności do skutków. Komitet popiera rolę UE jako podmiotu prawodawczego, a także jej rolę w rozwijaniu sieci i partnerstw na szczeblu globalnym z uwzględnieniem roli badań naukowych i innowacji.

1.4.

Wzywa do wprowadzenia finansowych środków zniechęcających do korzystania z tanich bander (np. ustanowienie specjalnego funduszu składającego się z poręczeń za rozbiórkę statków) i proponuje włączenie do mechanizmu dostosowywania do emisji dwutlenku węgla szerokiego zakresu zanieczyszczeń, które mają wpływ na ekosystem morski.

1.5.

EKES z aprobatą odnosi się do podejścia „zero tolerancji” wobec nielegalnych, nieraportowanych i nieuregulowanych połowów (NNN) i przyłowów oraz zachęca UE do wspierania uczciwych operatorów statków w dążeniu do osiągnięcia zrównoważonej ochrony zasobów rybnych i zrównoważonego zarządzania nimi. Wzywa Komisję do wspierania zrównoważonych, cechujących się niskim wpływem rybołówstwa łodziowego i połowów na skalę przemysłową, a także akwakultury i uprawy alg o zerowym wpływie na środowisko, aby zagwarantować zrównoważenie środowiskowe i społeczne oraz stabilność gospodarczą regionów.

1.6.

Górnictwo głębokomorskie nadal wymaga solidnych wyników badań naukowych, które pozwolą ocenić długoterminowy wpływ na środowisko. EKES aprobuje przyjęcie przez Komisję podejścia ostrożnościowego i wzywa do wprowadzenia moratorium na wydawanie koncesji na wydobywanie kopalin przez Międzynarodową Organizację Dna Morskiego (ISA). Apeluje o utworzenie międzynarodowych niezależnych paneli naukowych, aby zapewnić oparte na wiedzy wsparcie dla decyzji i interwencji.

1.7.

Oddziaływanie niewybuchów, nowych substancji zanieczyszczających i klęsk żywiołowych może zmienić sposób wykorzystania przestrzeni morskiej i powiązane scenariusze gospodarcze czy geopolityczne. EKES z zadowoleniem przyjmuje wysiłki Komisji mające na celu sprostanie tym wyzwaniom.

1.8.

Bezpieczeństwo i ochrona na morzu mają podstawowe znaczenie. Potrzebna jest wymiana pokoleniowa w kontekście umiejętności i technologii oraz musi jej towarzyszyć zadbanie o godne warunki życia i pracy. EKES wzywa także państwa członkowskie do ratyfikowania konwencji nr 188/2007 (1) Międzynarodowej Organizacji Pracy i do zapewnienia jej prawidłowej transpozycji do prawa krajowego w państwach członkowskich UE (2). Z zadowoleniem przyjmuje dyrektywę Rady (UE) 2017/159 (3) i wzywa do rozszerzenia zakresu procedury w celu poprawy warunków życia i pracy oraz ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników sektora rybołówstwa morskiego.

1.9.

EKES ponownie podkreśla, że ważne jest, by ze względu na swą specyfikę geograficzną regiony najbardziej oddalone (4) odgrywały pierwszoplanową rolę w zarządzaniu oceanami zgodnie z COM(2022) 198 final (5), co zostało całkowicie pominięte w dokumencie JOIN(2022) 28 final.

1.10.

Jeśli chodzi o nowe i wzmocnione międzynarodowe zarządzanie oceanami, promowane przez UE, EKES wzywa do skutecznego i przejrzystego zaangażowania – na każdym etapie tego procesu, od konsultacji i wspólnego opracowywania planów po wdrażanie i ocenę końcową – różnych zainteresowanych stron w opracowywanie opartego na wiedzy wsparcia dla polityki, a także w komunikację i działania informacyjne. Aby sprostać złożoności wyzwań, można by przyjąć nowe formy struktury organizacyjnej.

1.11.

EKES wzywa do szerokiego rozpowszechniania wiedzy na temat prawa morza wśród wszystkich obywateli UE. Potrzebne jest międzynarodowe prawo regulujące różne obszary kompetencji (strefy przybrzeżne, strefy ekonomiczne, ochrona zasobów morskich, definicja bezpiecznej przystani itp.), zwłaszcza w celu wyjaśnienia zobowiązań międzynarodowych dotyczących ratownictwa i pomocy na morzu, kodyfikacji pojęć niebezpieczeństwa oraz metod poszukiwawczo-ratowniczych (6). EKES wzywa do właściwego egzekwowania tych przepisów, przywołując podstawową zasadę, że osoby znajdujące się w niebezpieczeństwie na morzu muszą zostać uratowane i zabrane do bezpiecznego portu bez żadnych wątpliwości i bez żadnych warunków.

1.12.

Mając na uwadze geopolityczne i środowiskowe znaczenie Arktyki, EKES z zadowoleniem przyjmuje zobowiązanie UE do pełnego wdrożenia Umowy w sprawie zapobiegania nieuregulowanym połowom na morzu pełnym w środkowej części Oceanu Arktycznego, wysiłki na rzecz wyznaczenia chronionych obszarów morskich w Arktyce oraz wprowadzenie zakazu odwiertów w poszukiwaniu węglowodorów (7).

1.13.

Komitet zwraca uwagę na brak ambicji w ramach planowanych inwestycji mających na celu sprostanie wyzwaniom związanym z zarządzaniem oceanami. Dlatego też wzywa do ustanowienia odpowiedniego funduszu na rzecz oceanów, który wspierałby podejmowanie wyzwań związanych z gospodarką morską.

2.   Uwagi ogólne dotyczące ram odniesienia

2.1.

Jednym z głównych wyzwań w kwestiach morskich jest spójność między działaniami na różnych poziomach (globalnym, krajowym, regionalnym i lokalnym) oraz między sektorami. Istnienie wielu sprzecznych stanowisk może stanowić zagrożenie dla interwencji i drastycznie ograniczyć ich wpływ.

2.2.

Zarządzanie oceanami wymaga opartego na wiedzy wsparcia dla podejmowania decyzji. Wpływ człowieka na środowisko morskie nie ogranicza się do działalności na morzu (górnictwo, rybołówstwo, transport), ale obejmuje również działania na lądzie, które powodują zanieczyszczenie na szerszą skalę (odpady, pestycydy, antybiotyki, fosforany, tworzywa sztuczne, materiały wybuchowe itp.). W związku z tym kluczowe znaczenie ma włączenie oceanów nie tylko do celu zrównoważonego rozwoju nr 14, ale również do celów dotyczących produkcji przemysłowej i zachowań zbiorowych. Zdrowy i produktywny ekosystem morski wymaga bardziej zintegrowanego podejścia obejmującego aspekty, które nie ograniczają się do kwestii morskich.

2.3.

W ostatnich latach, gdy w wielu kontekstach pojawiła się złożoność, opracowano nowe tryby zarządzania, inspirowane przede wszystkim nauką o rynkach i sieciach. Systemy złożone trudno jest kontrolować, a ich dynamika nie daje się łatwo przewidzieć w perspektywie długoterminowej. Oceany są złożonym systemem, a ogromne rozbieżności w przepisach dotyczących obszarów przybrzeżnych i morskich, spory na szczeblu rządów krajowych oraz w sektorze prywatnym sugerują, że w celu sprostania wyzwaniom konieczne może być przyjęcie odnowionej dyplomacji naukowej. EKES dostrzega potrzebę opracowania dostosowanych do potrzeb narzędzi zarządzania i interfejsów między strategiami politycznymi jako inicjatyw mających na celu zintegrowanie różnych i wzajemnie powiązanych wymiarów.

2.4.

Komitet popiera rolę UE jako podmiotu prawodawczego, a także jej wkład w rozwijanie sieci i partnerstw na szczeblu globalnym, uwzględnianie roli badań naukowych i innowacji, dostarczanie rozwiązań i wytycznych oraz promowanie konkretnych inicjatyw.

3.   Ocena komunikatu Komisji

Ocena obejmie w szczególności cztery obszary wniosku: 1) poprawę ram międzynarodowego zarządzania oceanami; 2) dążenie do osiągnięcia zrównoważonego wykorzystywania oceanów do 2030 r.; 3) zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony na morzu oraz 4) gromadzenie wiedzy o oceanach.

3.1.   Poprawa ram międzynarodowego zarządzania oceanami

3.1.1.

EKES z zadowoleniem przyjmuje zobowiązanie Komisji do wspierania najwyższych standardów międzynarodowych w zakresie przejrzystości, dobrych rządów i włączania zainteresowanych stron w ramach organizacji międzynarodowych takich jak Międzynarodowa Organizacja Dna Morskiego (ISA) i Światowa Organizacja Handlu (WTO).

3.1.2.

EKES potwierdza rolę, jaką UE odgrywa w dziedzinie prawodawstwa, również poprzez dyplomację naukową oraz wzmacnianie sieci i partnerstw na szczeblu globalnym. Komitet podkreśla w szczególności potrzebę wdrożenia systemu monitorowania i podejmowania odpowiednich działań. Z zadowoleniem przyjmuje wytyczenie chronionych obszarów morskich oraz określenie innych skutecznych obszarowych środków ochrony (OECM), z myślą o objęciu ochroną 30 % obszarów do 2030 r., wszędzie tam, gdzie uznaje się znaczenie danych obszarów dla funkcjonowania systemu oceanicznego i gdzie taka interwencja opiera się na analizie efektywności i skuteczności wytyczenia każdego konkretnego obszaru, uwzględniającej koszty, obowiązki, ramy czasowe i monitorowanie

3.1.3.

Komitet zauważa, że pomimo pewnego postępu technologicznego w ostatnich latach długoterminowe skutki górnictwa głębokomorskiego są w dalszym ciągu widoczne, a ekosystem jest nadal w trakcie odbudowy na obszarach pokopalnianych, na których prace były prowadzone wiele dziesięcioleci temu (8). EKES pozytywnie ocenia przyjęcie podejścia ostrożnościowego i wzywa do wprowadzenia moratorium na wydawanie koncesji na wydobywanie przez ISA. Komitet apeluje do ISA o powołanie międzynarodowego niezależnego panelu naukowego, który przełożyłby analizę opartą na wiedzy na dobrze określone decyzje polityczne. Proponuje również promowanie inwestycji w badania i rozwój w zakresie rozwiązań alternatywnych wobec materiałów wydobywanych z dna morskiego.

3.1.4.

Łodziowe rybołówstwo przybrzeżne i akwakultura na małą skalę są istotnymi czynnikami warunkującymi przetrwanie wielu społeczności nadbrzeżnych i zachowanie ich dziedzictwa kulturowego. Sektor rybołówstwa w ujęciu ogólnym, a zwłaszcza rybołówstwo tradycyjne i łodziowe rybołówstwo przybrzeżne to sektory w największym stopniu dotknięte kryzysem gospodarczym, dlatego obecnie wymagają opracowania szczegółowej strategii, która pozwoli im odzyskać silną pozycję na rynku (9). EKES wzywa do podjęcia odpowiednich kroków, aby wzmocnić te działania, zdywersyfikować źródła dochodów społeczności lokalnych (np. turystyka przybrzeżna i działalność rekreacyjna związana z wodą), wspierać przeorientowanie kariery zawodowej, pomagać lokalnym regionom dotkniętym kryzysem oraz wspierać zrównoważenie środowiskowe (10).

3.1.5.

EKES z aprobatą odnosi się do podejścia „zero tolerancji” wobec nielegalnych, nieraportowanych i nieuregulowanych połowów (NNN) oraz zachęca UE do wspierania uczciwych operatorów statków w dążeniu do osiągnięcia zrównoważonej ochrony zasobów rybnych i zrównoważonego zarządzania nimi. Podkreśla rolę, jaką UE odgrywa w rozmowach na temat połowów z państwami spoza UE w kontekście promowania przestrzegania zobowiązań międzynarodowych. W tym miejscu uznaje umowy o partnerstwie w sprawie zrównoważonych połowów za istotny wkład w solidne ramy współdziałania z szeregiem krajów partnerskich spoza UE.

3.1.6.

Arktyka stoi w obliczu drastycznych zmian, które mogą spowodować zagrożenie dla środowiska i równowagi geopolitycznej. EKES z zadowoleniem przyjmuje zobowiązanie UE do pełnego wdrożenia Umowy w sprawie zapobiegania nieuregulowanym połowom na morzu pełnym w środkowej części Oceanu Arktycznego, podjęcie wysiłków na rzecz wyznaczenia chronionych obszarów morskich w Arktyce oraz wprowadzenie zakazu odwiertów w poszukiwaniu węglowodorów (11).

3.1.7.

EKES dostrzega trudności we wdrażaniu działań na obszarach poza jurysdykcją krajową i podkreśla potrzebę zagwarantowania spójności między różnymi partnerstwami i umowami, a także popiera wysiłki UE podejmowane w ramach obecnych negocjacji w sprawie traktatu o morzu pełnym.

3.2.   Dążenie do osiągnięcia zrównoważonego wykorzystywania oceanów do 2030 r.

3.2.1.

EKES wyraża uznanie dla zobowiązań i starań na rzecz osiągnięcia neutralności emisyjnej do 2050 r. UE odgrywa istotną rolę w Międzynarodowej Organizacji Morskiej (IMO) w globalnym procesie legislacyjnym i operacyjnym mającym na celu obniżenie emisyjności sektora morskiego i sektora rybołówstwa.

3.2.2.

Komitet przyznaje, że walka z zanieczyszczeniem mórz jest wyzwaniem. Wzajemne powiązania różnych źródeł emisji, w tym źródeł lądowych, a także różnorodność zainteresowanych stron i ograniczenia prawne sprawiają, że ramy te są bardziej złożone. Komitet podkreśla potrzebę zajęcia się kwestią różnorodności zanieczyszczeń i promowania skutecznych interwencji. Kładzie też nacisk na potrzebę zapewnienia spójności i uwzględnienia aspektów wykraczających poza zarządzanie oceanami (np. tych poruszonych w strategii „zero zanieczyszczeń”, unijnej strategii na rzecz bioróżnorodności 2030 i strategii „Od pola do stołu” (12)), które mają duży wpływ na zanieczyszczenie mórz (13).

3.2.3.

Niewybuchy obejmują zarówno konwencjonalne materiały wybuchowe, jak i broń chemiczną zatopioną w morzu. Niezaprzeczalne zagrożenia wynikające z obecności niewybuchów w morzach były w przeszłości niskie. Problem ten wymaga pilnej strategii, ponieważ zapotrzebowanie sektorów gospodarki na przestrzeń morską rośnie, a większość amunicji ulega korozji oraz wyciekowi toksycznych, rakotwórczych, mutagennych i teratogennych produktów. Potrzebne są interwencje w zakresie wykrywania, monitorowania i łagodzenia skutków, z wykorzystaniem wspólnej europejskiej wiedzy i wsparcia technologicznego (14).

3.2.4.

W związku z tym EKES aprobuje wysiłki Komisji, aby ograniczyć wpływ zatopionej amunicji na środowisko, i zwraca uwagę, że zagrożenia nie ograniczają się do niewybuchów z okresu I i II wojny światowej, ale pochodzą również z innych konfliktów (np. na Bałkanach i w Ukrainie) i nie sprowadzają się do ewentualnej toksyczności uwolnionych substancji, ale także do przypadkowej lub samoczynnej detonacji.

3.2.5.

EKES dostrzega wpływ środowiskowy narzędzi połowowych na ekosystem i zwraca uwagę, że koszty wielu proponowanych rozwiązań nie są zrównoważone, a ich skutki są znikome na szczeblu globalnym. Wzywa do wprowadzenia nowych technologii lub materiałów w celu złagodzenia tego wyzwania, wraz ze środkami kompensacyjnymi i dostosowaną do potrzeb kampanią informującą rybaków o tych możliwościach (15).

3.2.6.

Nadmierna eksploatacja zasobów rybnych i przyłowy są uznawane za prawdziwe problemy na szczeblu globalnym. Sektor rybołówstwa znacznie wpływa na wiele gatunków, istnieją więc uzasadnione obawy, że ta działalność może zagrozić trwałości niektórych gatunków i w konsekwencji – równowadze całego ekosystemu morskiego. Z drugiej strony działalność lokalnych rybaków stanowi istotny aspekt kultur terytorialnych i zrównoważonej gospodarki, ponieważ zapewnia obywatelom zdrową żywność w ramach procesu zrównoważonego z punktu widzenia środowiska, społeczeństwa i gospodarki. Antropogeniczną presję na stada ryb można zmniejszyć poprzez promowanie akwakultury (w tym uprawy alg) o zerowym wpływie.

3.2.6.1.

W oparciu o te aspekty EKES wzywa do: a) wprowadzenia surowszych kontroli i sankcji w odniesieniu do połowów NNN; b) monitorowania i regulowania sektora rybołówstwa w sposób, który eliminuje nadmierną eksploatację zasobów rybnych i przyłowy oraz promuje skuteczny zrównoważony rozwój sektora; c) promowania i wspierania akwakultury i uprawy alg o zerowym wpływie na środowisko, z uwzględnieniem aspektów żywienia i zużycia energii; d) zapewnienia rekompensat ekonomicznych dla pracowników w okresach przejściowych transformacji technologii i systemów produkcji.

3.2.7.

Transport morski stanowi ponad 90 % światowego handlu towarami, co czyni go trzonem światowej gospodarki. Statki oceaniczne mogą wywierać wpływ i stanowić znaczące źródło zanieczyszczeń również po zakończeniu ich eksploatacji. Armatorzy w krajach o wysokim dochodzie często ukrywają prawdziwe dane identyfikacyjne statków poprzez rejestrowanie ich w rajach podatkowych, również w celu obejścia przepisów środowiskowych. W tym kontekście działania na poziomie międzynarodowym i regionalnym nie przyniosły rezultatów w walce z taką praktyką (16). Państwa taniej bandery nadal są wykorzystywane jako ostatnie państwo rejestracji bandery, również przez państwa UE, aby obejść przepisy i obniżyć koszty. EKES sugeruje uznanie rozbiórki statków za istotne źródło zanieczyszczenia morza i wzywa UE do: a) podjęcia działań w celu zapewnienia silniejszych wiążących przepisów prawa; b) monitorowania działalności, aby zapobiec wszelkim działaniom mającym na celu obejście przepisów dotyczących ochrony środowiska; c) wprowadzenia finansowego środka odstraszającego od stosowania tanich bander, np. ustanowienia specjalnego funduszu składającego się z poręczeń – na cały okres życia statku – aby zagwarantować przestrzeganie norm UE w zakresie ochrony środowiska i bezpieczeństwa, również poza jurysdykcją UE.

3.3.   Zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony na morzu

3.3.1.

EKES wyraża uznanie dla UE za wzmocnienie jej roli jako dostawcy usług bezpieczeństwa morskiego w obrębie jej granic i poza nimi. Zachęca UE do określenia potencjalnych morskich obszarów zainteresowania (MAI) w związku z ostatnimi wydarzeniami geopolitycznymi oraz do skupienia się na nowych priorytetach.

3.3.2.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje starania UE na rzecz promowania i wdrażania wszelkich działań mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa na morzu. Zachęca UE do rozszerzenia zakresu sektorów zaangażowanych w działalność na morzu, która może zagrażać środowisku i zdrowiu ludzkiemu, w celu uwzględnienia sektorów turystyki, rozbiórki i budowy statków, energetyki i akwakultury. Zachęca również do położenia nacisku na modernizację technologii (np. ekologiczny napęd), przestrzeni roboczych i warunków pracy w różnych dziedzinach logistyki, które stanowią ramy działalności morskiej (np. stocznie, porty, łodzie itp.).

3.3.3.

EKES zaleca, aby zapewniono spójność regulacyjną między środkami związanymi z ochroną ekosystemów morskich a przepisami regulującymi bezpieczeństwo i warunki pracy na morzu poprzez oceny skutków dotyczące: (i) zatrudnienia; (ii) wynagrodzeń; (iii) technologii; (iv) godnych warunków życia i pracy; oraz (v) szkoleń pracowników. Wzywa również do zapewnienia lepszej koordynacji między różnymi służbami administracji publicznej na wszystkich szczeblach na potrzeby zintegrowanego zarządzania przestrzenią morską (17).

3.3.4.

EKES wzywa państwa członkowskie do ratyfikowania konwencji nr 188 Międzynarodowej Organizacji Pracy i udostępnienia środków niezbędnych do jej prawidłowej transpozycji do prawa krajowego oraz jej stosowania. EKES z zadowoleniem przyjmuje dyrektywę Rady (UE) 2017/159 (18) i wzywa do rozpoczęcia prac nad rozszerzeniem jej zakresu również w celu uwzględnienia skumulowanych skutków długoterminowych dla zdrowia ludzkiego. Ponadto wskazuje na konieczność opracowania prawdziwie ambitnych przepisów UE dotyczących zrównoważonego rozwoju przedsiębiorstw i pracy przymusowej (19).

3.3.5.

EKES uważa, że zasadnicze znaczenie ma opracowanie ogólnych zasad i praktycznych wytycznych dotyczących uczciwych usług związanych z pracą w tych sektorach, w tym: a) wystarczających i odpowiednich wytycznych dotyczących właścicieli statków rybackich i (transgranicznych) usług rynku pracy; b) standardowych umów dotyczących (transgranicznych) usług związanych z rynkiem pracy; c) wystarczających i odpowiednich wytycznych dla rybaków poszukujących zatrudnienia na pokładzie (zagranicznych) statków rybackich oraz d) mechanizmów wnoszenia skarg (20).

3.3.6.

Elementem związanym z wiedzą o morzu i oceanach oraz bezpieczeństwem na morzu jest niezbędne szerokie rozpowszechnienie wiedzy na temat prawa morza i jego rzeczywistego egzekwowania. Potrzebne jest międzynarodowe prawo regulujące różne obszary kompetencji (strefy przybrzeżne, strefy ekonomiczne, ochrona zasobów morskich, definicja bezpiecznej przystani itp.), zwłaszcza w celu wyjaśnienia zobowiązań międzynarodowych dotyczących ratownictwa i pomocy na morzu, kodyfikacji pojęć niebezpieczeństwa oraz metod poszukiwawczo-ratowniczych.

3.3.7.

Klęski żywiołowe (powodzie, tsunami, zdarzenia ekstremalne) mogą mieć wpływ na środowisko morskie i powodować pośrednie zagrożenie dla działalności człowieka i zdrowia ludzkiego. EKES podkreśla konieczność przeciwdziałania klęskom żywiołowym jako potencjalnym źródłom zagrożeń dla środowiska i szeroko pojętej działalności na morzu.

3.4.   Gromadzenie wiedzy o oceanach

3.4.1.

EKES dostrzega złożoność systemu oceanicznego pod względem wzajemnie powiązanych zmiennych środowiskowych oraz różnorodności zainteresowanych stron, prawodawstwa, kultury i lokalnych zdolności. Wzywa do skutecznego i przejrzystego zaangażowania różnych dyscyplin i specjalizacji (nauka o danych, złożoności i sieciach, psychologia, socjologia, ekonomia) w rozwój opartego na wiedzy wsparcia dla kształtowania polityki (podobnie jak w przypadku międzyrządowego panelu ds. zrównoważonego rozwoju oceanów (IPOS)).

3.4.2.

Wiedza i praktyki pokazują nowe sposoby zarządzania mające na celu sprostanie wyzwaniom w związku ze złożonością struktur samoorganizujących się, gdzie z powodzeniem rozwinięto organizację zdecentralizowaną. EKES wzywa do rozszerzenia dobrych praktyk i modeli na wszystkie sektory niebieskiej gospodarki, w tym sektory, które mogą zapewnić nowe miejsca pracy i wzrost gospodarczy (np. turystyka, nurkowanie), oraz sektor publiczny. Przeznaczenie środków na zrównoważoną niebieską gospodarkę powinno zapewnić korzyści społeczne i gospodarcze dla obecnych i przyszłych pokoleń, przywrócić i zachować różnorodność, wydajność, odporność i wewnętrzną wartość ekosystemów morskich oraz promować czyste technologie, odnawialne źródła energii i recykling (21).

3.4.3.

Społeczeństwo obywatelskie i lokalne zainteresowane strony powinny być zaangażowane na każdym etapie procesu, od konsultacji i wspólnego opracowywania planów po wdrażanie i ocenę końcową. Podstawowa wiedza o morzach i oceanach ma zasadnicze znaczenie dla transformacji społecznej w kierunku zintegrowanego zrównoważonego charakteru systemu. W ramach struktur i procesów organizacyjnych należy priorytetowo traktować wymiar społeczny i wsparcie naukowe na rzecz zintegrowanego zrównoważonego rozwoju poprzez doskonalenie i finansowanie środków służących promowaniu i wspieraniu dialogu społecznego, zwiększaniu bezpieczeństwa, poprawie warunków pracy, tworzeniu wysokiej jakości miejsc pracy, rozwijaniu umiejętności pracowników oraz zapewnianiu wymiany pokoleniowej (22).

3.4.4.

EKES pochwala praktykę UE polegającą na dzieleniu się danymi dotyczącymi mórz i danymi pochodzącymi z obserwacji oceanów. Dostrzega znaczenie usług morskich i ich wpływ na gospodarkę, a także koszty infrastruktury morskiej, które wymagają ogromnych nakładów inwestycyjnych ze środków krajowych. Zwraca uwagę, że przy modelowaniu złożoności ekosystemu morskiego nadal występują trudności w zrozumieniu tego ekosystemu i jego powiązań z działalnością człowieka. Zachęca UE do promowania otwartego dostępu do danych i ich ponownego wykorzystywania, a także do finansowania innowacyjnych podejść w celu zmniejszenia kosztów obserwacji i zapewnienia skutecznej oceny dobrego stanu środowiska (23).

3.4.5.

EKES podkreśla potrzebę przyjęcia metodyki naukowej w ramach podejścia do dyplomacji naukowej i negocjacji w dziedzinie nauki. Wzywa do wprowadzenia szkoleń dla użytkowników końcowych i kadry kierowniczej, również na szczeblu lokalnym, w celu zapewnienia rzeczywistej zrównoważoności i wykonalności działań.

4.   Kluczowe kwestie

4.1.

Z koncepcją zarządzania wiąże się wiele różnych zjawisk – od procesów decyzyjnych po instrumenty polityczne. Obszerny zakres pojęcia zarządzania mógł przyczynić się do jego szerokiej popularności, a najprawdopodobniej także do jego nadużywania. Oceany nie uznają granic politycznych, a ponadto są ściśle związane z użytkowaniem terenów. Poszczególne kraje nie są w stanie sprostać wyzwaniom, które wymagają podejścia ponadnarodowego, opartego na wykonalnym i skutecznym podziale działań i obowiązków, przyjęcia wspólnie opracowanych systemów oraz wspólnych planów działania i interwencji, łączących starania na szczeblu lokalnym w kompleksowe ramy regionalne. Nie można przyjąć jednego sposobu zarządzania w celu zapewnienia struktur organizacyjnych w odniesieniu do różnych wymiarów. W tym kontekście EKES zwraca uwagę, że kluczowe znaczenie dla sprostania złożonym wyzwaniom związanym z morzami i oceanami mają oparte na wiedzy wsparcie na potrzeby podejmowania decyzji, dyplomacja naukowa i spójne prawodawstwo we wszystkich krajach i sektorach.

4.2.

Stałe zapotrzebowanie gospodarki na przestrzeń morską zwiększa złożoność systemu oceanicznego pod względem wzajemnie powiązanych zmiennych środowiskowych. Na różnorodność zainteresowanych stron, przepisów, kultur i zdolności lokalnych nakłada się potrzeba opracowywania i wdrażania interwencji, które będą mogły być zrównoważone w wymiarze środowiskowym, gospodarczym i społecznym. EKES wnosi, aby podczas opracowywania opartego na wiedzy wsparcia dla zarządzania oceanami przyjęto w przejrzysty sposób metodykę naukową z uwzględnieniem różnych dyscyplin (nauka o danych, złożoności i sieciach, psychologia, socjologia, ekonomia itd.).

4.3.

Kwestią o kluczowym znaczeniu dla przyszłości wielu sektorów związanych z działalnością na morzu jest wymiana pokoleniowa. Niektóre aspekty, które wydają się być niezwiązane z zarządzaniem, pośrednio przyczyniają się do skutecznego zarządzania działaniami na morzu. Wiele inicjatyw mających na celu ułatwienie modernizacji technologii, zapewnienie szkolenia zawodowego i poprawę warunków pracy jest użytecznych, ale wymagają one również środków towarzyszących i możliwego do zaakceptowania zwrotu z zainwestowanego kapitału (24).

4.4.

Zrównoważona działalność pozostaje głównym celem skutecznego zarządzania oceanami, a wszystkie sektory powinny mieć możliwość osiągnięcia tego celu. EKES apeluje o finansowanie środków mających na celu zwiększenie bezpieczeństwa i poprawę warunków pracy, np. w dziedzinie szkoleń, usług doradczych, promowania kapitału ludzkiego, dialogu społecznego, zdrowia i bezpieczeństwa. EKES wzywa współprawodawców do priorytetowego potraktowania wymiaru społecznego podczas przyjmowania struktur i procesów organizacyjnych (tj. zarządzania) poprzez wzmocnienie i finansowanie środków promujących i wspierających dialog społeczny, bezpieczeństwo, warunki pracy i umiejętności.

4.5.

Komitet zwraca uwagę na brak ambicji w ramach planowanych inwestycji mających na celu sprostanie wyzwaniom związanym z zarządzaniem oceanami. Walka ze źródłami zanieczyszczeń, interwencje na rzecz łagodzenia skutków oraz zarządzanie działaniami na morzu we wszystkich sektorach wymagają odpowiednich nakładów finansowych, działań strukturalnych i zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego. EKES z zadowoleniem przyjmuje wysiłki mające na celu ograniczenie emisji gazów cieplarnianych oraz zachęcanie do osiągania najlepszych wyników i wprowadzania innowacji (25). Mogą one służyć dążeniu zarówno do dekarbonizacji sektora transportu morskiego, jak i do ustanowienia funduszu na rzecz oceanów, aby wspierać wyzwania związane z gospodarką morską. EKES wzywa również do rozszerzenia mechanizmu dostosowywania cen do emisji dwutlenku węgla o aspekty środowiskowe i społeczne.

4.6.

Ze względu na swą specyfikę geograficzną regiony najbardziej oddalone mogą odgrywać zasadniczą rolę w wykorzystaniu wszystkich możliwości związanych z oceanami, morzami i zasobami morskimi, które należy traktować priorytetowo, ponieważ drzemie w nich ogromny potencjał wzmocnienia gospodarek, tworzenia wysokiej jakości miejsc pracy i zapewniania obywatelom dobrobytu (26). Z tych względów EKES uważa, że należy zwiększyć szczególną rolę regionów najbardziej oddalonych we wdrażaniu zarządzania oceanami, zwłaszcza w ramach: a) misji w zakresie odbudowy naszych oceanów i zasobów wodnych do 2030 r.; b) gromadzenia i monitorowania danych dotyczących rybołówstwa; c) zwalczania nielegalnych i masowych połowów oraz wspierania zrównoważonego rybołówstwa; i d) wymiany wiedzy na temat planowania przestrzennego obszarów morskich (27).

4.7.

Podstawowa wiedza o morzach i oceanach pozwala informować o wyzwaniach związanych z morzami i oceanami i może propagować rozwiązania. Media i politycy poświęcają dużo uwagi kwestiom związanym z tworzywami sztucznymi, ale to tylko jedno z wielu wyzwań dla mórz i oceanów. Często pomija się powiązania między wyzwaniami związanymi z morzami i oceanami a użytkowaniem terenów oraz zachowaniami konsumentów. EKES wzywa do bardziej kompleksowego i przejrzystego przekazywania informacji na temat mórz i oceanów, z uwzględnieniem prawodawstwa i interwencji zarówno na morzu, jak i na lądzie. Komitet wyraża nadzieję, że utoruje to drogę do przekształcenia produkcji przemysłowej oraz tworzenia nowych technologii i miejsc pracy, które będą bardziej ukierunkowane na zrównoważenie środowiskowe.

4.8.

Trwająca wojna w Ukrainie zmieniła scenariusz polityczny i skierowała uwagę na nieoczekiwane sytuacje nadzwyczajne (zaopatrzenie w energię, inflacja). Nieoczekiwane wyzwania (takie jak bezpieczeństwo gazociągów Nord Stream i zatopiona amunicja w Morzu Czarnym, a także geopolityczne strategiczne znaczenie Arktyki) wymagają dodatkowych wysiłków na rzecz podjęcia odpowiednich wspólnych interwencji. Chociaż wojna wpłynęła również na liczbę migrantów na szlaku zachodniobałkańskim, presja na przejściach granicznych na szlakach śródziemnomorskich jest nadal wysoka, co obciąża zdolności przyjmowania migrantów w niektórych państwach UE i naraża ludzi na ryzyko wystąpienia incydentów. EKES zwraca się także do UE o wzmożenie starań w zakresie finansowania inicjatyw mających na celu wspieranie bezpieczeństwa na morzu, w scenariuszu zakładającym, że sytuacja prawdopodobnie pogorszy się ze względu na presję klimatyczną i gospodarczą.

---

(1)  Konwencja MOP nr 188/2007 dotycząca pracy w sektorze rybołówstwa.

(2)  Obecnie konwencji nr 188 nie ratyfikowało 167 państw, a wśród nich 19 państw członkowskich UE, w tym znaczące państwa nadbrzeżne: Cypr, Finlandia, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Łotwa, Malta, Niemcy, Szwecja i Włochy.

(3)  Dyrektywa Rady (UE) 2017/159 z dnia 19 grudnia 2016 r. wdrażająca Umowę w sprawie wdrożenia Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej pracy w sektorze rybołówstwa z 2007 r. zawartą dnia 21 maja 2012 r. między Generalną Konfederacją Spółdzielni Rolniczych przy Unii Europejskiej (COGECA), Europejską Federacją Pracowników Transportu (ETF) oraz Stowarzyszeniem Krajowych Organizacji Przedsiębiorstw w Sektorze Rybołówstwa w Unii Europejskiej (Europêche) (Dz.U. L 25 z 31.1.2017, s. 12).

(4)  Są to wyspy, archipelagi i terytorium lądowe (Gujana Francuska). Dziewięć tych regionów leży w zachodniej części Oceanu Atlantyckiego, w basenie Karaibów, w lesie amazońskim oraz na Oceanie Indyjskim: Gujana Francuska, Gwadelupa, Martynika, Saint-Martin, Reunion i Majotta (Francja), Azory i Madera (Portugalia) oraz Wyspy Kanaryjskie (Hiszpania).

(5)  COM(2022) 198 final, „Postawienie ludzi na pierwszym miejscu, zapewnienie trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu, uwolnienie potencjału regionów najbardziej oddalonych UE”.

(6)  Międzynarodowa konwencja o poszukiwaniu i ratownictwie morskim z dnia 29 kwietnia 1979 r., Hamburg; Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza z dnia 10 grudnia 1982 r., Montego Bay; Międzynarodowa konwencja o bezpieczeństwie życia na morzu z dnia 25 maja 1980 r.

(7)  Wspólny komunikat Komisji i ESDZ „Silniejsze zaangażowanie UE na rzecz pokojowej, zrównoważonej i prosperującej Arktyki”, JOIN(2021) 27 final.

(8)  Zob. https://www.jpi-oceans.eu/en/ecological-aspects-deep-sea-mining.

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Społeczny wymiar rybołówstwa” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 67).

(10)  https://oceans-and-fisheries.ec.europa.eu/publications/communication-commission-towards-strong-and-sustainable-eu-algae-sector_en

(11)  Wspólny komunikat JOIN(2021) 27 final „Silniejsze zaangażowanie UE na rzecz pokojowej, zrównoważonej i prosperującej Arktyki”.

(12)  Dyrektywa 2005/35/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 7 września 2005 r. w sprawie zanieczyszczenia pochodzącego ze statków oraz wprowadzenia sankcji w przypadku naruszenia prawa (Dz.U. L 255 z 30.9.2005, s. 11); dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/883 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie portowych urządzeń do odbioru odpadów ze statków, zmieniająca dyrektywę 2010/65/UE i uchylająca dyrektywę 2000/59/WE (Dz.U. L 151 z 7.6.2019, s. 116).

(13)  „OECD Guidelines for Multinational enterprises 2011” [„Wytyczne OECD dla przedsiębiorstw wielonarodowych z 2011 r.”]; „UN guiding principles on business and human rights 2011” [„Wytyczne ONZ dotyczące biznesu i praw człowieka z 2011 r.”].

(14)  Zob. https://www.jpi-oceans.eu/en/munition-sea.

(15)  Zob. dobrowolne wytyczne FAO w sprawie oznakowania narzędzi połowowych oraz prace wykonane przez regionalne organizacje ds. zarządzania rybołówstwem i regionalne konwencje morskie.

(16)  Zob. Wan i in., Marine Policy, 2021.

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Społeczny wymiar rybołówstwa” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 67).

(18)  Dyrektywa Rady (UE) 2017/159 z dnia 19 grudnia 2016 r. wdrażająca Umowę w sprawie wdrożenia Konwencji Międzynarodowej Organizacji Pracy dotyczącej pracy w sektorze rybołówstwa z 2007 r. zawartą dnia 21 maja 2012 r. między Generalną Konfederacją Spółdzielni Rolniczych przy Unii Europejskiej (COGECA), Europejską Federacją Pracowników Transportu (ETF) oraz Stowarzyszeniem Krajowych Organizacji Przedsiębiorstw w Sektorze Rybołówstwa w Unii Europejskiej (Europêche) (Dz.U. L 25 z 31.1.2017, s. 12).

(19)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Społeczny wymiar rybołówstwa” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 67); wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju oraz zmieniającej dyrektywę (UE) 2019/1937 (COM(2022) 71 final); wniosek Komisji dotyczący rozporządzenia w sprawie zakazu produktów wytwarzanych z wykorzystaniem pracy przymusowej na rynku unijnym (COM(2022) 453 final).

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Społeczny wymiar rybołówstwa” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 67).

(21)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 508/2014” (COM(2018) 390 final – 2018/0210 (COD)) (Dz.U. C 110 z 22.3.2019, s. 104).

(22)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego oraz uchylającego rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 508/2014” (COM(2018) 390 final – 2018/0210 (COD)) (Dz.U. C 110 z 22.3.2019, s. 104).

(23)  https://jpi-oceans.eu/en/science-good-environmental-status

(24)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Społeczny wymiar rybołówstwa” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 14 z 15.1.2020, s. 67).

(25)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej dyrektywę 2003/87/WE ustanawiającą system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych w Unii, decyzję (UE) 2015/1814 w sprawie ustanowienia i funkcjonowania rezerwy stabilności rynkowej dla unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych i rozporządzenie (UE) 2015/757” (COM(2021) 551 final – 2021/0211 (COD)) „Wniosek dotyczący decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady zmieniającej decyzję (UE) 2015/1814 w odniesieniu do liczby uprawnień, które mają zostać wprowadzone do rezerwy stabilności rynkowej na potrzeby unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych do 2030 r.” (COM(2021) 571 final – 2021/0202 (COD)) (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 175); opinia Europejskiego Komitetu Regionów – Zapewnienie użyteczności ETS i CBAM dla miast i regionów UE (Dz.U. C 301 z 5.8.2022, s. 116); przegląd unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji, przyjęty przez Parlament Europejski 22 czerwca 2022 r.

(26)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Atuty regionów najbardziej oddalonych dla Unii Europejskiej” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 44).

(27)  COM(2022) 198 final.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Siła partnerstw handlowych: współpraca na rzecz zielonego i sprawiedliwego wzrostu«”

(COM(2022) 409 final)

(2023/C 140/12)

Sprawozdawczyni:

Tanja BUZEK

Wniosek o konsultację	Komisja Europejska, 26.7.2022
Podstawa prawna	Art. 304 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej
Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	13.7.2022
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	20.12.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	24.1.2023
Sesja plenarna nr	575
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	158/3/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Europejski Komitet Ekonomiczno-Społeczny (EKES) z zadowoleniem przyjmuje komunikat, uznając go za ważny krok we właściwym kierunku. Otwarty system handlu oparty na zasadach coraz bardziej zyskuje na znaczeniu, a potencjał handlu wykorzystuje się do osiągnięcia postępów w dziedzinie zrównoważonego rozwoju.

1.2.

EKES uważa za kluczowe dla polityki handlowej uzyskanie niezbędnej legitymacji politycznej, wsparcia i zaangażowania, które umożliwią doprowadzenie do końca negocjacji dotyczących umów handlowych. Zdrowa gospodarka w procesie odbudowy wymaga współpracy z partnerami handlowymi na całym świecie, a zrównoważony rozwój jest niezbędną częścią działań.

1.3.

Komitet popiera kompleksowy przegląd określający nowy poziom odniesienia w zakresie handlu i zrównoważonego rozwoju oraz docenia fakt, że Komisja w działaniach w zakresie polityki, w szczególności tych dotyczących wzmocnienia roli społeczeństwa obywatelskiego i wewnętrznych grup doradczych, kierowała się szeregiem jego zaleceń.

1.4.

EKES dostrzega dalsze możliwości wzmocnienia wewnętrznych grup doradczych zarówno na poziomie umowy, jak i jej realizacji. Wyraża jednak ubolewanie, że nie podejmuje się żadnych działań, aby zwiększyć zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego w proces negocjacji.

1.5.

EKES podkreśla, że potrzebne są jaśniejsze i bardziej szczegółowe postanowienia dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju, aby lepiej określić plany działania i pomóc obydwu partnerom handlowym w lepszym zrozumieniu, czego się od nich oczekuje. Ubolewa, że pojęciem nadrzędnym nie jest sprawiedliwa transformacja.

1.6.

EKES z zadowoleniem przyjmuje nowy kierunek polityki, sięgający od podejścia w większym stopniu zorientowanego na wyniki, przez większą przejrzystość i wzmocnienie roli społeczeństwa obywatelskiego, po ukierunkowane wsparcie, a także jednoczesne zwiększenie poziomu zaangażowania poprzez uwzględnienie możliwości stosowania – w ostateczności – sankcji handlowych.

1.7.

EKES uważa te aspekty za niezbędny element wszystkich umów, który trzeba wdrażać za pomocą ukierunkowanego podejścia dostosowanego do specyfiki poszczególnych państw, obejmującego indywidualnie wyznaczone cele. Oczekuje od Komisji wdrażania ich w obrębie różnych systemów handlowych i w ramach różnych umów handlowych, w tym – w ramach możliwości – tych już obowiązujących.

1.8.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje cel, którym jest uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju w przyszłych umowach handlowych, a także podkreśla znaczenie zagadnień związanych zarówno ze zrównoważonym rozwojem środowiskowym, jak i społecznym w zamówieniach publicznych. Uznaje, że kluczowe znaczenie ma usprawnienie tego podejścia za pomocą innych autonomicznych instrumentów, co pozwoli zapewnić spójny i wzajemnie wzmacniający się efekt.

1.9.

EKES wzywa Komisję do zintensyfikowania wielostronnych działań informacyjnych oraz – w miarę możliwości – do koordynacji z partnerami doskonalenia i wdrażania strategii dotyczącej handlu i zrównoważonego rozwoju.

2.   Kontekst

2.1.

Począwszy od umowy o partnerstwie gospodarczym CARIFORUM–UE oraz umowy o wolnym handlu między UE a Koreą Południową (FTA), Unia uwzględnia w swoich umowach handlowych postanowienia dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju. Wszystkie umowy handlowe nowej generacji zawarte od tamtego czasu obejmują odrębne rozdziały dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju, których zakres z czasem się rozszerza.

2.2.

Mechanizm monitorowania przez społeczeństwo obywatelskie jest bardzo korzystny dla tych umów. Wewnętrzne grupy doradcze w UE i krajach partnerskich, dysponujące wiedzą fachową organizacji działających na rzecz środowiska, organizacji pracowniczych i organizacji biznesowych, doradzają stronom w kwestii wdrażania rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju; od czasu zawarcia umowy ze Zjednoczonym Królestwem zakres ich działania został rozszerzony na całą umowę. EKES, który zapewnia obsługę administracyjną wszystkim wewnętrznym grupom doradczym UE, zwiększył swoje wsparcie zarówno pod względem organizacyjnym, jak i politycznym, w tym inicjuje i organizuje doroczne posiedzenie wszystkich wewnętrznych grup doradczych. Komisja Europejska doceniła rolę EKES-u także w rocznym sprawozdaniu z wdrażania i egzekwowania umów handlowych z 2022 r.

2.3.

W czerwcu 2022 r., po przeprowadzeniu otwartych konsultacji publicznych, Komisja przestawiła swoją nową strategię dotyczącą handlu i zrównoważonego rozwoju w komunikacie „Siła partnerstw handlowych: współpraca na rzecz zielonego i sprawiedliwego wzrostu”. W przeglądzie położono nacisk na bardziej proaktywną współpracę z partnerami, ukierunkowane i dostosowane do specyfiki poszczególnych krajów podejście do handlu i zrównoważonego rozwoju, włączenie kwestii zrównoważonego rozwoju do głównego nurtu działań również poza rozdziałami dotyczącymi handlu i zrównoważonego rozwoju, lepsze monitorowanie realizacji zobowiązań dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, wzmocnienie roli społeczeństwa obywatelskiego oraz lepsze egzekwowanie rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju poprzez uwzględnienie możliwości nakładania sankcji handlowych. Potwierdzając te same wiążące zobowiązania we wszystkich rozdziałach dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, Komisja opowiada się za lepszym dostosowaniem realizacji celów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju do wyzwań, potrzeb i zdolności każdego z partnerów.

2.4.

Parlament Europejski (PE) oraz Rada wyraziły poparcie dla nowego podejścia i doprecyzowały swoje oczekiwania (1). W rezolucji PE wyraźnie odniesiono się do opinii EKES-u „Rozdziały nowej generacji dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju – Przegląd 15-punktowego planu działania” (2).

3.   Ustanowienie nowego poziomu odniesienia dotyczącego handlu i zrównoważonego rozwoju

3.1.

Zintegrowane podejście do handlu i zrównoważonego rozwoju jest nowym standardem, widocznym już w szeregu międzynarodowych umów handlowych, w tym poza własną siecią handlową UE. EKES opowiada się za wyważoną i przejrzystą polityką handlową, która wspiera uczciwą konkurencję między międzynarodowymi podmiotami handlowymi i zapewnia stosowanie tych samych zasad oraz norm środowiskowych, społecznych i w zakresie prawa pracy wobec wszystkich, a także obopólnie korzystne ramy handlowe.

3.2.

Komitet od dawna apeluje, by zrównoważony rozwój był jednym z czynników napędzających politykę handlową z uwagi na zasadniczą rolę, jaką handel musi odegrać w realizacji celów zrównoważonego rozwoju ONZ. Z zadowoleniem przyjmuje kompleksowe podejście Komisji do przeglądu, towarzyszące mu konsultacje publiczne, zapewnienie analizy porównawczej postanowień dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju oraz dobrych praktyk w wybranych umowach o wolnym handlu z państwami trzecimi, a także zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego na wszystkich etapach procesu w ramach dwustronnych i szerszych spotkań. To gruntowne podejście jest wyrazem zaangażowania w to, aby tym razem uniknąć błędów.

3.3.

EKES popiera ambitne dążenie Komisji, by uwzględnić kwestię zrównoważonego rozwoju w przyszłych umowach handlowych oraz oczekiwać szerzej zakrojonych zobowiązań krajów partnerskich w odniesieniu do rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju. Musi to iść w parze ze wsparciem partnerów handlowych w osiąganiu celów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju poprzez pomoc techniczną, budowanie zdolności, zachęty, pomoc finansową i opracowanie instrumentów polityki w szerszym ujęciu.

3.4.

W komunikacie podkreślono sześć priorytetów politycznych i kluczowych działań w zakresie polityki. EKES uważa wszystkie wprowadzone elementy za niezbędną część wszystkich umów, która musi być umiejętnie wykorzystywana i wdrażana za pomocą ukierunkowanego i dostosowanego do specyfiki poszczególnych państw podejścia, którego nadrzędną zasadę stanowią indywidualnie wyznaczone cele.

3.5.

EKES docenia to, że Komisja zastosowała się do szeregu jego zaleceń, w szczególności dotyczących możliwości stosowania – w ostateczności – sankcji handlowych, szczegółowych i określonych w czasie planów działania powiązanych z monitorowaniem przez społeczeństwo obywatelskie, a także wspólnego horyzontalnego monitorowania w ramach wszystkich służb UE, podmiotów instytucjonalnych i międzynarodowych. Przede wszystkim z zadowoleniem przyjmuje wzmocnienie roli społeczeństwa obywatelskiego, w szczególności wewnętrznych grup doradczych, co zostało uwzględnione w kilku działaniach w zakresie polityki.

3.6.

EKES oczekuje, że nowy poziom odniesienia dotyczący handlu i zrównoważonego rozwoju znajdzie odzwierciedlenie we wszystkich przyszłych umowach handlowych zawieranych przez UE, w tym w umowach będących przedmiotem negocjacji. Powinien on także stanowić podstawę aktualizacji wszystkich obowiązujących umów o wolnym handlu, w szczególności umów pierwszej generacji, w których nie było rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, a klauzule przeglądowe należy uruchomić w możliwie szybkim czasie. Nowe zasady należy uwzględnić również w jak największym stopniu w zawartych, ale jeszcze nie w pełni ratyfikowanych umowach o wolnym handlu. Jeżeli brakuje czasu na ponowne otwarcie zawartych już umów o wolnym handlu, można by uwzględnić postanowienia umożliwiające Komitetowi ds. Handlu przyjmowanie decyzji w sprawie zmiany rozdziału dotyczącego handlu i zrównoważonego rozwoju, podobnie jak miało to miejsce w rozdziale dotyczącym handlu i zrównoważonego rozwoju w umowie z Nową Zelandią.

3.7.

EKES oczekuje, że będzie dotyczyło to w szczególności kompleksowej umowy gospodarczo-handlowej między UE a Kanadą (CETA) oraz wczesnego przeglądu dotyczącego handlu i zrównoważonego rozwoju, na który to przegląd obie strony zgodziły się we Wspólnym instrumencie interpretacyjnym. Komitet oraz wewnętrzne grupy doradcze UE i Kanady od dawna wzywają strony do wypełnienia zobowiązania do skuteczniejszego egzekwowania rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju niezależnie od szerszej aktualizacji umowy po pewnym czasie. EKES z zadowoleniem przyjmuje fakt, że w przypadku Nowej Zelandii zostało już przyjęte nowe podejście, w tym zamiar uwzględnienia bezpiecznego i zdrowego środowiska pracy, które zostało dodane do podstawowych zasad i praw w pracy Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP). Komitet pozytywnie postrzega również niedawne propozycje UE przedstawione w związku z negocjacjami prowadzonymi z Indiami.

3.8.

EKES z zadowoleniem przyjmuje wytyczony cel, którym jest usprawnienie zrównoważonego rozwoju, w szczególności kwestii związanych z tym aspektem w zamówieniach publicznych. W zamówieniach publicznych należy koncentrować się zarówno na aspektach środowiskowych, jak i społecznych. Komitet z zadowoleniem przyjmuje priorytetowe traktowanie dostępu do rynku dla towarów i usług środowiskowych, a także surowców i towarów energetycznych, które mają zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania gospodarki bezemisyjnej. Wyraża jednak ubolewanie, że niewiele uwagi poświęca się szerszemu wymiarowi handlu zrównoważonego pod względem środowiskowym oraz wpływowi na prawa pracownicze i prawa człowieka. Jednocześnie ubolewa, że sprawiedliwa transformacja nie jest pojęciem nadrzędnym, jeżeli wziąć pod uwagę, że w samym porozumieniu paryskim zapisano wymogi dotyczące sprawiedliwej transformacji dla siły roboczej oraz tworzenia godnych miejsc pracy wysokiej jakości. W niedawnych wspólnych konkluzjach Forum Społeczeństwa Obywatelskiego UE–Korea (3) za jedną z najlepszych praktyk uznano grupę zadaniową ds. sprawiedliwej transformacji morskiej, zrzeszającą partnerów społecznych z międzynarodowego przemysłu morskiego.

3.9.

Uzupełnieniem umów handlowych UE w coraz większym stopniu stają się autonomiczne środki Unii w dziedzinie zrównoważonego rozwoju środowiskowego, gospodarczego i społecznego, przy czym najnowszym z nich są mechanizm dostosowywania cen na granicach z uwzględnieniem emisji CO2 (CBAM) oraz wnioski dotyczące należytej staranności, wylesiania i zakazu produktów wytwarzanych przez robotników przymusowych. EKES z zadowoleniem przyjmuje to dostosowanie polityki wewnętrznej i handlowej, które ma służyć wprowadzeniu rzeczywistych zmian w terenie, i zgadza się, że UE musi wykazać się ambicją przy opracowywaniu dodatkowych autonomicznych instrumentów wspierających zrównoważony rozwój. Podkreśla znaczenie łącznego rozważenia wszystkich instrumentów na rzecz spójnego podejścia do polityki handlowej z myślą o przedsiębiorstwach, pracownikach i społeczeństwie obywatelskim. Te autonomiczne środki nie powinny jednak obniżać poziomu ambicji w zakresie zawierania, wdrażania i egzekwowania rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, lecz powinny wywoływać efekt wzajemnego wzmocnienia.

3.10.

UE uwzględnia postanowienia dotyczące zrównoważonego rozwoju także w jednostronnych preferencjach w ramach ogólnego systemu preferencji taryfowych (GSP). EKES z zadowoleniem przyjmuje niedawny wniosek Komisji dotyczący nowego rozporządzenia UE i zachęca współprawodawców do uwzględnienia w nowym rozporządzeniu komunikatu w sprawie handlu i zrównoważonego rozwoju. Uważa, że system GSP musi być bardziej przejrzysty, a upublicznienie planów działania opartych na analizie luk byłoby dla niego korzystne. Ponadto należy zwiększyć zaangażowanie społeczeństwa obywatelskiego i zaktualizować załącznik, dodając do podstawowych konwencji MOP kwestię bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP).

3.11.

Zrównoważony rozwój został wpisany po raz pierwszy do zbiorów zasad Światowej Organizacji Handlu (WTO) podczas 12. konferencji ministerialnej w postaci zasad dotyczących szkodliwych dotacji dla rybołówstwa na całym świecie, w których to zasadach skoncentrowano się na zrównoważeniu środowiskowym. EKES od dawna wzywał do krzewienia ściślejszej współpracy między WTO a MOP, aby promować godną pracę i godziwe normy pracy z wykorzystaniem instrumentów handlowych. Zaleca dalsze promowanie nowej strategii dotyczącej handlu i zrównoważonego rozwoju w ramach WTO oraz budowanie sojuszy na rzecz pogłębionej współpracy zgodnie z jej celami. W ramach pierwszego kroku w tym kierunku, wykraczającego poza zobowiązania dwustronne, UE powinna zwołać fakultatywną konferencję na temat handlu i zrównoważonego rozwoju z partnerami umów o wolnym handlu i krajami o podobnych poglądach, by wymienić się doświadczeniami na temat wdrażania i egzekwowania postanowień dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju zawartych w umowach handlowych oraz by dokonać wspólnej refleksji nad postanowieniami nowej generacji.

4.   Od planu do działania: wprowadzanie nowego podejścia do handlu i zrównoważonego rozwoju i eliminowanie luk

W stronę ukierunkowanej na wyniki i opartej na priorytetach współpracy z krajami partnerskimi

4.1.

EKES z zadowoleniem przyjmuje dostosowane do potrzeb podejście do rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, w tym wczesną analizę luk służącą określeniu priorytetów dla poszczególnych krajów i planów działania na rzecz wdrażania. Te działania powinny obejmować współpracę z odpowiednimi organami, w tym instytucjami UE, organizacjami międzynarodowymi, takimi jak MOP i ONZ, ale także ze społeczeństwem obywatelskim i wewnętrznymi grupami doradczymi.

4.2.

Dostosowane do potrzeb plany działania już sformułowano, chociażby w przypadku porozumienia UE i Bangladeszu na rzecz zrównoważoności, a także włączono do umowy o partnerstwie i współpracy między UE a Wietnamem. W obydwu przypadkach MOP zaangażowała się na wczesnym etapie, a współpraca podmiotu instytucjonalnego z obiema stronami handlowymi i dostarczanie informacji w terenie przyniosły wyjątkową korzyść. W przypadku Wietnamu doprowadziło to do pożądanego efektu mnożnikowego, ponieważ wewnętrzne grupy doradcze apelowały o opracowanie podobnego planu działania na rzecz wdrażania zobowiązań w zakresie ochrony środowiska.

4.3.

EKES ponownie podkreśla, jak duże znaczenie ma wzmocnienie planów działania jako dźwigni dla działań poprzedzających wdrożenie oraz to, aby były one konkretne, publiczne, określone w czasie i uzgodnione wspólnie z partnerem handlowym, co sprawi, że będą mogły służyć jako narzędzie lepszego monitorowania, wdrażania i ewentualnego egzekwowania zobowiązań dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju.

4.4.

Komitet oczekuje, że publiczne ujawnianie informacji na większą skalę, w tym planów działania i ich wdrażania, będzie podstawą konstruktywnego i szerszego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego.

Większy nacisk na wdrażanie i egzekwowanie

4.5.

EKES uważa wzmocnienie wdrażania i egzekwowania rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju za pożądany krok naprzód, który odpowiada oczekiwaniom przedsiębiorstw i innych partnerów handlowych co do równych warunków działania, a także aspiracjom przedsiębiorstw, związków zawodowych, społeczeństwa obywatelskiego i konsumentów w kwestii poprawy zrównoważonego rozwoju poprzez handel.

4.6.

Jedno i drugie będzie jednak możliwe tylko wówczas, gdy rozdziały dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju będą sformułowane precyzyjnie. Plany działania mogą być pomocne, ale równie ważne jest zapewnienie większej jasności zobowiązań na poziomie umowy. Sformułowanie „stałe i nieustające wysiłki” okazało się już zbyt niejasne w pierwszym postępowaniu w sprawie uchybienia zobowiązaniom związanym z handlem i zrównoważonym rozwojem dotyczącym Korei. Doprecyzowanie i uszczegółowienie zobowiązań jest korzystne również dla stron, ponieważ pozwala zrozumieć, czego się od nich oczekuje, a także pomaga w całym procesie wdrażania.

4.7.

Co się tyczy trwającej reformy unijnego kodeksu celnego (UKC), EKES zasadniczo zauważa, że reguły handlowe są w przeważającej mierze egzekwowane przez krajowe organy celne, w przypadku których brak jednolitego sposobu wdrażania, zasobów i budowania zdolności grozi zakłóceniem konkurencji i utrudnia skuteczne egzekwowanie uregulowań.

4.8.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje utworzenie stanowiska głównego urzędnika ds. egzekwowania przepisów handlowych oraz zaprojektowany na nowo pojedynczy punkt kontaktowy, gdyż są to istotne kroki na drodze do wzmocnienia wdrażania zobowiązań w zakresie handlu i zrównoważonego rozwoju oraz organizacji procesu związanego ze skargami. W związku z tym z zadowoleniem przyjmuje zobowiązanie Komisji do przyłożenia tej samej wagi do domniemanych naruszeń postanowień dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju. Wraz ze wspomnianym wyżej wprowadzeniem planów działania zawierających poziomy odniesienia pojedynczy punkt kontaktowy może stać się kluczowym narzędziem służącym zwiększeniu przestrzegania zobowiązań wynikających z rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju.

4.9.

EKES z zadowoleniem przyjmuje także przegląd wytycznych operacyjnych dotyczących pojedynczego punktu kontaktowego, ale apeluje o dalsze doprecyzowanie zapisów. Niejasne jest wciąż, jakie są standardy dowodowe, w jakim stopniu pojedynczy punkt kontaktowy będzie gromadził dowody dotyczące zarzutów i jakiego rodzaju środków zaradczych mogą oczekiwać skarżący. Do tej pory za pośrednictwem pojedynczego punktu kontaktowego złożono tylko jedną skargę w sprawie uchybienia zobowiązaniom związanym z handlem i zrównoważonym rozwojem, a EKES odnotowuje opóźnienie w jej wstępnej ocenie. Pokazuje to, jak ważne jest włączenie pojedynczego punktu kontaktowego do przyszłych rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, a zaktualizowane wytyczne mogą pomóc przyszłym skarżącym.

4.10.

Komitet odnotowuje, że sankcje ograniczają się do przypadków poważnych naruszeń podstawowych zobowiązań w zakresie handlu i zrównoważonego rozwoju, a mianowicie podstawowych zasad i praw w pracy określonych przez MOP oraz porozumienia paryskiego. Konieczne jest jednak doprecyzowanie podejścia Komisji do określenia, co stanowi poważne naruszenie, a także zdefiniowanie sankcji, dlatego też EKES sugeruje, aby Komisja zbadała, czy te aspekty można powiązać z planami działania.

4.11.

EKES ponownie wzywa Komisję do przeanalizowania wspólnie z partnerami handlowymi innowacyjnych instrumentów szybkiego reagowania w odniesieniu do konkretnych przypadków naruszeń występujących na szczeblu przedsiębiorstw, które to instrumenty obecnie są wdrażane z powodzeniem w ramach umowy o wolnym handlu między USA, Kanadą a Meksykiem (USMCA).

5.   Możliwości dalszego wzmacniania wewnętrznych grup doradczych

5.1.

Wewnętrzne grupy doradcze odgrywają istotną rolę w funkcjonowaniu rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju oraz przyczyniają się do pozytywnej dynamiki współpracy i dialogu partnerów handlowych. Członkowie wewnętrznych grup doradczych reprezentują organizacje, które nawiązały kontakty ze społeczeństwem obywatelskim w krajach partnerskich. Mogą oni zatem podzielić się cennym doświadczeniem w terenie, którego nie mają politycy ani urzędnicy służby cywilnej. Wewnętrzne grupy doradcze są również skarbnicą niewykorzystanej wiedzy fachowej na temat przekrojowych kwestii dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju i należy w pełni wykorzystać ich istnienie.

5.2.

EKES zdecydowanie opowiada się za wzmocnieniem roli wewnętrznych grup doradczych i promuje konkretne propozycje społeczeństwa obywatelskiego (4). Z tego względu popiera bardziej ambitne zaangażowanie wewnętrznych grup doradczych na wszystkich etapach cyklu życia umów handlowych. Należy zacząć od zwrócenia większej uwagi na powoływanie wewnętrznych grup doradczych, zwłaszcza w krajach partnerskich, w których przestrzeń społeczeństwa obywatelskiego jest ograniczona, a współpraca między rządem a społeczeństwem obywatelskim nie jest rzeczą oczywistą.

5.3.

Partnerzy handlowi mogą mieć różne podejścia do angażowania społeczeństwa obywatelskiego. Komitet przypomina jednak, że w celach zrównoważonego rozwoju (a zwłaszcza w celu nr 17) przyjętych przez wszystkie państwa członkowskie ONZ, a więc obejmujących partnerów handlowych UE, zwrócono uwagę na pierwszoplanową rolę organizacji społeczeństwa obywatelskiego w realizacji globalnego partnerstwa na rzecz zrównoważonego rozwoju. To oczekiwanie musi znaleźć wyraźne odzwierciedlenie w charakterze umów i ich ramach instytucjonalnych.

5.4.

EKES uważa, że zasadnicze znaczenie ma konieczność prowadzenia bardziej świadomych negocjacji w sprawie postanowień dotyczących ram wewnętrznych grup doradczych. Bez dostatecznej jasności w umowie wewnętrzne grupy doradcze mogą mieć trudności przez całe lata. Należy dokładniej opisać rolę wewnętrznych grup doradczych, a strony powinny ponosić odpowiedzialność za to, aby wyznaczone wewnętrzne grupy doradcze odpowiadały zakładanym celom ich działania, w szczególności w przypadku powierzania tej roli z powrotem istniejącym organom. Wyciągając wnioski z ustanowienia wewnętrznych grup doradczych przykładowo w ramach umowy o wolnym handlu między UE a Japonią, należy stwierdzić, że struktury muszą wyraźnie wspierać i ułatwiać ramy współpracy między tymi grupami, a także ich współdziałanie z komitetem ds. handlu i zrównoważonego rozwoju. To, co nie zostało wyraźnie określone w umowie, będzie trudniejsze do zrealizowania w praktyce. Wnioski wyciągnięte z umowy o wolnym handlu zawartej między UE a Koreą Południową pokazują, że angażowanie przedstawicieli środowiska akademickiego, w szczególności w prace wewnętrznych grup doradczych krajów partnerskich, nadal stanowi wyzwanie pod względem reprezentatywności i ducha prawdziwego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego.

5.5.

EKES uważa ponadto, że przypisana wewnętrznym grupom doradczym rola polegająca na monitorowaniu konkretnego wdrożenia powinna koncentrować się na wszystkich kwestiach mających wpływ na zrównoważony rozwój w umowach o wolnym handlu. Taka rola musi z natury obejmować nadzór nad planami wdrażania i lepszy, znaczący dostęp do wspólnych komitetów. Zaangażowanie wewnętrznych grup doradczych w ustalanie priorytetów dla poszczególnych krajów oraz programów prac dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju pomoże w wykonaniu zadań. EKES podziela oczekiwanie, że organizacje społeczeństwa obywatelskiego powinny angażować się w sposób terminowy, dobrze uzasadniony i oparty na dowodach, co ma zasadnicze znaczenie dla określania kwestii dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, ustalania priorytetów w tym zakresie i podejmowania w związku z nimi działań.

5.6.

Faktyczna wymiana między członkami wewnętrznych grup doradczych z UE i krajów partnerskich musi się rozwijać poprzez ciągłą wymianę poglądów i kontakty. Zasadnicze znaczenie ma zwiększenie liczby posiedzeń wewnętrznych grup doradczych UE oraz posiedzeń z udziałem wewnętrznych grup doradczych UE i krajów partnerskich, w ramach których należy rozważyć pracę na forum specjalnych podgrup tematycznych lub ukierunkowanych warsztatów. Dodatkowe pozytywne rezultaty mogłaby przynieść współpraca międzysesyjna z rządami obu partnerów handlowych, wykraczająca poza coroczne fora społeczeństwa obywatelskiego. Harmonogram wspólnych posiedzeń powinien umożliwić wewnętrznym grupom doradczym przekazywanie istotnych informacji Forum Społeczeństwa Obywatelskiego i Komitetowi ds. Handlu i Zrównoważonego Rozwoju stron oraz wnoszenie do nich wkładu poprzez wspólne oświadczenia. Ponadto przewodniczący i wiceprzewodniczący wewnętrznych grup doradczych powinni przedstawiać swoje poglądy na forum Komitetu ds. Handlu i Zrównoważonego Rozwoju, co jest już utrwaloną praktyką w przypadku CETA i umowy z Koreą.

5.7.

EKES jest zdania, że na wewnętrzne grupy doradcze i wspierające grupy doradcze sekretariaty EKES-u należy przeznaczyć wystarczające środki finansowe i pomoc techniczną, aby umożliwić im właściwe wykonywanie zadań i spełnianie oczekiwań. Podobnie służby Komisji będą musiały przeznaczyć wystarczające zasoby na realizację wzmocnionego podejścia do handlu i zrównoważonego rozwoju. Należy dokładnie ocenić wstępne doświadczenia związane z objęciem zakresem działań całej umowy handlowej, a nie tylko rozdziałów dotyczących handlu i zrównoważonego rozwoju, tak jak ma to miejsce w umowie o handlu i współpracy ze Zjednoczonym Królestwem. Rozszerzenie zakresu działań członków wewnętrznych grup doradczych na całą umowę może mieć niezamierzone konsekwencje z perspektywy wiedzy fachowej w zakresie handlu i zrównoważonego rozwoju, którą musi posiadać wewnętrzna grupa doradcza.

5.8.

Komitet z zadowoleniem przyjmuje zarówno ściślejsze powiązanie grupy ekspertów ds. handlu i zrównoważonego rozwoju z państwami członkowskimi, jak i ambitny cel PE, którym jest ściślejsza współpraca z wewnętrzną grupą doradczą, w tym prowadzenie corocznej debaty z przedstawicielami wewnętrznych grup doradczych. Uważa również, że regularna ścisła wymiana poglądów między grupami monitorującymi PE i stałymi sprawozdawcami a odpowiednimi wewnętrznymi grupami doradczymi jest istotnym elementem zbiorowego monitorowania.

5.9.

EKES dostrzega jednak istotną lukę w cyklu życia umów, a mianowicie konieczność większego zaangażowania społeczeństwa obywatelskiego w proces negocjacji. Przedstawił propozycje nowej metodyki negocjacyjnej (5) i nowy plan działania służący zapewnieniu rzeczywistego zaangażowania organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych w cały proces negocjacji. Ta propozycja ma na celu zachowanie przejrzystości procesu negocjowania umowy przy jednoczesnym zapewnieniu jego poufności.

5.10.

W tym kontekście EKES ubolewa, że jego wielokrotny apel o przywrócenie grupy ekspertów ds. umów o wolnym handlu nie został uwzględniony w komunikacie, i wzywa Komisję, aby przedsięwzięła odpowiednie środki w tym względzie. Jej utworzenie uznano za kluczowy krok w strategii Komisji mającej na celu zacieśnienie współpracy ze społeczeństwem obywatelskim w polityce handlowej i zwiększenie przejrzystości i stanowiłoby logiczną ciągłość prac grupy doradczej ds. TTIP. Grupa ekspertów ds. umów o wolnym handlu umożliwiała swoim mianowanym członkom reprezentującym europejskie organizacje przedsiębiorców, związki zawodowe i społeczeństwo obywatelskie kierowanie negocjatorami w sprawie wszystkich umów handlowych UE i wnoszenie wkładu w kluczowe propozycje UE, takie jak reforma WTO – jako grupa i jako stałe forum. Służyła także wymianie istotnych i przemyślanych poglądów na temat roli polityki handlowej UE, stawiając czoła wyzwaniom i umożliwiając reprezentowanym przez siebie różnym grupom interesów korzystanie z możliwości oferowanych przez umowy handlowe – w stopniu, w jakim spotkanie ad hoc w ramach dialogu ze społeczeństwa obywatelskiego nie mogło zapewnić. W związku ze zwiększonym naciskiem na wdrażanie i egzekwowanie unijnego programu handlowego odnowiona grupa ekspertów mogłaby również dostarczać cennych wskazówek i porad jako organ stały.

---

(1)  Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 6 października 2022 r. w sprawie wyników przeprowadzonego przez Komisję przeglądu 15-punktowego planu działania w sprawie handlu i zrównoważonego rozwoju (2022/2692 (RSP)) oraz konkluzje Rady w sprawie przeglądu w zakresie handlu i zrównoważonego rozwoju, 17 października 2022 r.

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rozdziały nowej generacji dotyczące handlu i zrównoważonego rozwoju – Przegląd 15-punktowego planu działania” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 105 z 4.3.2022, s. 40).

(3)  Wspólne konkluzje wewnętrznej grupy doradczej Korei Południowej i wewnętrznej grupy doradczej UE, wrzesień 2022 r.

(4)  Nieoficjalny dokument wewnętrznych grup doradczych UE, październik 2021 r.

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Nowe ramy umów o wolnym handlu, umów o partnerstwie gospodarczym i umów inwestycyjnych gwarantujące rzeczywiste zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych oraz zapewniające uświadomienie społeczeństwa w tym zakresie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 290 z 29.7.2022, s. 11).