Rezolucja Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Trwałe efekty Europejskiego Roku Młodzieży: włączanie problematyki młodzieżowej do głównego nurtu polityki i wzmacnianie pozycji młodzieży”

(2023/C 100/01)

zaproponowana przez Laurenţiu PLOSCEANU, przewodniczącego Sekcji SOC, na wniosek grupy koordynacyjnej ds. Europejskiego Roku Młodzieży (Katrīna LEITĀNE (przewodnicząca), Neža REPANŠEK, Michael McLOUGHLIN, Nicoletta MERLO, Mateusz Maciej SZYMAŃSKI, Florian MARIN, Pierre BOLLON, Dolores SAMMUT BONNICI i Davor MAJETIĆ)

Podstawa prawna	art. 50 regulaminu wewnętrznego
	Rezolucja
Data przyjęcia na sesji plenarnej	15.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	150/0/1

Pomimo niepewności związanej z wojną w Ukrainie, pandemią COVID-19 i kryzysem klimatycznym młodzi ludzie nadal są motorem projektu europejskiego, a ich kreatywność, energia i entuzjazm decydują o jego trwałości. Podejmowane dziś decyzje determinują przyszłość naszego świata, dlatego tak istotne jest zapewnienie młodym ludziom wpływu na decyzje dotyczące ich przyszłości, ponieważ nawet pośrednie strategie polityczne mogą mieć ogromny wpływ i duże znaczenie, jeśli chodzi o młodzież i przyszłe pokolenia.

W grudniu 2021 r. przewodnicząca Komisji Europejskiej Ursula von der Leyen ogłosiła rok 2022 Europejskim Rokiem Młodzieży, ponieważ „Europa potrzebuje wszystkich młodych ludzi”, a „duch i wizja tworzonej przez nas Unii muszą do nich przemawiać” (1). Ponadto, jak stwierdziła komisarz Marija Gabriel, „Europejski Rok Młodzieży powinien doprowadzić do zmiany sposobu, w jaki włączamy młodych ludzi w proces kształtowania polityki i podejmowania decyzji” (2).

W opinii Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego (3) (EKES-u) w sprawie „Strategia UE na rzecz młodzieży na lata 2019–2027” EKES wzywa do skupienia się na podejściu międzysektorowym i do spojrzenia na młodych ludzi oraz na ich potrzeby i prawa w sposób holistyczny, a także podkreśla, że „Komitet jest przekonany, że wspieranie zaangażowania młodzieży w procesy decyzyjne powinno wykraczać poza jednorazowe wydarzenia. Ponadto rozwijając dalej dialog z młodzieżą, należy zwiększyć rolę młodzieżowych organizacji wolontariackich i krajowych rad młodzieży oraz wykorzystać dodatkowe możliwości. Instytucje UE powinny przejąć inicjatywę w tym zakresie, a EKES powinien znaleźć się w czołówce instytucji zwiększających zaangażowanie młodzieży na szczeblu UE”.

Od kilku lat EKES pracuje nad tym, jak lepiej uwzględniać głos młodych ludzi w swoich pracach i w procesie decyzyjnym UE w zorganizowany i znaczący sposób w różnych wymiarach, takich jak klimat i zrównoważony rozwój (4), poprzez ustanowienie Młodzieżowych Okrągłych Stołów ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju oraz włączenie młodzieżowego delegata do oficjalnej delegacji UE na posiedzenia UNFCCC COP, a także do delegacji EKES-u; poprzez podkreślanie roli edukacji w zrównoważonym rozwoju (5); omawianie sytuacji i przepisów dotyczących zatrudnienia i rynku pracy (6); uwzględnianie młodzieży podczas opracowywania krajowych planów odbudowy (7), co wymagało większego zaangażowania organizacji młodzieżowych we wdrażanie i monitorowanie poszczególnych faz tych planów oraz w procesy decyzyjne; poprzez politykę młodzieżową na Bałkanach Zachodnich (8), w odniesieniu do której EKES zachęca UE do dalszego wspierania Bałkanów Zachodnich w zwiększaniu udziału młodzieży; uwzględnianie perspektywy młodzieży w każdym obszarze polityki na szczeblu UE poprzez wprowadzenie testu wpływu polityki UE na młodzież (9), co obejmuje również konkretne zalecenia i wnioski, a także poprzez zaproponowanie zwiększenia wewnętrznego zaangażowania młodych ludzi i organizacji młodzieżowych w prace EKES-u.

Ponadto EKES z zadowoleniem przyjął (10) wniosek dotyczący ogłoszenia roku 2022 Europejskim Rokiem Młodzieży, stwierdzając, że jest gotów odegrać w nim przewodnią rolę, opierając się na swoich udanych inicjatywach, takich jak „Twoja Europa – Twoje zdanie”, Młodzieżowe Okrągłe Stoły ds. Klimatu i Zrównoważonego Rozwoju oraz młodzieżowy delegat EKES-u na posiedzenia COP. EKES jest wyjątkowo dobrze przygotowany do tego, by ułatwiać współpracę z sieciami młodzieżowymi. W związku z tym ustanowił grupę koordynacyjną ds. Europejskiego Roku Młodzieży, aby zapewnić reprezentację i widoczność tej inicjatywy w EKES-ie oraz koordynować bieżące inicjatywy dotyczące młodzieży. Grupa ta otrzymała mandat do zacieśniania współpracy z organizacjami młodzieżowymi i młodzieżą w trakcie Europejskiego Roku Młodzieży i po jego zakończeniu oraz do współpracy z innymi instytucjami UE i organizacjami społeczeństwa obywatelskiego w celu zapewnienia lepszego przekrojowego włączania młodych ludzi w ich codzienne działania.

W projekcie rezolucji przygotowanym przez grupę koordynacyjną ds. Europejskiego Roku Młodzieży wzywa się instytucje UE i rządy krajowe do zabezpieczenia trwałych efektów Europejskiego Roku Młodzieży poprzez wspieranie zorganizowanego i znaczącego zaangażowania młodzieży w kształtowanie polityki i podejmowanie decyzji na wszystkich szczeblach oraz poprzez promowanie mechanizmów uczestnictwa dla młodych ludzi i organizacji młodzieżowych. Ponadto EKES potwierdza swoje zobowiązanie do tego, by zwiększać zaangażowanie młodzieży w swoje prace oraz wspierać włączanie problematyki młodzieżowej do głównego nurtu polityki na wszystkich szczeblach z myślą o bardziej zjednoczonej i silniejszej Europie.

Nie zawsze możemy kształtować przyszłość dla naszej młodzieży, ale możemy kształtować naszą młodzież z myślą o przyszłości.  – Franklin D. Roosevelt

1.   Trwałe efekty Europejskiego Roku Młodzieży w EKES-ie

1.1.

EKES uważa, że wszystkie zainteresowane strony muszą kontynuować rozważania podjęte w ramach Europejskiego Roku Młodzieży i podchodzić do nich z otwartością. Niezwykle ważne jest, by zadbać o konkretne efekty tego roku, a prace nad działaniami następczymi kontynuować w Roku Umiejętności i w późniejszym czasie. Ponadto w ramach strategii UE na rzecz młodzieży i Konferencji w sprawie przyszłości Europy również przewidziano istotne kroki w kierunku bardziej zorganizowanego i znaczącego zaangażowania młodych ludzi w budowanie przyszłości Europy.

1.2.

EKES jest zdania, że organizacje społeczeństwa obywatelskiego, a w szczególności organizacje młodzieżowe, mają kluczowe znaczenie w określaniu innowacyjnych instrumentów uczestnictwa służących uwzględnianiu perspektywy młodzieży w procesie kształtowania polityki na wszystkich szczeblach i w każdym obszarze polityki, a także podkreśla rolę organizacji społeczeństwa obywatelskiego we wzmacnianiu aktywności obywatelskiej oraz ochronie podstawowych praw człowieka i wartości demokratycznych dla młodych ludzi.

1.3.

EKES ubolewa nad tym, że przestrzeń obywatelska dla organizacji młodzieżowych kurczy się (11), i podkreśla znaczenie tej przestrzeni dla demokracji. EKES wzywa do podjęcia działań mających na celu wzmocnienie pozycji organizacji młodzieżowych i zapewnienie im trwałych zasobów, które zwiększą ich zdolność do reprezentowania i obrony ich praw i interesów.

1.4.

EKES podkreśla w swoich opiniach (12) podjęte w ostatnich latach udane inicjatywy na rzecz zorganizowanego i znaczącego uczestnictwa młodzieży i wyraża swoje zaangażowanie w rozwój nowych inicjatyw w celu wspierania zaangażowania młodzieży i jej perspektyw w procesie kształtowania polityki.

1.5.

EKES uważa, że aktywne uczestnictwo młodzieży w kształtowaniu polityki i podejmowaniu decyzji ma zasadnicze znaczenie dla budowania przyszłości Europy i tworzenia wizji, która będzie przemawiać do młodych ludzi. W związku z tym zachęca instytucje UE do wdrożenia testu wpływu polityki UE na młodzież w celu dopilnowania, by we wszystkich procesach kształtowania polityki na szczeblu UE uwzględniano perspektywę młodzieży.

1.6.

W nawiązaniu do propozycji przedstawionych w opinii w sprawie testu wpływu polityki UE na młodzież EKES wzywa do uwzględniania problematyki młodzieżowej w kształtowaniu polityki na wszystkich szczeblach oraz do opracowania dla wszystkich instytucji UE wspólnego podejścia do zorganizowanego i znaczącego zaangażowania młodzieży. Instytucje UE powinny opierać się tu na następujących filarach: — współtworzenie inicjatyw/projektów/wydarzeń związanych z młodzieżą wraz z organizacjami młodzieżowymi i przy ich udziale od samego początku oraz zapewnienie im możliwości współdecydowania na każdym etapie procesu, — dzielenie się odpowiedzialnością za tego rodzaju inicjatywy/projekty/wydarzenia z organizacjami młodzieżowymi, przyznanie im przewodniej roli oraz kierowanie się ich priorytetami i potrzebami, — wzmacnianie zdolności organizacji młodzieżowych, wspieranie ich niezbędnymi zasobami finansowymi i odpowiednimi narzędziami uczestnictwa, — tworzenie zorganizowanych i znaczących procesów działań następczych, znacznie wykraczających poza spotkania ad hoc i zwykłe zaproszenia do konsultacji.

1.7.

EKES zobowiązuje się do utworzenia w swoich ramach stałej grupy, aby w ten sposób dysponować przejrzystymi i przekrojowymi mechanizmami koordynacji w celu uwzględnienia perspektywy młodzieży w pracach EKES-u oraz by dalej badać i rozważać możliwe sposoby zastosowania w swoich pracach koncepcji testu wpływu polityki UE na młodzież z myślą o opracowaniu spójnego podejścia do zaangażowania młodzieży w EKES-ie.

1.7.1.

Ponadto EKES wzywa do utworzenia struktury reprezentującej organizacje młodzieżowe we wszystkich instytucjach UE – lub angażującej te organizacje w działania instytucji UE – lub ewentualnie platformy zainteresowanych stron, na wzór europejskiej platformy zainteresowanych stron gospodarki o obiegu zamkniętym, która wchodziłaby w zakres kompetencji EKES-u. Ponadto, z uwagi na to, że unijny dialog młodzieżowy jest najbardziej znaczącym procesem partycypacyjnym w Europie, w którym decydenci i młodzi ludzie wspólnie omawiają różne kwestie i proponują rozwiązania, można by podjąć dalsze kroki w celu wzmocnienia tego mechanizmu uczestnictwa, na przykład poprzez wprowadzenie struktury współzarządzania (13), której również przewodniczyłby EKES.

1.8.

EKES wzywa do większego zaangażowania młodzieży w procesy decyzyjne – od opracowywania wniosków ustawodawczych i inicjatyw po wdrażanie, monitorowanie i działania następcze. Podejście to stosuje się od 2021 r. w delegacji UE na posiedzenia UNFCCC COP, na których delegacja ma co najmniej jednego młodzieżowego delegata. EKES zdecydowanie zaleca, aby inne delegacje UE przyjęły podobne podejście i uwzględniły perspektywę międzypokoleniową.

1.9.

Aby wzmocnić rolę EKES-u w niwelowaniu dystansu między decydentami a organizacjami młodzieżowymi i młodymi ludźmi zarówno na szczeblu krajowym, jak i europejskim, zaleca się, po pierwsze, ustanowienie przejrzystego, zorganizowanego i znaczącego mechanizmu uczestnictwa młodzieży w celu skutecznej koordynacji prac legislacyjnych – na przykład panelu młodzieżowego, a po drugie, zaangażowanie i włączanie młodzieży i organizacji młodzieżowych w prace Komitetu. Ponadto należy wdrożyć koordynację i wymianę dobrych praktyk w zakresie zaangażowania młodzieży na wszystkich szczeblach i we wszystkich państwach członkowskich oraz bardziej ukierunkowane działania informacyjne. Mowa w szczególności o umocnieniu stosunków z krajowymi organizacjami młodzieżowymi oraz o zwiększeniu widoczności lokalnych projektów młodzieżowych w EKES-ie i wśród członków.

1.10.

Ponadto, biorąc pod uwagę obecny burzliwy kontekst geopolityczny, istotne jest zapewnienie zaangażowania młodzieży w zrównoważony rozwój, bezpieczeństwo i budowanie pokoju. EKES z aprobatą odnosi się do niedawno przyjętego planu działania na rzecz młodzieży w ramach działań zewnętrznych UE i w 2023 r. zamierza przyjąć opinię z inicjatywy własnej w sprawie tego planu. EKES zachęca również UE do dalszego wspierania Bałkanów Zachodnich w zwiększaniu uczestnictwa młodzieży, z uwzględnieniem pozytywnej korelacji między mobilnością edukacyjną lub szkoleniową a obywatelskim i politycznym zaangażowaniem młodych ludzi. Tę samą zasadę należy uwzględnić w stosunkach z Ukrainą i Gruzją. EKES nalega na zacieśnienie współpracy w zakresie polityki młodzieżowej z krajami kandydującymi.

1.11.

EKES będzie dążył do tego, by systematycznie uwzględniać głos młodych ludzi w swoich opiniach, w tym w opiniach z inicjatywy własnej i opiniach rozpoznawczych przyjmowanych na wniosek rotacyjnej prezydencji lub innych instytucji europejskich. EKES, dzięki doskonałym stosunkom z nimi, dołoży wszelkich starań, aby przekonać je, że wnioski te powinny obejmować aspekty dotyczące młodych ludzi.

2.   Główny kierunek na nadchodzące lata: wspólne budowanie lepszej przyszłości – bardziej ekologicznej, sprzyjającej włączeniu społecznemu i cyfrowej

2.1.

EKES podkreśla, jak ważne jest pogłębianie wiedzy młodych ludzi i dostarczanie im obszerniejszych informacji na temat instytucji europejskich, mechanizmów funkcjonowania, obszarów działania, konkretnych przykładów codziennej aktywności i możliwości rozwoju osobistego i zawodowego młodzieży. Należy zwiększyć liczbę europejskich programów szkoleń i wymiany doświadczeń (Erasmus+, Discover EU itp.) zarówno na szczeblu lokalnym, jak i zewnętrznym, a także programów nadzorowanych wspólnie z innymi instytucjami edukacyjnymi w kraju i za granicą. EKES będzie zachęcał członków Komitetu do organizowania lokalnych inicjatyw na rzecz młodzieży oraz będzie wspierał takie inicjatywy.

2.2.

EKES zwraca uwagę na potrzebę stworzenia i zagwarantowania ram, które umożliwią wszystkim młodym ludziom uczestnictwo w procesie decyzyjnym na szczeblu europejskim i krajowym, poprzez tworzenie instytucji bardziej otwartych i chętnych do pracy z młodymi ludźmi. Szczególnie ważne jest, aby w procesach decyzyjnych mogli uczestniczyć młodzi ludzie, którzy są zmarginalizowani lub znajdują się w trudnej sytuacji. Priorytetem powinno być wspieranie udziału młodych ludzi w wyborach politycznych. Ponadto uczestnictwo młodzieży przyczynia się do kreatywności i innowacji, głos młodych ludzi musi zostać usłyszany, a do udziału w życiu obywatelskim i społecznym należy zachęcać ich od najmłodszych lat.

2.3.

EKES zaleca wdrożenie programów drugiej szansy i programów alfabetyzacji dla osób wcześnie kończących naukę oraz podjęcie działań mających na celu ograniczenie zjawiska wczesnego kończenia nauki poprzez zapewnienie programów poradnictwa, wsparcia i ochrony socjalnej skierowanych do młodych ludzi z obszarów wiejskich i z ubogich rodzin z myślą o ułatwieniu dostępu do usług edukacyjnych.

2.4.

Należy osiągnąć wysoką jakość włączającego kształcenia i szkolenia oraz uczenia się przez całe życie, aby zapewnić każdemu wiedzę, umiejętności i kompetencje oraz kształtować postawy potrzebne Europie do stworzenia bardziej sprawiedliwego, bardziej spójnego, bardziej zrównoważonego, bardziej cyfrowego i odporniejszego społeczeństwa. Młodzi ludzie muszą mieć umiejętności, które pozwolą im w pełni uczestniczyć w życiu społeczeństwa i skutecznie radzić sobie ze zmianami na rynku pracy (14), ze szczególnym uwzględnieniem osób znajdujących się w najtrudniejszej sytuacji. Wykwalifikowani pracownicy mają kluczowe znaczenie dla zapewnienia europejskiej konkurencyjności, co uznano również we wniosku Komisji Europejskiej w sprawie Europejskiego Roku Umiejętności 2023 (15). Jednocześnie ważne jest zapewnienie dobrych warunków pracy, przewidywalności kariery i dostępu do możliwości. Należy zachęcać do uczestnictwa w instytucjach edukacyjnych. Priorytetem powinno być wdrożenie Europejskiego filaru praw socjalnych w odniesieniu do młodzieży. Konieczne są również postępy w reformie edukacji, rozwiązanie problemu niedopasowania umiejętności oraz skupienie się na uczeniu się przez całe życie, zmianie kwalifikacji i podnoszeniu kwalifikacji (16).

2.5.

EKES wzywa do ułatwienia młodym ludziom z obszarów wiejskich dostępu do systemu edukacji poprzez zapewnienie infrastruktury materialnej i cyfrowej niezbędnej do wysokiej jakości procesu edukacyjnego, zwłaszcza w dziedzinie zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska.

2.6.

EKES zachęca państwa członkowskie, aby we współpracy z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego stworzyły ukierunkowany dostęp do szkół dla osób cierpiących na rzadkie choroby lub dla osób, które nie mogą uczęszczać do szkoły ze względów medycznych, oraz aby zagwarantowały niezbędną infrastrukturę, która w pierwszej kolejności pozwoli zapewnić osobom z niepełnosprawnością równy dostęp do usług edukacyjnych, tak aby nikt nie został pominięty.

2.7.

Edukacja jest kluczowym czynnikiem umożliwiającym osiągnięcie wszystkich pozostałych celów zrównoważonego rozwoju. W związku z tym EKES popiera prace Komisji Europejskiej dotyczące uczenia się na rzecz transformacji ekologicznej i zrównoważonego rozwoju oraz wzywa państwa członkowskie do odpowiedniego wdrożenia i przekształcenia krajowych systemów edukacji (17).

2.8.

EKES proponuje opracowanie – wraz z partnerami społecznymi i społeczeństwem obywatelskim – sesji informacyjnych i doradczych lub programów nauczania mających na celu wyjaśnienie podstawowych elementów, które stanowią integralną część rynku pracy, z odniesieniem do pojęć takich jak pracodawca, umowa o pracę itp. Należy na to przeznaczyć wystarczające środki, zwłaszcza dla młodzieży znajdującej się w trudnej sytuacji i osób pracujących w ramach niestandardowych form zatrudnienia. Te same informacje należy również kierować do młodych migrantów przy wjeździe do nieznanego kraju, aby umożliwić im szybszą integrację z nowym społeczeństwem, jego systemami edukacji i zatrudnienia oraz kulturą. Ogólniej rzecz ujmując, należy zaoferować młodym ludziom większe możliwości zdobywania wiedzy na tematy takie jak edukacja finansowa oraz, co bardzo ważne, na temat praw przysługujących im jako obywatelom i pracownikom. Wszystko to ma duże znaczenie i pomaga młodym ludziom przygotować się do przyszłego dorosłego życia.

2.9.

EKES stwierdził już, że przedsiębiorczość może być kluczowa również z punktu widzenia zwiększenia konkurencyjności, innowacji i dobrobytu oraz rozwoju gospodarki społecznej i ekologicznej, tym bardziej w odbudowie po pandemii. Zachęcanie do nauczania przedsiębiorczości i rozwijania umiejętności w tej dziedzinie mogłoby być sposobem tworzenia ścieżek kariery, szczególnie wśród osób młodych (18).

2.10.

EKES zachęca do znalezienia na szczeblu krajowym odpowiednich rozwiązań z myślą o zapewnieniu kontroli cen czynszu i ułatwieniu w ten sposób mobilności w celach edukacyjnych lub zawodowych, a także do wdrożenia programu budowy mieszkań socjalnych dla młodych ludzi, zwłaszcza w dużych miastach i ośrodkach rozwoju gospodarczego.

2.11.

EKES apeluje, by młodzi ludzie mieli lepszy dostęp do wysokiej jakości opieki zdrowotnej, zwłaszcza młodzi ludzie z obszarów wiejskich, poprzez zwiększenie liczby oddziałów szpitalnych lub mobilnych placówek świadczących podstawowe usługi medyczne oraz prowadzenie w instytucjach edukacyjnych kampanii informacyjnych poświęconych tak ważnym tematom jak zapobieganie urazom, zaburzenia odżywiania, zdrowie psychiczne oraz ogólna edukacja zdrowotna i zdrowie reprodukcyjne. Należy opracować specjalne programy badawcze na rzecz zwalczania chorób (takich jak nowotwory) u młodych ludzi, ponieważ leki opracowane dla dorosłych często są dla nich nieodpowiednie.

2.12.

EKES wzywa do podejmowania – we współpracy z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego – wzmożonych i nieustannych wysiłków na rzecz organizowania w szkołach oraz przy udziale młodzieży i społeczeństwa obywatelskiego działań mających na celu edukację w zakresie ruchu drogowego, zapobieganie chorobom przenoszonym drogą płciową, a także zapobieganie nękaniu i nawoływaniu do nienawiści oraz spożywaniu tytoniu, alkoholu i narkotyków.

2.13.

EKES proponuje, by zapewnić młodym ludziom dostęp do formalnych systemów reprezentacji w stosunkach z zainteresowanymi podmiotami na rynku pracy oraz w odniesieniu do wolności zrzeszania się i prawa pracowników i pracodawców do tworzenia i przystępowania do wybranych przez siebie organizacji; mowa tu o wszystkich młodych ludziach, a zwłaszcza tych, którzy nie mają pracy lub mają niepewne zatrudnienie.

2.14.

EKES wzywa do wzmocnienia zdolności partnerów społecznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego do reprezentowania młodzieży i ułatwiania procesu przechodzenia ze szkoły do aktywnego życia zawodowego, a także do angażowania organizacji młodzieżowych w instytucje dialogu społecznego, rokowania zbiorowe i w organizacje trójstronne odgrywające rolę na rynku pracy.

2.15.

EKES apeluje o modernizację i wzmocnienie instytucji działających na rynku pracy w celu dostosowania świadczonych przez nie usług do specyfiki młodych ludzi, tak aby stały się one łatwo dostępne, dynamiczne, przyjazne i mniej biurokratyczne.

2.16.

EKES wzywa do zagwarantowania sprawiedliwego traktowania z punktu widzenia równych szans kobiet i mężczyzn, a także w odniesieniu do młodych ludzi w porównaniu z innymi grupami wiekowymi, jeśli chodzi o wynagrodzenia, warunki pracy, szkolenia i możliwości awansu w pracy. Praca stażystów, zwłaszcza osób młodych, nie powinna oznaczać wyzysku ani być narzędziem umożliwiającym obchodzenie stosunku pracy. Bezpłatne lub niezapewniające innej rekompensaty staże mogą mieć bardzo negatywny wpływ na doświadczenia osób młodych związane z rynkiem pracy (19) i trzeba ich zakazać (20). Należy dalej wzmacniać reprezentację młodzieży.

2.17.

EKES uważa, że konieczne jest wspieranie gospodarki społecznej, ponieważ sektor ten aktywnie pomaga zmarginalizowanym społecznie młodym ludziom i innym osobom znajdującym się w trudnej sytuacji, zwłaszcza poprzez działania mające na celu zwiększenie poczucia własnej wartości, komunikację itp.

2.18.

EKES jest zdania, że obecna sytuacja – będąca następstwem pandemii i związanej z nią słabej dostępności usług zdrowotnych – wymaga podjęcia większych starań, aby pomóc młodym ludziom w wykrywaniu oznak problemów z dobrostanem i zdrowiem psychicznym oraz promować rzetelne informacje w jak największej liczbie kanałów w celu zidentyfikowania wartościowych informacji w odróżnieniu od fałszywych obietnic pomocy/wsparcia, w tym przez wykorzystanie narzędzi zdrowia w tym zakresie.

2.19.

EKES wzywa do zreformowania systemów ochrony socjalnej i prawa pracy w celu dostosowania ich do nowych realiów i form pracy oraz zapewnienia w przyszłości ich szybszego regulowania i dostosowywania do zmian w dziedzinie pracy, przy pełnym poszanowaniu krajowych modeli stosunków pracy i autonomii partnerów społecznych.

2.20.

EKES proponuje, aby systemy emerytalne i systemy ochrony socjalnej były powiązane z realiami gospodarczymi i społecznymi młodzieży, a także były sprawiedliwe, sprzyjały włączeniu społecznemu i były dostosowane do realiów rynku pracy, zapewniając ochronę młodym ludziom wykonującym nowe formy pracy oraz osobom niezatrudnionym. Priorytetem muszą być wysokiej jakości miejsca pracy dla wszystkich młodych ludzi.

2.21.

EKES podkreśla, że okres pandemii koronawirusa pokazał, że oprócz stabilności i przewidywalności zatrudnienia ważne są także kwestie związane ze zdrowiem i bezpieczeństwem, w tym zagrożenia psychospołeczne. Trzeba zaangażować się w dialog z młodymi ludźmi na temat sposobów zapobiegania problemom w tej dziedzinie w przyszłości. Aby ułatwić młodym ludziom uczestnictwo w rynku pracy, ważna jest dostępność różnych form zatrudnienia opartych na standardach stabilności i jakości. Ponadto należy podjąć działania służące zwiększeniu nadzoru nad warunkami zatrudnienia młodych ludzi, w tym wzmocnieniu inspekcji pracy.

2.22.

EKES apeluje o ochronę praw młodzieży i zagwarantowanie ochrony socjalnej poprzez równowagę między życiem zawodowym a prywatnym, ochronę prawa do życia prywatnego i zachowanie przestrzeni dla negocjacji zbiorowych. Należy zachęcać do poszukiwania sposobów, które ułatwią ustalenie odpowiednio elastycznego czasu pracy dającego możliwość ukończenia studiów.

2.23.

EKES wzywa do uwzględnienia większej synergii między różnymi instrumentami wspierającymi młodzież, takimi jak gwarancja dla młodzieży i gwarancja dla dzieci. Młodzi ludzie powinni uzyskać rzeczywistą gwarancję, która zapewni im przewidywalne perspektywy kariery. Finansowanie publiczne służące wsparciu młodych ludzi na rynku pracy nie powinno przyczyniać się do niepewności zatrudnienia, a zaangażowanie partnerów społecznych i społeczeństwa obywatelskiego w pomoc młodzieży na rynku pracy powinno pozostać priorytetem.

2.23.1.

EKES dąży do tego, by wszystkim dzieciom i młodym osobom, które nie mają właściwej opieki rodzicielskiej, zapewnić odpowiednią i wysokiej jakości opiekę zastępczą oraz – jako że w tych okolicznościach relacje mają jeszcze większe znaczenie – by siostry i bracia mogli pozostać razem, chyba że nie leży to w ich najlepszym interesie. Ogólniej rzecz ujmując, ważne jest, aby wsparcie w ramach różnych mechanizmów nie kończyło się nagle wraz z ukończeniem przez młodych ludzi 18 lat.

2.24.

EKES podkreśla potrzebę odpowiedniego reagowania na wyzwania gospodarcze, społeczne i środowiskowe wynikające – zwłaszcza dla młodzieży – z obecnego modelu gospodarczego. Należy przy tym pamiętać, że proces przekształcania naszych społeczeństw w społeczeństwa bardziej ekologiczne, sprawiedliwsze, sprzyjające włączeniu społecznemu, zrównoważone i bardziej ukierunkowane na dobrostan powinien zacząć się od uwzględnienia interesu młodzieży jako podstawowego filaru przyszłości. Młodzież powinna być tematem/celem przekrojowym w inwestycjach w ramach europejskich funduszy strukturalnych i inwestycyjnych.

2.25.

EKES uważa, że należy zadbać o to, by młodzi ludzie mieli możliwość założenia rodziny. Zwiększenie wysiłków na rzecz motywowania młodych ludzi do tego, by zakładali rodziny i mieli dzieci, ma kluczowe znaczenie dla stabilności i przyszłości Europy. Konieczne jest zatem zapewnienie dostępu do mieszkań, placówek opieki nad dziećmi i elastycznego wsparcia socjalnego poprzez utworzenie specjalnego programu UE w tym zakresie.

2.26.

EKES zdecydowanie apeluje o to, by zapewnić młodemu pokoleniu prawdziwie demokratyczną i pluralistyczną przestrzeń publiczną, która pozwoli mu wyrażać swoje opinie bez obaw przed wykluczeniem lub doświadczaniem nienawiści. Jednocześnie niezwykle ważne jest poszerzanie wiedzy i zwiększanie świadomości na temat manipulacji informacją i dezinformacji.

---

(1)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/speech_21_4701

(2)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/IP_21_5226

(3)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Angażowanie, łączenie i wzmacnianie pozycji osób młodych: nowa strategia UE na rzecz młodzieży«” (COM(2018) 269 final) (Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 142).

(4)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku zorganizowanego zaangażowania młodzieży na rzecz klimatu i zrównoważonego rozwoju w procesie decyzyjnym UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 44).

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wzmocnienie pozycji młodzieży w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju poprzez edukację” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 100 z 16.3.2023, s. 38).

(6)  Raport informacyjny EKES-u „Równe traktowanie młodych ludzi na rynku pracy” (w przygotowaniu).

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Jak zagwarantować młodym ludziom godną pracę i zapewnić włączenie młodzieży NEET poprzez odpowiednie opracowanie krajowych planów odbudowy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 27).

(8)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Polityka młodzieżowa na Bałkanach Zachodnich jako część programu innowacji dla Bałkanów Zachodnich” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 443 z 22.11.2022, s. 44).

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Test wpływu polityki UE na młodzież” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 46).

(10)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Roku Młodzieży 2022” (COM(2021) 634 final – 2021/0328 (COD)) (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 122).

(11)  SAFEGUARDING20CIVIC20SPACE20FOR20YOUNG20PEOPLE20IN20EUROPE202020_v4.02028129.pdf (youthforum.org)

(12)  Przykładowo: opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Angażowanie, łączenie i wzmacnianie pozycji osób młodych: nowa strategia UE na rzecz młodzieży«” (COM(2018) 269 final) (Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 142); opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku zorganizowanego zaangażowania młodzieży na rzecz klimatu i zrównoważonego rozwoju w procesie decyzyjnym UE” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 44); opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Roku Młodzieży 2022” (COM(2021) 634 final – 2021/0328 (COD)) (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 122); opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Test wpływu polityki UE na młodzież” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 46).

(13)  System współzarządzania Rady Europy.

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Jak promować, w oparciu o kształcenie i szkolenie, z perspektywy uczenia się przez całe życie, umiejętności potrzebne Europie do stworzenia bardziej sprawiedliwego, spójnego, zrównoważonego, cyfrowego i odpornego społeczeństwa” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji portugalskiej) (Dz.U. C 286 z 16.7.2021, s. 27), pkt 1.2 i 2.3.

(15)  Komisja rozpoczyna prace nad Europejskim Rokiem Umiejętności (europa.eu).

(16)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Równe traktowanie młodych ludzi na rynku pracy” (w przygotowaniu).

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wzmocnienie pozycji młodzieży w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju poprzez edukację” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 100 z 16.3.2023, s. 38).

(18)  Rezolucja Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wkład w program prac Komisji Europejskiej na 2023 r.” (Dz.U. C 443 z 22.11.2022, s. 1), pkt 4.14.

(19)  Raport informacyjny EKES-u „Równe traktowanie młodych ludzi na rynku pracy” (w przygotowaniu).

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Jak zagwarantować młodym ludziom godną pracę i zapewnić włączenie młodzieży NEET poprzez odpowiednie opracowanie krajowych planów odbudowy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 152 z 6.4.2022, s. 27), pkt 1.9.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Inwestycje związane z płcią w krajowych planach odbudowy i zwiększania odporności”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/02)

Sprawozdawczyni:

Cinzia DEL RIO

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja ds. Unii Gospodarczej i Walutowej oraz Spójności Gospodarczej i Społecznej
Data przyjęcia przez sekcję	8.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	14.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	163/5/14

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES podkreśla, że jedynie większa i lepsza konwergencja gospodarcza i społeczna Unii Europejskiej może pomóc w zapewnieniu pełnej równości płci, a także w szerzeniu równych szans w oparciu o działania i strategie zgodne z Europejskim filarem praw socjalnych.

1.2.

EKES zwraca uwagę, że większość krajowych planów odbudowy i zwiększania odporności (RRP) została opracowana przez państwa członkowskie bez przeprowadzenia oceny ex ante wpływu poszczególnych inwestycji na eliminowanie nierówności między płciami oraz ułatwianie kobietom dostępu do rynku pracy i utrzymania miejsca pracy. Jedynie niewielka liczba państw przyjęła podejście strategiczne oparte na specjalnych i przekrojowych środkach i reformach w sześciu osiach inwestycyjnych przewidzianych w RRP. Przyjęta przez Komisję Europejską (KE) metodologia bazuje de facto na ocenie skutków dotyczącej wyników zrealizowanych działań. W tym względzie EKES zaleca, by na etapie oceny KE przyjęła porównywalne wskaźniki szczegółowe w celu pomiaru postępów w zakresie równości wynagrodzeń, dostępu do rynku pracy, godzenia życia zawodowego z opieką, propagowania prowadzenia działalności na własny rachunek przez kobiety.

1.3.

Do środków uwzględnionych w RRP należą bezpośrednie i pośrednie działania o różnych skutkach w perspektywie krótkoterminowej lub średnio- i długoterminowej, których celem jest wspieranie dostępu kobiet do zatrudnienia i utrzymania przez nie miejsca pracy, lecz ramy tych działań są fragmentaryczne i różnią się między krajami. EKES uważa, że podczas realizacji RRP kwestią priorytetową jest zintensyfikowanie zarówno bezpośrednich, jak i pośrednich działań, co wymaga znalezienia pewnych i trwałych kanałów inwestowania oraz programowania środków również w perspektywie średnio- i długoterminowej.

1.4.

Co się tyczy działań bezpośrednich na rzecz promowania zatrudnienia kobiet, EKES sądzi, że należy przedkładać zachęty do tworzenia stabilnych i wysokiej jakości miejsc pracy dla kobiet nad inne doraźne zachęty i że te pierwsze zachęty powinny być wyłączone z mapy pomocy państwa.

1.5.

EKES życzy sobie, by wzmocniono klauzulę dotyczącą nagradzania przedsiębiorstw wspierających zatrudnienie kobiet, obejmując nią wszystkie projekty zamówień publicznych oraz sporządzając przepisy dotyczące przetargów dla podmiotów wdrażających, w których to przepisach zostałaby zawarta wyraźna wzmianka o celach w zakresie równości płci.

1.6.

EKES ocenia pozytywnie przewidziane w niektórych RRP działania stymulujące i wspierające prowadzenie działalności na własny rachunek i życzy sobie, by wspierano również szkolenia dotyczące finansów i zarządzania oraz dostęp do instrumentów finansowych.

1.7.

Podobnie jak to stwierdziła KE w komunikacie w sprawie równouprawnienia płci, EKES uważa, że na etapie realizacji RRP istotne są działania na niwie podatkowej polegające na odliczeniach podatkowych od dochodów drugiego żywiciela rodziny w gospodarstwach domowych o niższych dochodach oraz od dochodów mniej zamożnych rodziców samotnie wychowujących dzieci.

1.8.

Przewidziane w RRP działania pośrednie obejmują inwestycje w usługi opieki nad dziećmi i usługi opiekuńcze. EKES sądzi, że pierwszoplanową kwestią jest inwestowanie środków w usługi umożliwiające godzenie życia zawodowego z opieką długoterminową, wdrożenie usług uzupełniających oraz udostępnienie ich gospodarstwom domowym o niskich dochodach.

1.9.

EKES uważa, że nie można już odkładać na później specjalnych inwestycji mających na celu zachęcenie kobiet do edukacji w uczelniach techniczno-naukowych oraz do udziału w kursach uniwersyteckich w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM), które w perspektywie średnio- i długoterminowej mogą sprzyjać zatrudnianiu kobiet również w sektorach obecnie zdominowanych przez mężczyzn.

1.10.

EKES zaleca koordynację i komplementarność programowania RRP ze wszystkimi innymi środkami i programami wspólnotowymi, począwszy od środków i programów na rzecz spójności i obszarów wiejskich. Przeprowadzona w ramach europejskiego semestru ocena KE wraz z zaleceniami dla poszczególnych krajów powinna uwzględniać te cele z perspektywy płci oraz zawierać nowe, przejrzyste i dostępne wskaźniki oparte na danych segregowanych według kryterium płci, które to wskaźniki można by porównać między krajami.

1.11.

EKES zaleca, by sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci na wszystkich szczeblach administracji publicznej było obowiązkiem przewidzianym na etapie europejskiego semestru.

1.12.

Z dostępnych danych wynika, że w większości krajów udział partnerów społecznych i organizacji społeczeństwa obywatelskiego był znikomy i sporadyczny. EKES zaleca ich pełne zaangażowanie we wdrażanie, monitorowanie i ocenę RRP zarówno na szczeblu europejskim, jak i krajowym i lokalnym.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Niniejsza opinia ma na celu przedstawienie przewidzianych przez państwa członkowskie w RRP reform i inwestycji, które mają wpływ na krzewienie równouprawnienia płci, na podstawie dostępnych informacji aktualizowanych również przez Komisję Europejską (KE), Parlament Europejski (PE) i prezydencję Unii Europejskiej. Należy zauważyć, że EIGE (Europejski Instytut ds. Równości Kobiet i Mężczyzn) prowadzi badanie na temat równości płci i uwzględniania aspektu płci w procesie odbudowy po pandemii COVID-19 dla szwedzkiej prezydencji w Radzie UE w 2023 r. (1) Dotyczy ono właśnie środków przewidzianych w RRP w oparciu o podejście uwzględniające aspekt płci na wszystkich etapach planów, od ich programowania po wdrażanie i ocenę, a także dotyczy stopnia, w jakim państwa członkowskie uznały równość za siłę napędową odbudowy.

2.2.

Dnia 21 lipca 2020 r. Rada Europejska w swoich konkluzjach przyjęła plan Next Generation EU wraz z wieloletnimi ramami finansowymi na lata 2021–2027 (WRF 2021–2027). Pośród celów wymienionych w WRF i NGEU znalazło się krzewienie równych szans poprzez uwzględnienie aspektu płci w działaniach podejmowanych w ramach odpowiednich programów i instrumentów, które to działania mogą się faktycznie przyczynić do urzeczywistnienia równości zgodnie ze strategią europejską.

2.3.

W rozporządzeniu Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/241 (2) ustanowiono Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF), którego celem jest wspieranie odbudowy po pandemii, promowanie spójności i inwestowanie w transformację ekologiczną i cyfrową. Rozporządzenie wyraźnie stanowi, że RRP będą musiały promować równouprawnienie płci. EKES zgadza się z zaleceniami zawartymi w rozporządzeniu, które dotyczą wagi środków mających na celu zwalczanie nierówności płci, ponieważ są one zgodne z celami Europejskiego filaru praw socjalnych.

2.4.

W komunikacie w sprawie rocznej strategii zrównoważonego wzrostu gospodarczego na 2021 r. z dnia 17 września 2020 r. KE przedstawiła wytyczne dotyczące RRF, wzywając państwa członkowskie do zwrócenia szczególnej uwagi na grupy w niekorzystnej sytuacji, kobiety i na osoby młode wchodzące na rynek pracy oraz do tworzenia wysokiej jakości miejsc pracy.

2.5.

W rozporządzeniu delegowanym UE z dnia 28 września 2021 r. określono wspólne wskaźniki i szczegółowe elementy tablicy wyników w zakresie odbudowy i zwiększania odporności i wyodrębniono czternaście wskaźników. Spośród tych wskaźników zaledwie cztery opierają się na danych segregowanych według kryterium płci (3). Na przykład wskaźniki 6 i 9 dotyczące prowadzonych przez kobiety przedsiębiorstw uzyskujących wsparcie nie opierają się na danych segregowanych według tego kryterium.

2.6.

Spowodowana rosyjską agresją wojna w Ukrainie oznacza znaczne spowolnienie, gdyż perspektywy wzrostu charakteryzują się niepewnością przede wszystkim co do zaopatrzenia w zasoby energetyczne i gwałtownego wzrostu cen, które to czynniki warunkują podział wydatków i inwestycji w budżetach krajowych. Ta niepewność będzie miała również wpływ na realizację RRP.

2.7.

Rynek pracy i całe społeczeństwo usiłują pokonać kryzys, stawiając na długofalową odbudowę gospodarczą i społeczną, na której opierają się RRP. Nie może ona pomijać przyjęcia ram odniesienia ukierunkowanych na płeć, by podjąć i rozwiązać kwestię nierówności i różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn, które w niektórych sektorach produkcyjnych, grupach ludności i na niektórych obszarach lokalnych niestety jeszcze bardziej pogłębiły się wskutek kryzysu związanego z COVID-19 (4).

3.   Kontekst, przygotowanie finansowania i zasoby przydzielone w ramach RRP

3.1.

W lipcu ubiegłego roku KE przedstawiła PE i Radzie sprawozdanie z przeglądu wdrażania Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (5) w którym podjęła kwestię nierówności między płciami, określiła stan prac nad wkładem otrzymanym od państw członkowskich na podstawie przedłożonych RRP oraz przedstawiła priorytety przewodnie 25 RRP przeanalizowanych na podstawie sześciu filarów działań RRF (6).

3.2.

Spora część środków zaproponowanych przez państwa członkowskie ma cele przekrojowe i nie zawsze jest ukierunkowana na równouprawnienie płci. Z 129 proponowanych środków zaledwie 13 zostało przedsięwziętych wraz z inwestycjami. Nie wszystkie państwa członkowskie przewidziały reformy i środki mające wyraźnie na celu zmierzenie się z wyzwaniami związanymi z płcią czy też takie, w których kobiety zostały uznane za beneficjentów. Podobnie skromne są nowatorskie środki w sektorach, które cechują się niskim poziomem zatrudnienia kobiet (7). Wiele środków koncentruje się na usługach w zakresie opieki nad dziećmi, usługach opiekuńczych i edukacji. Ze sprawozdania KE wynika de facto, że w niewielu krajach realizowane są RRP przewidujące podejście strategiczne na podstawie środków i reform ukierunkowanych na równouprawnienie płci.

3.3.

Inne państwa członkowskie dały pierwszeństwo niektórym osiom, takim jak: środki na rzecz spójności społecznej i terytorialnej kładące nacisk na równe szanse, co często obejmuje również cel równouprawnienia płci, bądź środki skierowane do słabszych grup społecznych, do których często należą kobiety i młodzież, lub też środki towarzyszące transformacji ekologicznej i cyfrowej ze szczególnym uwzględnieniem szkoleń, gdyż w niektórych krajach kobiety pozostają w tyle pod względem równego dostępu do programów szkoleń i przekwalifikowania. Należy zauważyć, że większość państw członkowskich nie zaliczyła przemocy motywowanej płcią do wyzwań, które należy uwzględnić w ramach środków wspierających równouprawnienie płci w RRP.

3.4.

RRP zostały opracowane w oparciu o przeprowadzoną na poziomie krajowym ocenę ex ante sytuacji gospodarczej i społecznej, zasadniczo wraz z nakreślonymi już priorytetami w zakresie wydatków, które to priorytety nie uwzględniały aspektu płci ani pod względem przydzielonych środków, ani treści przedłożonych projektów inwestycyjnych. Pierwotny wniosek dotyczący rozporządzenia KE w sprawie RRF nie zawierał żadnej wzmianki o równości płci jako celu ani też o kobietach jako konkretnej grupie docelowej beneficjentów. Dopiero później w odpowiedzi na naciski partnerów gospodarczych i społecznych oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego wprowadzono do RRP aspekt płci za pomocą rozporządzenia opublikowanego w lutym 2021 r. Dlatego też aspekt płci i sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci nie figurują we wszystkich RRP, lecz jedynie w tych, w których początkowo przewidziano ukierunkowany na płeć rodzaj wydatków i inwestycji.

3.5.

RRF przewiduje, że państwa członkowskie muszą wskazać, w jaki sposób RRP odnoszą się do kwestii nierówności między płciami, lecz w ocenie skutków zostaną uwzględnione wyłącznie wyniki podjętych działań. Dlatego istotne jest, aby na etapie oceny KE mierzyła skuteczność planowanych działań i inwestycji z udziałem partnerów gospodarczych i społecznych oraz organizacji społeczeństwa obywatelskiego, wykorzystując porównywalne wskaźniki szczegółowe. Zgromadzone dotychczas dane nie odzwierciedlają rzeczywistej sytuacji na szczeblu krajowym. Trudno jest zatem stwierdzić dzisiaj, jaki wpływ na sześć filarów mają niektóre środki służące do zwalczania dyskryminacji ze względu na płeć, zwłaszcza krzyżowej.

3.6.

Środki przydzielone na RRP nie dają obecnie jasnego wglądu w inwestycje, które są wspierane nie tylko z RRF, lecz również z uzupełniających krajowych środków publicznych i prywatnych i są ukierunkowane wyłącznie na równouprawnienie płci w różnych obszarach świata pracy i społeczeństwa. Wielkość przydzielonych środków będzie można określić dopiero na etapie realizacji.

3.7.

Zgodnie ze sprawozdaniem KE w sprawie przewidzianych w RRP konkretnych działań na rzecz równouprawnienia płci – odsetek działań różni się jednak znacznie: od 11 % przydzielonych przez Szwecję po mniej niż 1 % w Chorwacji, przy czym szereg krajów plasuje się poniżej 2 %. Konieczne byłoby również rozważenie wpływu działań pośrednich przewidzianych w RRP oraz działań bezpośrednich i pośrednich finansowanych ze środków wspólnotowych NGEU, które stanowią uzupełnienie RRP, takich jak na przykład REACT EU oraz EFRROW (Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich).

3.8.

Ze sprawozdania KE i wstępnych informacji zebranych przez EIGE wyłania się fragmentaryczny obraz, który różni się między krajami. Nie wszystkie kraje dysponują danymi segregowanymi według kryterium płci, chociaż Komisja się o to zwróciła, by móc okresowo i w odpowiednim czasie składać sprawozdania na temat wydatków związanych z płcią w RRP na podstawie pewnych wspólnych elementów.

3.9.

Ze względu na to, że przed opracowaniem RRP nie wszystkie państwa członkowskie przedstawiły pogłębione analizy dotyczące płci, brakuje oceny skutków działań dotyczących dodatkowego zatrudnienia wysokiej jakości, a także miejsc pracy wymagających kwalifikacji. Czternaście krajów uznało równouprawnienie płci za ogólną zasadę przekrojową (8); jedynie Hiszpania wskazała kryterium uwzględniania aspektu płci (ang. gender mainstreaming) w całym RRP. Włochy wprowadziły specjalne środki na rzecz równouprawnienia płci i przeanalizowały ich wpływ również pod kątem zwiększenia zatrudnienia, lecz rzeczywista skuteczność i jakość tych działań wciąż budzą wątpliwości (9). By krzewić równość szans dla obu płci, w innych krajach zaplanowano działania pośrednie, takie jak inwestycje w godzenie życia zawodowego z rodzinnym i w usługi opiekuńcze, zachęty do szkoleń w dziedzinie STEM oraz poprawa warunków pracy i szkolenia, które to działania będą miały wpływ w perspektywie średnio- i długoterminowej, lecz nie można go obecnie określić ilościowo. Oprócz tych inwestycji niektóre państwa członkowskie przewidziały działania bezpośrednie, takie jak zachęty do zatrudniania kobiet i ułatwienia w ich przedsiębiorczości.

3.10.

Niektóre kraje zwróciły szczególną uwagę na udzielanie zamówień z uwzględnieniem aspektu płci (ang. gender procurement) (10), które zawierają warunki dotyczące zatrudniania kobiet i młodych ludzi w ramach zamówień publicznych udzielanych z wykorzystaniem środków RRP. Wskazane byłoby sporządzać przepisy dotyczące przetargów dla podmiotów wdrażających, w których to przepisach byłaby zawarta wyraźna wzmianka o celach w zakresie równości płci.

3.11.

Do nowatorskich w tej dziedzinie można na przykład zaliczyć RRP Hiszpanii, Włoch i Francji. W hiszpańskim RRP podjęto się znaczącego zobowiązania, postanawiając, że wszystkie publiczne procedury administracyjne muszą uwzględniać perspektywę płci. We włoskim RRP przedstawiono wytyczne dotyczące równych szans w umowach finansowanych z RRP, które to wytyczne przewidują stosowanie środków nagradzających i wzorów klauzul w przetargach, w podziale na sektory, rodzaj i charakter projektu, i nałożono wymóg, by 30 % stanowisk potrzebnych do wykonania umowy zostało obsadzonych młodymi ludźmi w wieku poniżej 36 roku życia i kobietami, a także by przedsiębiorstwa uzyskiwały certyfikat równości płci. Natomiast we francuskim RRP postanowiono wprowadzić nowe wskaźniki dla przedsiębiorstw w celu obliczenia równości zawodowej i postępów za pomocą planu działania, a w irlandzkim i chorwackim RRP przyznaje się nagrody finansowe tym przedsiębiorstwom, które przyjmują kryteria promowania równouprawnienia płci (11).

3.12.

Sprawozdanie KE z lipca 2022 r. podkreśla, że dialog z partnerami gospodarczymi i społecznymi oraz z organizacjami społeczeństwa obywatelskiego podczas przygotowywania RRP był mało ożywiony i sporadyczny. Podmioty społeczne i inne organizacje społeczeństwa obywatelskiego wyrażają głębokie zaniepokojenie w kwestii udziału w etapie wdrażania i monitorowania działań. Eksperci zajmujący się problematyką płci zaznaczają szczególnie (12), że bez pewnych, porównywalnych i ukierunkowanych danych segregowanych według kryterium płci, a przede wszystkim bez danych wysokiej jakości obejmujących różne obszary i sektory trudno będzie oszacować wpływ działań. EKES stanowczo zaleca, by zarówno instytucje europejskie, jak i krajowe i regionalne w większym stopniu angażowały partnerów społecznych i organizacje społeczeństwa obywatelskiego zajmujące się krzewieniem równych szans we wdrażanie, ocenę i monitorowanie RRP.

4.   Oceny kontekstu RRP

4.1.

EKES podkreśla znaczenie wdrożenia Agendy ONZ na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 – do której 17 celów zaliczono równość płci (ang. gender equality) – a także osiągnięcia celów określonych w komunikacie KE „Unia równości: strategia na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020–2025” (13) odnośnie do równego udziału w różnych sektorach gospodarki oraz do wyeliminowania luki płacowej między kobietami a mężczyznami.

4.2.

Strategia na rzecz równouprawnienia płci obejmuje kierunki polityki i działania mające na celu zwalczanie wszelkich form dyskryminacji i nierówności, w tym wobec społeczności LGBTIQ (14), i musi być punktem odniesienia podczas realizacji RRP. EKES podkreśla znaczenie podjęcia kluczowych działań wspólnie ze wszystkimi stronami w celu zapewnienia równego udziału i równych szans na rynku pracy, zmniejszenia luki płacowej w przypadku wykonywania tych samych obowiązków, zaradzenia brakowi dostępu do stanowisk kierowniczych wyższego szczebla, a także osiągnięcia równowagi płci w procesie decyzyjnym i politycznym. Wzywa do szybkiego przyjęcia i wdrożenia dyrektywy w sprawie przejrzystości wynagrodzeń (15), w której określono instrumenty i działania na szczeblu krajowym mające na celu stawienie czoła luce płacowej i jej wyeliminowanie, a także apeluje o baczne śledzenie jej przyczyn i odpowiedzialności za nią.

4.3.

Cel polegający na zapewnieniu większego udziału kobiet w rynku pracy trzeba realizować w sposób strukturalny i kompleksowy, z uwzględnieniem zmiennych ekonomicznych, edukacyjnych, geograficznych, społecznych i kulturowych, również na obszarach oddalonych i wiejskich. W związku z tym należy przyjąć zintegrowane podejście, systematyzując wkład wszystkich instytucji europejskich, krajowych i regionalnych za pomocą skutecznych mechanizmów dialogu społecznego ze wszystkimi podmiotami i na różnych szczeblach.

4.4.

Z myślą o zwiększeniu udziału kobiet w rynku pracy EKES zwraca uwagę na pilną potrzebę jak najszybszego wdrożenia przez wszystkie państwa członkowskie dyrektywy w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym (dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 (16)), w której wprowadza się przepisy dotyczące urlopów ze względów rodzinnych oraz elastycznej organizacji pracy dla pracowników i promuje się sprawiedliwy podział obowiązków opiekuńczych między rodzicami, pomagając w usunięciu przeszkód utrudniających swobodny wybór macierzyństwa i rodzicielstwa w rodzinach.

4.5.

Zalecenia dla poszczególnych krajów z 2019 r. i 2020 r. w ramach europejskiego semestru dotyczące działań, które należy podjąć w celu zmniejszenia nierówności między płciami, skłoniły niektóre państwa członkowskie do włączenia aspektu płci do RRP (17), lecz ramy działania niestety różnią się między krajami.

4.6.

W związku z pandemią i jej wpływem na położenie kobiet zalecenia dla poszczególnych krajów miały sporadyczny i doraźny charakter. W 2022 r. tylko trzy państwa – Austria, Niemcy i Polska – dysponowały zaleceniami dla poszczególnych krajów dotyczącymi uczestnictwa kobiet w rynku pracy i funkcjonowania usług opieki nad dziećmi, natomiast kolejne 22 kraje otrzymały zalecenia dla grup znajdujących się w niekorzystnej sytuacji (18), co przełożyło się na trudne do określenia ilościowego działania pośrednie dotyczące zatrudnienia lub sytuacji kobiet. EKES zaznacza, że w świetle danych dotyczących wpływu kryzysu związanego z COVID-19 na sytuację ekonomiczną i społeczną kobiet, wskazane byłoby przyjęcie specjalnych zaleceń dla poszczególnych krajów w dziedzinie równouprawnienia płci, by nakłonić kraje do spójnego programowania ex ante w RRP, również za pomocą ukierunkowanych inwestycji.

4.7.

EIGE w szeregu sprawozdań podkreśla nierówny podział obowiązków rodzinnych, zwłaszcza w zakresie opieki nad dziećmi i opieki długoterminowej nad osobami starszymi i osobami z niepełnosprawnościami (19). Te obowiązki są jedną z głównych przyczyn niskiego poziomu uczestnictwa kobiet w rynku pracy (20). Wraz z obostrzeniami i zamknięciem szkół sytuacja się pogorszyła. W tym kontekście należy zaznaczyć, że w wielu RRP uznano związek między nieodpłatnymi usługami opiekuńczymi a środkami na rzecz godzenia życia zawodowego z rodzinnym i wprowadzono specjalne środki, kładąc nacisk na rozwinięcie usług opieki nad dziećmi (21).

4.8.

Te usługi należy również udostępnić uboższym rodzinom i dokonać przeglądu kryteriów ustalania cen, by wszystkim ułatwić korzystanie z nich. Niezbędne jest zwrócenie szczególnej uwagi na wsparcie pełnego wymiaru czasu zajęć we wszystkich szkołach każdego rodzaju i szczebla za pomocą zajęć szkolnych i pozalekcyjnych, wprowadzenie usług uzupełniających w przedszkolach, takich jak opieka przed zajęciami i po nich, a także rozwinięcie oferty publicznej półkolonii letnich dla dziewcząt i chłopców. Są to działania pośrednie, dla których trzeba znaleźć pewne i trwałe kanały inwestycyjne. Te kanały zostały niestety pominięte w RRP, gdyż środki zostały zaprogramowane w perspektywie średnio- i długoterminowej.

4.9.

EKES opowiada się za szkoleniem pracowników służb zatrudnienia w celu ich ukierunkowania na kwestie związane z płcią oraz wykształcenia i rozpowszechnienia kultury wolnej od stereotypów płci. Jednocześnie ważne jest propagowanie partnerstw w zakresie pracy i szkolenia między przedsiębiorstwami a pracownikami, by wesprzeć integrację kobiet w sektorach zdominowanych przez mężczyzn.

4.10.

EKES popiera pomysł skupienia się na zachętach dla przedsiębiorstw zatrudniających kobiety objęte aktywną polityką oraz oferujących stabilne umowy o pracę i dobre warunki pracy. Ponadto istotne są zachęty do działań mających pobudzać i wspierać działalność na własny rachunek, w tym poprzez ukierunkowane wsparcie szkoleń w zakresie finansów i zarządzania oraz dostępu do instrumentów finansowych (22).

5.   Oceny szczegółowe

5.1.

Kryzys mocno dotknął kobiety, które często są zmuszone podjąć pracę również poniżej kwalifikacji. Ponadto coraz bardziej powszechnym zjawiskiem wśród pracownic jest przymus podjęcia pracy w niepełnym wymiarze godzin. Aby odwrócić tę tendencję, zwiększyć udział kobiet w rynku pracy oraz wesprzeć wysokiej jakości zatrudnienie wymagające wysokich kwalifikacji, należy przede wszystkim rozwinąć w RRP działania bezpośrednie i pośrednie.

5.2.

Z myślą o tym, aby zmniejszyć różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn, EKES zaleca koordynację i komplementarność programowania RRP ze wszystkimi innymi środkami i programami wspólnotowymi, począwszy od środków i programów spójności.

5.3.

Istniejące różnice i nierówności między płciami sprawiają, że polityka publiczna nie jest neutralna pod względem płci, w związku z czym jest istotne, by wszystkie instytucje, zarówno europejskie, jak i krajowe i lokalne, sporządzały budżet z uwzględnieniem aspektu płci, który to budżet powinien być uzupełnieniem polityki podatkowej. Dlatego też EKES zaleca, by sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci było obowiązkową procedurą przewidzianą na etapie europejskiego semestru (23).

5.4.

EKES ostrzega przed ryzykiem, że RRF w obecnej formie może pogłębić dysproporcje w niektórych sektorach produkcji, takich jak sektor ekologiczny i cyfrowy. Chociaż równouprawnienie płci jest priorytetem przekrojowym, istnieje ryzyko, że bez konkretnych i wymiernych działań na rzecz zatrudnienia kobiet, również pod względem promowania wysokich kwalifikacji w sektorach o wysokim poziomie ich zatrudnienia, jeszcze bardziej pogłębi się luka w zatrudnieniu między kobietami a mężczyznami, co grozi dalszym spychaniem kobiet do mniej płatnej pracy.

5.5.

RRP powinny przewidywać porównywalne wskaźniki służące do pomiaru postępów w zakresie równości wynagrodzeń, dostępu do rynku pracy w podziale na sektory, godzenia życia zawodowego z opieką, pożyczek preferencyjnych, zachęt do promowania działalności na własny rachunek i samozatrudnienia wśród kobiet.

5.6.

Zachęty do zatrudniania kobiet na czas nieokreślony, które powinny zostać wyłączone z mapy pomocy państwa, należy przedkładać nad inne zachęty.

5.7.

Postępy w zakresie godzenia życia zawodowego z opieką są jednym z głównych celów, by umożliwić kobietom pełne wyrażenie własnego potencjału na rynku pracy i poprawić wydajność przedsiębiorstw. W związku z tym EKES sądzi, że pierwszoplanową kwestią jest inwestowanie środków w usługi umożliwiające godzenie życia zawodowego z opieką, nie tylko w usługi uzupełniające w przedszkolach i stopniowe zapewnienie bezpłatnych usług edukacyjnych dla dzieci w wieku do 3 lat w przypadku gospodarstw domowych o niskich dochodach, lecz również zwiększenie inwestycji we wprowadzanie usług wsparcia i opieki długoterminowej.

5.8.

Do osiągnięcia celów w zakresie usług umożliwiających godzenie życia zawodowego z opieką należy dążyć, przyjmując do pracy konkretnych specjalistów i zapewniając ustawiczne szkolenie zawodowe wszystkim pracownikom tych usług, wśród których obecnie dominują kobiety.

5.9.

EKES zwraca uwagę na znaczenie objęcia wszystkich zamówień publicznych klauzulą dotyczącą nagradzania za zatrudnianie kobiet, tak by wesprzeć przedsiębiorstwa, które zobowiązują się do tworzenia stabilnych miejsc pracy, zwiększenia włączenia społecznego i zmniejszania luki w zatrudnieniu między kobietami a mężczyznami.

5.10.

W dziedzinie nauk ścisłych występują duże różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn, które utrwalają się już na etapie szkoły podstawowej. Niestety zaledwie w paru RRP przewidziano środki na rzecz zwiększenia uczestnictwa kobiet w edukacji w uczelniach techniczno-naukowych i w kursach uniwersyteckich w dziedzinie nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM). Konieczne są zatem specjalne inwestycje w plany kształcenia, by zachęcić dziewczęta do udziału w świecie nauki, na przykład w dziedzinie badań i rozwoju, a także inwestycje i nowe formy wsparcia ukierunkowanych projektów w celu zagwarantowania większego udziału kobiet w innowacyjnych działaniach. Te kroki będą miały pozytywny wpływ w perspektywie średnio- i długoterminowej, w związku z czym należy je planować z zastosowaniem podejścia strategicznego.

5.11.

EKES uważa, że – jak również postulowała KE (24) – istotne są też działania na niwie podatkowej na mocy ustawodawstwa krajowego, polegające na wprowadzeniu ulg podatkowych dla drugiego żywiciela rodziny, którym w gospodarstwie domowym o niższych dochodach jest często kobieta. Ważne jest również wprowadzenie odliczeń podatkowych od dochodów mniej zamożnych rodziców samotnie wychowujących dzieci.

5.12.

Oprócz środków określonych w RRP EKES proponuje – jako strategiczne środki wsparcia – obowiązek certyfikacji równouprawnienia płci w celu zmniejszenia różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn i poprawy warunków pracy kobiet, zajęcie się kwestią zwalczania przemocy motywowanej płcią (25), rozpowszechnienie – w drodze rokowań zbiorowych z partnerami społecznymi – inteligentnej organizacji pracy oraz umożliwienie kobietom powracającym z urlopu macierzyńskiego dobrowolnego, płatnego zatrudnienia w niepełnym wymiarze czasu pracy, zgodnie z krajową praktyką i krajowym ustawodawstwem.

5.13.

EKES docenia przyjętą przez KE w sprawozdaniu metodę pracy, która przewiduje monitorowanie określonych w RRP poszczególnych krajów działań pod kątem płci. Ważne będzie, aby przedstawicielstwa KE w różnych państwach członkowskich skupiały się szczególnie na działaniach realizowanych w zakresie równości płci, zapewniając zarządzanie przejrzystymi i dostępnymi danymi.

5.14.

EKES zaleca pełne zaangażowanie partnerów gospodarczych i społecznych oraz społeczeństwa obywatelskiego we wdrażanie, monitorowanie i ocenę RRP, w tym poprzez specjalne jednostki koordynacyjne na szczeblu europejskim i krajowym, których celem jest wspieranie skoordynowanego programowania inicjatyw na rzecz równouprawnienia płci.

---

(1)  Badanie EIGE Gender equality and gender mainstreaming in the COVID-19 recovery [Równość płci i uwzględnianie aspektu płci w odbudowie po pandemii COVID-19] (publikacja planowana na 2023 r.).

(2)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/241 z dnia 12 lutego 2021 r. ustanawiające Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (Dz.U. L 57 z 18.2.2021, s. 17).

(3)  Do tych wskaźników szczegółowych należą: a) naukowcy pracujący w ośrodkach badawczych otrzymujących wsparcie; b) liczba uczestników na danej ścieżce kształcenia i szkolenia; c) liczba osób, które mają pracę lub jej poszukują; d) liczba młodych ludzi w wieku 15–29 lat otrzymujących wsparcie.

(4)  Nota analityczna EIGE z 2021 r., Gender equality and the socio-economic impact of the COVID-19 pandemic [Równość płci a wpływ społeczno-gospodarczy pandemii COVID-19].

(5)  COM(2022) 383 final.

(6)  Niderlandy przedłożyły RRP z opóźnieniem w stosunku do innych krajów, a RRP Węgier został obecnie zawieszony z powodu kwestii związanych z poszanowaniem praworządności.

(7)  Zob. przypis 1 oraz artykuł: Marusca de Castris i Barbara Martini, Uniwersytet Rzymski Tor Vergata, PNRR Italia, Gender Gap e politiche per l’innovazione e la digitalizzazione nel PNRR: quali misure? [RRP Włochy, różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn oraz polityka innowacji i cyfryzacji w RRP: jakie środki?], wrzesień 2022 r.

(8)  Zob. przypis 1.

(9)  Zob. przypis 6.

(10)  Udzielanie zamówień z uwzględnieniem aspektu płci jest innowacyjną strategią wprowadzoną przez KE, by wesprzeć inwestycje na rzecz równości za pomocą specjalnych wymogów lub kryteriów nagradzania uwzględniających aspekt płci w wypadku udziału w zamówieniach publicznych lub kryteriów udzielenia zamówienia obejmujących wskaźniki społeczne. Ma ono na celu zwiększenie równouprawnienia płci na rynku pracy i obecności kobiet na stanowiskach kierowniczych, a także zmniejszenie luki płacowej.

W opublikowanym w 2022 r. sprawozdaniu EIGE Gender-responsive public procurement: the key to fair and efficient public spending in the EU [Zamówienia publiczne uwzględniające aspekt płci kluczem do sprawiedliwego i efektywnego wydatkowania środków publicznych w UE] wykazano za pomocą studiów przypadku i zaleceń, w jaki sposób zamówienia publiczne mogą ukierunkować i wesprzeć równouprawnienie płci, zwiększając skuteczność i jakość wydatków publicznych.

(11)  Dane pochodzą z analizy EIGE, zob. przypis 1.

(12)  Opublikowany w kwietniu 2022 r. briefing PE Gender equality in the Recovery and Resilience Facility [Równość płci w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności], w którym przedstawiono obawy wyrażone w rozmaitych badaniach przeprowadzonych na szczeblu krajowym przez ośrodki badawcze lub uczelnie.

(13)  Komunikat Komisji Europejskiej do PE, Rady, EKES-u i Komitetu Regionów z dnia 5 marca 2020 r. COM/2020/152 final.

(14)  Zob. opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Unia równości: strategia na rzecz równości osób LGBTIQ na lata 2020–2025«” [COM(2020) 698 final] (Dz.U. C 286 z 16.7.2021, s. 128).

(15)  Wniosek dotyczący dyrektywy w sprawie przejrzystości wynagrodzeń jest przedmiotem trójstronnych negocjacji.

(16)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylająca dyrektywę Rady 2010/18/UE (Dz.U. L 188 z 12.7.2019, s. 79).

(17)  Sprawozdanie Parlamentu Europejskiego, Country Specific Recommendations and Recovery and Resilience Plans – Thematic overview on gender-related issues [Zalecenia dla poszczególnych krajów oraz plany odbudowy i zwiększania odporności – przegląd tematyczny dotyczący kwestii związanych z płcią], opublikowane w październiku 2021 r.

(18)  Zob. przypis 14.

(19)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Rola członków rodziny opiekujących się osobami z niepełnosprawnościami i osobami starszymi: eksplozja zjawiska w czasie pandemii” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 75 z 28.2.2023, s. 75), w której zawarł istotne zalecenia dotyczące środków, jakie należy przedsięwziąć.

(20)  Sprawozdanie EIGE, Gender Mainstreaming – Gender stakeholder consultation [Uwzględnianie aspektu płci – konsultacje z zainteresowanymi stronami w kwestiach płci], opublikowane w 2019 r.

(21)  Zob. przypis 1.

(22)  W ramach hiszpańskiego RRP przeznaczono 36 mln EUR na pomoc dla założycielek przedsiębiorstw typu start-up; we włoskim RRP uruchomiono 400 mln EUR na wsparcie udziału kobiet w przedsiębiorczości.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Inwestowanie z uwzględnieniem aspektu płci jako sposób na poprawę równości płci w Unii Europejskiej” (Dz.U. C 100 z 16.3.2023, s. 16), w której przedstawia propozycje wsparcia inwestycji na rzecz przedsiębiorczości kobiet.

(23)  Dokument konsultacyjny Komisji Europejskiej, Gender Budgeting Practices: Concepts and Evidence [Praktyki budżetowe z uwzględnieniem aspektu płci: koncepcje i dowody], opublikowany w czerwcu 2022 r.

(24)  Zob. przypis 10.

(25)  Państwa członkowskie zostały wezwane do ratyfikacji Konwencji MOP nr 190 w sprawie eliminacji przemocy i molestowania w miejscu pracy, którą do tej pory przyjęły jedynie dwa kraje europejskie.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Inwestowanie z uwzględnieniem aspektu płci jako sposób na poprawę równości płci w Unii Europejskiej”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/03)

Sprawozdawczyni:	Ody NEISINGH
Współsprawozdawczyni:	Maria NIKOLOPOULOU

Wniosek o wydanie opinii	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	23.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	14.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	172/6/7

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES jest głęboko przekonany, że dzięki współpracy kobiet i mężczyzn, stworzeniu podatnego gruntu dla przedsiębiorczości kobiet oraz odpowiednim instrumentom finansowym i prawnym, takim jak sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci, możemy stworzyć integracyjny ekosystem finansowy w UE i państwach członkowskich oraz szybciej zmierzać do równouprawnienia płci.

1.2.

Zasadnicze znaczenie dla włączania problematyki płci do głównego nurtu polityki mają dane, oceny skutków i wspólne wskaźniki. Dane i wskaźniki pochodzące z państw członkowskich i instytucji UE powinny zostać zharmonizowane, aby mogły być pomocne w niwelowaniu różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn. Komitet podkreśla, że UE powinna gromadzić dane segregowane według kryterium płci w europejskim kontekście inwestycji i uwzględniać je w corocznym wskaźniku równouprawnienia płci.

1.3.

Aby przyspieszyć przyszły wzrost przedsiębiorczości kobiet, warto zbadać rolę aniołów biznesu, inwestycji na etapie zalążkowym i tzw. kręgu oddawania.

1.4.

EKES wyraża głębokie przekonanie, że wzmocnienie pozycji kobiet w kontekście dostępu do środków finansowych spowoduje pozytywny efekt skapywania, który przełoży się na lepsze wyniki finansowe i społeczne.

1.5.

EKES uważa, że aby zapewnić kobietom sprzyjające warunki do rozwoju przedsiębiorczości, należy im zapewnić więcej możliwości tworzenia sieci kontaktów i podejmowania szkoleń oraz dostęp do większej liczby programów mentorskich. Ponadto EKES podkreśla znaczenie edukacji w przełamywaniu stereotypów płci, w tym stereotypowych wyobrażeń o przedsiębiorcach płci męskiej, oraz w budowaniu kultury przedsiębiorczości, która rozwija w kobietach ambitne postawy.

1.6.

EKES zaleca, by państwa członkowskie zapewniły kobietom przedsiębiorcom dostęp do świadczeń macierzyńskich i możliwości urlopu rodzicielskiego zgodnie z zasadami określonymi w zaleceniu Rady w sprawie dostępu do ochrony socjalnej pracowników i osób samozatrudnionych.

1.7.

EKES podkreśla, że państwa członkowskie powinny rozbudzać zainteresowanie dziewcząt naukami przyrodniczymi, technologią, inżynierią i matematyką (tzw. STEM) od najmłodszych lat, wspierać przedsiębiorczynie i kobiety będące wzorem godnym naśladowania w tych sektorach oraz inwestować w programy mające na celu zainteresowanie uczennic szkół średnich naukami ścisłymi i przyrodniczymi.

1.8.

EKES zaleca włączenie problematyki płci do planu działania na rzecz gospodarki społecznej poprzez zapewnienie działań ukierunkowanych na kobiety oraz utrzymanie perspektywy płci jako kryterium podczas przyznawania funduszy unijnych i krajowych oraz w zamówieniach publicznych, tak aby wspierać i zatrzymywać utalentowane kobiety na rynku pracy.

1.9.

EKES sugeruje, że zróżnicowanie zespołów ze szczególnym uwzględnieniem kobiet powinno być kryterium otrzymywania finansowania ze środków publicznych. Ważne jest ustalenie konkretnych norm, aby uniknąć sytuacji, w której firmy udają, że są bardziej różnorodne niż w rzeczywistości (ang. pinkwashing) (1).

1.10.

EKES zaleca, by w perspektywie średnioterminowej wszystkie władze europejskie i państwa członkowskie stosowały narzędzia sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci na wszystkich szczeblach procesu budżetowego. Kluczowe znaczenie dla wykrywania obszarów, którymi należy się zająć za pośrednictwem budżetu, mają również udział społeczeństwa obywatelskiego i dialog społeczny.

1.11.

Nieświadome uprzedzenia nadal występują w sektorze finansowym, dlatego ważne są kampanie uświadamiające i szkolenia w zakresie nieświadomych uprzedzeń dla inwestorów i komisji oceniających. Ponadto EKES uważa, że wszystkie komisje konkursowe w europejskich instytucjach finansowych powinny być możliwie zrównoważone pod względem płci, aby uniknąć homofilii lub uprzedzeń typu „podobne przyciąga podobne”, a także powinny przejść szkolenie na temat nieświadomych uprzedzeń.

1.12.

EKES proponuje, by Komisja Europejska opublikowała ocenę wpływu rocznego budżetu UE na płeć i przedstawiła ją w formie załączonego dokumentu, a także by utworzyła grupę zadaniową, która będzie uczestniczyć w negocjacjach oraz dostosowywać i uwzględniać cele UE w zakresie uwzględniania aspektu płci w kolejnych WRF (2028–2034) oraz w śródokresowym przeglądzie obecnych WRF (2021–2027) (2).

1.13.

EKES wzywa do zwiększenia dostępności środków unijnych dla organizacji kobiecych poprzez uproszczenie procedur i przyznawanie dotacji na ich podstawową działalność.

1.14.

EKES apeluje ponadto do Komisji i instytucji europejskich o opracowanie ambitnej wizji w zakresie sporządzania budżetu i inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci, obejmującej konkretne cele dotyczące kobiet otrzymujących finansowanie, konkretne kluczowe wskaźniki skuteczności działania, prawodawstwo, zaktualizowane kryteria oraz (zintensyfikowane) programy na rzecz zwiększenia przedsiębiorczości kobiet i ich dostępu do finansowania (np. specjalne dotacje dla kobiet, specjalne ograniczone finansowanie przez partnerów dla funduszy będących własnością lub współwłasnością kobiet, gwarancje kredytowe lub mikrofinansowanie, platformy współinwestycyjne, obligacje na rzecz równouprawnienia płci lub mikrokredyty).

2.   Uwagi ogólne

2.1.

Uwzględnianie aspektu płci jest podstawowym celem Unii Europejskiej (UE) zgodnie z art. 2 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE) oraz art. 8 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE). Pomimo tych prawnych zobowiązań do zapewnienia równouprawnienia płci postępy w skutecznym uwzględnianiu aspektu płci, zwłaszcza w zakresie finansów i sporządzania budżetu, następują powoli.

2.2.

W niniejszej opinii Komitet pragnie podkreślić wyzwania i możliwości związane z przedsiębiorczością, inwestycjami publicznymi i prywatnymi oraz sporządzaniem budżetu w kontekście równouprawnienia płci oraz wezwać instytucje europejskie i państwa członkowskie do przedstawienia ambitnej wizji dotyczącej inwestowania i sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci. Takie podejście będzie miało pozytywny wpływ na realizację celu zrównoważonego rozwoju nr 5 dotyczącego osiągnięcia równouprawnienia płci oraz celu zrównoważonego rozwoju nr 10 dotyczącego zmniejszenia nierówności. Ważne jest również uznanie, że aby osiągnąć równouprawnienie płci, potrzebujemy współpracy zarówno ze strony kobiet, jak i mężczyzn w zakresie promowania równości.

2.3.

Według Komisji Europejskiej kobiety stanowią około 52 % całej populacji w Europie, lecz wśród osób samozatrudnionych stanowią 34,4 %, a wśród osób prowadzących przedsiębiorstwa typu start-up – 30 % (3).

2.4.

Zespoły, których założycielami są wyłącznie mężczyźni, otrzymują blisko 92 % kapitału wysokiego ryzyka inwestowanego w Europie. Jeśli chodzi o finansowanie, na wczesnych etapach tylko 1 % środków trafia do przedsiębiorstw zarządzanych przez kobiety, a na późniejszych etapach odsetek ten nigdy nie wzrasta do poziomu przekraczającego 30 %, mimo że zespoły, których założycielkami są kobiety, oraz zespoły mieszane pod względem płci osiągają lepsze wyniki niż zespoły, których założycielami są mężczyźni, czy też zespoły składające się wyłącznie z mężczyzn (4) (5) (6) (7).

2.5.

W marcu 2017 r. OECD poinformowała, że kobiety rzadziej niż mężczyźni deklarują, że mogą uzyskać dostęp do finansowania potrzebnego do rozpoczęcia działalności gospodarczej we wszystkich krajach z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych, Meksyku, Grecji i Indonezji. Ta różnica w traktowaniu kobiet i mężczyzn może być związana z tym, że kobiety mają mniejsze doświadczenie, prowadzą działalność w sektorach charakteryzujących się wysoką konkurencyjnością i niskim wzrostem, a także z faktem, że w ocenach inwestycyjnych stosuje się tendencyjną płciowo punktową ocenę kredytową i stereotypy płciowe. Utrudnieniem dla kobiet jest często również gorszy dostęp do podstawowych usług finansowych (np. rachunków bieżących i oszczędnościowych) (8). Ponadto odsetek zniechęconych kredytobiorców (ang. discouraged borrowers) jest wyższy wśród samozatrudnionych kobiet niż wśród samozatrudnionych mężczyzn.

2.6.

Jak wskazano w strategii Komisji Europejskiej na rzecz równouprawnienia płci na lata 2020–2025, tylko jeden na dziesięciu decydentów w przedsiębiorstwach venture capital i private equity to kobieta, mimo że w niektórych funduszach prywatnych identyfikujących się jako działające z uwzględnieniem aspektu płci 72 % partnerów to kobiety. Z ustaleń wynika, że średnio 85 % komplementariuszy w przedsiębiorstwach venture capital to mężczyźni, a zaledwie 15 % to kobiety. Kobiety najczęściej są partnerami w mniejszych funduszach.

2.7.

Pandemia COVID-19 pogłębiła różnice w traktowaniu kobiet i mężczyzn i nierówności ekonomiczne. Na płaszczyźnie społecznej i ekonomicznej widać wyraźną różnicę w sposobie, w jaki pandemia wpłynęła na mężczyzn i na kobiety. Pandemia oddziałuje również na dostęp kobiet do finansowania. O ile w Europie nie ma danych na ten temat, w Stanach Zjednoczonych doszło nawet do pogłębienia już istniejącej różnicy w traktowaniu kobiet i mężczyzn, jeśli chodzi o dostęp przedsiębiorstw typu start-up zarządzanych przez kobiety do funduszy venture capital (9).

2.8.

Na całym świecie rozwój wiedzy na temat inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci nabiera tempa. Europejski ekosystem inwestycyjny dla kobiet przedsiębiorców i kobiet założycieli jest jednak nadal rozproszony i brakuje w nim systemowego i strategicznego ukierunkowania na aspekty płci (10). Specjalne fundusze na rzecz równości płci są rzadkością, a ponadto takie inicjatywy nie przyciągają większej liczby przedsiębiorczyń. Około 50 % finansowania w Unii Europejskiej stanowią pieniądze podatników. Wspólny wysiłek na poziomie UE, mający na celu stworzenie ekosystemu finansowania w większym stopniu uwzględniającego problematykę płci i zapewniającego równouprawnienie, wraz ze wsparciem w całym procesie tworzenia przedsiębiorstwa, może doprowadzić do osiągnięcia konsensusu i pomóc w pokonaniu przeszkód na drodze do zmian.

2.9.

Mówiąc o inwestowaniu z uwzględnieniem aspektu płci, musimy mieć świadomość, że istnieją inne nierówności, które mogą dodatkowo utrudnić dostęp do finansowania. Chodzi tu m.in. o kobiety z niepełnosprawnością, o niskim statusie społeczno-ekonomicznym lub ze środowisk migracyjnych, młode kobiety, a także o orientację seksualną, rasę itp.

3.   Uwagi szczegółowe

3.1.

EKES wyraża głębokie przekonanie, że wzmocnienie pozycji kobiet w kontekście dostępu do środków finansowych spowoduje pozytywny efekt skapywania, który przełoży się na lepsze wyniki finansowe i społeczne. Kiedy kobiety inwestujące w kapitał podwyższonego ryzyka podejmują decyzje, są dwukrotnie bardziej skłonne do inwestowania w zespoły, których założycielami są kobiety, co przyczynia się do zwiększenia zatrudnienia kobiet. Przedsiębiorstwa typu start-up, których założycielami są kobiety, zatrudniają dwa i pół razy więcej kobiet. Przedsiębiorstwa, w których założycielami i członkami zarządu są kobiety, zatrudniają sześć razy więcej kobiet (11).

3.2.

Gromadzenie danych ma kluczowe znaczenie w kontekście oceny obecnej sytuacji i opracowania strategii, które umożliwią osiągnięcie postępów w tym obszarze. Pomimo wysiłków w tym zakresie Komisja Europejska, Rada, OECD, EuroStat i EIGE gromadzą dane dotyczące różnych aspektów związanych z płcią, ale te dane wymagają harmonizacji, aby mogły być pomocne w zniwelowaniu różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn. Państwa członkowskie muszą mieć obowiązek gromadzenia odpowiednich danych. Należy połączyć stosowane metodyki i parametry, aby stworzyć całościowy obraz sytuacji i móc wykorzystywać dodatkowe dane (dotyczące uprzedzeń społecznych, uprzedzeń ze względu na pochodzenie etniczne, uprzedzeń związanych z intersekcjonalnością itp.) w celu monitorowania oraz oceny postępów i polityki. Ponadto potrzebne są bardziej regularne i lepszej jakości badania analityczne. Komitet podkreśla, że UE powinna gromadzić dane segregowane według kryterium płci w europejskim kontekście inwestycji i uwzględniać je w corocznym wskaźniku równouprawnienia płci.

3.3.

Równie ważne jest przeanalizowanie wielkości inwestycji (kwoty zainwestowanych środków, ang. ticket size) oraz roli aniołów biznesu i inwestycji na etapie zalążkowym. Warto też zbadać koncepcję kręgu oddawania: kobiety, w które się inwestuje, rozwijają się jako przedsiębiorcy i zaczynają gromadzić własny kapitał inwestycyjny oraz same stają się aniołami biznesu. Mogłoby to być pozytywnym czynnikiem przyspieszającym przyszły rozwój przedsiębiorczości kobiet i można go wzmocnić poprzez ukierunkowane kampanie promocyjne, mające na celu zwiększenie ogólnego zrozumienia możliwości i wkładu, jaki mogą wnieść anioły biznesu, w połączeniu z informowaniem o tym, jak rozpocząć działalność. Państwa członkowskie mogłyby również rozważyć wprowadzenie ulg podatkowych w celu wsparcia tych działań.

3.4.

EKES uważa, że uwzględnianie aspektu płci w UE zostanie osiągnięte poprzez aktywne propagowanie równouprawnienia płci w procesie kształtowania polityki i podejmowania decyzji we wszystkich obszarach – w tym w polityce społecznej, polityce spójności i polityce konkurencji UE – oraz w procesie wydatkowania budżetu UE. W dalszym ciągu brakuje niezbędnych warunków wstępnych i skutecznego monitorowania na etapie realizacji, co pozwoliłoby na ewentualne skorygowanie działań politycznych. Ponieważ wiemy, że skutki pandemii COVID-19 nie są neutralne pod względem płci, EKES ponawia swój apel do decydentów na wszystkich szczeblach o przestrzeganie zasady upowszechniania aspektu płci i uwzględnianie aspektu równości płci we wszystkich decyzjach, w tym dotyczących budżetu, inwestycji i finansowania, a także w zamówieniach publicznych. Obejmuje to również cykl budżetowy WRF na lata 2021–2027 oraz plany odbudowy i zwiększania odporności i powinno obejmować oceny wpływu w aspekcie płci, odpowiednie wiążące wskaźniki, a także systemy monitorowania i oceny (12).

3.5.

W opublikowanym niedawno sprawozdaniu Europejskiego Trybunału Obrachunkowego stwierdzono, że Komisja przywiązywała małą wagę do analizowania pod kątem płci polityk i programów objętych kontrolą Trybunału. W ograniczonym stopniu wykorzystywała ona dane i wskaźniki segregowane według kryterium płci oraz opublikowała niewiele informacji na temat ogólnego wpływu budżetu UE na równouprawnienie płci. Natomiast w obszarach, w których wymogi prawne były szczegółowo określone, łatwiej było uwzględniać problematykę równouprawnienia płci w programach.

4.   Konkretne działania

4.1.   Stworzenie sprzyjających warunków dla kobiet przedsiębiorców

4.1.1.

EKES uważa, że aby zapewnić kobietom sprzyjające warunki do rozwoju przedsiębiorczości, należy im zapewnić więcej możliwości tworzenia sieci kontaktów i odbywania szkoleń oraz dostęp do większej liczby programów mentorskich. Jest bardzo istotne, aby kobiety rozwijały między sobą sieć kontaktów równolegle do istniejącej sieci kontaktów mężczyzn, ponieważ mają zazwyczaj mniejsze, mniej zróżnicowane sieci. Ważną rolę odgrywają także wzorce i mentorzy: w badaniu przeprowadzonym we Włoszech 70 % dziewcząt stwierdziło, że spotkanie z osobą postrzeganą jako wzór do naśladowania pozwoliło im zmienić myślenie o swojej przyszłości.

4.1.2.

Stereotypowe wyobrażenia na temat przedsiębiorczości powstają już w szkole podstawowej. Komitet podkreśla znaczenie edukacji w przełamywaniu stereotypów płci, w tym stereotypowych wyobrażeń o przedsiębiorcach płci męskiej, oraz w budowaniu kultury przedsiębiorczości, która rozwija w kobietach ambitne postawy. W Europie nadal pokutują negatywne przekonania społeczne wokół kobiet przedsiębiorców i kobiet zajmujących wysokie stanowiska kierownicze. Szkoły odgrywają również kluczową rolę w budowaniu zdolności finansowych i zdolności w zakresie przedsiębiorczości, a umiejętności te powinny zostać uwzględnione w programach nauczania, począwszy od kształcenia podstawowego, a także być wzmacniane i rozwijane w całym systemie szkolnictwa. Dobrym sposobem na zachęcanie kobiet do przedsiębiorczości od najmłodszych lat mogą być targi przedsiębiorczości i inne programy, w ramach których kobiety mogą uzyskać dostęp do kapitału zalążkowego, lub na przykład ukierunkowane podejście mające na celu zainteresowanie dziewcząt naukami ścisłymi.

4.1.3.

Syndrom oszusta opisuje zjawisko, w którym ludzie wątpią w swoje umiejętności i czują, że nie są wystarczająco dobrzy w tym, co robią. Występuje na szeroką skalę wśród kobiet przedsiębiorców. Budowanie zdolności kobiet i ich poczucia własnej wartości przez cały okres kształcenia pozwoli ograniczyć to zjawisko i stworzy więcej możliwości rozwoju kobiet (13).

4.1.4.

Barierą dla przedsiębiorczości jest w dużej mierze ubóstwo czasowe, którego obecnie doświadczają kobiety w związku z wypełnianiem nieodpłatnych obowiązków opiekuńczych. Zasadnicze znaczenie mają zmiany kulturowe, w tym współodpowiedzialność partnerów za prowadzenie gospodarstwa domowego i opiekę nad dziećmi i innymi osobami, w połączeniu ze środkami systemowymi, takimi jak zapewnienie przystępnej cenowo lub bezpłatnej opieki nad dziećmi i osobami starszymi. EKES zaleca, by państwa członkowskie zapewniły kobietom przedsiębiorcom dostęp do świadczeń macierzyńskich i środków z zakresu urlopu rodzicielskiego zgodnie z zasadami określonymi w zaleceniu Rady w sprawie dostępu do ochrony socjalnej pracowników i osób samozatrudnionych (14) (15).

4.1.5.

Programy szkolenia w zakresie przedsiębiorczości skierowane do kobiet zazwyczaj skupiają się na rynkach i sektorach, w których kobiety są już dobrze reprezentowane. Istnieją sektory, w których zdecydowanie brakuje kobiet przedsiębiorców, takie jak sektor zaawansowanych technologii oraz sektor nauk przyrodniczych, technologii, inżynierii i matematyki (STEM). EKES podkreśla, że państwa członkowskie powinny rozbudzać zainteresowanie dziewcząt tymi dziedzinami już na wczesnym etapie edukacji, wspierać przedsiębiorczynie i kobiety będące wzorem godnym naśladowania w tych sektorach oraz inwestować w programy mające na celu zainteresowanie uczennic szkół średnich naukami przyrodniczymi, technologią, inżynierią i matematyką.

4.1.6.

Na przeszkodzie w realizacji przyszłych przedsięwzięć kobiet stoi również obecna nierównowaga płci na rynku pracy. Kobiety mają mniejsze możliwości uzyskania odpowiedniego szkolenia z dziedziny zarządzania i przedsiębiorczości oraz oszczędności na rozpoczęcie działalności gospodarczej. Dla młodych kobiet istnieje zatem więcej barier w rozpoczęciu działalności gospodarczej. Ponadto zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć lub brak sprawiedliwego wynagrodzenia mogą ograniczać ich zasoby finansowe. Ponieważ wiele możliwości pozyskania środków finansowych wymaga od przedsiębiorcy zainwestowania na początkowym etapie kapitału prywatnego, EKES uważa, że zniwelowanie luki płacowej między kobietami a mężczyznami oraz zapewnienie równowagi płci na rynku pracy wpłynie pozytywnie na przedsiębiorczość kobiet.

4.1.7.

Kobiety są bardziej skłonne do podejmowania działalności gospodarczej w obszarach związanych ze zrównoważonym rozwojem i kwestiami społecznymi, ponieważ dążą do zapewnienia wymiernego pozytywnego wpływu na społeczeństwo i prowadzenia przedsiębiorstw społecznych typu start-up (16) (17). Przedsiębiorstwa działające w ramach gospodarki społecznej na pierwszym miejscu stawiają potrzeby ekonomiczne i społeczne społeczności i swoich pracowników, a także zrównoważenie środowiskowe. Inwestują w dobrostan, a w swojej działalności przyznają centralne miejsce wartościom. W związku z tym zwiększenie finansowania na projekty z zakresu gospodarki społecznej oraz promowanie tworzenia ekosystemów przedsiębiorstw społecznych korzystnie wpłynie na ekonomiczną emancypację i rozwój kobiet. Podobnie promowanie przedsiębiorczości kobiet pobudzi wzrost przedsiębiorstw społecznych. W unijnym planie działania na rzecz gospodarki społecznej Komisja Europejska zwróciła uwagę, że „w przypadku przedsiębiorczości społecznej odsetek kobiet przedsiębiorców jest większy niż w przedsiębiorczości tradycyjnej”. Brakuje jednak ukierunkowanych działań mających na celu wspieranie przedsiębiorczości kobiet, w tym przedsiębiorczości społecznej. EKES zaleca, aby w unijnym planie działania na rzecz gospodarki społecznej (18) uwzględniono aspekt płci poprzez zapewnienie ukierunkowanych działań dla kobiet.

4.2.   Wprowadzanie zmian w sektorze finansowym i inwestycyjnym

4.2.1.

UE powinna odegrać wiodącą rolę w tworzeniu sprzyjających warunków dla ekosystemu uwzględniającego aspekt płci. W latach 2006–2018 w Europie większość finansowania serii C dla przedsiębiorstw zarządzanych przez kobiety pochodziła z czterech krajów UE: Szwecji, Niemiec, Hiszpanii i Francji. W czołowych krajach sukces w biznesie był wspierany przez silny ekosystem i ukierunkowane działania promujące równouprawnienie płci (19). EKES zaleca utworzenie europejskiej sieci inwestorów uwzględniających problematykę płci, która mogłaby dzielić się najlepszymi praktykami i promować istniejące już możliwości w zakresie finansowania przedsiębiorczości kobiet. Współpracę z sektorem prywatnym może zainspirować kodeks British Business Bank „Investing in Women”, czyli zobowiązanie przedsiębiorstw świadczących usługi finansowe do poprawy dostępu kobiet przedsiębiorców do narzędzi, zasobów i finansowania (20).

4.2.2.

Około jedna dziesiąta decydentów na rynku venture capital i private equity to kobiety. Przyciąganie utalentowanych kobiet i wspieranie rozwoju ich kariery w sektorze finansowym i inwestycyjnym to elementy konieczne, aby przekształcić panującą kulturę dominacji mężczyzn (która sprawia, że dla kobiet pozostanie w tym sektorze lub rozpoczęcie w nim działalności jest mało atrakcyjne) w kulturę włączającą. W ramach tej kultury powinno się ponadto mierzyć zwrot z inwestycji nie tylko za pomocą sprawozdań ekonomicznych, ale także pod względem zrównoważonego charakteru inwestycji i społecznego zwrotu z nich. Dlatego też EKES pragnie, aby różnorodność zespołów zarządzających i założycielskich stała się jednym z głównych kryteriów otrzymywania finansowania publicznego, w tym finansowania z publicznych funduszy emerytalnych, i aby w ten sposób zainspirować rekrutację i zatrzymanie utalentowanych kobiet w sektorze finansowym i inwestycyjnym. EKES proponuje również, by państwa członkowskie wymieniały się sprawdzonymi rozwiązaniami w zakresie metod promowania różnorodności zespołów i promowania zespołów kierowanych przez kobiety w sektorze finansowym. W sektorze inwestycyjnym należy opracować znak lub standard doskonałości dla inwestorów. Standard mógłby służyć jako jedno z kryteriów podczas rozpatrywania wniosków o finansowanie publiczne (21). W odróżnieniu od zobowiązania jednorazowego można by go poddawać audytowi i corocznym przeglądom, aby uniknąć sytuacji, gdy firmy będą udawać, że są bardziej różnorodne pod względem płci niż w rzeczywistości.

4.2.3.

EKES zaleca, aby instytucje prywatnego sektora finansowego miały dostęp do pomocy technicznej i szkoleń zapewnianych przez Unię Europejską lub państwa członkowskie w zakresie inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci.

4.2.4.

Istnieje ogólne przekonanie, że w porównaniu z mężczyznami kobiety zwykle są mniej skłonne do podejmowania ryzyka, są ostrożniejsze i wykazują mniej agresywne zachowania konkurencyjne. EKES sugeruje, aby uwzględniono takie podejście do ryzyka w instrumentach finansowych oraz stworzono specjalne produkty dla niektórych projektów o niskim ryzyku, które to produkty w przypadku udzielenia pożyczki wymagałyby mniejszej liczby gwarancji i niższego oprocentowania lub zapewniałyby pokrycie większej części kapitału początkowego w przypadku przyznania dotacji. W sektorze finansowym utrzymują się uprzedzenia, zazwyczaj nieświadome, na przykład gdy preferowane są prezentacje przedstawiane przez mężczyzn lub gdy treści opracowywane przez kobiety koncentrują się na wpływie społecznym, podczas gdy mężczyźni kładą większy nacisk na finanse i liczby. Kampanie uświadamiające i szkolenia z zakresu nieświadomych uprzedzeń dla inwestorów i komisji oceniających mogą mieć ogromne znaczenie dla zwiększenia świadomości tych uprzedzeń. Kluczowe jest również podnoszenie świadomości w sektorze na temat znaczenia solidnych i odpornych modeli biznesowych, które rozwijają się powoli, ale zdecydowanie, a nie skupianie się na szybkim wzroście przychodów i tworzeniu wartości.

4.3.   Sporządzanie budżetu i inwestowanie z uwzględnieniem aspektu płci przy wykorzystaniu środków publicznych

4.3.1.

Budżety odzwierciedlają priorytety polityczne i są najważniejszym instrumentem polityki gospodarczej umożliwiającym przekształcanie społeczeństw. Polityka publiczna odgrywa ważną rolę w wyznaczaniu kierunku i tworzeniu sprzyjającego środowiska dla inwestorów, a tym samym przyczynia się do tworzenia godnych miejsc pracy. Od dawna uznaje się, że sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci, ukierunkowane finansowanie na rzecz wzmocnienia pozycji kobiet, przeznaczanie środków budżetowych oraz regulacja procedur i procesów zamówień publicznych uwzględniających aspekt płci jako środek wdrażania sporządzania budżetu z uwzględnieniem to narzędzia niezbędne do osiągnięcia równouprawnienia płci.

4.3.2.

Sporządzanie budżetu z uwzględnieniem aspektu płci to proces, w którym budżety publiczne są analizowane pod kątem tego, czy przyczyniają się do umacniania równouprawnienia płci, a następnie są odpowiednio dostosowywane w celu zagwarantowania, że tak jest. Wymaga dwutorowego lub dwojakiego podejścia: uwzględnienia równouprawnienia płci we wszystkich budżetach i programach oraz specjalnego, ukierunkowanego finansowania w celu wyeliminowania podstawowych przyczyn różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn. Aspekt płci należy włączyć do wszystkich etapów cyklu budżetowego, począwszy od wniosków budżetowych (ex ante) i przez cały okres wydatkowania (ex nunc), aż po ocenę i kontrolę faktycznie wydanych środków (ex post). Dane, oceny skutków i wspólne wskaźniki mają zasadnicze znaczenie w kontekście uwzględniania aspektu płci w całym cyklu budżetowym: planowaniu, wdrażaniu, monitorowaniu i ocenie. Chociaż gromadzenie danych segregowanych według kryterium płci może być trudne dla państw członkowskich, jest to jedyny sposób na poczynienie postępów i ustanowienie odpowiedniej polityki uwzględniania aspektu płci.

4.3.3.

EKES zaleca, by w perspektywie średnioterminowej wszystkie władze europejskie i państwa członkowskie stosowały narzędzia sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci na wszystkich szczeblach procesu budżetowego. Kluczowe znaczenie dla wykrywania obszarów, którymi należy się zająć w ramach budżetu, mają również udział społeczeństwa obywatelskiego i dialog społeczny. Warunkiem wstępnym sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci oraz uwzględniania aspektu płci w polityce (finansowej), a zwłaszcza w wieloletnich ramach finansowych (WRF), pakiecie Next Generation EU oraz w europejskich funduszach strukturalnych i inwestycyjnych, jest analiza dotycząca płci. Szczególną uwagę należy zwrócić na politykę spójności, która jest jednym z podstawowych narzędzi korygowania braku równowagi między krajami i regionami. EKES zaleca gromadzenie danych dotyczących równouprawnienia płci w ramach polityki spójności w oparciu o wskaźniki opracowane specjalnie w tym celu.

4.3.4.

EKES wyraża zadowolenie, że Komisja rozpoczęła wewnętrzny program szkoleń w zakresie sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci, jednak nadal ma on niewielki zakres. Pragnie, aby wszystkie osoby opracowujące budżety Komisji Europejskiej oraz pracujące w europejskich organizacjach finansowych odbywały odpowiednie szkolenia z zakresu inwestowania i sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci oraz włączania problematyki płci do głównego nurtu. Kluczowe znaczenie dla realizacji celów w zakresie równouprawnienia płci mają również takie szkolenia na szczeblu krajowym.

4.3.5.

EKES uważa, że ważne jest stworzenie specjalnych funduszy i instrumentów finansowych w celu wspierania przedsiębiorczości kobiet, w tym kierowanych (i współkierowanych) przez kobiety i będących ich własnością funduszy venture capital i funduszy private equity, a także zbadanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie finansowania, które eliminują niedoskonałości rynku (np. specjalne dotacje dla kobiet, specjalne ograniczone finansowanie przez partnerów dla funduszy będących własnością lub współwłasnością kobiet, gwarancje kredytowe lub mikrofinansowanie, platformy współinwestycyjne, obligacje na rzecz równouprawnienia płci lub mikrokredyty).

4.3.6.

Ponadto Komitet uważa, że w celu zmniejszenia różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn konieczne jest zaktualizowanie kryteriów funduszy inwestycyjnych. Na przykład jeśli w ramach funduszy europejskich takich jak InvestEU i Europejski Fundusz Inwestycyjny jako ważne kryterium w finansowaniu przedsiębiorstw typu start-up przyjmuje się doświadczenie, lecz nie różnorodność, to kobiety nie będą miały zapewnionego równego dostępu do rynku kapitałowego. EKES proponuje, aby podczas oceny funduszy funduszy, funduszy venture capital i funduszy private equity ubiegających się o finansowanie publiczne jednym z kryteriów było istnienie planu na rzecz równouprawnienia płci, który obejmowałby strategię funduszu dotyczącą inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci oraz zaangażowanie funduszu na rzecz osiągnięcia równości płci.

4.3.7.

Zasady sporządzania budżetu i inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci powinny być stosowane również poza granicami Europy w ramach zewnętrznych mechanizmów finansowania, w tym w polityce współpracy na rzecz rozwoju.

4.3.8.

Komisja powinna przeprowadzić ocenę wpływu rocznego budżetu UE w aspekcie płci i przedstawić ją w formie załącznika. Ten załącznik do budżetu posłuży jako dokument do monitorowania uwzględniania aspektu płci, mający na celu przekształcenie budżetów w przyszłości, i w jego sprawie Komisja Praw Kobiet i Równouprawnienia Parlamentu Europejskiego (FEMM) mogłaby przyjąć opinię. EKES zaleca ponadto, aby – w porozumieniu z ekspertami w dziedzinie sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci i z organizacjami pozarządowymi działającymi na rzecz równości płci – informacje i badania były publikowane na długo przed wydaniem przez Parlament decyzji w sprawie budżetu rocznego, w celu propagowania szerokiej debaty na temat polityki budżetowej i makroekonomicznej.

4.3.9.

EKES stwierdza, że wszystkie komisje oceniające w europejskich instytucjach finansowych powinny być możliwie zrównoważone pod względem płci, aby uniknąć homofilii lub uprzedzeń typu „podobne przyciąga podobne”, a także powinny przejść szkolenie na temat nieświadomych uprzedzeń. Na przykład Europejska Rada ds. Innowacji wyznaczyła cel polegający na zwiększeniu liczby przedsiębiorstw typu start-up zarządzanych przez kobiety w ramach swojego akceleratora dla start-upów poprzez zwiększenie udziału kobiet w komisjach oceniających do 50 % oraz poprzez zapraszanie większej liczby kobiet do zaprezentowania własnych przedsiębiorstw. Rada zwiększyła odsetek przedsiębiorstw typu start-up zarządzanych przez kobiety z 8 % do 29 %.

4.3.10.

Komitet sugeruje również mianowanie dyrektora lub wysokiego przedstawiciela ds. przedsiębiorczości kobiet w Komisji Europejskiej i ministerstwach ds. przedsiębiorczości państw członkowskich, którzy pełniliby międzysektorową rolę w zakresie podnoszenia świadomości i promowania korzyści gospodarczych płynących z zachęcania większej liczby kobiet do zakładania i rozwijania działalności gospodarczej, w tym przedsiębiorstw społecznych.

4.3.11.

UE i państwa członkowskie powinny wspierać rolę publicznych agencji rozwoju lokalnego i regionalnego na rynku inwestycji oraz ich rolę w kontekście wpływu na społeczeństwo. Na przykład w Niderlandach agencje rozwoju regionalnego inwestują w przedsiębiorstwa typu start-up i przywiązują dużą wagę do wpływu na społeczeństwo.

4.3.12.

Społeczeństwo obywatelskie i organizacje nienastawione na zysk, które pracują nad uwzględnianiem aspektu płci, są zazwyczaj niedofinansowane w Europie. EKES wzywa do zwiększenia dostępności środków unijnych dla organizacji kobiet poprzez uproszczenie procedur i przyznawanie dotacji na ich podstawową działalność. Procedury przyznawania funduszy strukturalnych powinny być bardziej dostosowane do funduszy bezpośrednich, tak aby uniknąć biurokracji.

4.3.13.

EKES apeluje ponadto do Komisji i instytucji europejskich o opracowanie ambitnej wizji w zakresie sporządzania budżetu i inwestowania z uwzględnieniem aspektu płci, obejmującej konkretne cele dotyczące kobiet otrzymujących finansowanie, konkretne kluczowe wskaźniki skuteczności działania, prawodawstwo, zaktualizowane kryteria oraz (zintensyfikowane) programy na rzecz zwiększenia przedsiębiorczości kobiet i ich dostępu do finansowania. EKES zaleca powołanie w Komisji Europejskiej grupy roboczej ds. sporządzania budżetu z uwzględnieniem aspektu płci, uwzględniającej aspekt płci w obecnych WRF i innych instrumentach finansowych. Aby przygotować się do bardziej zdecydowanego uwzględniania aspektu płci w przyszłości, EKES proponuje jak najszybsze utworzenie wśród instytucji UE grupy zadaniowej, która będzie uczestniczyć w negocjacjach oraz dostosowywać i uwzględniać cele UE w zakresie uwzględniania problematyki płci w kolejnych WRF.

---

(1)  Pinkwashing oznacza udawanie, że bardzo aktywnie podejmuje się działania na rzecz równości płci, jednak naprawdę osiąga się w tym obszarze niedostateczne wyniki.

(2)  D’Alfonso, A. (2021). Multiannual financial framework for the years 2021 to 2027” (europa.eu) [Wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027], briefing EPRS, PE 637.979. Dyrekcja Generalna ds. Analiz Parlamentarnych (EPRS), 2021. „Komisja Europejska zaproponowała obowiązkowy śródokresowy przegląd funkcjonowania WRF, który ma zostać przeprowadzony do grudnia 2023 r.” (s. 8).

(3)  https://www.eib.org/attachments/thematic/why_are_women_entrepreneurs_missing_out_on_funding_en.pdf

(4)  Eurostat i Komisja Europejska, „The State of European Tech report 2020” [Sprawozdanie na temat stanu technologii europejskiej za 2020 r.], Atomico, 2020 r.

(5)  Why are women entrepreneurs missing out on funding? Reflections and considerations – Executive summary [Dlaczego kobiety przedsiębiorcy nie mają dostępu do finansowania? Spostrzeżenia i refleksje – streszczenie] (eib.org).

(6)  „Funding women entrepreneurs: How to empower growth” [Finansowanie kobiet przedsiębiorców: sposoby pobudzenia wzrostu], 2020 r.

(7)  https://europeanwomeninvc.idcinteractive.net/8/

(8)  Zaproszenie do składania wniosków w ramach programu COSME „Encouraging community building around the issue of women entrepreneurship – Management and running of the WEgate platform” [Wspieranie budowania społeczności wokół kwestii przedsiębiorczości kobiet – zarządzanie platformą WEgate i jej prowadzenie].

(9)  „Women-Led Startups Received Just 2.3 % of VC Funding in 2020” (hbr.org) [Przedsiębiorstwa typu start-up zarządzane przez kobiety otrzymały zaledwie 2,3 % finansowania z funduszy venture capital w 2020 r.].

(10)  UN Women, „Investment with a gender lens in Europe” [Inwestowanie z uwzględnieniem aspektu płci w Europie], 2021 r.

(11)  https://www.kauffmanfellows.org/journal_posts/women-vcs-invest-in-up-to-2x-more-female-founders

(12)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Inwestycje związane z płcią w krajowych planach odbudowy i zwiększania odporności (Dz.U. C 100, 16.3.2023, s. 8).

(13)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Równouprawnienie płci” (opinia rozpoznawcza na wniosek prezydencji czeskiej) (Dz.U. C 443 z 22.11.2022, s. 63).

(14)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylająca dyrektywę Rady 2010/18/UE (Dz.U. L 188 z 12.7.2019, s. 79).

(15)  Zalecenie Rady w sprawie dostępu pracowników oraz osób samozatrudnionych do ochrony socjalnej (przyjęte 8 listopada 2019 r.).

(16)  „The Value of Investing in Female Founders” [Wartość inwestowania w kobiety założycieli], Forbes, 2019.

(17)  Według badania S&P Global, w którym wzięli udział inwestorzy z 11 krajów.

(18)  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Budowanie gospodarki służącej ludziom: plan działania na rzecz gospodarki społecznej” (COM(2021) 778 final).

(19)  Finansowanie kobiet przedsiębiorców w ramach WRF na lata 2021–2027, wysłuchanie w Parlamencie Europejskim nt. „Kobiety i inwestycje”, 19 kwietnia 2021 r.

(20)  https://www.british-business-bank.co.uk/investing-in-women-code/

(21)  Dobrego przykładu dostarcza standard „Diversity VC” stosowany obecnie w UE i USA: www.diversity.vc.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Informowanie o prawach podstawowych i praworządności”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/04)

Sprawozdawca:	Cristian PÎRVULESCU
Współsprawozdawca:	José Antonio MORENO DÍAZ

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Zatrudnienia, Spraw Społecznych i Obywatelstwa
Data przyjęcia przez sekcję	23.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	14.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	199/3/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Unia Europejska jest oparta na wspólnych wartościach wymienionych w art. 2 TUE: poszanowaniu godności ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, praw człowieka, pluralizmu, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz równości kobiet i mężczyzn. Praworządność i prawa człowieka są częścią europejskiej tożsamości.

1.2.

Ponadto Karta praw podstawowych Unii Europejskiej – zasadniczy i wiążący dokument – stanowi, że „Unia jest zbudowana na niepodzielnych, powszechnych wartościach godności osoby ludzkiej, wolności, równości i solidarności” oraz że „opiera się na zasadach demokracji i państwa prawnego” (1). Wzmocnienie stosowania Karty jest zarówno obowiązkiem, jak i ważnym sposobem ochrony ludzi i uświadomienia im znaczenia obrony praworządności i praw podstawowych. Komitet popiera wprawdzie wszelkie wysiłki czynione we wszystkich tych dziedzinach, jednak zaznacza, że każda instytucja UE musi aktywnie informować bezpośrednio ogół społeczeństwa. Praworządność i prawa podstawowe mają zasadnicze znaczenie i muszą stać się częścią wspólnej kultury obywatelskiej i demokratycznej na naszym kontynencie.

1.3.

Komisja Wenecka Rady Europy wyraźnie określa kluczowe zasady, które obejmuje pojęcie praworządności: legalność, pewność prawa, zapobieganie nadużyciom władzy, równość wobec prawa i niedyskryminacja oraz dostęp do wymiaru sprawiedliwości (2). Są to jasne kryteria oceny zgodności wszelkich działań państwa z zasadami praworządności i zostały poparte przez Trybunał Sprawiedliwości (3).

1.4.

EKES wzywa wszystkie instytucje unijne do stosowania zasady zero tolerancji dla łamania praworządności w państwach członkowskich. Na UE spoczywa prawny obowiązek zachowania praworządności i ochrony praw podstawowych, bez względu na intencje różnych podmiotów politycznych, które mogą być sprzeczne z tym celem.

1.5.

EKES zwraca uwagę na wyrok Trybunału, w którym wskazano, że budżet jest jednym z instrumentów o praktycznych możliwościach wymuszenia na wszystkich państwach członkowskich przestrzegania podstawowych wartości UE, w tym praworządności i poszanowania praw człowieka (4).

1.6.

Roczne sprawozdanie na temat praworządności Komisji Europejskiej to cenne narzędzie umożliwiające zapobieżenie regresowi demokracji, praworządności i ochrony praw podstawowych. Niemniej należy je zmienić, aby móc osiągnąć pożądane cele. Narzędzie to powinno uwzględniać wszystkie wartości wymienione w art. 2 TUE, działania prawne i/lub finansowe w wypadku niepełnego przestrzegania zaleceń dla poszczególnych krajów, a także piąty filar obejmujący monitorowanie krajowych zmian w przestrzeni obywatelskiej (5).

1.7.

EKES podkreślił już, że społeczeństwo obywatelskie odgrywa kluczową rolę w zachowaniu demokracji w Europie oraz że jedynie silne i zróżnicowane społeczeństwo obywatelskie może bronić demokracji i wolności oraz chronić Europę przed pokusą autorytaryzmu (6). Ponadto bez demokracji i praw podstawowych nie ma praworządności i vice versa – te trzy koncepcje są ze sobą nierozerwalnie złączone (7). Dlatego też EKES wzywa wszystkie zainteresowane strony do nieużywania terminu demokracja nieliberalna nawet w celu krytykowania tej koncepcji. Demokracja nie istnieje bez liberalnych zasad.

1.8.

Należy zaangażować większą liczbę zainteresowanych stron w wysiłki zmierzające do bardziej konkretnego urzeczywistnienia zasady praworządności: partnerów społecznych, organizacje branżowe takie jak izby adwokackie i stowarzyszenia prawnicze, a także organizacje oddolne pracujące z osobami wymagającymi szczególnego traktowania oraz społecznościami w większym stopniu narażonymi na krzywdy, marginalizację i dyskryminację.

1.9.

Czasami praworządność i prawa człowieka są postrzegane jako zbyt abstrakcyjne, odległe, legalistyczne pojęcia naszpikowane żargonem. Skuteczne informowanie o praworządności wymaga położenia nacisku na wspólne wartości oraz ogólnie zrozumiałe koncepcje uczciwości i sprawiedliwości. Pomocne może być przedstawianie obok czystych statystyk prawdziwych historii ludzi.

1.10.

EKES wzywa wszystkie państwa członkowskie do uwzględnienia praworządności i praw podstawowych w nauczaniu w szkołach i na uczelniach wyższych. Wychowanie obywatelskie powinno być obowiązkowe przez wiele lat i już od jak najwcześniejszego wieku. Ponadto potrzebne są zasoby krajowe i unijne na odpowiednie kształcenie nauczycielek i nauczycieli tego przedmiotu.

1.11.

Ramy dotyczące praw człowieka są zbudowane na zasadzie odpowiedzialności, a więc wymagają środków pozwalających określić, kto jest odpowiedzialny za jakie rezultaty, jak również wskazać pożądane zmiany polityczne. Ważne jest również określenie kwestii o dużym znaczeniu dla ogółu społeczeństwa, takich jak dostęp do energii, transport, równość regionalna, praca, mieszkalnictwo, opieka zdrowotna i różne inne usługi publiczne na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym.

1.12.

Ochronę praw człowieka i praworządności wzmacnia państwo dobrobytu – bez względu na to, jaką formę ma ono w różnych częściach Europy. Te wzajemne powiązania zostały uznane w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych, który jest zasadniczym narzędziem politycznym służącym kształtowaniu bardziej inkluzywnej Unii.

1.13.

W centrum wszelkich rozważań na temat praw człowieka w kontekście demokratycznym muszą znajdować się oddolne ruchy oraz ludzie, którzy rzeczywiście doznali ubóstwa. Najlepszym sposobem obrony praw człowieka, zwłaszcza praw socjalnych, jest oddanie głosu w przestrzeni publicznej i debatach politycznych osobom w największym stopniu dotkniętym nierównościami, ubóstwem i wykluczeniem społecznym.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

EKES przypomina swoje stanowisko wyrażone w opinii SOC/598 z 2018 r.: „Praworządności nie da się jednak oddzielić od gwarancji ochrony demokracji pluralistycznej i poszanowania praw podstawowych, z którymi jest ona wzajemnie powiązana. Praworządność sprawia, że rządy przestrzegają standardów w zakresie praw podstawowych, natomiast demokracja pluralistyczna pozwala zapewnić realizację przez nie polityki przyczyniającej się do zwiększania dobrobytu członków ich społeczeństwa. Samo utrzymywanie praworządności nie stanowi gwarancji, że przepisy prawa nie naruszają praw podstawowych ani że prawo jest uchwalane w toku szeroko zakrojonego i prawidłowego procesu opartego na rzetelnej, pluralistycznej i zrównoważonej debacie publicznej oraz udziale społeczeństwa. Aby uniknąć sytuacji, w której jedynie rządzi się za pomocą prawa, należy oprócz praworządności respektować prawa podstawowe i standardy demokracji pluralistycznej” (8).

2.2.

Jak stwierdzono w sprawozdaniach Komisji na temat praworządności z 2021 i 2022 r., podtrzymanie zaufania obywateli do instytucji publicznych i państwa prawa wymaga m.in.: istnienia niezawisłego systemu sądowego ze skuteczną kontrolą sądową w celu zapewnienia zgodności z prawem UE; zdecydowanego zaangażowania sfery publicznej w zwalczanie korupcji i zapewnienie demokratycznej rozliczalności; pluralizmu mediów i wolności mediów, w tym przejrzystości kwestii własności; przejrzystych mechanizmów konstytucyjnych i instytucjonalnych jako gwaranta skutecznych mechanizmów kontroli i równowagi, przy aktywnym udziale społeczeństwa obywatelskiego; wzmocnienia międzynarodowej współpracy na rzecz zrównoważonego rozwoju, praw człowieka, demokracji i praworządności (9). W sprawozdaniu z 2022 r. Komisja podkreśliła również istotne zagrożenia dla wartości unijnych i porządku prawnego wywołane rosyjską agresją na Ukrainę, która łamie prawo międzynarodowe i zasady Karty ONZ, a także osłabia demokrację i praworządność oraz bezpieczeństwo i stabilność w Europie i na świecie (10).

2.3.

Naruszanie zasad praworządności i łamanie praw podstawowych nie daje się uzasadnić żadną normą demokratyczną ani reprezentatywną. Instytucje unijne, a szczególnie Komisja Europejska, muszą wykorzystać wszelkie dostępne im instrumenty, by przywrócić integralność zasad UE.

2.4.

Dzięki monitorowaniu sytuacji w terenie organizacje społeczeństwa obywatelskiego oraz obrończynie i obrońcy praw człowieka odgrywają zasadniczą rolę zwłaszcza w momentach osłabienia praworządności i ataków na prawa człowieka (11). Autorytarne reżimy zagrażają organizacjom społeczeństwa obywatelskiego nie tylko dlatego, że ograniczają i zmieniają przestrzeń ich działalności, lecz także poprzez osobiste pogróżki, prześladowanie, restrykcje finansowe czy niedostateczną ochronę przed atakami fizycznymi lub słownymi (12).

2.5.

Jak stwierdził już wcześniej Komitet, należy znacznie zwiększyć ogólną zdolność organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz obrończyń i obrońców praw człowieka do funkcjonowania w ramach Karty praw podstawowych poprzez pakiet obejmujący szkolenia i transfer wiedzy, wsparcie organizacyjne i finansowe oraz ochronę przed atakami i negatywnymi kampaniami (13). W tym celu zachęca Komisję do przedłożenia kompleksowej strategii na rzecz społeczeństwa obywatelskiego, która pomoże ukierunkować współpracę, budowanie zdolności i skuteczną komunikację w obszarze praworządności i praw podstawowych.

2.6.

EKES uważa, że działalność organizacji społeczeństwa obywatelskiego oraz obrończyń i obrońców praw człowieka ma zasadnicze znaczenie dla pomocy słabszym grupom społecznym w sprostaniu poważnym wyzwaniom dla ich bezpieczeństwa, dobrostanu i godności. Każdy z nas może znaleźć się w trudnej sytuacji. W wielu przypadkach źródła podatności na zagrożenia nakładają się na siebie i ostatecznie prowadzą do strukturalnej marginalizacji i dyskryminacji.

2.7.

Ochrona praworządności i praw podstawowych musi iść w parze z ochroną demokracji, zwłaszcza wspieraniem uczciwych i wolnych wyborów oraz szerokiego demokratycznego uczestnictwa (14). Podmioty kwestionujące praworządność występują również przeciwko opozycji politycznej i niezależnym środkom komunikacji masowej. W tym kontekście europejski plan działania na rzecz demokracji jest niezbędnym instrumentem.

2.8.

Partnerzy społeczni mają do odegrania istotną rolę w informowaniu o praworządności i prawach podstawowych. Pogarszający się klimat polityczny i prawny w danym kraju ma wpływ na wszystkie miejsca pracy. Przedsiębiorstwa, MŚP i przedsiębiorstwa społeczne nie mogą sprawnie funkcjonować bez systemów ochrony praworządności i praw podstawowych. Partnerzy społeczni powinni się zobowiązać do działania na rzecz poprawy ich integralności i skuteczności. Pracownicy muszą mieć swobodę tworzenia i przystępowania do związków zawodowych, które z kolei muszą być w stanie funkcjonować bez przeszkód (15). Pracownicy i pracodawcy mają prawo do negocjowania i zawierania układów zbiorowych, a w przypadku konfliktu interesów – do podjęcia działań zbiorowych w obronie swoich interesów, włącznie ze strajkiem (16).

2.9.

Agencja Praw Podstawowych posiada znaczne zdolności do gromadzenia odpowiednich informacji. Posiada już olbrzymią bazę wiedzy, z której mogą skorzystać wszelkie zainteresowane podmioty. Jej wiedza fachowa ma solidną podstawę i powinna posłużyć do wzmocnienia wymiaru związanego z komunikacją. Należy zapewnić Agencji większe zasoby, tak aby mogła prowadzić działania informacyjne we wszystkich państwach członkowskich. Potrzebna jest także szerzej zakrojona współpraca z wyspecjalizowanymi organizacjami takimi jak Rada Europy czy Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (ODIHR).

2.10.

Unia jest także podmiotem globalnym, a zobowiązanie do przestrzegania praworządności i praw podstawowych leży u podstaw jej międzynarodowej reputacji i roli. Wszelkie zewnętrzne polityki, programy, instrumenty i działania powinny odzwierciedlać to kluczowe znaczenie dla UE oraz znaczenie dla demokratycznego i pokojowego świata.

3.   Uwagi szczegółowe

3.1.   Pozytywna narracja i pozytywne sformułowania

3.1.1.

Należy wzmocnić na wszystkich poziomach wychowanie obywatelskie dotyczące zasad demokracji, praw podstawowych i praworządności. Komisja powinna również dalej promować świadomość społeczną dzięki ambitnej strategii komunikacyjnej (17).

3.1.2.

Sam mit założycielski UE nie wystarcza już, by oddziaływać na obywateli Europy. UE powinna zaproponować narracje na temat pożądanej przyszłości oraz ożywić najważniejsze zasady, które odegrały kluczową rolę w projekcie europejskim (18), w tym praworządność i prawa człowieka. Ma to szczególne znaczenie w świetle rosyjskiej agresji na Ukrainę.

3.1.3.

Ramy dotyczące praw człowieka są zbudowane na zasadzie odpowiedzialności, a więc wymagają środków pozwalających określić, kto jest odpowiedzialny za jakie rezultaty i za jakie pożądane zmiany polityczne. Ważne jest również określenie kwestii o dużym znaczeniu dla ogółu społeczeństwa, takich jak dostęp do transportu, energii, miejsc pracy, mieszkalnictwa, opieki zdrowotnej i różnych innych usług publicznych na szczeblu na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym. Musimy być w stanie wyjść poza krytykowanie sytuacji niezgodnej ze standardami ochrony praw człowieka i wyobrazić sobie przyszłość kształtowaną dzięki przestrzeganiu praworządności i praw człowieka poprzez tworzenie pozytywnych skojarzeń w umysłach ludzi (19).

3.1.4.

Bez demokracji i praw podstawowych nie ma praworządności i vice versa – te trzy koncepcje są ze sobą nierozerwalnie złączone (20). Dlatego też EKES wzywa wszystkie zainteresowane strony do nieużywania terminu demokracja nieliberalna nawet w celu krytykowania tej koncepcji. Demokracja nie istnieje bez liberalnych zasad. Nieliberalna demokracja nie jest ani alternatywą, ani nawet „rozcieńczoną” formą demokracji. Po prostu nie jest to system demokratyczny.

3.2.   Niezbędne strategie i odnośne obszary polityki

3.2.1.

Jak EKES już odnotował, istnieje związek między postrzeganym przez ludzi lub realnym brakiem korzyści z dobrobytu gospodarczego z jednej strony a negatywnym nastawieniem do instytucji publicznych i podstawowych zasad z drugiej (21).

3.2.2.

Działania na rzecz praw człowieka i praworządności wymagają zidentyfikowania polityk, które mogą poprawić codzienne życie ludzi.

3.2.3.

Ochronę praw człowieka i praworządności wzmacnia państwo dobrobytu – bez względu na to, jaką formę ma ono w różnych częściach Europy. Te wzajemne powiązania zostały uznane w ramach Europejskiego filaru praw socjalnych, który jest zasadniczym narzędziem politycznym służącym kształtowaniu bardziej inkluzywnej Unii (22). Pracownicy muszą mieć prawo do sprawiedliwego wynagrodzenia, które zapewnia przyzwoity poziom życia (zasada nr 6 Filaru), a każda osoba nieposiadająca wystarczających środków musi mieć prawo do odpowiedniego dochodu minimalnego zapewniającego godne życie na wszystkich jego etapach oraz skuteczny dostęp do towarów i usług wspierających (zasada nr 14) (23).

3.2.4.

Pandemia COVID-19 jest dla nas przypomnieniem wagi powszechnej, dostępnej i sprawiedliwej publicznej opieki zdrowotnej. EKES przypomina swoje stanowisko wyrażone w opinii SOC/691 z 2022 r.: „UE i jej państwa członkowskie powinny zaangażować się w dogłębną refleksję społeczną nad źródłami kryzysu i powodami, dla których większość europejskich systemów opieki zdrowotnej znalazła się na skraju upadku z powodu pandemii. Lata polityki oszczędnościowej doprowadziły do ogólnej tendencji dezinwestycji w sektorze opieki zdrowotnej i innych kluczowych usługach społecznych (pomoc osobom niesamodzielnym i o szczególnych potrzebach, domy opieki itp.), tworząc bombę czasową, która wybuchła w obliczu poważnych wyzwań zdrowotnych” (24).

3.2.5.

Pandemia to nie jedyny kryzys wpływający na prawa podstawowe. Wojna w Ukrainie zagraża milionom osób w tym kraju i na całym świecie. Zmiana klimatu i powiązane z nią wyzwania i klęski żywiołowe takie jak pożary środowiskowe bezpośrednio dotykają ludzi na całym kontynencie. Wielu Europejczyków zmaga się ze wzrostem cen energii. Narzędzia, jakie ma tu do dyspozycji Europa, powinny zostać zaktualizowane i odpowiednio dostosowane.

3.2.6.

Polityka publiczna, w szczególności polityka w zakresie reform gospodarczych, powinna opierać się na systematycznych ocenach ex ante i ex post z punktu widzenia praw człowieka (25) w celu ułatwienia przeprowadzenia świadomych i inkluzywnych debat europejskich i krajowych na temat godzenia i dostosowywania decyzji politycznych (26).

3.2.7.

Należy zwrócić większą uwagę na tytuły III (Równość) i IV (Solidarność) Karty praw podstawowych, gdyż są to podstawowe elementy renomy UE jako demokratycznej i opartej na wartościach wspólnoty (27). Wszystkie prawa człowieka uznane w Karcie są niepodzielne, współzależne i równoważne. Jak zauważył Europejski Trybunał Praw Człowieka wprzełomowej sprawie, nie ma wyraźnego podziału między prawami społeczno-gospodarczymi a prawami obywatelskimi i politycznymi (28).

3.2.8.

Pożądana byłaby dalsza współpraca między instytucjami UE a państwami członkowskimi z myślą o dopilnowaniu, by wszyscy obywatele i mieszkańcy mogli korzystać ze wszystkich praw uznanych w europejskiej konwencji praw człowieka, Europejskiej karcie społecznej (w jej różnorodnych formach) i odnośnych konwencjach ONZ dotyczących praw człowieka. EKES wzywa Komisję i państwa członkowskie do odpowiedniego uwzględnienia Europejskiego filaru praw socjalnych i Europejskiej karty społecznej przy kształtowaniu, interpretowaniu i wdrażaniu prawa unijnego.

3.2.9.

EKES apeluje do wszystkich państw członkowskich o podpisanie i ratyfikację (zrewidowanej) Europejskiej karty społecznej z 1996 r. oraz zaakceptowanie procedury dochodzenia roszczeń zbiorowych Europejskiego Komitetu Praw Społecznych.

3.2.10.

EKES popiera inicjatywę Komisji mającą umożliwić stosowanie gospodarczych środków naprawczych wobec państw członkowskich dopuszczających się poważnych i nagminnych naruszeń wartości zapisanych w art. 2 TUE (29). Komisja musi „zmobilizować odpowiednie zasoby ludzkie i finansowe oraz konsekwentnie śledzić sygnały o ewentualnych przypadkach naruszeń. Komisja musi przy tym stosować ściśle obiektywne kryteria i w ten sam sposób badać naruszenia we wszystkich państwach członkowskich” (30).

3.3.   Słuszność praw człowieka z perspektywy systemu demokratycznego oraz znaczenie wspólnych doświadczeń

3.3.1.

Według szeroko zakrojonego badania przeprowadzonego przez Agencję Praw Podstawowych prawie dziewięcioro na dziesięcioro respondentów uważa, że prawa człowieka są ważne dla zbudowania bardziej sprawiedliwego społeczeństwa (31). Europejki i Europejczycy są zdania, że prawa człowieka mogą odgrywać istotną rolę w ich życiu.

3.3.2.

Konkretne urzeczywistnienie praw człowieka w całej Europie wymaga uwypuklenia tego, w jaki sposób mogą one – np. prawa socjalne takie jak praca, zabezpieczenie społeczne, mieszkalnictwo, edukacja i opieka zdrowotna – przyczynić się do poprawy codziennego życia każdej osoby w miejscach, które mają dla niej największe znaczenie, oraz w lokalnej społeczności (32).

3.3.3.

W centrum wszelkich rozważań na temat praw człowieka w kontekście demokratycznym muszą znajdować się oddolne ruchy oraz ludzie, którzy rzeczywiście doznali ubóstwa. Najlepszym sposobem obrony praw człowieka, zwłaszcza praw socjalnych, jest oddanie głosu w przestrzeni publicznej i debatach politycznych osobom w największym stopniu dotkniętym nierównościami, ubóstwem i wykluczeniem społecznym. Pomocne może być przedstawianie obok czystych statystyk prawdziwych historii ludzi. Poważne traktowanie praw socjalnych wymaga nie tylko różnych polityk, lecz także bardziej inkluzywnego procesu, którym powinien ich opracowywaniu towarzyszyć (33).

3.3.4.

Społeczeństwo europejskie nie może sobie pozwolić na fałszywy wybór: prawa versus demokracja. Ochrona praw człowieka wymaga ich upowszechnienia poprzez działania promujące je na poziomie lokalnym, krajowym i globalnym.

3.3.5.

Grupy społeczeństwa obywatelskiego muszą przewodzić temu procesowi, a władze publiczne w UE i państwach członkowskich muszą ułatwiać propagowanie praw człowieka dzięki przejrzystości działań i poszanowaniu roli społeczeństwa obywatelskiego w zakresie kontrolowania poczynań władz. Należy wzmocnić krajowe instytucje praw człowieka, które powinny zwiększać świadomość na temat możliwych środków odwoławczych dostępnych dla obywateli.

---

(1)  Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dz.U. C 326 z 26.10.2012, s. 391), preambuła.

(2)  Komisja Wenecka Rady Europy, Lista kontrolna dotycząca praworządności, przyjęta na 106. sesji plenarnej, 2016 r.

(3)  Wyrok TSUE z dnia 16 lutego 2022 r., Polska przeciwko Parlamentowi i Radzie, C-157/21, EU:C:2022:98, punkt 325.

(4)  Polska przeciwko Parlamentowi i Radzie, C-157/21, punkty 130–131; wyrok TSUE z dnia 16 lutego 2022 r., Węgry przeciwko Parlamentowi i Radzie, C-156/21, EU:C:2022:97, punkty 116–117.

(5)  Laurent Pech i Petra Bard, Rule of Law Report and the EU Monitoring and Enforcement of Article 2 TEU Values, sprawozdanie dla Komisji Wolności Obywatelskich, Sprawiedliwości i Spraw Wewnętrznych oraz Komisji Spraw Konstytucyjnych, luty 2022 r., s. 12–13.

(6)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Odporna demokracja dzięki silnemu i zróżnicowanemu społeczeństwu obywatelskiemu” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 228 z 5.7.2019, s. 24).

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Europejski mechanizm kontroli przestrzegania praworządności i praw podstawowych” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 34 z 2.2.2017, s. 8).

(8)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek dotyczący rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie ochrony budżetu Unii w przypadku uogólnionych braków w zakresie praworządności w państwach członkowskich” (COM(2018) 324 final – 2018/0136 (COD)) (Dz.U. C 62 z 15.2.2019, s. 173).

(9)  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów – Sprawozdanie na temat praworządności z 2021 r. – Sytuacja w zakresie praworządności w Unii Europejskiej (COM/2021/700 final).

(10)  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Sprawozdanie na temat praworządności z 2022 r. – Sytuacja w zakresie praworządności w Unii Europejskiej (COM/2022/500 final).

(11)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej i Rady – Dalsze umacnianie praworządności w Unii. Aktualna sytuacja i możliwe kolejne działania” (COM(2019) 163 final) (Dz.U. C 282 z 20.8.2019, s. 39).

(12)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Populizm a prawa podstawowe – obszary podmiejskie i wiejskie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 97 z 24.3.2020, s. 53), punkt 1.6.

(13)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Strategia na rzecz wzmocnienia stosowania Karty praw podstawowych w UE«” (COM(2020) 711 final) (Dz.U. C 341 z 24.8.2021, s. 50).

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji” (COM(2020) 790 final) (Dz.U. C 341 z 24.8.2021, s. 56).

(15)  Art. 8 ust. 1 Międzynarodowego paktu praw gospodarczych, społecznych i kulturalnych.

(16)  Art. 28 Karty praw podstawowych.

(17)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów w sprawie europejskiego planu działania na rzecz demokracji” (COM(2020) 790 final) (Dz.U. C 341 z 24.8.2021, s. 56).

(18)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Populizm a prawa podstawowe – obszary podmiejskie i wiejskie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 97 z 24.3.2020, s. 53).

(19)  FRA, 10 zasad skutecznego promowania praw człowieka, 2018; Europejska Sieć Krajowych Instytucji Praw Człowieka, Tips for Effective Messaging about Economic & Social Rights, 2019.

(20)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Europejski mechanizm kontroli przestrzegania praworządności i praw podstawowych” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 34 z 2.2.2017 s. 8).

(21)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Populizm a prawa podstawowe – obszary podmiejskie i wiejskie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 97 z 24.3.2020, s. 53).

(22)  Komisja Europejska, 20 zasad Europejskiego filaru praw socjalnych.

(23)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku europejskiej dyrektywy ramowej w sprawie dochodu minimalnego” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 190 z 5.6.2019, s. 1).

(24)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wpływ COVID-19 na prawa podstawowe i praworządność w UE oraz przyszłość demokracji” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 275 z 18.7.2022, s. 11).

(25)  Niezależny ekspert ONZ na temat wpływu zadłużenia zewnętrznego i innych powiązanych zobowiązań finansowych państw na możliwość pełnego korzystania ze wszystkich praw człowieka, zwłaszcza praw gospodarczych, społecznych i kulturowych, Guiding Principles for human rights impact assessments for economic reform policies, dokument A/HRC/40/57, 19 grudnia 2018 r.

(26)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Populizm a prawa podstawowe – obszary podmiejskie i wiejskie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 97 z 24.3.2020, s. 53).

(27)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Strategia na rzecz wzmocnienia stosowania Karty praw podstawowych w UE«” (COM(2020) 711 final) (Dz.U. C 341 z 24.8.2021, s. 50).

(28)  Airey przeciwko Irlandii, nr 6289/73 (1979), wyrok ETPC z 9 października 1979 r., punkt 26.

(29)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wpływ COVID-19 na prawa podstawowe i praworządność w UE oraz przyszłość demokracji” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 275 z 18.7.2022, s. 11).

(30)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Praworządność a Fundusz Odbudowy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 194 z 12.5.2022, s. 27).

(31)  FRA, Wielu Europejczyków uważa, że prawa człowieka mogą zbudować bardziej sprawiedliwe społeczeństwa, jednak nadal istnieją w tym względzie wyzwania, komunikat prasowy, 24 czerwca 2020 r.

(32)  Casla, Koldo i Barker, Lyle, Human Rights Local, Human Rights Centre blog – Uniwersytet w Essex, 17 stycznia 2022 r.

(33)  Casla, Koldo, „Nothing about us, without us, is really for us”, Global Policy, 14 października 2019 r.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia przemysłowa dla sektora technologii morskich”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/05)

Sprawozdawca:	Anastasis YIAPANIS
Współsprawozdawca:	Christophe TYTGAT

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Komisja Konsultacyjna ds. Przemian w Przemyśle
Data przyjęcia przez sekcję	11.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	14.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	207/2/4

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES sporządził niniejszą opinię z inicjatywy własnej, aby zwrócić uwagę na brak sektorowych środków z zakresu polityki ułatwiających stawianie czoła wyzwaniom stojącym przed sektorem technologii morskich i zaspokajanie jego potrzeb, a także by przedstawić konkretne propozycje natychmiastowych działań, które pozwolą zwiększyć odporność i autonomię strategiczną sektora morskiego i odzyskać globalną konkurencyjność.

1.2.

Komitet jest zaniepokojony przyszłością europejskiego sektora technologii morskich, który zmaga się z nieuczciwą konkurencją, szczególnie ze strony Azji.

1.3.

EKES domaga się jak najszybszego uznania technologii morskich za strategiczny sektor UE, a działalności w tym zakresie za infrastrukturę krytyczną, a także wzywa do opracowania strategii rozwoju przemysłu morskiego i przeznaczenia na ten cel wystarczających zasobów w służbach KE. W zrównoważonej europejskiej strategii morskiej należy uwzględnić i ponownie ocenić własność europejskich portów i innej powiązanej infrastruktury krytycznej.

1.4.

Komitet apeluje o przyjęcie pilnych środków, które pobudzą popyt krajowy na ekologiczne i zaawansowane technologicznie statki, w tym o unijny program odnowy floty i modernizacji istniejących statków zgodnie z celami Europejskiego Zielonego Ładu oraz o natychmiastowe inwestycje w infrastrukturę i paliwa alternatywne.

1.5.

EKES postuluje, by w umowach dwustronnych i umowach o wolnym handlu znalazły się konkretne klauzule zapewniające swobodny dostęp do rynku dla przedsiębiorstw sektora morskiego z UE, zakazujące barier handlowych, wymagające wzajemności i gwarantujące należytą staranność. Jeżeli negocjacje międzynarodowe nie przyniosą rezultatu, UE musi rozważyć działania jednostronne, aby wywrzeć nacisk na międzynarodowych konkurentów.

1.6.

Komitet uważa, że w celu zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego oraz obronności i strategicznej autonomii morskiej UE, a także zabezpieczenia miejsc pracy i krytycznych zdolności należy stworzyć zachęty zarówno do przenoszenia zakładów produkcyjnych do UE, z wykorzystaniem technologii wyprodukowanych w UE, jak i do utrzymania łańcuchów dostaw i produkcji podkomponentów w UE.

1.7.

EKES wzywa KE i państwa członkowskie do wdrożenia na szeroką skalę programów zmiany i podnoszenia kwalifikacji oraz kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) oraz do przeprowadzania oceny tych programów i certyfikacji umiejętności, przy pełnym zaangażowaniu partnerów społecznych i środowiska akademickiego, a także zwraca się o wsparcie finansowe dla unijnego paktu na rzecz umiejętności (1) oraz dla wyznaczonych kampanii mających na celu zwiększenie atrakcyjności tego sektora, między innymi w oczach kobiet i młodzieży.

1.8.

EKES wzywa do dołożenia starań na rzecz zapewnienia wszystkim pracownikom i MŚP sprawiedliwej transformacji, na rzecz tworzenia i konsolidacji europejskich rad zakładowych, a także spełnienia najwyższych międzynarodowych standardów społecznych zgodnie z prawodawstwem UE i zasadami MOP. Uważa, że kluczową rolę w tym zakresie i we wzmacnianiu sektora technologii morskich ma komitet sektorowego dialogu społecznego na szczeblu Unii w sprawie przemysłu stoczniowego (SSDC).

1.9.

Przedsiębiorstwa sektora technologii morskich, zwłaszcza MŚP, mają bardzo utrudniony dostęp do kredytów bankowych i finansowania publicznego. EKES apeluje o wprowadzenie przepisów w zakresie unijnej systematyki dotyczącej zrównoważonego rozwoju, które będą sprzyjać zrównoważonym inwestycjom w sektorze morskim i jego inkluzywności i które zapewnią pewność prawa w odniesieniu do inwestycji technologicznych.

1.10.

Komitet domaga się, aby środki pobierane za naruszenia przepisów rozporządzenia w sprawie FuelEU Maritime (2) oraz dochody z unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji (3) zostały wykorzystane również na pomoc w finansowaniu sektora transportu wodnego (4) i jego łańcucha dostaw. Ponadto wzywa do ustanowienia funduszu gwarancyjnego UE, który ułatwi dostęp do finansowania inwestycji morskich podwyższonego ryzyka.

1.11.

EKES uważa, że przedsiębiorstwa zagraniczne, które utrwalają dumping socjalny i zakłócają równe warunki działania na świecie, nie powinny korzystać z narzędzi finansowania unijnego czy też z dostępu do rynku wewnętrznego i że nie należy im ich przyznawać. To europejskie przedsiębiorstwa powinny korzystać ze zwrotu z inwestycji, który oferują te narzędzia.

1.12.

By przeprowadzić pełną dekarbonizację sektora technologii morskich, konieczne jest całkowite przejście na paliwa i technologie alternatywne. EKES z zadowoleniem przyjmuje zawarcie partnerstwa współprogramowanego w zakresie bezemisyjnego transportu wodnego.

1.13.

Zdaniem Komitetu grupa ekspertów ds. sektora morskiego i europejski sojusz przemysłowy na rzecz sektora technologii morskich mogą zwiększyć i przywrócić konkurencyjność sektora technologii morskich na świecie.

1.14.

Ponadto EKES jest gotów bardziej zaangażować się w pomoc dla sektora technologii morskich w stawianiu czoła wyzwaniom i wnosi do Komisji Europejskiej i państw członkowskich o pilne wdrożenie strategii rozwoju przemysłu morskiego. Obawia się, że – bez ukierunkowanego zestawu narzędzi – UE straci potencjał morski, wiedzę fachową i miejsca pracy i całkowicie uzależni się od Azji pod względem statków, okrętów i platform cywilnych i wojskowych oraz sprzętu morskiego i typu offshore. Brak realizacji i szybkiego wdrożenia specjalnej strategii rozwoju przemysłu morskiego byłby istotnym błędem politycznym.

2.   Wprowadzenie

2.1.

EKES przygotował niniejszą opinię z inicjatywy własnej w następstwie przyjętej w 2018 r. opinii CCMI/152 – „Strategia »LeaderSHIP 2020«: wizja przemysłu technologii morskich” (5). Celem jest podniesienie świadomości na temat poważnych problemów, z którymi boryka się unijny sektor technologii morskich (6) , oraz braku działań w zakresie polityki sektorowej ze strony unijnych i krajowych organów publicznych, które mogłyby zapewnić wsparcie w stawianiu czoła wyzwaniom stojącym przed tym sektorem i zaspokajaniu jego potrzeb. EKES przedstawia konkretne propozycje działań w celu zapewnienia konkurencyjności, a także stworzenia wzrostu i możliwości rynkowych w sektorze technologii morskich. Wzywa instytucje UE, państwa członkowskie, partnerów społecznych i inne zainteresowane strony do wspólnego określenia i jak najszybszego przyjęcia środków z zakresu polityki w celu ratowania i ochrony tego strategicznego sektora, tak aby zapewnić UE możliwość obrony i ochrony wybrzeża, autonomię morską, dostęp do handlu, niebieską gospodarkę i światowe przywództwo w dziedzinie gospodarki morskiej.

2.2.

EKES celowo nawiązuje do struktury komunikatu KE w sprawie strategii „LeaderSHIP” (7), aby podkreślić, jak niewielki postęp poczyniono w czterech proponowanych kierunkach, i podnieść alarm, że konieczna jest natychmiastowa i ukierunkowana interwencja w sektorze technologii morskich, zwłaszcza biorąc pod uwagę wpływ pandemii i wojny w Ukrainie.

3.   Poprawa dostępu do rynku i uczciwe warunki rynkowe

3.1.

Przewiduje się wzrost popytu na żywność, towary i energię, co będzie wymagało rozszerzenia infrastruktury transportu wodnego (morskiego i śródlądowego), zwiększenia przepustowości i liczby statków, a także rozwoju technologii i zarządzania logistycznego. Rośnie również popyt na turystykę i rekreację wodną i przybrzeżną.

3.2.

Pandemia COVID-19 i wojna w Ukrainie unaoczniły strategiczne zagrożenia dla UE wynikające ze zbytniej zależności od innych krajów, powodujące niedobory i blokady łańcuchów dostaw, jak również wzrost cen surowców i energii, które wywierają dodatkową presję na przedsiębiorstwa sektora technologii morskich. Wojna w Ukrainie przypomniała również UE, jak ważne jest posiadanie krytycznych morskich zdolności wojskowych, w tym statków komercyjnych i okrętów wojennych oraz technologii obronnych, bezpieczeństwa i ochrony granic i wybrzeży.

3.3.

Producenci unijni zmagają się z bardzo dużą konkurencją na świecie, a firmy z Azji, zwłaszcza z Chin i Korei Południowej, zdobywają coraz więcej rynków dzięki silnemu wsparciu rządowemu, w tym dzięki złożonym programom pomocy państwa, stosując jednocześnie niższe standardy społeczne i środowiskowe. Pozwoliło im to zdobyć tradycyjne rynki UE i zyskać zamówienia od europejskich firm po wyrządzających szkodę cenach. Obecny wzrost inflacji i wysokie ceny energii wywierają dodatkową presję na europejskich producentów. EKES jest zaniepokojony przyszłością sektora technologii morskich i uważa, że konieczne jest natychmiastowe działanie na rzecz wzmocnienia odporności europejskiego sektora morskiego, przywrócenia konkurencyjności na świecie, ochrony silnej pozycji Europy w złożonym przemyśle stoczniowym i żeglarstwie rekreacyjnym oraz zabezpieczenia jej strategicznej autonomii morskiej.

3.4.

Zrównoważona europejska strategia morska musi uwzględniać własność europejskich portów i infrastruktury krytycznej, z których wiele zostało zakupionych, w całości lub częściowo, przez chińskie przedsiębiorstwa znajdujące się pod bezpośrednią lub pośrednią kontrolą państwa chińskiego. Dla europejskiej strategicznej niezależności zasadnicze znaczenie będzie miała ponowna ocena struktur własności i, w miarę możliwości, przywrócenie własności europejskiej.

3.5.

Komitet wzywa do opracowania strategii sektorowej dla sektora technologii morskich, która pozwoli zwiększyć jego konkurencyjność na świecie i wykorzystać możliwości rynkowe wynikające z dwojakiej transformacji – ekologicznej i cyfrowej. Jeżeli UE zamierza nadal konkurować na tym silnie subsydiowanym i niezrównoważonym rynku światowym, na którym jej główni konkurenci nie przestrzegają zasad WTO, powinna niezwłocznie opracować konkretne unijne mechanizmy handlowe, zapewnić dostęp do finansowania oraz opracować programy szkolenia pracowników i programy badawczo-rozwojowe. Ponadto EKES domaga się, by sektor technologii morskich uznano za strategiczny sektor UE, tak jak ma to miejsce w USA, Chinach, Japonii czy Korei Południowej, oraz by na ten sektor przeznaczono wystarczające zasoby ludzkie i finansowe w służbach KE.

3.6.

Europejski sektor technologii morskich jest fundamentem obronności i nadzoru w UE oraz transportu towarów, energii i pasażerów, a także elementem niezbędnym do osiągnięcia celów politycznych UE w zakresie Europejskiego Zielonego Ładu i niebieskiej gospodarki. EKES apeluje o przyjęcie pilnych środków, które pobudzą popyt krajowy na ekologiczne i zaawansowane technologicznie statki, w tym o unijny program odnowy floty (np. krajowych flot rybackich, flot bliskiego zasięgu i flot do kabotażu oraz łodzi rekreacyjnych) i modernizacji istniejących statków zgodnie z celami Europejskiego Zielonego Ładu.

3.7.

Komitet zwraca uwagę, że Europejski Zielony Ład ma bezpośredni wpływ na konkurencyjność tego sektora, ponieważ stanowi zmianę paradygmatu dla całego sektora transportu wodnego. Jego wdrożenie spowoduje szybsze przyjęcie paliw i technologii alternatywnych. Zauważa niemniej, że ograniczona infrastruktura i dostępność paliw alternatywnych utrudniają szybsze przejście na te paliwa, dlatego wzywa do natychmiastowych inwestycji w tym zakresie, na przykład przez stworzenie specjalnego unijnego funduszu morskiego. Należy wziąć pod uwagę szczególne cechy każdego typu statku, wraz z konkretnymi planami działania dotyczącymi układów napędowych, paliw i technologii bezemisyjnych.

3.8.

EKES jest zaniepokojony barierami handlowymi w Azji dla przedsiębiorstw europejskich i wzywa do zaktualizowania obowiązujących i przyszłych umów dwustronnych, umów o wolnym handlu oraz partnerstw gospodarczych, tak aby zawierały one klauzule zapewniające swobodny dostęp do rynku dla przedsiębiorstw sektora morskiego z UE, zakazujące barier handlowych, wymagające wzajemności i gwarantujące należytą staranność.

3.9.

EKES uważa, że rozmowy i porozumienia międzynarodowe stanowią najlepszy oręż w walce z protekcjonizmem handlowym, i zwraca się do KE o zintensyfikowanie działań międzynarodowych w celu wprowadzenia globalnych zasad. W przeciwnym razie KE musi podejmować działania jednostronne – dopóki będzie to konieczne – aby wywrzeć nacisk na międzynarodowych konkurentów. Zdaniem EKES-u priorytetowe znaczenie ma przeciwdziałanie zagranicznemu subsydiowaniu i wyrządzającym szkodę cenom.

3.10.

Przemysł technologii morskich jest podstawą europejskiej niebieskiej gospodarki, gdyż obejmuje budowę i modernizację statków, struktur i technologii, np. na potrzeby rozwoju ekologicznej floty rybackiej, energii z morskich źródeł odnawialnych, akwakultury i górnictwa głębokomorskiego. Aby osiągnąć cele Europejskiego Zielonego Ładu, Unia będzie musiała znacznie zwiększyć swój potencjał przemysłowy w zakresie energii morskiej oraz innych paliw alternatywnych. W przeciwnym wypadku, aby móc rozwinąć ten strategiczny rynek i zrealizować własne cele Europejskiego Zielonego Ładu, UE będzie zmuszona korzystać z potencjału zagranicznego. Chcąc uniknąć tego ryzyka, EKES wzywa KE do natychmiastowego zakwalifikowania strategicznego sektora technologii morskich i działalności w tym zakresie do infrastruktury krytycznej.

3.11.

Komitet jest głęboko przekonany, że UE może przejąć przywództwo gospodarcze jedynie dzięki silnym zakładom produkcyjnym działającym na terytorium UE, gdyż jest to jedyna możliwość zapewnienia zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego, zagwarantowania obronności i strategicznej autonomii unijnego sektora morskiego, zapewnienia bezpieczeństwa obywatelom UE i zabezpieczenia ich miejsc pracy. Wzywa również do stworzenia specjalnego programu i zachęt dla producentów, którzy chcą przenieść swoje zakłady produkcyjne do UE (repatriacja produkcji).

4.   Zatrudnienie i umiejętności

4.1.

Sektor technologii morskich odpowiada za ok. 1 mln miejsc pracy w regionach morskich w całej Europie (8).

4.2.

Wprowadzenie ekologizacji, cyfryzacji i przełomowych technologii wymaga wyspecjalizowanej siły roboczej. W związku z tym EKES wzywa KE i państwa członkowskie do opracowania i natychmiastowego wdrożenia na szeroką skalę programów zmiany i podnoszenia kwalifikacji oraz kształcenia i szkolenia zawodowego oraz do przeprowadzania oceny tych programów i certyfikacji umiejętności, przy pełnym zaangażowaniu partnerów społecznych i środowiska akademickiego. Ponadto zwraca się o konkretne wsparcie finansowe dla unijnego paktu na rzecz umiejętności oraz dla wyznaczonych kampanii, które zwiększą atrakcyjność tego sektora, między innymi w oczach kobiet i młodzieży oraz osób z niepełnosprawnościami i osób o specjalnych kompetencjach. Zwraca również uwagę, że oprócz szczególnego zapotrzebowania na pracowników fizycznych (np. spawaczy, elektryków, monterów rurociągów) w sektorze technologii morskich występuje zapotrzebowanie na pracowników o podwyższonych kwalifikacjach w zakresie robotyki, sztucznej inteligencji, cyberbezpieczeństwa, wykorzystania czujników, automatyzacji i drukowania przestrzennego, jak również na wysoko wykwalifikowanych inżynierów.

4.3.

Przedsiębiorstwa europejskie spełniają najwyższe międzynarodowe standardy społeczne, w pełni zgodne z przepisami UE i zasadami MOP. EKES docenia starania europejskich przedsiębiorstw, by odegrać wiodącą rolę i podnieść międzynarodowe normy pracy, a także uznaje wagę dobrych warunków pracy, godziwych wynagrodzeń i zabezpieczenia społecznego dla siły roboczej w tym sektorze i apeluje o wzmożone wysiłki na rzecz tworzenia i konsolidacji europejskich rad zakładowych. Ponadto ponownie podkreśla, że pracownicy delegowani do innego państwa członkowskiego muszą mieć prawo do zbioru podstawowych praw przysługujących w przyjmującym państwie członkowskim zgodnie z dyrektywą o delegowaniu pracowników.

4.4.

Jak podkreślono w strategii „LeaderSHIP 2020” (2013 r.), sektor technologii morskich napotyka trudności w zapewnieniu międzypokoleniowego transferu know-how. EKES wyraża głębokie rozczarowanie, że do tej pory nie podjęto żadnych konkretnych działań, i wzywa do opracowania jasnego planu działania w celu zapewnienia sprawiedliwej transformacji, zwiększenia atrakcyjności sektora technologii morskich oraz zbudowania odpowiedniego zaplecza edukacyjnego i szkoleniowego obejmującego nowe programy nauczania i umiejętności dostosowane do nowych tendencji i modeli biznesowych oraz do transformacji ekologicznej i cyfrowej. Ramy sprawiedliwej transformacji muszą opierać się na dialogu społecznym i zapewniać odpowiednie zasoby, aby przyciągnąć nową siłę roboczą i wspierać zmianę pracy oraz przekwalifikowanie i podnoszenie kwalifikacji pracowników, w tym szkolenia BHP z zakresu nowych technologii i procesów. Wszystkie programy powinny być oceniane i certyfikowane, aby treść i poszczególne normy szkoleń były jednolite.

4.5.

EKES jest zdania, że SSDC ma do odegrania zasadniczą rolę we wzmacnianiu sektora technologii morskich. Wysokiej jakości dialog społeczny (np. oparty na ambitnych wspólnych działaniach), porozumienia i współpraca między partnerami społecznymi, w tym za pośrednictwem SSDC, mają duże znaczenie i należy je respektować.

5.   Dostęp do finansowania

5.1.

EKES sądzi, że należy koniecznie zadbać o to, by zakłady produkcyjne pozostały w Europie, i zapewnić ich konkurencyjność, oraz wzywa UE i państwa członkowskie do nadania priorytetu finansowaniu przemysłu. Sektor technologii morskich napotyka trudności w dostępie do kredytów bankowych i finansowania publicznego i ma bardzo ograniczone możliwości, jeśli chodzi o inne źródła finansowania, przy czym w najtrudniejszej sytuacji są MŚP. EKES apeluje również o wprowadzenie przepisów w zakresie unijnej systematyki dotyczącej zrównoważonego rozwoju, które będą sprzyjać zrównoważonym inwestycjom w sektorze morskim, a jednocześnie nie pozostawią nikogo w tyle i pozwolą uniknąć jakiejkolwiek dyskryminacji między podmiotami w tym sektorze. Kryteria efektywności środowiskowej także muszą być dostosowane do przepisów UE i muszą zapewniać pewność prawa w odniesieniu do inwestycji technologicznych.

5.2.

Komitet uważa, że UE powinna oferować unijnym właścicielom statków zachęty finansowe do budowania statków w Europie, utrzymując w jak największym stopniu w UE łańcuchy dostaw i produkcji podkomponentów. Należy rozważyć ustanowienie specjalnych funduszy i opublikowanie specjalnych zaproszeń do składania wniosków, ponieważ umowy partnerstwa czy krajowe plany odbudowy i zwiększania odporności rzadko kiedy dotyczą możliwości w sektorze morskim.

5.3.

Komitet wzywa do wykorzystania środków pobieranych za naruszenia przepisów rozporządzenia w sprawie FuelEU Maritime, a także dochodów z unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji również jako dodatkowego, specjalnego źródła finansowania sektora technologii morskich, szczególnie na potrzeby działalności badawczej, rozwojowej i innowacyjnej (BRI). Jest gotów zaangażować się w tworzenie nowych strategii politycznych i systemów finansowania unijnego i zwraca się do instytucji UE o włączenie go do wszystkich przyszłych rozmów na ten temat.

5.4.

Ponieważ istniejące instrumenty finansowe nie są wystarczające ani dostosowane do sektorów kapitałochłonnych, EKES ponownie wzywa KE „do uruchomienia instrumentu finansowego, który przyczyni się do zwiększenia inwestycji w sektorze kapitału podwyższonego ryzyka, jakim jest europejski przemysł TM [technologii morskich]” (9), przy czym należy „także rozważyć utworzenie programu finansowego umożliwiającego europejskim zakładom recyklingu złomowanie większych rodzajów statków”. Apeluje o ustanowienie funduszu gwarancyjnego UE, który ułatwi dostęp do finansowania inwestycji morskich podwyższonego ryzyka. Należy również umożliwić demontaż i recykling statków wycofanych z eksploatacji, w tym łodzi rekreacyjnych i rybackich, z wykorzystaniem finansowania UE.

5.5.

Wreszcie niedopuszczalne jest to, że przedsiębiorstwa spoza UE, które nie przestrzegają standardów UE, nadal mają dostęp do funduszy UE (np. do finansowania EBI) i rynku wewnętrznego. W związku z tym UE powinna ściśle stosować zasadę wzajemności i należytej staranności w odniesieniu do standardów UE oraz zadbać o to, aby przedsiębiorstwa, które utrwalają dumping socjalny i zakłócają równe warunki działania na świecie, nie korzystały z narzędzi finansowania unijnego i dostępu do rynku wewnętrznego ani by nie przyznawano ich takim przedsiębiorstwom. Komisja Europejska powinna stosować rozporządzenie w sprawie subsydiów zagranicznych do zagranicznych subsydiowanych stoczni i producentów sprzętu morskiego oraz rozważyć zmianę rozporządzenia (UE) Parlamentu Europejskiego i Rady 2016/1035 (10) w sprawie ochrony przed szkodliwymi praktykami cenowymi dotyczącymi statków.

6.   Badania, rozwój i innowacje (BRI)

6.1.

Aby osiągnąć cele Europejskiego Zielonego Ładu i wdrożyć strategię przemysłową UE, potrzebne jest podejście sektorowe, obejmujące konkretne sektorowe środki z zakresu polityki. EKES podkreśla, że od teorii do praktyki jest długa droga, i jest bardzo rozczarowany brakiem działań wspierających postęp przemysłowy UE. Komitet, partnerzy społeczni i producenci lokalni na próżno czekali na bodziec, który zachęci sektor do przejścia na ekologiczne statki, alternatywne paliwa i technologie w celu spełnienia wymogów pakietu „Gotowi na 55” (11).

6.2.

Aby zachować przewagę nad konkurencją, należy wdrażać nowe przełomowe technologie (takie jak inteligentne czujniki zarówno dla statków, jak i portów, analiza danych, internet rzeczy, przetwarzanie w chmurze, sztuczna inteligencja). Technologie te pozwolą na większą integrację usług transportu morskiego i łańcuchów dostaw, zwiększone bezpieczeństwo i efektywność energetyczną oraz doskonałe projektowanie. EKES zwraca jednak uwagę, że producenci lokalni już teraz inwestują średnio aż 9 % swoich rocznych obrotów w BRI, i wzywa do realizacji odpowiedniej polityki publicznej i do zwiększenia wsparcia finansowego na rzecz tych czołowych przedsiębiorstw.

6.3.

Komitet domaga się również wzmożenia starań na szczeblu krajowym, unijnym i międzynarodowym na rzecz zwiększenia zdolności w zakresie cyberbezpieczeństwa, ponieważ ryzyko w cyberprzestrzeni wzrośnie wraz z rozwojem technologii i wprowadzeniem zautomatyzowanych procesów i statków.

6.4.

By zapewnić pełną dekarbonizację sektora technologii morskich, konieczne jest całkowite przejście na paliwa i technologie alternatywne. Choć transport morski jest najbardziej energooszczędny, EKES zwraca uwagę, że nadal istnieje możliwość poprawy w zakresie recyklingu, ekologizacji inwestycji, bezemisyjnych i odpornych na zmianę klimatu portów, infrastruktury dróg wodnych oraz odchudzonych portowych łańcuchów logistycznych. Apeluje o wspieranie badań naukowych i innowacji w sektorze technologii morskich, gdyż mają one kluczowe znaczenie dla opracowywania przełomowych technologii i potencjalnych alternatywnych koncepcji transportu morskiego, a także dla konkurencyjności sektora. W tym względzie należy dążyć do szeroko zakrojonej współpracy z przemysłem obronnym.

6.5.

Przyszłość sektora technologii morskich opiera się na gromadzeniu danych i zarządzaniu nimi, jako że analiza danych jest istotną szansą na usprawnienie logistyki, eksploatacji statków i monitorowania przestrzennego dużych obszarów morskich oraz na poprawę efektywności środowiskowej statków.

6.6.

Zasadnicze znaczenie dla sektora technologii morskich ma ochrona know-how i własności intelektualnej. Wiedza pochodząca z finansowanej przez UE BRI musi przyczynić się do zwiększania konkurencyjności przedsiębiorstw unijnych i przynieść korzyści społeczeństwu. Zielone i inteligentne technologie morskie opracowywane w ramach projektów unijnych należy zatem uznać za krytyczne dla konkurencyjności i strategicznej autonomii UE i należy umożliwić czasowe ograniczenie dostępu przedsiębiorstw spoza UE do wyników tych projektów, zgodnie z przepisami prawnymi dotyczącymi programu „Horyzont Europa”. Sektory transportu wodnego, które nie zostały jeszcze objęte zakresem istniejących partnerstw, takie jak łodzie rekreacyjne i jachty, powinny również korzystać z finansowania BRI w ramach programu „Horyzont Europa”.

6.7.

Ponadto EKES zwraca uwagę, że inwestycje w BRI mogą zapewnić Unii przywództwo na tle światowej konkurencji, i w związku z tym z zadowoleniem przyjmuje zawarcie partnerstwa współprogramowanego w zakresie bezemisyjnego transportu wodnego.

7.   Uwagi końcowe

7.1.

Podobnie jak w przypadku innych rodzajów transportu Komitet uważa, że grupa ekspertów ds. sektora morskiego i europejski sojusz przemysłowy na rzecz sektora technologii morskich mogą pomóc w podniesieniu i przywróceniu konkurencyjności sektora technologii morskich na świecie.

7.2.

Jeżeli na szczeblu sektorowym nie zostaną podjęte działania, niniejsza opinia EKES-u może być jednym z ostatnich apeli o natychmiastowe wsparcie sektora technologii morskich w celu ochrony rynku, potencjału przemysłowego i miejsc pracy w Europie oraz podjęcia starań o odzyskanie utraconych rynków. EKES wniósł wkład w podnoszenie świadomości na temat potrzebnych środków z zakresu polityki i jest gotowy do podjęcia dalszych działań w celu zwiększenia konkurencyjności tego sektora. Jeżeli UE nie podejmie pilnych działań, nie opracuje i nie zrealizuje szybko specjalnej strategii rozwoju przemysłu morskiego, może się całkowicie uzależnić od Azji pod względem statków, okrętów i struktur cywilnych i wojskowych oraz sprzętu morskiego i typu offshore. Byłaby to nie tylko wielka strata, lecz i poważny błąd polityczny!

---

(1)  Pakt na rzecz umiejętności.

(2)  Wniosek dotyczący rozporządzenia w sprawie FuelEU Maritime.

(3)  Dyrektywa 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 października 2003 r. ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie oraz zmieniająca dyrektywę Rady 96/61/WE (Dz.U. L 275 z 25.10.2003, str. 32).

(4)  Określenie „sektor transportu wodnego” należy interpretować szeroko jako obejmujący technologię morską, transport morski, żeglugę śródlądową, żeglarstwo rekreacyjne i jachtowe oraz ich łańcuchy dostaw.

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia „LeaderSHIP 2020”: wizja przemysłu technologii morskich dla innowacyjnego, zrównoważonego i konkurencyjnego przemysłu morskiego w 2020 r. (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 262 z 25.7.2018, s. 8).

(6)  Sektor technologii morskich obejmuje stocznie i cały łańcuch dostaw producentów i dostawców systemów, urządzeń i technologii morskich. Nie obejmuje dostawców usług morskich (np. przedsiębiorstw żeglugowych, władz portowych i dostawców usług portowych).

(7)  LeaderSHIP 2020 – Morze: nowe możliwości na przyszłość.

(8)  Przyszła europejska polityka przemysłowa w dziedzinie technologii morskich.

(9)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia „LeaderSHIP 2020”: wizja przemysłu technologii morskich dla innowacyjnego, zrównoważonego i konkurencyjnego przemysłu morskiego w 2020 r. (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 262 z 25.7.2018, s. 8).

(10)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1035 z dnia 8 czerwca 2016 r. w sprawie ochrony przed szkodliwymi praktykami cenowymi dotyczącymi statków (Dz.U. L 176 z 30.6.2016, s. 1).

(11)  „»Gotowi na 55«: osiągnięcie unijnego celu klimatycznego na 2030 r. w drodze do neutralności klimatycznej”.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wzmocnienie pozycji młodzieży w celu osiągnięcia zrównoważonego rozwoju poprzez edukację”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/06)

Sprawozdawczyni:

Tatjana BABRAUSKIENĖ

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	24.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	15.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	126/1/1

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

EKES zwraca się do państw członkowskich o potwierdzenie podjętego przez nie na konferencji COP 26 (1) zobowiązania do uczynienia działań w dziedzinie klimatu i zrównoważonego rozwoju kluczowym elementem programu nauczania. Należy koniecznie uznać potrzebę ponownego nakreślenia z młodzieżą wizji przyszłości i opracowania nowej umowy społecznej, która zapewni pozytywną transformację edukacji.

1.2.

EKES podkreśla, że zmiana paradygmatu wymaga przyjęcia kompleksowego i przekrojowego podejścia zapewniającego współpracę między różnymi zainteresowanymi stronami, partnerami społecznymi i organizacjami społeczeństwa obywatelskiego. Organizacje młodzieżowe i kształcenie pozaformalne mają do odegrania kluczową rolę w podnoszeniu świadomości na temat celów zrównoważonego rozwoju i wspieraniu ich realizacji.

1.3.

EKES zachęca Komisję Europejską, by podczas obchodów Europejskiego Roku Umiejętności 2023 dalej skupiała się na potrzebach młodzieży i by powiązała te obchody ze zrównoważonym rozwojem i wyzwaniami stojącymi przed młodymi osobami w zmieniającym się świecie.

1.4.

EKES z zadowoleniem przyjmuje koordynacyjną rolę Komisji w promowaniu projektów, szkoleń, wymiany dobrych praktyk i komunikacji między nauczycielami, by wspierać realizację celów zrównoważonego rozwoju w ramach systemu kształcenia. Jednak edukację kształtującą postawy i strategie na rzecz zrównoważonego rozwoju – zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktycznym – należy opracowywać na szczeblu lokalnym, krajowym i regionalnym na podstawie spójnych badań i jasnych planów działania. Taka edukacja powinna także obejmować monitorowanie, by umożliwić ciągłe doskonalenie i wymianę doświadczeń.

1.5.

EKES podkreśla ważną rolę dialogu społecznego i obywatelskiego w uwzględnianiu celów zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach kształcenia, w ramach edukacji formalnej i pozaformalnej oraz w kształceniu nauczycieli, tak by obejmowały one wyraźne ramy kompetencji umożliwiające wyznaczenie konkretnych celów uczenia się i metod oceny.

1.6.

EKES zaznacza, że wszyscy potrzebują wiedzy niezbędnej do przeciwdziałania zmianie klimatu, zwłaszcza w odniesieniu do wszystkich aspektów zrównoważonej konsumpcji i produkcji, dokonywania odpowiedzialnych wyborów żywieniowych i ograniczania marnotrawienia żywności, a także wykorzystywania zrównoważonej energii. Uczenie się przez całe życie rodziców i kształcenie obywateli powinny wspierać edukację dzieci. Ponadto należy promować działania informacyjne skierowane do wszystkich, w tym poprzez wspieranie kierowanych przez młodzież organizacji w tej dziedzinie.

1.7.

EKES wzywa do lepszego powiązania inwestycji UE z edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju poprzez wykorzystanie funduszy UE, takich jak Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF), Erasmus+, program „Horyzont”, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejski Fundusz Społeczny Plus (EFS+).

1.8.

Komitet zwraca się do wszystkich państw członkowskich o zapewnienie zrównoważonych i wysokiej jakości inwestycji publicznych, aby zapewnić włączenie celów zrównoważonego rozwoju do edukacji krajowej, nie tylko w teorii, ale również w praktyce poprzez opracowanie kompleksowych programów nauczania umożliwiających zdobycie umiejętności krytycznego myślenia i podejmowania świadomych decyzji.

1.9.

EKES apeluje do państw członkowskich o skuteczne wspieranie nauczycieli, by zwiększyć atrakcyjność tego zawodu. Podczas gdy w Europie istnieje ogromny niedobór nauczycieli, edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju wymaga zadbania o to, by byli oni cenieni i mieli godziwe wynagrodzenie oraz dobre warunki pracy. Przekształcenie systemu edukacji wymaga zapewnienia wysokiej jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli, sprawiedliwości i włączenia w systemy kształcenia i szkolenia oraz innowacyjnej organizacji szkół.

1.10.

EKES wzywa do umieszczenia młodzieży w centrum procesu kształcenia i uczenia się. Można to osiągnąć poprzez ograniczenie biurokracji związanej z zawodem nauczyciela, skupienie się na innowacyjnej pedagogice i ścisłej współpracy z uczniami. W związku z tym ważne jest, by przygotować wszystkich nauczycieli do efektywnego wykorzystywania nowych technologii i do nowych kontekstów uczenia się, zarówno w ramach programu nauczania, jak i w życiu prywatnym. Wskazane byłoby dokonanie oceny wykonalności opracowania specjalnej platformy internetowej lub tablicy wskaźników w celu wymiany najlepszych praktyk.

1.11.

EKES wzywa Komisję Europejską, by w celu zwalczania nierówności podjęła prace nad wprowadzeniem europejskiego wskaźnika ograniczania ubóstwa i wczesnego kończenia nauki, zgodnie z edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju. Można by go opracować w połączeniu ze wskaźnikiem globalnym.

2.   Tło i kontekst

2.1.   Konieczność zrównoważonego rozwoju

2.1.1.

Politycy, decydenci i zainteresowane strony na wszystkich szczeblach muszą uznać, że zakrojona na szeroką skalę transformacja z gospodarki opartej na paliwach kopalnych, zasobochłonnej i linearnej na przyjazną dla klimatu gospodarkę o obiegu zamkniętym jest bardzo potrzebna, ale wprowadza dużo perturbacji do życia i przyszłych planów obywateli, zwłaszcza młodzieży i przyszłych pokoleń.

2.1.2.

Wojna Rosji przeciwko Ukrainie uwypukliła także niemożliwą do utrzymania zależność energetyczną Europy od paliw kopalnych i umieściła zieloną transformację w nowym kontekście geopolitycznym. Przyspieszenie dekarbonizacji jest nieuniknione i bardziej niż kiedykolwiek potrzebne, jeśli mamy zmniejszyć tę zależność. Agenda 2030, jej 17 celów zrównoważonego rozwoju oraz zobowiązanie do niepozostawiania żadnej osoby ani żadnego miejsca w tyle stanowią – w świetle obecnych i przyszłych wyzwań – wyjątkową ścieżkę prowadzącą do gospodarki dobrobytu, lepszego odbudowywania i stworzenia bardziej równego, sprawiedliwego, inkluzywnego, zrównoważonego i odpornego świata.

2.1.3.

W najbliższej przyszłości UE powinna świecić przykładem w wytyczaniu stabilnej pod względem gospodarczym ścieżki w kierunku zielonej i społecznie sprawiedliwej transformacji. W tym celu EKES wzywa państwa członkowskie i instytucje UE do wzmocnienia pozycji młodych ludzi i zaangażowania ich w podejmowanie decyzji, a także do dostosowania edukacji i zatrudnienia oraz mobilizacji jeszcze większej liczby młodych ludzi. Zgodnie ze Światowym programem działań na rzecz młodzieży do roku 2000 i w następnych latach (2), przyjętym przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 1995 r., osoby młode we wszystkich państwach stanowią zarówno główne zasoby ludzkie w kontekście rozwoju, jak i główny motor przemiany społecznej, rozwoju gospodarczego i innowacji technologicznych. EKES zwraca uwagę na to, że młodzi ludzie są liderami przyszłości. Takie osoby należy wspierać w zakresie dostępu do stopniowych innowacji i w pełni angażować w proces kształtowania polityki, aby poczynić postępy w kierunku zrównoważonego rozwoju.

2.1.4.

Celem niniejszej opinii z inicjatywy własnej jest przeanalizowanie tego, czy i w jaki sposób cele zrównoważonego rozwoju uwzględnia się w programach nauczania państw członkowskich, i zbadanie, czy podejście przyjmowane przez poszczególne państwa członkowskie można uznać za edukację transformatywną sprzyjającą zrównoważonemu rozwojowi (3). Ponadto niniejsza opinia zawiera zalecenia wspierające Komisję Europejską i państwa członkowskie w rozwijaniu możliwości i przezwyciężaniu wyzwań związanych z dalszym kształtowaniem polityki młodzieżowej, przy jednoczesnym zapewnieniu, by edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju była włączana do głównego nurtu polityki już na wczesnym etapie.

2.2.

Krajobraz polityczny

2.2.1.

W 2015 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła cele zrównoważonego rozwoju (SDG), które mają posłużyć dla reszty świata jako modelowe rozwiązanie problemu degradacji środowiska i jednocześnie kwestii rozwoju społeczno-gospodarczego. Kluczem do osiągnięcia 17 celów zrównoważonego rozwoju i realizacji 169 powiązanych z nimi zadań do 2030 r. jest edukacja. Edukacja jest jednym z praw człowieka i każdy powinien mieć do niej dostęp (w tym do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju). Ze sprawozdania Unesco z wdrażania celów zrównoważonego rozwoju wynika jednak, że edukacja publiczna nie jest bezpłatna dla każdego i często nie sprzyja włączeniu społecznemu. Okazuje się zatem, że realizacja zadania SDG numer 4.7 stwarza trudności. Ponadto „wiele krajów nadal nie wykazuje pełnego zaangażowania w uczynienie działań w dziedzinie klimatu głównym elementem programu nauczania” (4).

2.2.2.

Zadanie SDG numer 4.7 stanowi, że do 2030 roku sygnatariusze będą mieli obowiązek zapewnić, że „wszyscy uczący się przyswoją wiedzę i nabędą umiejętności potrzebne do promowania zrównoważonego rozwoju, w tym między innymi przez edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju i zrównoważonego stylu życia, praw człowieka, równości płci, krzewienia kultury pokoju i niestosowania przemocy, globalnego obywatelstwa oraz docenienia różnorodności kulturowej i wkładu kultury w zrównoważony rozwój”. Opinia EKES-u na ten temat „W kierunku strategii UE na rzecz zwiększania umiejętności i kompetencji ekologicznych dla wszystkich” (5) jest zgodna z tym zaleceniem.

2.2.3.

W ostatnich latach polityka UE w coraz większym stopniu koncentruje się na zagadnieniu zrównoważenia środowiskowego. W 2019 r. Komisja Europejska opublikowała Europejski Zielony Ład (6), w ramach którego planuje przestawienie UE na gospodarkę zrównoważoną, co jest wyrazem ambicji, aby do 2050 r. Europa stała się pierwszym neutralnym dla klimatu kontynentem.

2.2.4.

W ramach planu dotyczącego wkładu kształcenia i szkolenia w zieloną transformację Komisja Europejska zaproponowała szereg inicjatyw. Obejmują one: po pierwsze, utworzenie koalicji na rzecz edukacji dla klimatu (7), po drugie, niedawne przyjęcie konkluzji Rady pt. „Zachęcanie młodych ludzi jako podmiotów kształtujących zmianę do zaangażowania na rzecz ochrony środowiska” (8) oraz zalecenia Rady w sprawie uczenia się na rzecz transformacji ekologicznej i zrównoważonego rozwoju (9), po trzecie, rozwój europejskich ram kompetencji w zakresie zmiany klimatu i zrównoważonego rozwoju (10).

2.2.5.

Na posiedzeniu w dniach 4–5 kwietnia 2022 r. Rada ds. Edukacji, Młodzieży, Kultury i Sportu podkreśliła znaczenie sportu w edukacji na rzecz zrównoważonego środowiska i zaleciła, by „[ruch sportowy i inne zainteresowane strony] [z]nalazły sposoby propagowania edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju oraz budowania poczucia odpowiedzialności ekologicznej i obywatelskiej wśród klubów sportowych, federacji i innych zainteresowanych stron w dziedzinie sportu” (11).

2.2.6.

Europejski Rok Młodzieży 2022 ma również promować nowe możliwości, które powstają dzięki transformacji ekologicznej i cyfrowej. Transformacje te powinny być inkluzywne i uwzględniać integrację osób młodych o mniejszych szansach oraz społecznie wrażliwych grup młodzieży. EKES wzywa Komisję Europejską, by podczas obchodów Europejskiego Roku Umiejętności 2023 dalej skupiała się na potrzebach młodzieży, łącząc obchody tego roku ze zrównoważonym rozwojem i z wyzwaniami, przed którymi stoją młodzi ludzie w zmieniającym się świecie.

2.2.7.

Ważne jest, by lepiej powiązać inwestycje UE z edukacją na rzecz zrównoważonego rozwoju poprzez wykorzystanie funduszy UE, takich jak Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności (RRF), Erasmus+, program „Horyzont”, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR) i Europejski Fundusz Społeczny Plus (EFS+). Walka z utratą różnorodności biologicznej, zanieczyszczeniem i zmianą klimatu jest jednym z czterech nadrzędnych priorytetów nowego programu Erasmus+ na lata 2021–2027. Pozostałe priorytety to: włączenie i różnorodność, transformacja cyfrowa i uczestnictwo w życiu demokratycznym. EKES z zadowoleniem przyjmuje fakt, że program Erasmus będzie również obejmował propagowanie mobilności online w celu ograniczenia śladu węglowego.

3.   Osoby młode, edukacja i zrównoważony rozwój

3.1.

Przy przekwalifikowywaniu i podnoszeniu kwalifikacji młodych ludzi należy uwzględnić znaczenie rozwoju umiejętności w dziedzinie łagodzenia zmiany klimatu i przystosowania się do niej, a także w gospodarce o obiegu zamkniętym. Kluczową rolę w definiowaniu profili i norm zawodów i stanowisk pracy oraz w uwzględnianiu aspektów zrównoważonego rozwoju w programach przygotowania zawodowego i szkoleniach pracowników odgrywają partnerzy społeczni (organizacje pracodawców i związki zawodowe pracowników) oraz organizacje społeczeństwa obywatelskiego. Partnerzy społeczni i społeczeństwo obywatelskie pomagają osobom młodym w przejściu od kształcenia do zatrudnienia w sposób uwzględniający zrównoważony rozwój. Dialog społeczny i obywatelski odgrywają zasadniczą rolę i należy je wzmocnić.

3.2.

Do potrzeb osób młodych można zaliczyć: cyfrowe i społeczne włączenie, kształcenie i szkolenie o wysokiej jakości, stabilne zatrudnienie, dobre warunki pracy, przystępne cenowo mieszkania i wsparcie w codziennej walce ze zmianą klimatu. Należy prowadzić więcej badań i zgromadzić więcej danych na temat wpływu zmiany klimatu na poziomie państw, regionów i na poziomie lokalnym w połączeniu z prognozami dotyczącymi umiejętności i miejsc pracy. Mając świadomość, że w Europie i na pozostałych kontynentach panuje poważny kryzys żywnościowy, osoby młode muszą poznać wszystkie aspekty zrównoważonej konsumpcji i produkcji, ograniczając marnowanie żywności i dokonując odpowiedzialnych wyborów żywieniowych.

3.3.

Aby wyeliminować nierówności, należy wprowadzić globalny i europejski wskaźnik ograniczenia ubóstwa i wczesnego kończenia nauki, zgodnie z założeniami edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Wyludnianie się obszarów wiejskich ze względu na brak perspektyw zatrudnienia i niewystarczające możliwości kształcenia ma niekorzystny wpływ na młode rodziny. Zarówno na obszarach miejskich, jak i wiejskich obserwuje się problem wczesnego kończenia nauki, w związku z czym ograniczenie liczby młodzieży NEET (12) wymaga stosowania skutecznych strategii ukierunkowanych na rynek pracy i sprawiedliwy wzrost gospodarczy.

3.4.

Skuteczne wdrożenie europejskich ram jakości i skuteczności przygotowania zawodowego (13) oraz poprawa europejskich ram jakości staży mają podstawowe znaczenie w kontekście edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju.

3.5.

EKES jest zdania, że ze względu na skalę, złożoność i pilny charakter tych kwestii, należy umocnić i lepiej koordynować działania UE i państw członkowskich, w tym w zakresie poprawy edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, która obecnie jest kwestią o krytycznym znaczeniu. Dotyczy to również edukacji dotyczącej wykorzystania zrównoważonej energii. Należy stale monitorować i mapować strategie UE i państw członkowskich w dziedzinie edukacji, czemu musi towarzyszyć wymiana dobrych praktyk między państwami i organizacjami. U podstaw edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju leżą wartości humanistyczne, które koncentrują się na zdobywaniu wiedzy i opracowywaniu wyważonych praktycznych rozwiązań z uwzględnieniem konsekwencji środowiskowych i społecznych.

3.6.

Podstawową rolę w edukacji na rzecz zrównoważonego środowiska odgrywają nauczyciele i rodzice. Należy wspierać kształcenie i doskonalenie zawodowe nauczycieli i instruktorów w zakresie zrównoważonego rozwoju. W opinii EKES-u „W kierunku strategii UE na rzecz zwiększania umiejętności i kompetencji ekologicznych dla wszystkich” (14) wskazano na ważną kwestię: wszyscy muszą posiadać niezbędną wiedzę, aby przeciwdziałać zmianie klimatu. Podstawowe znaczenie mają uczenie się przez całe życie rodziców i edukacja obywateli i w tym celu należy prowadzić działania informacyjne skierowane do wszystkich obywateli, w tym poprzez wspieranie w tej kwestii organizacji młodzieżowych.

3.7.

EKES apeluje do państw członkowskich o skuteczne wspieranie nauczycieli, by zwiększyć atrakcyjność tego zawodu. Podczas gdy w Europie istnieje ogromny niedobór nauczycieli, edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju wymaga zadbania o to, by byli oni cenieni i mieli godziwe wynagrodzenie oraz dobre warunki pracy. Przekształcenie systemu edukacji wymaga zapewnienia wysokiej jakości kształcenia i doskonalenia zawodowego nauczycieli, równości i włączenia w systemy kształcenia i szkolenia oraz innowacyjnej organizacji szkół, co będzie sprzyjać kulturze pokoju i bezpieczeństwa. Wzmocnienie pozycji młodzieży na rzecz zrównoważonego rozwoju poprzez edukację wymaga wykwalifikowanych specjalistów wyposażonych w różnorodne i skuteczne narzędzia. Wykwalifikowani nauczyciele będą wiedzieli, jak najlepiej wykorzystać w swej codziennej pracy deklarację paryską (15) i deklarację z Osnabrück w sprawie kształcenia i szkolenia zawodowego (VET) (16), promujące postawy obywatelskie oraz wspólne wartości, którymi są wolność, tolerancja i niedyskryminacja w edukacji.

3.8.

Młodzi Europejczycy cechują się kreatywnością, entuzjazmem i energią, dzięki czemu stanowią nieoceniony kapitał ludzki i źródło innowacyjnych pomysłów oraz mają do odegrania najważniejszą rolę w dążeniach do osiągnięcia zrównoważonego rozwoju w państwach członkowskich UE teraz i w niedalekiej przyszłości. W tym względzie państwa członkowskie UE dysponują dużym źródłem niewykorzystanego potencjału działania. Organizacje młodzieżowe i kształcenie pozaformalne mają do odegrania ważną rolę we wspieraniu zrównoważonej edukacji i uczenia się.

3.9.

EKES wzywa do umieszczenia młodzieży w centrum procesu kształcenia i uczenia się. Można to osiągnąć poprzez ograniczenie biurokracji związanej z zawodem nauczycielskim, skupienie się na innowacyjnej pedagogice i bliskich stosunkach z uczniami oraz przygotowanie wszystkich nauczycieli do wykorzystania nowych technologii w nowych kontekstach uczenia się, zarówno w programie nauczania, jak i w życiu prywatnym. Edukacja transformacyjna wymaga transformacyjnych nauczycieli, umiejętności i obywateli. Nauczyciele i szkoleniowcy potrzebują wystarczającego czasu, przestrzeni i zasobów, aby móc wdrożyć praktyczne i przekrojowe podejście do edukacji na rzecz zrównoważenia środowiskowego, oparte na skutecznej pracy zespołowej zainteresowanych stron. Jest to zagadnienie przekrojowe, które dotyczy wszystkich dziedzin kształcenia i szkolenia zawodowego w ramach interdyscyplinarnego podejścia pedagogicznego.

3.10.

EKES z zadowoleniem zauważa, że osoby młode już teraz wnoszą wkład w zrównoważony rozwój w swoich państwach i osiągnięcie międzynarodowych celów klimatycznych w myśl zasady „przyjazności dla środowiska”, a ponadto aktywnie przystępują do międzynarodowych sieci ruchów młodzieżowych działających na rzecz ochrony przyrody i przeciwdziałania zmianie klimatu. Oprócz tego niezbędne jest dostosowanie wszystkich systemów kształcenia, aby zapewnić przestrzeń do rozwoju edukacji transformacyjnej, dzięki której więcej młodych ludzi będzie mogło ukierunkować swoje wysiłki na wprowadzenie koniecznych i głębokich zmian. Według ostatniego sprawozdania IPCC „uczenie się transformacyjne ma krytyczne znaczenie, ponieważ pomaga w osiągnięciu wspólnej świadomości i zbiorowych działań” (17).

4.   Zrównoważony rozwój należy postrzegać jako ciągły i kompleksowy proces uczenia się

4.1.

Oprócz tego trzeba sobie uświadomić, że zrównoważony rozwój państwa i społeczeństwa jest niemożliwy bez ustawicznego uczenia się oraz zdobywania i rozumienia nowych doświadczeń. W tym względzie zrównoważony rozwój należy postrzegać jako ciągły proces, w ramach którego społeczeństwo musi nauczyć się żyć w sposób bardziej zrównoważony ze środowiskowego, gospodarczego i społecznego punktu widzenia. Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju jest niezbędna do tego, byśmy mogli przeorientować nasz tryb życia i pracy, ponieważ umożliwia dostęp do informacji i podnosi świadomość, a co ważniejsze, buduje zdolność obywateli do innowacyjności i wdrażania rozwiązań. W celu nauczenia osób młodych, aby świadomie podchodziły do najbardziej złożonych kwestii zrównoważonego rozwoju, w obliczu których stoją społeczności i państw, należy opracować kompleksowe programy nauczania umożliwiające zdobycie umiejętności krytycznego myślenia i podejmowania świadomych decyzji.

4.2.

Analizy i badania przeprowadzone na zlecenie Komisji Europejskiej w celu przygotowania wniosku dotyczącego zalecenia Rady w sprawie uczenia się na rzecz zrównoważenia środowiskowego pokazują, że jedynie 13 państw członkowskich dysponuje jasną definicją terminu „edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju” lub „edukacja na rzecz zrównoważenia środowiskowego”. Komitet z ubolewaniem stwierdza, że niektóre państwa członkowskie nie stosują terminu „edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju” ani zadania SDG numer 4.7, mimo że stanowi ono integralną część celu zrównoważonego rozwoju nr 4 (SDG nr 4) dotyczącego wysokiej jakości edukacji oraz główny czynnik umożliwiający osiągnięcie wszystkich pozostałych celów zrównoważonego rozwoju (SDG). W przeanalizowanych sprawozdaniach krajowych nie wyszczególniono kwestii finansowania. Jednak Włochy, które zaczęły podejmować zobowiązania w zakresie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, wyraźnie stwierdziły, że brak finansowania jest jednym z głównych powodów braku postępów w urzeczywistnianiu edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. Kiedy rządy zmuszone są dokonywać cięć ze względu na kryzys gospodarczy, energetyczny i związany z kosztami życia, zawsze dotyka to edukację, podobnie jak inne obszary społeczne. Brak inwestycji powoduje różne formy prywatyzacji i asymetrii w systemach, osłabiając sprawiedliwość oraz wolność pedagogiczną i akademicką.

4.3.

Warto również zastanowić się, czy skuteczne wdrożenie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju wymaga przyjęcia scentralizowanej, odgórnej strategii, czy może inne czynniki są w tym zakresie decydujące. W Danii i Niderlandach nie ustanowiono krajowej strategii w zakresie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, ale szkoły w tych państwach prowadzą aktywne działania w tej dziedzinie. Finlandia ustanowiła krajową strategię, ale wyraziła obawy, że edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju w poszczególnych szkołach różni się między szkołami. Włochy włączyły już edukację na rzecz zrównoważonego rozwoju do krajowego programu nauczania, ale napotykają pewne wyzwania we wdrażaniu jej na szczeblu regionalnym. Francja opracowała strategię krajową, zarządzaną przez lokalne organy oświatowe, która jest wdrażana we wszystkich szkołach w ramach krajowych programów nauczania i projektów pedagogicznych. W ten sposób zaangażowane są wszystkie poziomy, co z kolei zapewnia powodzenie tej strategii.

4.4.

Jedną z najważniejszych kwestii jest priorytetowe traktowanie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju. OECD we współpracy z Komisją Europejską opublikowała niedawno badanie (18) określające kompetencje młodych ludzi w zakresie zrównoważenia środowiskowego w państwach UE i OECD. To nowe podejście do badań i ocen mogłoby być dobrym impulsem do nadania priorytetu edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju w państwach członkowskich. Przydatne mogłoby być dalsze zbadanie związku między działaniami ONZ mającymi na celu promowanie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju a środkami OECD służącymi wspieraniu rozwoju polityki edukacyjnej za pośrednictwem PISA. Celem byłoby sprawdzenie, czy nie istnieją pewne asymetrie w sposobie, w jakim te dwa zestawy środków kształtują systemy edukacji.

4.5.

Jedną z potencjalnych barier stanowi wdrażanie edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju w państwach, w których panuje system federalny. Ze sprawozdań krajowych wynika, że poziom koordynacji między danym ministerstwem federalnym a władzami regionalnymi jest różny w poszczególnych państwach członkowskich – Niemcy doświadczają w tym zakresie trudności, podczas gdy w Austrii funkcjonuje sieć kontrolująca koordynację. Sposób, w jaki austriacki rząd federalny angażuje się w inicjatywy oddolne, stanowi przykład do naśladowania dla pozostałych państw.

4.6.

Z punktu widzenia obecnego i przyszłego społeczeństwa niezwykle ważne jest, aby od nowa ocenić, rozważyć i określić edukację w kontekście edukacji i uczenia się na rzecz zrównoważonego rozwoju od poziomu nauczania przedszkolnego po kształcenie wyższe i na dalszych etapach oraz, w ostatecznym rozrachunku, aby taka edukacja obejmowała zasady, wiedzę, umiejętności, przekonania i wartości związane ze zrównoważonym rozwojem we wszystkich trzech obszarach, którymi są: ekologia, społeczeństwo i gospodarka. Musi to być proces globalny i interdyscyplinarny, który obejmuje inicjatywy oddolne, a także angażuje ogół społeczeństwa i jest wspierany przez odpowiednie rządy. Wdrażając taką edukację w poszczególnych państwach, należy jednak uwzględnić lokalne uwarunkowania i specyfikę kulturową.

4.7.

Edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju powinna polegać na rozpowszechnianiu wiedzy na temat środowiska i jego stanu oraz na wskazywaniu możliwości dostosowania gospodarki w sposób sprzyjający stawianiu na pierwszym miejscu dobrobytu obywateli i dobra planety, a jednocześnie propagujący równość międzypokoleniową i ochronę środowiska naturalnego. W ramach takiej dostosowanej gospodarki należy przykładać większą wagę do przyjaznych dla środowiska metod zarządzania, zapewniać możliwości uważnego kultywowania wartości środowiskowych i kulturowych oraz kierować się wartościami etyki ekologicznej zakładającej ponoszenie odpowiedzialności za ochronę środowiska na potrzeby obecnego i przyszłych pokoleń oraz na potrzeby zrównoważonego wykorzystania zasobów naturalnych.

4.8.

Transformacyjna edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju powinna: — opierać się na zasadach i wartościach leżących u podstaw zrównoważonego rozwoju, — mieć wpływ na wszystkie trzy obszary zrównoważonego rozwoju, którymi są: środowisko, społeczeństwo i gospodarka, — sprzyjać uczeniu się przez całe życie oraz uczeniu się przez całokształt sytuacji życiowych, by wspierać tworzenie zrównoważonych społeczeństw wykazujących się szacunkiem, odpowiedzialnością, proaktywnością i krytycznym myśleniem, — uosabiać edukację o wysokiej jakości, objętą aktywnym wsparciem i przyjmującą całościowe podejście, — sprzyjać dostępnemu, opartemu na prawach kształceniu zgodnemu z zasadami szacunku i inkluzywności, w ramach którego różnorodność stanowi wartość, — opierać się na podejściu globalnym, a jednocześnie uwzględniać kwestie lokalne i specyfikę kulturową, — obejmować kształcenie formalne, kształcenie pozaformalne i uczenie się nieformalne, — uwzględniać ewolucyjny charakter pojęcia zrównoważonego rozwoju.

4.9.

Nie ma uniwersalnych modeli edukacji transformatywnej na rzecz zrównoważonego rozwoju, w związku z czym każde państwo będzie musiało określić – przy aktywnym zaangażowaniu odpowiednich partnerów społecznych, zorganizowanego społeczeństwa obywatelskiego oraz innych zainteresowanych stron, w tym organizacji młodzieżowych – własne priorytety i działania w dziedzinie zrównoważonego rozwoju i edukacji. W procesie kształtowania szkół, w których większą wagę przykłada się do edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju, główną rolę odgrywają kierowanie szkołami w oparciu o współpracę i edukacja obywatelska. Należy określić cele, główne kierunki działania i mechanizmy, uwzględniając lokalne uwarunkowania środowiskowe, społeczne i gospodarcze oraz specyfikę kulturową.

4.10.

Stworzenie systemu edukacji na rzecz zrównoważonego rozwoju wiąże się z przejściem od edukacji tradycyjnej do modelu zorientowanego na zrównoważony rozwój, który powinien opierać się na szerokiej interdyscyplinarnej wiedzy w myśl zintegrowanego podejścia do rozwoju społeczeństwa, gospodarki i środowiska. Tego typu edukacja powinna obejmować prace na poziomie kształcenia formalnego (szkoły, uczelnie, instytucje doskonalenia zawodowego) oraz kształcenia pozaformalnego (tworzenie ośrodków szkoleniowych, organizacja seminariów i okrągłych stołów, korzystanie z mediów itp.) oraz uczenia się nieformalnego (wzajemne uczenie się w ramach wydarzeń, wymiany młodzieży, projektów prowadzonych przez młodzież itp.). Programy kształcenia i szkolenia obejmujące edukację na rzecz zrównoważenia środowiskowego muszą być dostępne i inkluzywne. Rządy już na wczesnym etapie muszą uwzględniać realia osób młodych wywodzących się ze środowisk defaworyzowanych i zapewnić sposoby na włączenie tych grup.

---

(1)  Co-chairs conclusions of Education and Environment Ministers' summit at CoP26 Learn for our Planet. Act for the climate [Konkluzje współprzewodniczących ze szczytu ministrów edukacji i środowiska na konferencji COP 26 „Ucz się dla naszej planety. Działaj dla klimatu”].

(2)  ONZ,Światowy program działań na rzecz młodzieży.

(3)  Stosuje się różne terminy – w niniejszej opinii mowa jest „edukacji transformatywnej sprzyjającej zrównoważonemu rozwojowi”. Jednak w obecnym kontekście „edukacja na rzecz zrównoważonego rozwoju” i „edukacja na rzecz zrównoważenia środowiskowego” są stosowane zamiennie. Zob. również glosariusz w załączniku.

(4)  Unesco Global education monitoring report, 2021/2: non-state actors in education: who chooses? who loses? [Sprawozdanie w sprawie monitorowania edukacji na świecie, 2021/2: Podmioty niepaństwowe a edukacja: kto wybiera? kto traci?].

(5)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku strategii UE na rzecz zwiększania umiejętności i kompetencji ekologicznych dla wszystkich” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 56 z 16.2.2021, s. 1).

(6)  Europejski Zielony Ład.

(7)  Komisja Europejska, Koalicja na rzecz edukacji dla klimatu.

(8)  Konkluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie – Zachęcanie młodych ludzi jako podmiotów kształtujących zmianę do zaangażowania na rzecz ochrony środowiska (Dz.U. C 159 z 12.4.2022, s. 9).

(9)  Zalecenie Rady z dnia 16 czerwca 2022 r. w sprawie uczenia się na rzecz transformacji ekologicznej i zrównoważonego rozwoju, (Dz.U. C 243 z 27.6.2022, s. 1).

(10)  Bianchi, G., Pisiotis, U. i Cabrera Giraldez, M., GreenComp The European sustainability competence framework [Europejskie ramy kompetencji w zakresie zrównoważonego rozwoju], Punie, Y. i Bacigalupo, M. red., EUR 30955 EN, Urząd Publikacji Unii Europejskiej, Luksemburg, 2022, ISBN 978-92-76-46485-3, doi:10.2760/13286, JRC128040.

(11)  Konkluzje Rady i przedstawicieli rządów państw członkowskich zebranych w Radzie w sprawie sportu i aktywności fizycznej jako obiecujących czynników zmiany zachowań sprzyjającej zrównoważonemu rozwojowi (Dz.U. C 170 z 25.4.2022, s. 1).

(12)  Akronim NEET oznacza „młodzież niekształcącą się, niepracującą ani nieszkolącą się” i odnosi się do osoby bezrobotnej i nieuczestniczącej w kształceniu ani szkoleniu zawodowym.

(13)  Zalecenie Rady z dnia 15 marca 2018 r. w sprawie europejskich ram jakości i skuteczności przygotowania zawodowego (Dz.U. C 153 z 2.5.2018, s. 1).

(14)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „W kierunku strategii UE na rzecz zwiększania umiejętności i kompetencji ekologicznych dla wszystkich” (Dz.U. C 56 z 16.2.2021, s. 1).

(15)  Deklaracja w sprawie promowania poprzez edukację postaw obywatelskich oraz wspólnych wartości, którymi są wolność, tolerancja i niedyskryminacja Eurydice.

(16)  Deklaracja z Osnabrück w sprawie kształcenia i szkolenia zawodowego jako czynnika odbudowy i sprawiedliwego przechodzenia na gospodarkę cyfrową i ekologiczną, deklaracja z Osnabrück eu2020.pdf.

(17)  6. sprawozdanie oceniające IPCC, sprawozdanie grupy roboczej III Climate Change 2022: Mitigation of Climate Change [Zmiana klimatu 2022: łagodzenie zmiany klimatu], s. 2871.

(18)  Borgonovi, F., i in., „Young people’s environmental sustainability competence: Emotional, cognitive, behavioural, and attitudinal dimensions in EU and OECD countries” [Kompetencje młodych ludzi w zakresie zrównoważenia środowiskowego: wymiar emocjonalny, kognitywny, behawioralny i związany z nastawieniem w krajach UE i OECD], OECD Social, Employment and Migration Working Papers, nr 274, OECD Publishing, Paryż, 2022. „The environmental sustainability competence toolbox: From leaving a better planet for our children to leaving better children for our planet” [Zestaw narzędzi kompetencji w zakresie zrównoważenia środowiskowego: od pozostawienia naszym dzieciom lepszej planety do pozostawienia lepszych dzieci dla naszej planety], OECD Social, Employment and Migration Working Papers, nr 275, OECD Publishing, Paryż, 2022. Dokumenty te zostały przygotowane w kontekście przyszłej publikacji OECD „Skills Outlook 2023” [Perspektywy w zakresie umiejętności na 2023 r.].

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Europejska inicjatywa obywatelska »Ratujmy pszczoły i rolników«”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/07)

Sprawozdawca:

Arnold PUECH d’ALISSAC

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	19.5.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	24.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	15.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	168/0/2

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Sukces tej europejskiej inicjatywy obywatelskiej (EIO) pokazuje, że obywatelki i obywatele europejscy mają bardzo duże oczekiwania wobec Komisji Europejskiej (KE). EKES pragnie najpierw pogratulować organizatorowi i wyrazić uznanie dla zaangażowania obywateli w osiągnięcie tego sukcesu, zważywszy, że zebranie wszystkich niezbędnych podpisów było trudnym zadaniem. Wzywa zatem KE do udzielenia precyzyjnych i konkretnych odpowiedzi na postulaty przedstawione w ramach EIO.

1.2.

EKES ubolewa, że główna propozycja omawianej EIO, dotycząca stopniowego całkowitego wycofania syntetycznych pestycydów do 2035 r., nie znalazła odbicia w wybranym tytule: „Ratujmy pszczoły i rolników”. Zaznacza ponadto, że liczne akty prawne na rzecz pszczół, owadów zapylających, różnorodności biologicznej, zrównoważonego stosowania pestycydów i wsparcia rolników w transformacji agroekologicznej są obecnie przygotowywane lub zostały już przyjęte przez KE, lecz przyznaje, że nie osiągnięto w pełni celów tych środków. W związku z tym wzywa KE do przedsięwzięcia dodatkowych środków, aby w sposób konkretny i skuteczniejszy mogła ona osiągnąć swoje ambitne cele. Zaleca na przykład większe wsparcie dla rolnictwa precyzyjnego, rolnictwa cyfrowego, kontroli biologicznej, robotyki, a także agroekologii.

1.3.

EKES podkreśla konieczność uwzględnienia wszystkich trzech filarów zrównoważonego rozwoju (środowiskowego, społecznego i gospodarczego), bez pomijania często marginalizowanego filaru gospodarczego, w istotnym kontekście zrównoważonego charakteru systemów i suwerenności żywnościowej.

1.4.

Komitet apeluje również do KE o przeprowadzenie ocen skutków przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji, zwłaszcza w celu oszacowania kosztów tej inicjatywy dla produkcji rolnej i gospodarki w zestawieniu z ponoszonym przez rolników kosztem ekonomicznym utraty różnorodności biologicznej.

2.   Kontekst

2.1.   EIO na rzecz rolnictwa bardziej przyjaznego dla pszczół, ludzi i środowiska

2.1.1.

Dzięki EIO obywatele europejscy mają możliwość aktywnie uczestniczyć w procesach demokratycznych Unii Europejskiej (UE), zwracając się do KE z wnioskiem o zaproponowanie nowych przepisów. Gdy inicjatywa uzyska poparcie co najmniej miliona obywateli UE oraz osiągnie niezbędne progi w co najmniej jednej czwartej państw członkowskich (1), KE musi na nią odpowiedzieć.

2.1.2.

Organizatorzy EIO „Ratujmy pszczoły i rolników! W kierunku przyjaznego dla pszczół rolnictwa służącego zdrowemu środowisku” osiągnęli te progi i wzywają KE do zaproponowania aktów prawnych, których celem jest stopniowe wycofywanie syntetycznych pestycydów do 2035 r., przywrócenie różnorodności biologicznej i wsparcie rolników w tym okresie przejściowym.

2.2.   Kontekst spadku liczebności owadów zapylających i utraty różnorodności biologicznej w Europie

2.2.1.

Postulaty sformułowane przez organizatorów tej EIO wpisują się w kontekst spadku liczebności pszczół w Europie. Według europejskiej czerwonej księgi pszczół co trzeci gatunek pszczół i motyli jest gatunkiem ginącym, a co dziesiąty jest zagrożony wyginięciem (2).

2.2.2.

Tymczasem w 84 % europejskich upraw wykorzystuje się przynajmniej częściowo zapylanie przez zwierzęta (3), a 78 % roślin dziko rosnących w UE jest zależnych od owadów zapylających (4). Ich ochrona jest zatem kluczową kwestią dla produkcji rolnej w istotnym obecnie kontekście bezpieczeństwa żywnościowego i suwerenności żywnościowej. Ponadto pszczoły są niezbędne do produkcji miodu, a Unia Europejska jest samowystarczalna pod względem produkcji miodu jedynie w 60 %. Aby zaspokoić popyt, musi polegać na imporcie (z czego 28 % pochodzi z Chin), który jest niższej jakości niż miód europejski.

2.2.3.

Według sprawozdania oceniającego dotyczącego owadów zapylających, zapylania i produkcji żywności, sporządzonego przez Międzyrządową Platformę Naukowo-Polityczną w sprawie Różnorodności Biologicznej i Funkcjonowania Ekosystemów (IPBES) (5) – głównymi czynnikami powodującymi spadek liczebności owadów zapylających są zmiany w użytkowaniu gruntów, intensywne praktyki rolnicze i stosowanie pestycydów, zanieczyszczenie środowiska, inwazyjne gatunki obce, patogeny oraz zmiana klimatu.

2.2.4.

Zróżnicowane i dostępne przez cały rok w wystarczającej ilości zasoby żywnościowe (nektar i pyłek) mają również kluczowe znaczenie dla właściwego rozwoju pszczół i dla zapewnienia pszczelarzom bardziej regularnej produkcji miodu (6).

2.2.5.

Spadek liczebności pszczół wpisuje się w bardziej globalny kontekst utraty różnorodności biologicznej. W sprawozdaniu z globalnej oceny różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych sporządzonym w 2019 r. przez IPBES (7) odnotowano bowiem bezprecedensową utratę różnorodności biologicznej.

2.2.6.

W związku z tymi sprawozdaniami opublikowanymi przez IPBES francuski Krajowy Instytut Badań nad Rolnictwem, Żywnością i Środowiskiem (INRAE) oraz francuski Instytut Badań nad Eksploatacją Mórz (IFREMER) opublikowały w maju 2022 r. zbiorczą ekspertyzę naukową dotyczącą wpływu środków ochrony roślin na różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe (8). W ekspertyzie podkreślono wieloczynnikowy aspekt spadku różnorodności biologicznej, a także trudność w ustaleniu, w jakim stopniu środki ochrony roślin (PPP) w sposób względny przyczyniają się do tego spadku, z uwagi na współzależność poszczególnych czynników. Niemniej dzięki wiedzy naukowej w ekspertyzie ustalono wyraźny związek przyczynowy między stosowaniem PPP a spadkiem liczebności niektórych populacji, co dotyczy owadów zapylających.

2.3.   Liczne akty prawne na rzecz pszczół, zrównoważonego stosowania pestycydów, odbudowy różnorodności biologicznej i wsparcia rolników w transformacji agroekologicznej są obecnie przygotowywane lub zostały już przyjęte przez KE.

2.3.1.

Jeśli chodzi o ochronę pszczół i owadów zapylających, w 2018 r. UE zapoczątkowała europejską inicjatywę na rzecz owadów zapylających, która ma na celu przeciwdziałanie spadkowi liczebności dzikich owadów zapylających w UE. Obejmuje ona dziesięć działań podzielonych na trzy priorytetowe tematy: — poszerzenie wiedzy na temat spadku liczebności owadów zapylających, jego przyczyn i skutków, — zwalczanie przyczyn spadku liczebności owadów zapylających, — podnoszenie świadomości, angażowanie całego społeczeństwa i wspieranie współpracy. Europejski Trybunał Obrachunkowy stwierdził jednak w sprawozdaniu specjalnym nr 15/2020 w sprawie ochrony dzikich owadów zapylających w UE (9), że „przyniosło to niewielkie efekty, a żeby osiągnąć cele inicjatywy dotyczące powstrzymania wymierania owadów zapylających, niezbędne jest lepsze zarządzanie”. Sama KE zresztą przyznała w sprawozdaniu z wdrażania inicjatywy (10), że chociaż poczyniono znaczne postępy w realizacji działań ujętych w inicjatywie, konieczne są dalsze starania, aby wyeliminować poszczególne przyczyny spadku liczebności.

2.3.2.

Jeśli chodzi o zmniejszenie skutków środków ochrony roślin i zagrożeń z nimi związanych, KE – przedstawiając w czerwcu 2022 r. nowy projekt rozporządzenia – rozpoczęła zmianę dyrektywy w sprawie zrównoważonego stosowania pestycydów, aby rozwiązać główny problem, którym jest ograniczona skuteczność tej dyrektywy w zmniejszaniu stosowania pestycydów oraz zagrożeń dla zdrowia ludzkiego i środowiska (11). Główne środki obejmują m.in.: — prawnie wiążące cele na poziomie UE dotyczące ograniczenia o 50 % stosowania pestycydów chemicznych i związanego z nimi ryzyka, a także stosowania najbardziej niebezpiecznych pestycydów – do 2030 r., — nowe środki zapewniające wdrożenie przez rolników zintegrowanego zarządzania ochroną przed szkodnikami, — zakaz stosowania wszelkich pestycydów na obszarach wrażliwych, z wyjątkiem ściśle określonych przypadków.

2.3.3.

Wprowadzanie PPP na rynek UE jest ściśle regulowane. Ramy prawne dotyczące wprowadzania PPP na rynek UE ustanowiono rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 (12). Zgodnie z tym rozporządzeniem przed zatwierdzeniem substancji czynnej na szczeblu europejskim przeprowadza się oceny ryzyka, aby uniknąć potencjalnego negatywnego wpływu na zdrowie lub środowisko. Co więcej, aby uwzględnić najnowsze osiągnięcia naukowe w tej dziedzinie, wytyczne dotyczące oceny ryzyka związanego ze środkami ochrony roślin dla pszczół (wytyczne dotyczące pszczół lub „Bee Guidance Document” (13)) są poddawane przeglądowi.

2.3.4.

Jeśli chodzi o odbudowę różnorodności biologicznej na obszarach rolniczych, UE może się opierać na sieci Natura 2000, choć nie dotyczy ona wyłącznie obszarów rolniczych, oraz na dyrektywie ptasiej (14) i dyrektywie siedliskowej (15), które stanowią podstawę europejskiego prawodawstwa dotyczącego ochrony przyrody. KE opracowała także unijną strategię na rzecz bioróżnorodności 2030 (16). Obejmuje ona w szczególności działania i zobowiązania mające na celu odbudowę różnorodności biologicznej na obszarach rolniczych, określone w projekcie rozporządzenia w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych (17), przedstawionym przez KE 22 czerwca 2022 r. W szczególności art. 8 projektu przewiduje wiążący cel dla państw członkowskich dotyczący odwrócenia spadku populacji owadów zapylających do 2030 r., zaś art. 9 przewiduje zobowiązania do odbudowy ekosystemów rolniczych, takie jak pokrycie co najmniej 10 % obszarów rolnych UE „elementami krajobrazu o wysokiej różnorodności” do 2030 r.

2.3.5.

Co się tyczy wsparcia rolników w transformacji, nowa WPR na lata 2023–2027 jest podstawowym narzędziem pozwalającym na osiągnięcie ambitnych celów Europejskiego Zielonego Ładu oraz na wsparcie rolników. W 2020 r. Trybunał Obrachunkowy wykazał w sprawozdaniu specjalnym, że wkład obecnej WPR nie był w stanie zapobiec spadkowi różnorodności biologicznej na użytkach rolnych (18). Stwierdził, że „KE monitoruje wydatki z budżetu UE na różnorodność biologiczną w sposób niewiarygodny; oddziaływanie płatności bezpośrednich w ramach WPR jest ograniczone lub brakuje informacji na ten temat; KE i państwa członkowskie premiowały działania w zakresie rozwoju obszarów wiejskich o mniejszym oddziaływaniu”. Nowa WPR przewiduje nowe środki mające na celu poprawę jej wpływu na środowisko, takie jak udoskonalona zasada wzajemnej zgodności.

2.3.6.

Pośredni wpływ na owady zapylające mogą mieć także europejskie prace i akty prawne w sektorach innych niż rolnictwo, takie jak pakiet legislacyjny „Gotowi na 55”, w odniesieniu do celu UE polegającego na zmniejszeniu emisji dwutlenku węgla o 55 % do 2030 r. (zmiana klimatu dotyka również pszczoły), plan działania „zero zanieczyszczeń” zmierzający do wyeliminowania zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby, dyrektywa w sprawie odnawialnych źródeł energii czy też nowa europejska strategia leśna, w ramach której KE postawiła sobie za ambitny cel zasadzić w całej Europie 3 mld drzew do 2030 r.

3.   Uwagi ogólne

3.1.

EKES podkreśla znaczenie EIO jako narzędzia bezpośredniego uczestnictwa obywateli europejskich. Jest to bowiem najsilniejszy mechanizm demokracji uczestniczącej na szczeblu europejskim. EKES, jako pomost między organizacjami społeczeństwa obywatelskiego a instytucjami europejskimi, z biegiem lat zwiększał znaczenie i dostrzegalność EIO w codziennej pracy instytucji europejskich. Z zadowoleniem przyjmuje fakt, że niniejsza opinia jako pierwsza dotyczy EIO jeszcze przed odpowiedzią ze strony KE, i zachęca KE do precyzyjnej odpowiedzi na sformułowane postulaty.

3.2.

EKES ubolewa, że główna propozycja omawianej EIO, dotycząca stopniowego całkowitego wycofania syntetycznych pestycydów do 2035 r., nie znalazła odbicia w wybranym tytule: „Ratujmy pszczoły i rolników”. Podkreśla, że wiele aktów prawnych, którą są próbą odpowiedzi na te wnioski, jest już przygotowywanych lub zostało przyjętych przez KE, lecz dostrzega, że nie udało się w pełni osiągnąć ich celów. W związku z tym wzywa KE do przedsięwzięcia dodatkowych środków, aby w sposób konkretny i szybciej zrealizować wytyczone cele. EKES podkreśla jednak potrzebę uwzględnienia wszystkich trzech filarów zrównoważonego rozwoju (środowiskowego, społecznego i gospodarczego) w istotnym kontekście zrównoważonego charakteru systemów i suwerenności żywnościowej oraz konieczność przeprowadzenia ocen skutków przed podjęciem jakiejkolwiek decyzji, by przede wszystkim oszacować koszty tej inicjatywy dla produkcji rolnej i gospodarki.

4.   Uwagi szczegółowe

4.1.

Jeśli chodzi o postulat EIO „stopniowe wycofywanie syntetycznych pestycydów w rolnictwie UE, poczynając od najbardziej niebezpiecznych, tak by do 2030 r. zmniejszyć ich stosowanie o 80 %, a do 2035 r. wyeliminować je całkowicie”:

4.1.1.

EKES przestrzega przed propozycją wyznaczenia celów idealistycznych lub nieosiągalnych w zbyt krótkim czasie. Podkreśla, że KE proponuje już ograniczenie o 50 % stosowania pestycydów chemicznych i związanego z nimi ryzyka, a także stosowania najbardziej niebezpiecznych pestycydów – do 2030 r. Ogólniej rzecz ujmując, Komitet sprzeciwia się wyznaczeniu celów w zakresie ograniczenia stosowania pestycydów bez powiązania z dostępnością skutecznych i osiągalnych dla rolników rozwiązań alternatywnych.

4.1.2.

EKES przypomina, że ramy prawne dotyczące PPP w Europie należą do najbardziej wymagających na świecie pod względem celów, ponieważ przewidują zasadę braku niedopuszczalnych skutków dla środowiska.

4.1.3.

EKES uważa, że ponieważ spadek populacji pszczół i dzikich owadów zapylających ma wielorakie przyczyny, nie należy postrzegać wycofania pestycydów jako jedynego lub głównego sposobu ich ratowania. Konieczne jest przeciwdziałanie wszystkim czynnikom powodującym ten spadek. Na przykład w przypadku pszczoły miodnej zawodowi pszczelarze walczą głównie z dręczem pszczelim i szerszeniem azjatyckim. Liczą oni na pojawienie się nowych zabiegów, które pozwolą im lepiej chronić hodowane pszczoły.

4.1.4.

EKES zwraca uwagę na znaczenie pszczół, dzikich owadów zapylających oraz innych owadów dla rolnictwa (zapylanie roślin, naturalna regulacja liczebności szkodników itp.). Jako przykład pragnie przytoczyć inicjowane przez rolników i korzystne dla wszystkich partnerstwa między rolnikami a pszczelarzami „Adoptuj ul” (19). Rolnicy, którzy adoptują ule, zwracają bowiem szczególną uwagę na ochronę pszczół podczas wykonywania zabiegów fitosanitarnych w celu ochrony upraw. Konieczne jest również opracowanie narzędzi typu „ApiAlert” (20) pozwalających na obliczanie współczynnika śmiertelności pszczół w ulach i obiektywizację rzeczywistych przyczyn ich śmiertelności.

4.2.

Jeśli chodzi o postulat EIO „przywrócenie naturalnych ekosystemów na obszarach rolniczych, tak aby rolnictwo stało się nośnikiem procesu odbudowy różnorodności biologicznej”:

4.2.1.

EKES podkreśla, że działalność człowieka, taka jak niektóre praktyki rolnicze, jest jedną z przyczyn spadku liczby owadów zapylających i utraty różnorodności biologicznej, ale rolnictwo może pomóc w rozwiązaniu tego problemu. Życzy sobie na przykład większego wsparcia dla takich projektów, jak sadzenie żywopłotów czy też rozwój zasobów miododajnych przez rolników, aby umocnić ich w roli obrońców pszczół i różnorodności biologicznej. Niezbędne będzie ponadto lepsze wynagradzanie rolników za świadczone przez nich usługi ekosystemowe, aby wspierać ich w realizacji takich projektów.

4.2.2.

EKES odnotowuje silne dążenie KE – którego wyrazem są cele strategii na rzecz bioróżnorodności i strategii „Od pola do stołu” i środki określone w tych strategiach oraz projekt rozporządzenia w sprawie odbudowy zasobów przyrodniczych – do tego, by rolnictwo stało się narzędziem służącym do przywracania różnorodności biologicznej, i wyraża zaniepokojenie co do poszanowania suwerenności żywnościowej Unii Europejskiej.

4.2.3.

EKES uważa, że należałoby docenić również dobrowolne inicjatywy rolnicze na rzecz owadów zapylających lub różnorodności biologicznej, które stają się coraz powszechniejsze w całej Europie. Na przykład we Francji Krajowa Federacja Związków Zawodowych Rolników (FNSEA) opublikowała kompendium inicjatyw rolniczych przyjaznych owadom zapylającym (21). Aby rozpowszechnić dobre praktyki rolnicze przyjazne pszczołom (Api-Agri), w kompendium tym wymieniono dobrowolne, podejmowane we Francji inicjatywy na rzecz owadów zapylających, przedstawiając inspirujące, pozytywne i pragmatyczne przykłady. Na tej samej zasadzie w 2018 r. w Danii zapoczątkowano kampanię informacyjną „10 działań przyjaznych dla pszczół w Twoim gospodarstwie” (22). Promuje ona różnorakie dobrowolne inicjatywy, które rolnicy mogą podejmować na poziomie gospodarstwa, takie jak sadzenie żywopłotów i klombów kwietnych czy też ograniczenie znoszenia środków ochrony roślin podczas ich stosowania dzięki rozpryskiwaniu w odpowiednich warunkach klimatycznych (np. przy słabym wietrze) lub dzięki zastosowaniu systemów ograniczających ich znoszenie.

4.2.4.

EKES sądzi, że aby przywrócić naturalne ekosystemy na obszarach rolniczych, KE będzie musiała wykorzystać cały zestaw środków: utrzymanie i odtworzenie infrastruktury agroekologicznej, zróżnicowanie upraw, aby zachęcić do tworzenia mozaiki upraw w krajobrazie, rozwój systemu rolno-leśnego, rolnictwa ekologicznego i produktów opatrzonych znakami identyfikacyjnymi jakości i pochodzenia (SIQO), utrzymanie trwałych użytków zielonych, ograniczenie stosowania i wpływu pestycydów itp.

4.3.

Jeśli chodzi o postulat EIO „reforma rolnictwa poprzez nadanie priorytetowego znaczenia drobnym, zróżnicowanym i zrównoważonym gospodarstwom rolnym, wspieranie szybkiego rozpowszechniania się praktyk agroekologicznych i organicznych oraz umożliwianie niezależnego szkolenia rolników i prowadzenia badań nad uprawami wolnymi od pestycydów”:

4.3.1.

EKES wskazuje na sprawozdanie 300 ekspertów z 23 państw członkowskich, w którym przeanalizowano potencjalny wpływ przyszłej WPR na ochronę i odbudowę różnorodności biologicznej (23). Naukowcy formułują konkretne propozycje, aby poprawić wpływ WPR na różnorodność biologiczną oraz wesprzeć rolników w tej transformacji. EKES zaleca, by KE i państwa członkowskie zainspirowały się tymi propozycjami w związku z reformą WPR, która jest potężnym narzędziem reformy rolnictwa.

4.3.2.

EKES uważa jednak, że transformacja agroekologiczna i poprawa różnorodności biologicznej nie powiodą się wyłącznie dzięki Brukseli i WPR, i podkreśla również znaczenie szczebla lokalnego. Aby dostosować się do specyfiki obszarów lokalnych, należy bowiem opracować lokalne rozwiązania dla rolników i właścicieli gruntów.

4.3.3.

Ponadto EKES pragnie podkreślić swoje zaangażowanie w poszukiwanie skutecznych środków alternatywnych, tak aby nie pozostawić żadnego rolnika bez rozwiązania. Dlatego też chciałby dalej zachęcać do rolnictwa precyzyjnego, rolnictwa cyfrowego, kontroli biologicznej, robotyki i agroekologii, przy zapewnieniu znacznego komponentu finansowego na rozwój badań, wprowadzanie w życie innowacji i ich przyjęcie przez sektory i rolników.

4.3.4.

EKES uznaje znaczenie pszczelarstwa w wielu państwach członkowskich jako sektora gospodarki, który przyczynia się szczególnie do rozwoju obszarów wiejskich i zapobiega wyludnianiu się obszarów lokalnych. Ze względu na niedobory w produkcji miodu w Europie należy zwiększyć wsparcie dla pszczelarstwa i wykorzystania potencjału gospodarczego miodu oraz innych produktów pszczelarskich (pyłku, wosku, mleczka pszczelego itp.), by utrzymać profesjonalny i przyjazny dla środowiska charakter pszczelarstwa, które będzie w stanie zaspokoić zapotrzebowanie na miód w Europie. EKES podkreśla również, że istotne jest zrzeszanie się pszczelarzy w ramach organizacji gospodarczych, by mogli się lepiej zorganizować i skuteczniej bronić interesów europejskiego pszczelarstwa. W szczególności życzy sobie, by KE wykorzystała szansę związaną z przyszłym przeglądem dyrektywy w sprawie miodu, by wzmocnić etykietowanie i identyfikowalność miodu i tym samym skuteczniej zwalczać oszustwa i import z krajów trzecich niespełniających norm UE, które to zjawiska osłabiają europejską produkcję miodu.

4.3.5.

Wreszcie, aby pozyskać akceptację rolników europejskich dla transformacji agroekologicznej, EKES zaleca KE szybkie wcielenie w życie wzajemności norm w celu ograniczenia zakłóceń konkurencji dla europejskich rolników.

---

(1)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/788 z dnia 17 kwietnia 2019 r. w sprawie europejskiej inicjatywy obywatelskiej (Dz.U. L 130 z 17.5.2019, s. 55).

(2)  Nieto i in., European Red List of Bees [Europejska czerwona księga pszczół], 2014.

(3)  Williams, „The dependence of crop production within the European Union on pollination by honeybees” [Zależność produkcji roślinnej w Unii Europejskiej od zapylania przez pszczoły miodne], 1994.

(4)  Ollerton i in., „How many flowering plants are pollinated by animals?” [Ile kwitnących roślin jest zapylanych przez zwierzęta?], 2011.

(5)  IPBES, Assessment Report on Pollinators, Pollination and Food Production [Sprawozdanie oceniające dotyczące owadów zapylających, zapylania i produkcji żywności], 2016.

(6)  ITSAP, Ressources alimentaires pour les abeilles [Zasoby żywnościowe dla pszczół], 2015.

(7)  IPBES, Global Assessment Report on Biodiversity and Ecosystem Services [Sprawozdanie z ogólnoświatowej oceny różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych], 2019.

(8)  INRAE i IFREMER, Impacts des produits phytopharmaceutiques sur la biodiversité et les services écosystémiques [Wpływ środków ochrony roślin na różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe], 2022.

(9)  Europejski Trybunał Obrachunkowy, sprawozdanie specjalne nr 15/2020.

(10)  COM(2021) 261 final.

(11)  COM(2022) 305 final.

(12)  Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1107/2009 z dnia 21 października 2009 r. dotyczące wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin i uchylające dyrektywy Rady 79/117/EWG i 91/414/EWG (Dz.U. L. 309 z 24.11.2009, s. 1).

(13)  EFSA, „Revised guidance on the risk assessment of plant protection products on bees (Apis mellifera, Bombus spp. and solitary bees)” [Zmienione wytyczne dotyczące oceny ryzyka środków ochrony roślin dla pszczół (pszczoły miodne, trzmiele i pszczoły samotnice)], 2022.

(14)  Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z dnia 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (Dz.U. L 20 z 26.1.2010, s. 7).

(15)  Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Dz.U. L 206 z 22.7.1992, s. 7).

(16)  COM(2020) 380 final.

(17)  COM(2022) 304 final.

(18)  Europejski Trybunał Obrachunkowy, sprawozdanie specjalne nr 13/2020.

(19)  Le Betteravier, „Quand 14 agriculteurs de l’Aisne deviennent apiculteurs” [Kiedy 14 rolników w Aisne staje się pszczelarzami].

(20)  Serwis 20 Minutes, „Toulouse: Pour suivre la mortalité des abeilles, BeeGuard met au point un compteur vidéo sur ses ruches connectées” [Tuluza: aby monitorować śmiertelność pszczół, BeeGuard opracowuje licznik wideo na podłączonych ulach].

(21)  EFSA, Recueil des initiatives agricoles favorables aux pollinisateurs [Kompendium inicjatyw rolniczych przyjaznych owadom zapylającym], 2022.

(22)  Duńska Rada ds. Rolnictwa i Żywności, 10 bivenlige anbefalinger til dit landbrug [10 przyjaznych pszczołom zaleceń dla Twojego gospodarstwa], 2018.

(23)  Pe’er i in., How can the European Common Agricultural Policy help halt biodiversity loss? Recommendations by over 300 experts [W jaki sposób europejska wspólna polityka rolna może przyczynić się do powstrzymania utraty różnorodności biologicznej? Zalecenia ponad 300 ekspertów], 2022.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Kryzys cen żywności: rola spekulacji i konkretne propozycje działań w konsekwencji wojny w Ukrainie”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/08)

Sprawozdawca:

Peter SCHMIDT

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	14.7.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Rolnictwa, Rozwoju Wsi i Środowiska Naturalnego
Data przyjęcia przez sekcję	24.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	15.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	157/7/5

1.   Wnioski i zalecenia

EKES:

1.1.

Zwraca uwagę na światowy kryzys cen żywności, który nasilił się w następstwie wojny w Ukrainie, co prowadzi do zakłóceń dostaw ważnych produktów żywnościowych takich jak pszenica i olej słonecznikowy. Podkreśla, że kryzys ten nie wynika jedynie z konfliktu, ale też z problemów strukturalnych i systemowych, które powodują głód i zagrażają egzystencji ludzi na całym świecie. Żywność nie powinna być traktowana jako składnik aktywów finansowych, ponieważ nie jest towarem takim jak wiele innych.

1.2.

Chociaż uznaje, że kwestia cen żywności i spekulacji żywnością jest bardzo złożona, a związki przyczynowe powinny zostać dogłębnie przeanalizowane, obecna struktura rynku towarowego nie sprzyja osiągnięciu „zrównoważonej gospodarki, jakiej potrzebujemy” oraz celów związanych ze zrównoważonym rozwojem, ambitnych celów klimatycznych i celów dotyczących sprawiedliwej transformacji określonych w Agendzie 2030 Organizacji Narodów Zjednoczonych i Europejskim Zielonym Ładzie, a wręcz aktywnie osiągnięciu tych celów przeciwdziała. Podważa to wysiłki na rzecz rozwiązania problemu głodu, wspierania sprawiedliwych dochodów dla rolników i pracowników oraz uczciwych cen dla konsumentów, a także ochrony małych i średnich przetwórców żywności oraz sektora detalicznego przed ryzykiem związanym ze wzrostem inflacji. W związku z tym należy zmienić strukturę rynku towarowego w drodze regulacji, aby przyczyniała się do dobrobytu ludzi i rozwoju społecznego z myślą o realizacji celów zrównoważonego rozwoju. Mając na uwadze, że UE jest już najbardziej regulowanym rynkiem, jest oczywiste, że potrzebne jest rozszerzenie regulacji na poziom globalny, jeżeli mają one przynieść jakiekolwiek rzeczywiste skutki.

1.3.

Podkreśla konieczność rozwiązania kwestii koncentracji w łańcuchach żywnościowych i obszarze własności finansowej; wskazuje, że fizyczny obrót zbożem na świecie jest wysoce skoncentrowany. Według szacunków 70–90 % światowego handlu zbożem kontrolują cztery przedsiębiorstwa: Archer-Daniels-Midland, Bunge, Cargill i Louis Dreyfus. Przedsiębiorstwa te nie tylko tworzą oligopol w światowym obrocie zbożem i odnośnie do informacji o fundamentalnych cechach rynku, a także charakteryzuje je wysoki poziom finansjalizacji.

1.4.

Zwraca uwagę, że fundusze inwestycyjne typu ETF i fundusze wspólnego inwestowania oparte na indeksach, w tym fundusze powiązane konkretnie z żywnością i rolnictwem, stwarzają nowe i intensywnie wykorzystywane możliwości inwestycji finansowych i osiągania zysków, a zwykli obywatele coraz częściej uczestniczą w tych instrumentach inwestycyjnych, wykorzystując swoje fundusze emerytalne i indywidualne rachunki oszczędności emerytalnych. Rozwój tych związanych z akcjami funduszy inwestycyjnych prowadzi do przekształcenia systemów rolno-spożywczych w taki sposób, aby potrzeby akcjonariuszy były traktowane priorytetowo względem innych celów społecznych i środowiskowych.

1.5.

Zauważa, że wysokie i szybko rosnące ceny oraz poufność informacji dotyczących posiadanych zapasów wywołują niepewność, strach i panikę. Strach i panika, szczególnie w okresach dużej niepewności, jak na przykład wskutek wojny w Ukrainie, prowadzą do zawyżania cen i ich zmienności, ponieważ na rynku dominują uczestnicy spekulujący, którzy próbują wykorzystać gwałtowny wzrost cen.

1.6.

Wzywa państwa członkowskie i instytucje Unii do zwiększenia przejrzystości rynku, w szczególności za pomocą: — sprawozdawczości z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego (ESG) i ujawniania informacji niefinansowych przez podmioty zaangażowane w spekulacje; należy zbadać rolę ratingu ESG, jeżeli chodzi o spekulację żywnością, — ustanowienia, że każdy podmiot na świecie powinien składać sprawozdania do systemu informacji o rynkach rolnych (AMIS), w tym państwa i podmioty prywatne, — dalszej kontroli transakcji pozagiełdowych (OTC).

1.7.

Podkreśla, że rynki towarowych instrumentów pochodnych świadczą podstawowe usługi na rzecz producentów i użytkowników towarów żywnościowych, takie jak zarządzanie ryzykiem i ustalanie poziomu cen równowagi na podstawie czynników podaży i popytu, oraz że funkcjonowaniu tych rynków zagraża działalność spekulacyjna. Wzywa państwa członkowskie i instytucje Unii do podjęcia niezbędnych działań mających na celu ograniczenie nadmiernej spekulacji towarami w szczególności poprzez:

1.7.1.

regulowanie rynku terminowego: — ponowne wprowadzenie regulowanego rynku instrumentów pochodnych opartych na żywności, jaki istniał przez kilkadziesiąt lat do końca ubiegłego stulecia, co zachowuje funkcję zabezpieczającą kontraktów terminowych typu future; te kontrakty terminowe są istotne z perspektywy rolników w kontekście zarządzania ryzykiem; umożliwia im to ustalanie ceny zarówno środków, jak i wyników produkcji w określonym czasie w przyszłości, — wprowadzenie ścisłych ograniczeń zmian cen i dziennych limitów pozycji, gdy tylko działalność handlowa na towarowych rynkach terminowych wykaże nieprawidłowości (dyrektywa w sprawie rynków instrumentów finansowych – MiFID II); limity pozycji powinny zostać ponownie skalibrowane w celu odzwierciedlenia rzeczywistego interesu strony transakcji w odniesieniu do potrzeby zabezpieczenia ekspozycji na ryzyko w czasie rzeczywistym, — ograniczenie dostępu do instrumentów pochodnych/zabezpieczenia do wykwalifikowanych i posiadających wiedzę inwestorów i uczestników rynku, którzy są rzeczywiście zainteresowani bazowymi towarami rolnymi, — wprowadzenie zobowiązań wynikających z kontraktów krótko-/średnio- i długoterminowych w celu zwiększenia stabilności, — zachęcanie banków i towarzystw inwestycyjnych do wycofywania spekulacji finansowych w zakresie towarów spożywczych poprzez wprowadzenie zwiększonych wymogów kapitałowych w celu ograniczenia efektu dźwigni;

1.7.2.

regulowanie indeksów (indeksów towarowych i indeksów opartych na żywności): — uregulowanie i zakazanie funduszy indeksów towarowych oraz powielania takich indeksów za pośrednictwem swapów i produktów giełdowych, ponieważ w ten sposób maksymalizuje się powiązanie rynków energii i żywności; limity pozycji nie działają w przypadku uczestników rynku zaangażowanych w handel z wykorzystaniem indeksów towarowych/swapów, gdyż te ostatnie są zsynchronizowane, — wstrzymanie przekazywania funduszy publicznych/powierniczych (1) podmiotom zaangażowanym w spekulację żywnością – i żaden podmiot publiczny nie powinien obracać instrumentami pochodnymi opartymi na żywności w celach spekulacyjnych, które nie służą interesowi publicznemu, — wprowadzenie zakazu dotyczącego surowców miękkich (np. w odniesieniu do funduszy, funduszy inwestycyjnych typu ETF) alokowanych w portfelach podmiotów instytucjonalnych (np. funduszy emerytalnych, ubezpieczeń); — ze względu na konieczność uregulowania tego rynku, w przyszłych opiniach Komitetu należy rozwinąć konkretne zalecenia;

1.7.3.

przeciwdziałanie finansjalizacji sektora żywności, polegającej na masowym czerpaniu zysków kosztem ludzi: — wprowadzenie globalnego opodatkowania nadmiarowych zysków przed wypłatą dywidend korporacji handlu i finansowania oraz podatku od spekulacji żywnością (2) w celu ograniczenia transakcji wysokich częstotliwości, — rozbicie oligopoli na wszystkich szczeblach łańcucha międzynarodowego handlu żywnością i interesów finansowych.

2.   Kontekst – kryzys cen żywności w konsekwencji wojny w Ukrainie

2.1.

Mimo nadziei, że świat szybciej wyjdzie z kryzysu i że w 2021 r. rozpocznie się odbudowa bezpieczeństwa żywnościowego po pandemii COVID-19, głód na świecie jeszcze bardziej wzrósł w 2021 r. Różnice pod względem wpływu pandemii i tempa odbudowy, wraz z ograniczonym zakresem i czasem obowiązywania środków ochrony socjalnej, doprowadziły do pogłębienia nierówności, które przyczyniły się do dalszych niepowodzeń w 2021 r. w odniesieniu do osiągnięcia celu „Zero głodu” do 2030 r., w szczególności jeśli chodzi o kobiety i dzieci. Szacuje się, że w 2021 r. w obliczu głodu stanęło od 702 do 828 mln ludzi na świecie (co stanowi odpowiednio 8,9 % i 10,5 % światowej populacji) – łącznie 150 mln osób więcej niż w 2019 r., czyli przed pandemią COVID-19 (3).

2.2.

Tocząca się wojna w Ukrainie, w której uczestniczą dwaj najwięksi światowi producenci podstawowych zbóż, nasion oleistych i nawozów, oraz inne wstrząsy zewnętrzne zakłócają międzynarodowe łańcuchy dostaw i powodują wzrost cen zbóż, nawozów i energii. Dzieje się to w czasie, gdy łańcuchy dostaw są wciąż odbudowywane po pandemii COVID-19 i już coraz częściej negatywnie wpływają na nie ekstremalne zjawiska klimatyczne, zwłaszcza w krajach o niskich dochodach, co ma potencjalnie poważne skutki dla bezpieczeństwa żywnościowego i żywienia na świecie. Nie ma braków, ale ze względu na konflikt występują tymczasowe niedobory poważne zakłócenia w łańcuchu dostaw żywności i problemy z dystrybucją (4) , w tym w miejscach, gdzie znajdują się zapasy żywności, jak również negatywny wpływ na produkcję (żniwa i wysiew/sadzenie) w Ukrainie.

2.3.

W 2022 r. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) odnotowała rekordowo wysoki wskaźnik cen żywności i ceny o 34 % wyższe niż w poprzednim roku. Należy zauważyć, że wskaźnik cen żywności FAO już w styczniu tego roku osiągnął poziomy szczytowe z 2008 r. W tym kontekście nieuniknione było, że szok podażowy dotyczący dwóch największych na świecie krajów eksportujących zboże w pewnym stopniu zdestabilizuje światowe rynki. Zakres i skalę obecnej zmienności cen można jednak tylko częściowo wyjaśnić fundamentalnymi cechami rynku. Jedną z podstawowych wad systemu żywnościowego, która przekształciła kryzys w Ukrainie w światowy kryzys bezpieczeństwa żywnościowego, jest nieprzejrzysty i dysfunkcyjny charakter rynków zbóż (5).

2.4.

W rezolucji „Ukraina – od pomocy do odbudowy – propozycje europejskiego społeczeństwa obywatelskiego” EKES zwraca uwagę na światowy kryzys cen żywności nasilony przez wojnę w Ukrainie i wzywa państwa członkowskie i instytucje Unii do podjęcia niezbędnych kroków w celu ograniczenia nadmiernej spekulacji surowcami i zwiększenia przejrzystości rynku. Parlament Europejski w dwóch niedawnych rezolucjach również wezwał do wprowadzenia środków mających na celu zapobieganie nadmiernej spekulacji (6).

2.5.

Obecna struktura rynku towarowego nie sprzyja osiągnięciu „zrównoważonej gospodarki, jakiej potrzebujemy” (7) oraz celów związanych ze zrównoważonym rozwojem, ambitnych celów klimatycznych i celów dotyczących sprawiedliwej transformacji określonych w Agendzie 2030 Organizacji Narodów Zjednoczonych i Europejskim Zielonym Ładzie. Nie przyczynia się ona ani do wspierania sprawiedliwych dochodów dla rolników (8) i pracowników oraz uczciwych cen dla konsumentów, ani do ochrony przetwórców żywności (zwłaszcza MŚP) i sektora detalicznego przed ryzykiem rosnącej inflacji.

3.   Rola i skutki spekulacji towarami: rynki i mechanizmy

3.1.

Spekulacja jest inwestycją w nadziei na przyszły zysk, obarczoną ryzykiem straty. Spekulacja towarami może przyjmować trzy formy: (i) bezpośrednie kupno lub sprzedaż towarów fizycznych, (ii) kupno lub sprzedaż kontraktu, który przewiduje nabycie lub dostawę towaru w przyszłości, oraz (iii) kupno lub sprzedaż akcji lub długu spółki, która zajmuje się produkcją lub obrotem towarami. Standardowe kontrakty towarowe nazywane są „kontraktami terminowymi typu future” lub „towarowymi instrumentami pochodnymi” i są przedmiotem obrotu na „rynkach towarowych instrumentów pochodnych”, które są regulowanymi rynkami finansowymi. Spekulacja towarami może zatem odbywać się zarówno na fizycznych, jak i finansowych rynkach towarowych, a pośrednio na rynkach akcji i obligacji.

3.2.

Na rynkach towarowych instrumentów pochodnych od początku XXI w. odnotowuje się duży wpływ płynności od „nietradycyjnych” inwestorów wynikający ze zmian w ramach prawnych regulujących te rynki. Pojawienie się nowych uczestników rynku określono mianem „finansjalizacji” rynków towarowych (9). Chociaż wzrost płynności przyczynił się do pogłębienia rynków towarowych instrumentów pochodnych, utrudniając jawną manipulację na rynku, spowodował również pojawienie się popytu spekulacyjnego niepowiązanego z warunkami panującymi na fizycznym rynku towarowym, co ogranicza zdolność tych rynków do pełnienia kluczowych funkcji.

3.3.

W swojej pierwotnej formie regulowane rynki towarowych instrumentów pochodnych spełniają dwa główne zadania: (i) zarządzanie ryzykiem dla producentów i użytkowników towarów oraz (ii) ustalanie poziomu cen równowagi na podstawie czynników podaży i popytu. Zarządzanie ryzykiem odbywa się poprzez zabezpieczenie, czyli zajmowanie pozycji dopasowanych na rynkach fizycznych i rynkach instrumentów pochodnych, a tym samym ustalanie ceny towaru w momencie wnoszenia zabezpieczenia. Zabezpieczanie wymaga ścisłego związku między towarowymi rynkami terminowymi a rynkiem fizycznym. Aby zapewnić ten ścisły związek, fizyczny obrót jest zazwyczaj porównywany z ceną instrumentu pochodnego. Praktyka ta zapewnia skuteczność zabezpieczenia, ale także bezpośrednie przeniesienie pozycji spekulacyjnych na rynkach instrumentów pochodnych na rynek fizyczny.

3.4.

Kontrakty terminowe typu future są przedmiotem obrotu na różne miesiące zapadalności. Każdy kontrakt terminowy typu future ma uzgodnionego nabywcę i sprzedawcę. Oferty składane przez nabywców i sprzedawców są dopasowywane przez izbę rozliczeniową giełdy. Dopasowana cena nie jest uiszczana w całości. Zamiast tego obaj uczestnicy rynku przekazują depozyt zabezpieczający na rachunek depozytu zabezpieczającego zarejestrowany w izbie rozliczeniowej. Zyski i straty są pobierane bezpośrednio z depozytu zabezpieczającego. W obrocie towarowymi kontraktami terminowymi typu future stosuje się zatem dużą dźwignię finansową.

3.5.

Gdy zbliża się termin zapadalności kontraktu terminowego typu future uczestnicy rynku mają dwie możliwości: (i) pozostanie przy kontrakcie i wymuszenie (w przypadku sprzedawcy) lub przyjęcie (w przypadku nabywcy) dostawy lub (ii) zajęcie pozycji dopasowanej w celu sfinalizowania kontraktu przed upływem terminu zapadalności. Zdecydowana większość wszystkich towarowych kontraktów terminowych typu future jest rozliczana za pomocą pozycji dopasowanych. W związku z tym obrót towarowymi kontraktami terminowymi typu future nie wymaga od uczestnika rynku posiadania fizycznego towaru, który sprzedaje, ani zdolności magazynowania niezbędnej do przyjęcia fizycznego towaru, który nabywa.

3.6.

Jedynie maklerzy mogą prowadzić obrót na rejestrowanych giełdach towarowych. Maklerzy zajmują się obrotem w imieniu swoich klientów i dla osobistego zysku. Istnieje duży rynek wtórny, na którym towarowe instrumenty pochodne są sprzedawane i przepakowywane poza giełdą. Kontrakty terminowe typu future są również przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym, określanego mianem obrotu pozagiełdowego, gdzie transakcje są uzgadniane bez udziału izby rozliczeniowej. Dzięki temu towarowe instrumenty pochodne są łatwo dostępne dla inwestorów detalicznych, głównie w formie funduszy inwestycyjnych typu ETF na określone towary lub indeksy towarowe (10).

3.7.

Ze względu na deregulację rynków towarowych instrumentów pochodnych i łatwość obrotu nimi, rynki te są bardzo płynne, a obrót towarowymi instrumentami pochodnymi znacznie przewyższa handel towarami fizycznymi. Płynność jest zasadniczym warunkiem ustalania poziomu cen równowagi na podstawie czynników podaży i popytu. Proces ten ma miejsce wtedy i tylko wtedy, gdy wszyscy uczestnicy rynku zajmują pozycje niezależnie i wyłącznie w oparciu o swoją wiedzę o warunkach fizycznego popytu i fizycznej podaży; warunki te określa się mianem „fundamentalnych cech rynku”. Ustalanie poziomu cen równowagi na podstawie czynników podaży i popytu utrudniają uczestnicy rynku, którzy zajmują pozycje niepowiązane z fundamentalnymi cechami rynku.

3.8.

Nie wszyscy uczestnicy rynku zajmują pozycje na podstawie fundamentalnych cech rynku (11). W literaturze naukowej rozróżnia się aktywnych i pasywnych uczestników rynku. Aktywnych uczestników rynku dzieli się dodatkowo na poinformowanych i niepoinformowanych. Aktywni i poinformowani uczestnicy rynku to przedsiębiorstwa obrotu towarami, które w ramach swojej podstawowej działalności prowadzą obrót towarowymi kontraktami terminowymi typu future w celach zabezpieczających i spekulacyjnych, oraz wyspecjalizowani menedżerowie zarządzający aktywami (np. fundusze hedgingowe), którzy realizują strategie obrotu oparte na badaniach rynkowych.

3.9.

Aktywni i niepoinformowani uczestnicy rynku (uczestnicy rynku opierający się na pozytywnych informacjach zwrotnych) to menedżerowie zarządzający aktywami, którzy realizują strategie obrotu na podstawie statystycznej analizy wzorców i tylko w niewielkim stopniu lub w ogóle na podstawie badań rynkowych. Pasywni i niepoinformowanie uczestnicy rynku (uczestnicy rynku zaangażowani w handel z wykorzystaniem indeksów) to inwestorzy instytucjonalni, tacy jak fundusze emerytalne, a także inwestorzy detaliczni inwestujący w fundusze inwestycyjne typu ETF, którzy dążą do ekspozycji na szeroki zestaw cen towarów, w tym towarów rolnych, a także energii oraz minerałów i metali, w celu dywersyfikacji portfela. Ekspozycja osiągana jest poprzez powielanie indeksów towarowych, zbliżonych do indeksów giełdowych.

3.10.

Powielanie indeksu polega na przyjmowaniu wyłącznie pozycji długich, które są przenoszone na koniec terminu zapadalności kontraktu terminowego typu future. Uczestnicy rynku zaangażowani w handel z wykorzystaniem indeksów są zatem jednostronni w przyjmowaniu pozycji. Są oni również zsynchronizowani między grupami towarów, co wskazuje na silny popyt w szerokim zakresie towarów i prowadzi do równoległych ruchów między cenami różnych grup towarów, które są niepowiązane z fundamentalnymi cechami rynku (12).

3.11.

Takie spekulacyjne sygnały cenowe mogą być potęgowane przez uczestników rynku opierających się na pozytywnych informacjach zwrotnych, którzy oceniają wsparcie rynku dla kierunków ceny. Typując określony kierunek cen, uczestnicy rynku opierający się na pozytywnych informacjach zwrotnych udzielają dalszego wsparcia w sposób samospełniający się, co prowadzi do powstawania baniek spekulacyjnych i dużej zmienności cen. Bańki spekulacyjne mogą się utrzymywać, w szczególności jeżeli informacje o fundamentalnych cechach rynku są ograniczone, czyli w czasach dużej niepewności, oraz jeżeli na rynku dominują niepoinformowani i pasywni uczestnicy rynku.

3.12.

Badania rynkowe są kosztowne i stosunkowo bardziej kosztowne niż analiza statystyczna lub szybkie przeglądanie nagłówków, zwłaszcza gdy uczestnicy rynku inwestują na wielu rynkach w tym samym czasie. W związku z tym poinformowanych uczestników rynku jest stosunkowo niewielu i są to zazwyczaj duże przedsiębiorstwa handlowe, które prowadzą badania rynkowe w ramach swojej działalności związanej z towarami fizycznymi. Przez to rynki towarowych instrumentów pochodnych są podatne na utrzymujące się bańki spekulacyjne, szczególnie w czasach niepewności i paniki na rynku.

3.13.

Fizyczny obrót zbożem na świecie jest wysoce skoncentrowany. Cztery przedsiębiorstwa: Archer-Daniels-Midland, Bunge, Cargill i Louis Dreyfus kontrolują według szacunków 70–90 % światowego handlu zbożem i generują nadmierne zyski. Są nazywane łącznie ABCD (13) (ADM odnotował najwyższy wynik finansowy w swej prawie 120-letniej historii oraz wzrost zysków z działalności operacyjnej o 38 % w ujęciu rok do roku (14)). Przedsiębiorstwa te tylko tworzą oligopol nie tylko w światowym obrocie zbożem, ale także odnośnie do informacji o fundamentalnych cechach rynku, w tym o magazynowaniu. Pozycje magazynowe są utrzymywane na potrzeby transakcji oraz w celach ostrożnościowych lub spekulacyjnych. Informacje o poziomach magazynowych są pilnie strzeżone przed konkurentami. Jako uczestnicy rynku są oni nastawieni na przyszłość, starają się kupować po niskich cenach i sprzedawać po wysokich.

3.14.

Przedsiębiorstwa łącznie nazywane ABCD mają również wysoki poziom finansjalizacji. Archer-Daniels-Midland i Bunge są spółkami giełdowymi i podlegają naciskom akcjonariuszy, którzy wolą krótkoterminowe zyski od długoterminowych inwestycji. Wśród akcjonariuszy są fundusze hedgingowe (np. Black Rock), banki inwestycyjne i w dużej mierze także inwestorzy instytucjonalni, tacy jak fundusze emerytalne. Cargill i Louis Dreyfus to spółki prywatne, które oprócz podmiotów prowadzących obrót zbożem zaliczają do swoich spółek zależnych również fundusze hedgingowe, banki, przedsiębiorstwa zajmujące się przewozami, towarami, magazynowaniem, nieruchomościami i infrastrukturą.

3.15.

Duzi uczestnicy rynku zajmujący się obrotem towarami fizycznymi prowadzą działalność zarówno na rynkach instrumentów pochodnych, jak i na rynkach fizycznych, a także korzystają z usług własnych maklerów w celu uzyskania bezpośredniego dostępu do rynków towarowych instrumentów pochodnych. Ponadto mają znaczną władzę nad swoimi dostawcami i klientami. Władza ta umożliwia im odwlekanie płatności w celu zwiększenia rezerw gotówkowych lub opóźnianie dostaw towarów, jeżeli przewidują, że ceny zmienią się na ich korzyść. W przeciwieństwie do producentów i konsumentów, podmioty prowadzące obrót fizyczny dobrze prosperują w warunkach zmienności rynkowej, ponieważ duże, nagłe zmiany cen stwarzają możliwości sprzedaży pozycji magazynowych i finansowych z dużym zyskiem w krótkim czasie.

3.16.

Wysokie i rosnące ceny oraz poufność informacji dotyczących posiadanych zapasów wywołują strach i panikę. Te zaś, szczególnie w okresach dużej niepewności, jak na przykład wskutek wojny w Ukrainie, prowadzą do zawyżania cen i zmienności, ponieważ na rynku dominują uczestnicy spekulujący, którzy próbują wykorzystać gwałtowny wzrost cen. (15) Podmioty prowadzące obrót fizyczny nie są zainteresowane podejmowaniem działań w perspektywie krótko- i średnioterminowej, ponieważ wysokie ceny zwiększają w wymiarze spekulacyjnym i transakcyjnym wartość ich pozycji magazynowych, które podmioty te sprzedają z ogromnym zyskiem. Przedsiębiorstwa ABCD odnotowały w 2021 r. rekordowo wysokie zyski lub zyski zbliżone do rekordowych.

3.17.

Wyjątkowo wysokie ceny wzbudzają obawy przed brakiem dostaw i ich nieosiągalnością cenową oraz zwiększają popyt na profilaktyczne magazynowanie. Gromadzenie towarów spożywczych, czy to w drodze przywozu, czy też poprzez wprowadzenie zakazu wywozu, wywołuje sztuczne niedobory na rynku fizycznym, co dodatkowo sprzyja wzrostowi cen. Spowodowane spekulacją zwyżki cen znajdują w ten sposób wsparcie ex post w fundamentalnych cechach rynku, na zasadzie samospełniającej się przepowiedni. W czasie kryzysu żywnościowego w 2008 r. Indie zareagowały na wysokie ceny zbóż, wprowadzając zakaz eksportu ryżu, co doprowadziło do gwałtownego wzrostu cen tego surowca. Obecnie Chiny gromadzą znaczne zapasy kukurydzy, ryżu i pszenicy w obawie przed ich niedoborami (16). Choć rządy, które gromadzą towary żywnościowe, postępują w sposób spekulacyjny, takie ich działanie wynika ze strachu i chęci zagwarantowania prawa swoich obywateli do żywności, a nie z chęci zysku. Jednoznacznie odróżnia to te działania od spekulacji prowadzonej przez uczestników rynku finansowego i podmioty prowadzące obrót fizyczny. Gromadzenie żywności przez rządy i konsumentów jest reakcją na wysokie ceny żywności, a nie ich przyczyną, i nie zwiększa bezpieczeństwa żywnościowego i strategicznej autonomii ani w UE, ani w krajach rozwijających się.

4.   Rola agencji ratingowych i spółek giełdowych w sektorze ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego (ESG)

4.1.

Obecnie w procesach oceny prowadzących do nadania krajowych oznakowań ekologicznych, takich jak austriacki znak UZ49 lub niemiecki znak FNG, nie uwzględnia się w sposób wyraźny spekulacji żywnością. Instrumenty pochodne, których nie stosuje się wyłącznie w celach zabezpieczających, są generalnie zakazane. W kontekście oznakowań ekologicznych przyjmuje się, że łańcuchy dostaw w przemyśle spożywczym są zbyt złożone, aby można było stworzyć łatwy do stosowania zestaw zasad. Wśród przykładów można wymienić wykorzystanie nawozów, które mogą być różnie oceniane w zależności od ich śladu węglowego, brak danych umożliwiających określenie problemów związanych z masowym wykupem i dzierżawa ziemi, brak przejrzystości w sprawozdaniach rocznych, jeżeli chodzi o spekulacyjne działania handlowe itp. Złożoność łańcuchów dostaw sprawia, że nie ustanawia się rygorystycznych kryteriów wykluczenia, lecz mniej znaczące „kontrowersyjne kryteria”, które z większym prawdopodobieństwem mogą być interpretowane przez agencje ratingowe w bardzo różny sposób. W procesie oceny prowadzącym do nadania krajowych oznakowań ekologicznych nie uwzględnia się w sposób wyraźny wdrożonych kryteriów związanych z surowcami miękkimi. Kontrowersyjne kryteria, skupiające się na zarządzaniu, odgrywają niewielką rolę w ogólnym procesie oceny ze względu na możliwość różnych interpretacji. Dotyczą one głównie etyki biznesu, gdy w grę wchodzi np. spekulacja, brak przejrzystości, masowy wykup i dzierżawa ziemi. Przykładowo w związku z jednym z oznakowań ekologicznych bada się – jeżeli wykorzystywane są instrumenty pochodne oparte na towarach – jakość funduszu pod względem ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego (ESG), ale proces ten i jego możliwe wyniki pozostają niejasne i nie są udokumentowane publicznie.

4.2.

Zasadniczym elementem ratingu ESG jest ocena ładu korporacyjnego (własność, kontrola, zarząd, księgowość itp.) oraz filozofii zarządzania przedsiębiorstwem (etyka biznesu i przejrzystość podatkowa) w przemyśle spożywczym. Brakuje jednak takich wskaźników, jak odsetek spekulacyjnego obrotu surowcami miękkimi prowadzonego przez organy finansowe czy też przejrzystych informacji na temat poziomów zapasów w magazynach i kwestie te rzadko są objęte kryteriami dotyczącymi ładu korporacyjnego.

4.3.

W ocenie agencji ratingowych rynek żywności jest bardziej wrażliwy niż inne sektory. Przemysł spożywczy charakteryzuje się wyższym niż przeciętne ryzykiem klimatycznym w porównaniu z innymi sektorami objętymi oceną pod kątem ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego (ESG), ponieważ sektor rolno-spożywczy przyczynia się do problemów związanych z klimatem i jest na nie podatny (wzrost temperatury, susze, powodzie itp.). Chociaż średnia ocena ESG przedsiębiorstw z branży spożywczej wzrosła w ciągu ostatnich pięciu lat, w grupie przedsiębiorstw szerzej pojętego sektora produktów spożywczych dominuje wysoki odsetek podmiotów posiadających udziałowca kontrolującego, z dużą przewagą własności rodzinnej. Taka struktura korporacyjna pociąga za sobą ryzyko w zakresie ładu korporacyjnego, związane ze złożoną strukturą własnościową i dysproporcją praw do głosowania: umowami/transakcjami dotyczącymi zarządzania pomiędzy spółką a właścicielem kontrolującym lub podmiotami należącymi do tej samej osoby kontrolującej. Stawianie osobistej zamożności właściciela dominującego na pierwszym miejscu przed zapewnieniem trwałych zysków może narazić inwestorów mniejszościowych na ryzyko decyzji zdecydowanie faworyzujących kręgi rodzinne. Model własności kontrolowanej dominuje w branży produktów spożywczych: 58,4 % przedsiębiorstw wchodzących w skład indeksu MSCI ACWI ma akcjonariusza lub grupę akcjonariuszy, którzy kontrolują co najmniej 30 % praw do głosowania.

4.4.

Większość spółek z branży spożywczej (60 %) posiada ocenę z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego powyżej ratingu na poziomie inwestycyjnym (BBB). Prawie 2 na 10 uczestników ma wysoki lub bardzo wysoki rating w tym zakresie. Okoliczność ta prowadzi do intensywnego napływu podmiotów zarządzających aktywami do notowanych spółek przemysłu spożywczego. Ceny żywności osiągnęły najwyższy poziom od dekady i ta tendencja może się utrzymywać. Inwestorzy wykazują jednak coraz większą awersję do sektorów, które naruszają zasady ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego, jak np. sektor oleju palmowego. Należy spodziewać się rosnącego zapotrzebowania na budowanie portfeli towarów zgodnych z tymi zasadami. W okresie od września 2008 r. do września 2011 r. indeks cen żywności FAO wzrósł o 12 %, czyli więcej niż wyniosła inflacja. Wpływ gwałtownego wzrostu cen żywności na notowania akcji charakteryzował się następującymi cechami: po pierwsze, był to wpływ o szerokim zasięgu. Zwyżka cen żywności miała pozytywny wpływ na producentów żywności, przetwórców żywności i przedsiębiorstwa produkujące dobra szybko zbywalne (FMCG). Tym razem czynnikiem decydującym o alokacji aktywów będzie ESG. Niekorzystne wyniki akcji związanych z olejem palmowym w 2021 r. w kontekście wzrostu jego cen są przykładem wpływu tych nowych elementów na ceny giełdowe. Jak jednak stwierdzono w punktach 4.1–4.4, te ratingi ESG nie obejmują kwestii spekulacji żywnością. Jeżeli w zasadach etyki biznesowej i ładu korporacyjnego przedsiębiorstwa uwzględnia się np. obrót o charakterze wysoce spekulacyjnym lub nadmierne gromadzenie zapasów towarów fizycznych, które wymuszają wzrost cen, należy odpowiednio dostosować ogólny rating ESG takiego przedsiębiorstwa. W związku z tym średni rating ESG dla przemysłu spożywczego oraz towarzystw funduszy może być zawyżony. Kwestia ta wymaga dokładniejszego zbadania.

4.5.

Wysokie i szybko rosnące poziomy koncentracji w sektorze rolno-spożywczym umacniają przemysłowy model żywności i rolnictwa, pogłębiając jego społeczne i ekologiczne skutki oraz nasilając istniejącą nierównowagę sił (17). Giganci sektora zarządzania aktywami, czyli BlackRock, Vanguard, State Street, Fidelity i Capital Group, posiadają łącznie znaczne udziały w przedsiębiorstwach, które mają pozycję dominującą w różnych punktach łańcucha dostaw produktów rolno-spożywczych. Wspólnie te pięć przedsiębiorstw zarządzających aktywami posiada około 10–30 % udziałów w czołowych przedsiębiorstwach sektora rolno-spożywczego. Przedsiębiorstwa o najwyższym udziale własnościowym dużych podmiotów zarządzających aktywami to przedsiębiorstwa, które dominują w silnie skoncentrowanych segmentach rynku, takich jak środki produkcji rolnej, obrót towarami oraz żywność przetworzona i pakowana (18). Te strategie korporacyjne mogą razem prowadzić do ogólniejszych skutków, takich jak zwiększenie nierówności w systemie żywnościowym, osłabienie innowacyjności sektora oraz zwiększenie siły rynkowej i politycznej wiodących przedsiębiorstw w branży. Aby stworzyć solidną podstawę do określenia kierunków polityki w zakresie inwestycji kapitałowych w sektorze żywności i rolnictwa, konieczne są dalsze badania.

4.6.

W przypadku inwestycji związanych z kapitałem w sektorze rolno-spożywczym na pierwszy plan wysuwa się wiele aspektów finansjalizacji. Fundusze inwestycyjne typu ETF i fundusze wspólnego inwestowania oparte na indeksach, w tym fundusze powiązane konkretnie z żywnością i rolnictwem, stwarzają nowe możliwości inwestycji finansowych i osiągania zysków, a zwykli obywatele coraz częściej uczestniczą w tych instrumentach inwestycyjnych, wykorzystując swoje fundusze emerytalne i indywidualne rachunki oszczędności emerytalnych (19). Rozwój tych związanych z akcjami funduszy inwestycyjnych prowadzi do przekształcenia systemów rolno-spożywczych w taki sposób, aby potrzeby akcjonariuszy były traktowane priorytetowo względem innych celów społecznych i środowiskowych. Przykładowo fundusz Vaneck Vectors Agribusiness (fundusz inwestycyjny typu ETF) jest największym rolniczym funduszem indeksowym. W okresie ostatnich 10 lat osiągnął on średni roczny zwrot w wysokości 8,32 %. W latach 2020–2021 wartość jego aktywów netto wzrosła natomiast do 32 %.

5.   Obecne ramy prawne: wyzwania i przeszkody

5.1.

Na mocy dyrektywy MiFID II (2014/65/UE) nałożono kompleksowe wymogi dotyczące ujawniania informacji i wymogi sprawozdawczości w celu ograniczenia nadmiernego handlu spekulacyjnego i propagowania przejrzystości. Przewidziano w niej limity pozycji w poszczególnych systemach obrotu nie tylko w odniesieniu do obrotu papierami wartościowymi, ale także rozszerzając je na równoważne transakcje pozagiełdowe. Firmy są ponadto zobowiązane do przekazywania codziennych sprawozdań dotyczących pozycji do systemów obrotu i organów regulacyjnych.

5.2.

Środki te, w szczególności ograniczenia dotyczące pozycji, są przydatne, ale ich skuteczność w ograniczaniu nadmiernej spekulacji na rynkach finansowych jest ograniczona. Są one jednak ściśle powiązane z pytaniem o rolę takiej spekulacji w kształtowaniu cen. Krytyka, z jaką spotkały się limity pozycji ze strony społeczeństwa obywatelskiego i środowisk akademickich, nie jest związana wyłącznie z (ewentualnym) niedostatecznym egzekwowaniem limitów pozycji, ale również z kwestiami regulacyjnymi, takimi jak (i) częstotliwość przeglądów, (ii) uwzględnianie funduszy indeksowych przy określaniu limitów pozycji oraz (iii) zasady wyłączeń stosowane przez organy regulacyjne. Organy regulacyjne muszą odpowiedzieć sobie na pytania, kiedy zaczynają obowiązywać limity pozycji i dlaczego znaczne napływy kapitału do branży towarów rolnych w ciągu ostatnich dwóch lat nie wzbudziły niepokoju. Zasadnicze znaczenie ma również zwiększenie przejrzystości działania organów regulacyjnych.

5.3.

Wszystkie transakcje powinny być zgłaszane organom krajowym niezwłocznie po ich zawarciu: należy wprowadzić obowiązek zgłaszania transakcji w czasie rzeczywistym (lub możliwie najkrótszym) w odniesieniu do wszystkich towarowych instrumentów pochodnych, w tym kontraktów będących przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym, na wszystkich głównych giełdach. Możliwie najwięcej transakcji powinno być realizowanych na przejrzystych platformach, a wszystkie kontrakty będące przedmiotem obrotu na rynku pozagiełdowym muszą być rejestrowane. Kontrahenci poszczególnych rodzajów powinni podlegać odpowiednim wymogom w zakresie ujawniania informacji: uczestników rynku i pozycje należy podzielić na kategorie według rodzaju podmiotu (np. bank lub podmiot prowadzący obrót fizyczny) oraz działalności (np. spekulacyjna lub zabezpieczająca) i objąć odpowiednimi wymogami dotyczącymi ujawniania informacji oraz ograniczeniami regulacyjnymi.

5.4.

Na przykład CFTC publikuje tylko tygodniowe dane dotyczące pozycji handlowych, chociaż istnieją dane dzienne.

5.5.

Należy wprowadzić limity dotyczące tego, o ile ceny mogą wzrosnąć lub spaść w ciągu jednego dnia, a giełda powinna mieć prawo do zamknięcia rynku w przypadku przekroczenia tych limitów. Należy wprowadzić określone w czasie śróddzienne limity cen, początkowo ustalone na ostrożnych, lecz odpowiednich poziomach, które można by stopniowo zaostrzyć po monitorowaniu wszelkich negatywnych skutków, takich jak słaba płynność.

5.6.

Ponadto limity pozycji powinny zostać ponownie skalibrowane, aby ograniczyć wpływ jednego podmiotu na ceny. Limity pozycji ex ante powinny być agregowane na rynkach finansowych. Należy wprowadzić ograniczenia dotyczące tego, ile razy dana umowa może zostać odnowiona w ciągu jednego dnia.

5.7.

Obrót poza rynkiem regulowanym należy unormować, a transakcje powinny być rejestrowane w izbie rozrachunkowej, która będzie sprawować nad nimi nadzór. Zarejestrowane giełdy powinny mieć również prawo do wstrzymania obrotu, jeżeli nie można zapewnić uporządkowanego rynku. Żaden uczestnik rynku nie powinien mieć możliwości pociągnięcia giełdy do odpowiedzialności za straty poniesione w związku z wstrzymaniem obrotu, które mieści się w kompetencjach regulacyjnych giełdy.

5.8.

Należy wprowadzić zagregowane limity pozycji w odniesieniu do wszystkich rodzajów instrumentów pochodnych i stosować je w stosunku do wszystkich kontrahentów: wszelkie wyłączenia z limitów pozycji powinny być ograniczone do przedsiębiorstw zajmujących się bezpośrednio obrotem towarami fizycznymi i wykorzystujących rynki towarowe do zabezpieczania się przed ryzykiem będącym niezbywalnym elementem ich działalności handlowej.

5.9.

Należy wprowadzić system podatkowy ograniczający wykorzystanie pasywnej spekulacji, funduszy inwestycyjnych typu ETF i transakcji wysokich częstotliwości na rynkach instrumentów pochodnych opartych na towarach rolnych. Do ograniczenia nadmiernej spekulacji, a zarazem do pozyskania środków na finansowanie rozwoju i działań w związku ze zmianą klimatu, można by wykorzystać podatek od transakcji finansowych. Opodatkowanie transakcji przeprowadzanych w ciągu milisekund może być jednak zbyt trudne. Za sprawą handlu algorytmicznego średni czas trwania transakcji wynosi osiem sekund. Bardziej właściwe byłoby opodatkowanie giełdy jako podmiotu na podstawie określonych kryteriów, a nie skupianie się na każdym wejściu i wyjściu z transakcji.

5.10.

Z powodu kryzysu w Ukrainie na niektórych rynkach lokalnych występują duże różnice w cenach pszenicy, a widełki między cenami gotówkowymi a kontraktami terminowymi typu future stanowiącymi poziom odniesienia na giełdzie w Chicago gwałtownie się kurczą, ponieważ nabywcy pszenicy nie chcą się godzić na najwyższe od 2008 r. ceny. Okoliczności te mogą oznaczać dla rolników, którzy już teraz zmagają się z najgorszą od lat inflacją kosztów prowadzenia gospodarstw, konieczność zaprzestania działalności. Ten scenariusz na rynku pieniężnym, obecny z powodu wojny, szkodzi obecnej zdolności rolników do sprzedaży zapasów, a nawet nowych plonów pszenicy. Niektórzy producenci mówią, że ich oferty zostały wycofane z elewatorów zbożowych. Sytuacja kontraktów terminowych typu future opartych na pszenicy jest absurdalna. Pomiędzy tymi kontraktami a transakcjami gotówkowymi występują duże rozbieżności.

5.11.

Aby spojrzeć na dyskusję nad dalszymi regulacjami z szerszej perspektywy, należy zauważyć, że UE posiada już najbardziej regulowane rynki finansowe. Jest oczywiste, że aby regulacje te były skuteczne, należy je rozszerzyć na poziomie globalnym.

5.12.

Podsumowując, chociaż spekulacja na rynkach finansowych nie jest jedynym czynnikiem wpływającym na dynamikę cen na towarowych rynkach terminowych, a tym samym na wzrost cen żywności, jest to czynnik znaczący! Niezbędna jest pogłębiona analiza instrumentów regulacyjnych, ich funkcjonowania i ewentualnego dostosowania w czasie kryzysu.

6.   Dalsze działania: propozycje społeczeństwa obywatelskiego

6.1.

EKES wzywa państwa członkowskie i instytucje Unii do zwiększenia przejrzystości rynku, w szczególności za pomocą sprawozdawczości z zakresu ochrony środowiska, polityki społecznej i ładu korporacyjnego (ESG) i ujawniania informacji niefinansowych przez podmioty zaangażowane w spekulacje. Należy zbadać rolę ratingu ESG z perspektywy spekulacji żywnością. W szczególności należy zweryfikować metody stosowane przez agencje ratingowe przy ocenie przemysłu spożywczego i ogólnie uczestników sektora spożywczego. Obecnie ratingi ESG są skorelowane w mniej niż 50 %. Prowadzi to do błędnych ocen, które znacząco oddziałują na napływ funduszy rolniczych.

6.2.

Każdy podmiot na świecie powinien składać sprawozdania do systemu informacji o rynkach rolnych (AMIS), w tym państwa i podmioty prywatne, ewentualnie za pośrednictwem FAO. Im więcej wiadomo o rezerwach żywności, tym lepiej. Zasadnicze znaczenie mają informacje na temat przechowywania/przepływów rezerw na całym świecie. Ponadto należy dokładniej badać transakcje poza rynkiem regulowanym. Wszystkie produkty będące przedmiotem obrotu poza rynkiem regulowanym muszą być rozliczane i rejestrowane za pośrednictwem izby rozliczeniowej. Należy udostępniać organom regulacyjnym dane o pozycjach w podziale na klientów.

6.3.

EKES podkreśla, że rynki towarowych instrumentów pochodnych świadczą podstawowe usługi na rzecz producentów i użytkowników towarów żywnościowych, takie jak zarządzanie ryzykiem i ustalanie poziomu cen równowagi na podstawie czynników podaży i popytu, oraz że funkcjonowaniu tych rynków zagraża działalność spekulacyjna. Wzywa zatem państwa członkowskie i instytucje Unii do podjęcia niezbędnych działań mających na celu ograniczenie nadmiernej spekulacji towarami w szczególności poprzez:

6.3.1.

Uregulowanie rynku terminowego instrumentów pochodnych opartych na żywności, jak miało to miejsce przez kilkadziesiąt lat do końca ubiegłego stulecia, co zachowuje funkcję zabezpieczającą kontraktów terminowych typu future. Inne zalecane środki obejmują: — wprowadzenie ścisłych ograniczeń zmian cen i dziennych limitów pozycji, gdy tylko działalność handlowa na towarowych rynkach terminowych wykaże nieprawidłowości (MiFID II); limity pozycji powinny zostać ponownie skalibrowane w celu odzwierciedlenia rzeczywistego interesu strony transakcji w odniesieniu do potrzeby zabezpieczenia ekspozycji na ryzyko w czasie rzeczywistym; pomocna byłaby większa przejrzystość i efektywne wdrożenie limitów pozycji; — ograniczenie dostępu do instrumentów pochodnych/zabezpieczenia do wykwalifikowanych i posiadających wiedzę inwestorów i uczestników rynku, którzy są rzeczywiście zainteresowani bazowymi towarami rolnymi; — wprowadzenie zobowiązań wynikających z kontraktów krótko-/średnio- i długoterminowych w celu zwiększenia stabilności; — zachęcanie banków i towarzystw inwestycyjnych do wycofywania spekulacji finansowych w zakresie towarów spożywczych poprzez wprowadzenie zwiększonych wymogów kapitałowych w celu ograniczenia efektu dźwigni; przykłady dużych instytucji finansowych (takich jak Deutsche Bank, ERSTE Bank, Raiffeisen Austria itd.), które zakazują spekulacji żywnością przy pomocy instrumentów pochodnych, pokazują, że jest możliwe, aby takie podmioty odpowiednio dostosowały swoje zarządzanie; — silniejsza regulacja w przypadku anomalii; giełdy powinny wprowadzić zasady, które ograniczą destabilizujący wpływ transakcji wysokich częstotliwości (20); — należy wzmocnić mechanizmy monitorowania i nakładania sankcji za nadużywanie pozycji na rynku oraz uelastycznić je w celu zapewnienia odpowiednio szybkiej reakcji.

6.3.2.

Uregulowanie indeksów (indeksów towarowych i indeksów opartych na żywności), w szczególności poprzez uregulowanie i zakazanie funduszy indeksów towarowych oraz powielania takich indeksów za pośrednictwem swapów i produktów giełdowych, ponieważ w ten sposób maksymalizuje się powiązanie rynków energii i żywności. Limity pozycji nie działają w przypadku uczestników rynku zaangażowanych w handel z wykorzystaniem indeksów towarowych/swapów, ponieważ ich działania nie są zsynchronizowane. Należy również wstrzymać przekazywanie funduszy publicznych podmiotom zaangażowanym w spekulację żywnością – i żaden podmiot publiczny nie powinien obracać instrumentami pochodnymi opartymi na żywności w celach spekulacyjnych, które nie służą interesowi publicznemu. Ponadto należy wprowadzić zakaz dotyczący surowców miękkich (np. w odniesieniu do funduszy, funduszy inwestycyjnych typu ETF) alokowanych w portfelach podmiotów instytucjonalnych (np. funduszy emerytalnych, ubezpieczeń). Ze względu na konieczność uregulowania tego rynku, w przyszłych opiniach Komitetu należy rozwinąć konkretne zalecenia.

6.3.3.

Przeciwdziałanie finansjalizacji sektora żywności, polegającej na masowym czerpaniu zysków kosztem ludzi, np. w drodze wprowadzenia opodatkowania nieoczekiwanych nadwyżek zysków przed wypłatą dywidend przez korporacje oraz podatku od spekulacji żywnością (21) w celu ograniczenia transakcji wysokich częstotliwości, a także rozbicia oligopoli na wszystkich szczeblach łańcucha i interesów finansowych.

---

(1)  Przedsiębiorstwa zbiorowego inwestowania w zbywalne papiery wartościowe (UCTIS).

(2)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Rady w sprawie wspólnego systemu podatku od transakcji finansowych i zmieniającej dyrektywę 2008/7/WE (COM(2011) 594 final) (Dz.U. C 181 z 21.6.2012, s. 55).

(3)  FAO, IFAD, UNICEF, WFP i WHO (2022), In Brief to The State of Food Security and Nutrition in the World 2022. Repurposing food and agricultural policies to make healthy diets more affordable, Rzym, FAO.

(4)  Statystyki FAO.

(5)  Sprawozdanie IPES Food.

(6)  Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 6 lipca 2022 r. w sprawie rozwiązania kwestii bezpieczeństwa żywnościowego w krajach rozwijających się (2021/2208(INI)) (Dz.U. C 47 z 7.2.2023, s. 149) i rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 marca 2022 r. w sprawie pilnej potrzeby przyjęcia unijnego planu działania dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego w UE i poza jej terytorium w związku z rosyjską inwazją na Ukrainę (2022/2593(RSP)) (Dz.U. C 361 z 20.9.2022, s. 2) .

(7)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zrównoważona gospodarka, jakiej potrzebujemy” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 106 z 31.3.2020, s. 1).

(8)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Wniosek w sprawie dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych w relacjach między przedsiębiorstwami w łańcuchu dostaw żywności” (COM(2018) 173 final) (Dz.U. C 440 z 6.12.2018, s. 165).

(9)  UNCTAD (2009), Trade and Development Report, 2009, rozdział II „The Financialization of Commodity Markets”, Genewa; UNCTAD (2011), Price Formation in Financialized Commodity Markets: The Role of Information.

(10)  Heidorn, van Huellen, Loayza-Desfontaines, Riedler, Schmaltz, i Schröder (2014), Flankierende Ansätze zur Verbesserung der Markttransparenz und Bekämpfung von Marktmissbrauch im Rohstoffterminhandel, Bundesministerium der Finanzen (BMF), Berlin, Mannheim.

(11)  Van Huellen (2020), „Approaches to Price Formation in Financialized Commodity Markets”, Journal of Economic Surveys, 34(1): 219–237. DOI: 10.1111/joes.12342.

(12)  Van Huellen (2018), „How financial investment distorts food prices: evidence from U.S. grain markets”, Agricultural Economics, 49(2): 171–181. DOI: 10.1111/agec.12406.

(13)  Murphy, Burch i Clapp (2012), Cereal Secrets: The World’s Largest Gain Traders and Global Agriculture, sprawozdanie z badania Oxfam.

(14)  Za sprawozdaniem dla akcjonariuszy za rok podatkowy od grudnia 2020 r. do grudnia 2021 r.

(15)  IFPRI.

(16)  Artykuł opublikowany przez agencję Bloomberg.

(17)  Sprawozdanie IPES Food.

(18)  Clapp, J. (2019), „The rise of financial investment and common ownership in global agrifood firms”, Review of International Political Economy.

(19)  https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/09692290.2019.1597755

(20)  https://www.welthungerhilfe.de/welternaehrung/rubriken/wirtschaft-menschenrechte/befeuert-finanzspekulation-die-globale-ernaehrungskrise

(21)  Podatek wyłącznie od transakcji finansowych powiązanych ze spekulacją żywnością – opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie wniosku dotyczącego dyrektywy Rady w sprawie wspólnego systemu podatku od transakcji finansowych i zmieniającej dyrektywę 2008/7/WE (COM(2011) 594 final) (Dz.U. C 181 z 21.6.2012, s. 55).

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Sytuacja społeczno-gospodarcza w Ameryce Łacińskiej po kryzysie związanym z COVID-19: rola społeczeństwa obywatelskiego w procesie odbudowy”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/09)

Sprawozdawca:

Josep PUXEU ROCAMORA

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.1.2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	16.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	15.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	159/2/0

1.   Wnioski i zalecenia

1.1.

Należy skupić wysiłki na poprawie dialogu i zacieśnieniu współpracy między obydwoma regionami z perspektywy horyzontalnej i w ramach wielopoziomowego dialogu.

1.2.

Wspólne wartości i cele wzmacniają stosunki międzyregionalne. Te stosunki muszą być jednak atrakcyjne również pod względem zasobów, transferu technologii i rezultatów, a także wymiaru społecznego.

1.3.

W kontekście konkurencji geopolitycznej między UE a Ameryką Łacińską ustanowienie strategicznej autonomii pozwala zacieśnić współpracę międzyregionalną, wzmocnić zaangażowanie na rzecz multilateralizmu oraz zwiększyć obecność i znaczenie w kwestiach strategicznych na arenie międzynarodowej.

1.4.

Jedną z najważniejszych cech podatności na zagrożenia w Ameryce Łacińskiej jest niska jakość miejsc pracy. Odbudowa gospodarcza musiałoby koncentrować się na promowaniu tworzenia bardziej formalnych i godnych miejsc pracy, poprawie kształcenia zawodowego i polityk sektorowych, a także promowaniu płacy minimalnej i rokowań zbiorowych w ramach dialogu społecznego.

1.5.

Europa i Ameryka Łacińska angażują się na rzecz demokracji, praworządności oraz zrównoważenia środowiskowego, co oznacza zapewnienie społeczeństwu obywatelskiemu ochrony i gwarancji, aby mogło ono odgrywać wiodącą rolę w rozwoju, w przezwyciężaniu kryzysów oraz w krzewieniu dialogu niezbędnego do zawarcia nowej umowy społecznej.

1.6.

Należy koniecznie utrzymać zasadę „niepozostawiania nikogo w tyle”, ponownie rozważając podatność na zagrożenia – nie tylko w aspekcie dochodów, ale również pod względem przejawiania się tej podatności wśród różnych grup ludności: kobiet, osób z niepełnosprawnościami, osób starszych, dzieci itd. Wolne i demokratycznie zorganizowane społeczeństwa obywatelskie są najlepszym instrumentem pozwalającym na to, by stwierdzenie to przestało być tylko deklaracją i stało się rzeczywistością.

1.7.

Napięcia społeczne w Ameryce Łacińskiej i pojawiające się na całym świecie zagrożenia dla demokracji uwypuklają potrzebę ponownego przemyślenia koncepcji rozwoju, opracowania większej liczby lepszych strategii politycznych oraz zapewnienia wyższego stopnia włączenia i pluralizmu. Należy także zrozumieć, skąd bierze się to niezadowolenie i sprawić, by przełożyło się na dobrobyt społeczny. Europa i Ameryka Łacińska mogą być partnerami w sojuszu na rzecz demokracji, zrównoważonego rozwoju, sprawiedliwości społecznej i multilateralizmu (1).

1.8.

Europa i Ameryka Łacińska powinny być partnerami w sojuszu na rzecz obrony demokracji, sprawiedliwszych i bardziej egalitarnych gospodarek i społeczeństw, który wzmacnia multilateralizm i w pełni zakłada ochronę środowiska. Sojusz ten wymaga pełnego uznania i uczestnictwa m.in. zorganizowanych społeczeństw obywatelskich, organizacji praw człowieka, związków zawodowych i organizacji przedsiębiorców oraz stowarzyszeń na rzecz ochrony środowiska.

2.   Uwagi ogólne

2.1.

W Ameryce Łacińskiej obserwuje się postępujące spowolnienie gospodarcze po zakończeniu cyklu ekspansji surowców. Przed kryzysem związanym z COVID-19 średni wzrost wynosił zaledwie 0,3 %. W istocie okres 2014–2020 charakteryzował się najniższym wzrostem gospodarczym od siedmiu dziesięcioleci, podczas gdy dług publiczny plasuje się na rekordowo wysokim poziomie.

2.2.

Kryzys zdrowotny wywołany koronawirusem miał poważne skutki w regionie: liczba zachorowań i zgonów przekroczyła tam średnią światową. Stanowiło to wielkie obciążenie dla systemów opieki zdrowotnej, które już i tak zmagały się z leczeniem chorób endemicznych, a nawet z zapewnieniem podstawowej opieki zdrowotnej (2). Kryzys związany z COVID-19 uwypuklił jedynie negatywne skutki polityki realizowanej przez dziesięciolecia (m.in. cięcia budżetowe w ochronie zdrowia, redukcja personelu, dezinwestycje w infrastrukturze), która okazała się nieskuteczna w obliczu wyzwania, jakim jest wirus.

2.3.

W obliczu kryzysu pandemicznego większość krajów działała z wyprzedzeniem, nakładając ograniczenia w mobilności i przygotowując pomoc i transfery dla sektorów znajdujących się w trudnej sytuacji. Ponadto wdrożono bezprecedensową antycykliczną politykę fiskalną i monetarną (3). Mimo to poniesiono wysokie straty w ludziach, a także pod względem gospodarczym i pod względem włączenia społecznego wskutek słabości strukturalnych i ograniczeń fiskalnych środków reagowania.

2.4.

Rośnie średnia inflacja w regionie, która w 2021 r. wyniosła 9,8 %, a w 2022 r. – wskutek wojny – przewiduje się jej wzrost do poziomu 11,2 % (4). Pogłębia to dysproporcje, które ograniczają rozwój.

2.5.

Ameryka Łacińska stoi w obliczu tzw. pułapek rozwojowych (5)

2.5.1.

Wyjście z pułapki związanej z niskim poziomem wydajności wymaga zróżnicowanych struktur gospodarczych oraz bardziej zaawansowanych produktów i usług. Powrót do sektora pierwotnego nie zapewnia właściwej integracji z globalnymi łańcuchami wartości i stwarza niewiele zachęt do inwestowania. Ponadto pandemia dotknęła zwłaszcza MMŚP, które mają większe trudności z przyjmowaniem nowych technologii, a wojna osłabia sektor rolnictwa.

2.5.2.

Przezwyciężenie pułapki trudnej sytuacji społecznej wymaga usprawnienia instytucji rynku pracy oraz ochrony socjalnej tam, gdzie konieczne jest bardziej sprzyjające włączeniu społecznemu formalne zatrudnienie i tworzenie lepszej jakości miejsc pracy, aby przerwać zaklęty krąg podatności na zagrożenia, niestabilnych dochodów i słabej ochrony socjalnej.

2.5.3.

Wyjście z pułapki instytucjonalnej wymaga lepszych instytucji i polityk na rzecz włączenia, by odbudować zaufanie, poprawić jakość usług publicznych i wyjść naprzeciw aspiracjom szerokiej klasy średniej. Do tego potrzebna jest też siła, by oprzeć się impulsom populistycznym i autorytarnym.

2.5.4.

U podstaw pułapki związanej z podatnością środowiska na zagrożenia leży nastawienie produkcji na sektory intensywnie korzystające z zasobów naturalnych, a wydostanie się z tej pułapki zakłada poniesienie wysokich kosztów dostosowania modelu charakteryzującego się wysoką emisją dwutlenku węgla i eksploatacją zasobów nieodnawialnych.

2.6.

Problemy strukturalne i pułapki rozwoju (6) mają wpływ na ożywienie gospodarki i zatrudnienia. W 2020 r. regionalny PKB zmniejszył się o 6,8 % (7). W 2021 r. średni wzrost wyniósł 6,1 %, a w 2022 r. oczekuje się, że wzrost w regionie wyniesie jedynie 2,1 %, co uznaje się za niewystarczające, aby zrównoważyć pogłębiające się problemy strukturalne. Ta sytuacja ulega jeszcze pogorszeniu wskutek kryzysu spowodowanego rosyjską agresją na Ukrainę i z powodu wzrostu cen paliw kopalnych, środków produkcji rolnej i żywności, mimo że niektóre kraje zwiększyły swoją ofertę produktów podstawowych na eksport.

3.   Społeczne i ekonomiczne skutki pandemii i wojny

3.1.

Z 22 milionów miejsc pracy utraconych w 2020 r. do odzyskania pozostaje jeszcze 4,5 miliona stanowisk – głównie dotyczy to najmniej wykwalifikowanych ludzi, kobiet, osób młodych i pracowników zatrudnionych nieformalnie. W latach 2019–2020 wskaźnik uczestnictwa kobiet w zatrudnieniu spadł z 51,4 % w 2019 r. do 46,9 % w 2020 r. W 2019 r. utrata miejsc pracy w sektorze gospodarstw domowych (20,9 %) dotknęła od 11 mln do 13 mln kobiet (8).

3.2.

Region stracił ponad dziesięć lat, jeśli chodzi o ograniczanie ubóstwa, i może mu grozić utrata kolejnego dziesięciolecia (9). W 2021 r. wskaźnik ubóstwa wyniósł 32,1 %, a ubóstwa skrajnego 13,8 %. Liczba osób ubogich wynosi 201 mln, a liczba osób żyjących w skrajnym ubóstwie wzrosła z 81 mln do 86 mln.

3.3.

Kryzysy zdrowotny i inflacyjny uwydatniają podatność na zagrożenia ludności o średnich dochodach, charakteryzującą się niskim poziomem składek na ochronę socjalną i niewielkim zakresem nieskładkowej ochrony socjalnej (10). Gospodarka nieformalna skurczyła się, ale nadal generuje 140 mln miejsc pracy, skierowanych zwłaszcza do pracowników rolnych, kobiet i ludzi młodych. Opisana sytuacja wiąże się z większą podatnością na zagrożenia, mniejszą mobilnością społeczną oraz ograniczonymi możliwościami poboru podatków i zapewnienia ochrony przez państwo.

3.4.

Pandemia wywarła duży wpływ na dzieci i młodzież ze względu na ograniczenie ochrony, którą zapewnia edukacja stacjonarna: 114 milionów dzieci nie uczęszczało do szkoły przez okres trwający w niektórych krajach nawet do dwóch lat. Przepaść pod względem łączności, umiejętności cyfrowych i zdolności rodzin do stawienia czoła wymuszonej cyfryzacji doprowadziła do powstania różnicy między uczniami o wysokich i niskich dochodach, odpowiadającej dwóm latom nauki (11). Ponadto wzrasta obciążenie kobiet pracą opiekuńczą. Osoby z niepełnosprawnościami, których jest około 85 milionów, również doświadczyły skutków tego kryzysu. Brak dostępnych informacji, jak również dyskryminacja w opiece zdrowotnej oznaczają pogorszenie i tak już niełatwej sytuacji pod względem włączenia społecznego, dla której zagrożeniem jest również inflacja.

3.5.

Ze względu na ograniczoną podaż, skoncentrowaną na globalnej północy, kraje Ameryki Łacińskiej uzyskały dostęp do szczepionek w drodze dwustronnych negocjacji i otrzymały 93 mln dawek za pośrednictwem mechanizmu COVAX, UE wyeksportowała ponad 130 mln dawek, a państwa członkowskie przekazały kolejne 10 mln dawek (12). Pomimo trudności średnio 63,3 % ludności w regionie jest zaszczepiona dwiema dawkami. Chociaż w niektórych krajach odsetek ten sięga 89 %, w innych wynosi mniej niż 1 % (13).

4.   Zaostrzenie niepokojów społecznych

4.1.

Nie rozwiązano w pełni problemu protestów społecznych, które wstrząsnęły kilkoma krajami w 2019 r. Niektóre napięcia zaostrzyły się i będą się jeszcze bardziej potęgować ze względu na wzrost cen żywności. Gniew obywateli ma związek z niską jakością polityki publicznej, korupcją, bardzo trudną sytuacją klasy średniej, wykluczeniem społecznym i brakiem bezpieczeństwa. Oczekiwania społeczne wzbudzone w pierwszym dziesięcioleciu XXI wieku nie zostały spełnione, a przepaść między obywatelami i instytucjami pogłębiła się. Wyniki regionalnego cyklu wyborczego 2020–2022 wskazują na tendencję do zmian, która stawia przed wybranymi prezydentami wielkie wyzwania.

4.2.

W tym regionie występują jedne z największych nierówności na świecie. Podczas gdy w latach 2019–2020 warstwy społeczne o wysokim i średnim wyższym dochodzie zmniejszyły się o 1 %, a warstwy o średnich i średnich niższych dochodach skurczyły się o 3,5 %, grupy o niskich dochodach (o dochodach poniżej 1,8-krotności granicy ubóstwa) powiększyły się o 4,7 %, a uboga lub skrajnie uboga ludność – o 3,3 % (14).

4.3.

Innym czynnikiem niezadowolenia jest brak bezpieczeństwa, z którym borykają się mieszkańcy Ameryki Łacińskiej, zwłaszcza w miastach. Przemoc z pewnością może mieć związek z przestępczością zorganizowaną, nielegalnym handlem i niezdolnością państw do ich powstrzymania (15). Nie jest to wyłącznie kwestia przestępczości; istnieje również przemoc społeczna związana ze wskaźnikami skrajnego ubóstwa, która wymaga polityki publicznej w zakresie tworzenia godnej pracy i zmian w wysokiej jakości edukacji dla wszystkich. Mamy również do czynienia z przemocą polityczną, która sprzyja dyskredytowaniu przeciwnika i dąży do zachowania w ten sposób władzy. Bardzo niepokojąca przemoc wobec związkowców, dziennikarzy, obrońców środowiska i praw człowieka, a także przedsiębiorców nasiliła się w czasie pandemii i fali protestów.

4.4.

Po ostatnim posiedzeniu EuroLat, na którym podkreślono potrzebę większej ochrony podmiotów wymiaru sprawiedliwości, przydatna byłaby ocena projektu COPLA (Corte Penal Latino Americana y del Carribe).

4.5.

Wyzwaniem strukturalnym jest podatność na zmianę klimatu: omawiany region jest jednym z najbardziej dotkniętych zmianą klimatu, której wpływ gospodarczy może sięgać 85,852 mld EUR rocznie. Ten wpływ należy także postrzegać w wymiarze społecznym, w tym w kontekście braku bezpieczeństwa żywnościowego i coraz częstszych klęsk żywiołowych.

4.6.

Brak bezpieczeństwa, ubóstwo i rządy autorytarnych reżimów spowodowały znaczny przepływ ludzi na całym kontynencie. Podatność na zagrożenia związana z tymi procesami migracyjnymi i azylowymi wywołała kryzys humanitarny, na który zareagowano w niewystarczający sposób i który wymaga podejścia regionalnego.

4.7.

Demokracje są obecnie podatne na zagrożenia. Elity, partie i parlamenty doświadczają kryzysu legitymacji i zaufania, który w połączeniu z postrzeganą korupcją oraz wysoką fragmentacją i polaryzacją sprawił, że zbiorowe mechanizmy podejmowania decyzji oraz negocjacji stały się niewystarczające (16). Obecny brak stabilności na świecie jeszcze bardziej uwypukla zagrożenie autorytaryzmem i potrzebę wzmocnienia demokracji.

5.   W kierunku nowej umowy społecznej

5.1.

Mimo niezadowolenia i niewielkiego zaufania do systemu obywatele gotowi są proponować zmiany polityczne – wychodząc na ulice, ale także przy urnach wyborczych. Istotna jest rola kobiet i ludzi młodych w tych procesach mobilizacyjnych: ich zaangażowanie polityczne jest cennym atutem. Pierwszorzędne znaczenie ma promowanie modelu zinstytucjonalizowanego dialogu społecznego na wzór dialogu istniejącego już w Europie oraz pogłębienie już istniejącej współpracy z Europejskim Komitetem Ekonomiczno-Społecznym i Międzynarodowym Stowarzyszeniem Rad Społeczno-Gospodarczych.

5.2.

Obywatelki i obywatele muszą być głównymi aktorami przemian, wzmacniając przy tym mechanizmy debaty i udziału i gwarantując ich dostępność i ochronę. Niezbędne jest przywrócenie zaufania poprzez opracowanie otwartych i inkluzywnych strategii politycznych, tworzenie jasnych strategii komunikacyjnych i dysponowanie systemami rekompensaty społecznej. Należy również zwiększyć rozliczalność oraz wzmocnić ocenę polityki i jej skutków.

5.3.

Nowa umowa społeczna może zostać zawarta w drodze przekrojowych porozumień między grupami społeczno-ekonomicznymi, jak również między poszczególnymi obszarami i między pokoleniami; poprzez promowanie odpornych i zrównoważonych strategii produkcji tworzących wysokiej jakości zatrudnienie i sprzyjających zielonej i cyfrowej transformacji oraz dzięki skutecznym systemom ochrony socjalnej o szerokim zakresie, a także bardziej zrównoważonemu modelowi finansowania rozwoju. Powinna ona zapewniać poszanowanie praw, godne miejsca pracy z minimalnymi płacami i rokowaniami zbiorowymi, powszechność ochrony socjalnej oraz to, że dialog społeczny zapewnia środki sprawiedliwej transformacji w zakresie klimatu i technologii.

5.4.

Ta umowa społeczna wymaga stabilnej i zrównoważonej pod względem fiskalnym polityki wydatków publicznych. W perspektywie krótkoterminowej ważne są działania w zakresie współpracy międzynarodowej, zwiększenie i ukierunkowanie płynności do krajów o średnich dochodach oraz ulga w spłacie zadłużenia dla krajów o niskich i średnich dochodach. Do tego dochodzi zwiększenie dochodów rządowych dzięki poprawie skuteczności poboru podatków. W perspektywie średnioterminowej należy wzmocnić progresywne i skuteczne opodatkowanie, aby sprostać stałym wydatkom na aktywną politykę społeczną. Niezbędne będzie także osiągnięcie międzynarodowego konsensusu w sprawie restrukturyzacji długu publicznego. W dłuższej perspektywie należy zwiększyć udział podatków, a także ich pobór drogą cyfrową oraz zielone opodatkowanie. Potrzebna jest również współpraca międzynarodowa, aby ograniczyć uchylanie się od opodatkowania i unikanie opodatkowania (17).

5.5.

W tym kontekście kluczowe znaczenie ma rozwój społecznej gospodarki rynkowej w regionie, biorąc pod uwagę jej istotną rolę w rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu i odpornego systemu produkcji i pracy. W tym celu konieczne jest tworzenie sprawiedliwych rynków i kanałów dystrybucji (18). Ważne jest uznanie i wzmocnienie roli wewnętrznych grup doradczych w monitorowaniu umów o wolnym handlu (19).

6.   Sojusz z Unią Europejską

6.1.

W unijnej polityce współpracy na rzecz rozwoju dostrzega się potrzebę zastosowania nowych warunków wykraczających poza paradygmaty Północ–Południe oraz zapewnienie oficjalnej pomocy rozwojowej (ODA) za pomocą przyjmowania nowych form wielopodmiotowego i wielopoziomowego partnerstwa (20). Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej (ISWMR) stanowi odpowiedź na potrzebę zwiększenia elastyczności geograficznego i tematycznego przydziału środków, sprostania globalnym wyzwaniom i realizacji planu działania na rzecz osiągnięcia celów zrównoważonego rozwoju. Tak więc celem strategii Global Gateway jest powiązanie świata w inteligentny, czysty i bezpieczny sposób w sektorach cyfrowym, energetycznym i transportowym oraz wzmocnienie systemów opieki zdrowotnej, edukacji i badań naukowych. Te zmiany mają na celu zapewnienie UE niezbędnych zasobów i narzędzi, tak by mogła pogodzić swoje wartości i interesy w bardziej złożonej, kwestionowanej i wzajemnie powiązanej sytuacji międzynarodowej.

6.2.

W celu koordynowania strategii uruchomiono inicjatywę „Drużyna Europy”, która ma na celu połączenie wysiłków instytucji europejskich, państw członkowskich i ich agencji wykonawczych oraz instytucji finansowania rozwoju.

6.3.

W ramach prowadzonej przez Europę współpracy podjęto wysiłki, by odstąpić od systemu klasyfikacji opartego na wysokości dochodu na mieszkańca i przyjęto koncepcję „rozwoju w okresie przejściowym”, bardziej odpowiadającą potrzebom regionu. Nadal jednak wyzwaniem jest poprawa dialogu oraz umiejętności komunikowania o bliskości kontaktów i ich zaletach.

6.4.

W obecnej sytuacji, w której pojawia się wiele niezwykle poważnych wyzwań na poziomie globalnym, regionalnym i krajowym, należy podkreślić, że Europa i Ameryka Łacińska mogłyby być idealnymi partnerami w sojuszu na rzecz obrony demokracji, sprawiedliwszych i bardziej egalitarnych gospodarek i społeczeństw, który wzmacnia multilateralizm i bierze pełną odpowiedzialność za ochronę środowiska. Należy również podkreślić, że sojusz ten nie mógłby funkcjonować bez pełnego uznania i udziału m.in. zorganizowanych społeczeństw obywatelskich, organizacji praw człowieka, związków zawodowych i organizacji pracodawców oraz stowarzyszeń zajmujących się ochroną środowiska.

7.   Wspieranie odbudowy wraz ze społeczeństwem obywatelskim

7.1.

W 2020 r. nastąpiły zmiany w strukturze pochodzenia bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ). Do 2019 r. głównymi inwestorami w regionie były europejskie przedsiębiorstwa i w ich rękach skupiało się 55 % BIZ. W 2020 r. inwestycje europejskie spadły o 49 %, a wewnątrzregionalne – o 35 %, w porównaniu z 4-procentowym spadkiem inwestycji Stanów Zjednoczonych (21) i wzrostem inwestycji chińskich.

7.2.

Europejska strategia pokonania kryzysu opiera się na ulepszaniu jej modelu gospodarczego za pomocą Europejskiego Zielonego Ładu i środków Next Generation EU. Te aspekty są kluczowe dla strategii międzyregionalnej i dla tworzenia instrumentów sprzyjających energetycznej, cyfrowej, zielonej i społecznej transformacji, które przyniosą szerokie korzyści obu regionom.

7.3.

Należy koniecznie rozwinąć stosunki handlowe regionu z Europą poprzez już podpisane porozumienia lub umowy z Mercosurem, Chile i Meksykiem. Te umowy nie tylko wzmacniają handel, ale wpływają również na jakość zatrudnienia i jego funkcję społeczną, transfer technologii oraz transformację w stronę modelu zrównoważonego. Oznacza to promowanie partnerstwa handlowego, które wyróżnia się spośród innych partnerstw jakością i długoterminową stabilnością, a także opłacalnością, w przeciwieństwie do innych, drapieżnych i nieodpowiedzialnych modeli stosunków międzynarodowych. Umowy handlowe muszą jednak koncentrować się na ludziach i ich prawach podstawowych, godnej pracy i solidarności z osobami znajdującymi się w najtrudniejszej sytuacji, poszanowaniu środowiska naturalnego i obronie demokracji oraz być w stanie skutecznie egzekwować prawa. Główne aspekty tego partnerstwa to:

7.4.

Przyciąganie inwestycji wspierających realizację celów zrównoważonego rozwoju, przy jednoczesnym poleganiu na wielostronnych ramach regulacyjnych, by osiągnąć te cele, z naciskiem na jakość życia ludzi i ich prawa, godną pracę, włączenie społeczne, zrównoważony rozwój i obronę demokracji. Aby zrealizować wspólne cele, wskazana jest również zacieśniona współpraca za pośrednictwem projektów i pozytywna realizacja europejskiego Strategicznego kompasu.

7.4.1.

Cyfryzacja jako szansa na rozwój. Ameryka Łacińska znajduje się na pośrednim poziomie rozwoju cyfryzacji, lecz tempo wzrostu jej digitalizacji jest najwolniejsze z krajów wschodzących. W dziedzinie cyfrowej sojusz cyfrowy UE–Ameryka Łacińska i Karaiby związany z uruchomieniem transatlantyckiego światłowodu (EllaLink) zbiega się ze strategią łączności Unii Europejskiej „Global Gateway”. Zdecydowane wspieranie procesów cyfryzacji musi iść w parze z podtrzymywaniem ich wymiaru społecznego oraz wzmacnianiem przedsiębiorstw.

7.4.2.

Promowanie gospodarki formalnej i unikanie nieformalnego zatrudnienia (22). W umowach wielostronnych zawarte są konkretne klauzule, które wymagają przestrzegania porozumień MOP, jak również zagwarantowania praw, unikania pracy dzieci i wzmocnienia inspekcji pracy. Te klauzule mają pozytywny wpływ na budowanie zdolności w krajach andyjskich, z którymi podpisano umowy (23).

7.4.3.

Bezpośrednie wspieranie poprawy, jakości i zasięgu edukacji na wszystkich poziomach oraz silniejsze sieci edukacyjne i naukowe z Europą. Program Erasmus Mundus jest atutem, który można jeszcze bardziej wykorzystać w celu tworzenia kontaktów między szkołami wyższymi.

7.4.4.

Od 2021 r. UE rozpoczęła proces przeglądu swojej polityki handlowej i wzmocnienia swojego podejścia do handlu i zrównoważonego rozwoju. Potwierdziła, że jej celem jest otwarta, zrównoważona i asertywna polityka handlowa, w związku z czym uwzględnianie kwestii zrównoważonego rozwoju musi postępować równolegle. Promowanie konkurencyjności między sektorami produkcyjnymi a podmiotami gospodarczymi (dużymi, średnimi i małymi) musi iść w parze z promowaniem wartości i zasad, takich jak demokracja, wszystkie prawa człowieka – kulturalne, dotyczące płci, środowiska naturalnego, pracy i związków zawodowych. Zorganizowane społeczeństwo obywatelskie obu regionów powinno aktywnie uczestniczyć w zacieśnianiu stosunków poprzez wirtualne i/lub bezpośrednie spotkania tematyczne, wraz z bardziej ambitnym harmonogramem i planem realizacji.

7.4.5.

Unia Europejska postawiła sobie za cel osiągnięcie neutralności klimatycznej do 2050 r. i przewodzenie globalnym wysiłkom na rzecz ochrony i odbudowy ekologicznej planety (24). Propagowanie tych celów w ramach europejskiej polityki handlowej, by nawiązać ambitniejszą współpracę w dziedzinie ochrony środowiska (25), jest ważne dla stosunków handlowych z Ameryką Łacińską i dla wzmocnienia społeczeństwa obywatelskiego, które stoi w obliczu licznych zagrożeń, zarówno związanych z podatnością na zmianę klimatu, jak i z konfrontacją z podmiotami stosującymi przemoc. Należy zapewnić ochronę osobom, w tym obrońcom praw człowieka, związkowcom, dziennikarzom i nalegać, by rządy Ameryki Łacińskiej zobowiązały się do zagwarantowania ich integralności.

7.4.6.

Inicjatywa „Drużyna Europy” wspiera działania przeciwko wylesianiu w Amazonii, a w ramach nowego etapu programu EUROCLIMA+ przeznaczy się 140 mln EUR na realizację zobowiązań podjętych w porozumieniu paryskim. Jednak Ameryka Łacińska skierowała tylko 15 % inwestycji fiskalnych na ożywienie gospodarcze po pandemii, z czego mniej niż 6,9 % – na ekologiczną odbudowę gospodarki. Niezbędne jest wsparcie regionu w tworzeniu zielonego opodatkowania, zielonych wydatków publicznych oraz zielonych inwestycji prywatnych. Wskazane jest również wzmocnienie sojuszu na rzecz odpowiedzialnego gospodarowania strategicznymi surowcami oraz zapewnienia zrównoważonego transferu technologii na podstawie europejskiego doświadczenia i europejskiej wiedzy.

7.4.7.

Partnerstwo Unii Europejskiej z Ameryką Łacińską wymaga zawarcia umowy z Mercosurem, będącym wspólnym rynkiem 780 milionów konsumentów i mogącym zwiększyć PKB Brazylii o 1,5 %, a Paragwaju nawet o 10 %. Aspekty ochrony środowiska powinny być krokiem naprzód, który wyznacza drogę dla partnerstw międzyregionalnych nowej generacji. Należy poczynić postępy w poszukiwaniu możliwych do wdrożenia systemów obejmujących certyfikaty ochrony środowiska dla niektórych rodzajów produkcji i klauzule lustrzane. Sukces UE w realizacji tego wymiaru będzie strategicznym wzmocnieniem unijnej wizji globalnego rozwoju i jej strategicznego potencjału.

---

(1)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zrównoważone łańcuchy dostaw oraz godna praca w handlu międzynarodowym” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 197); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Nowe ramy umów o wolnym handlu, umów o partnerstwie gospodarczym i umów inwestycyjnych gwarantujące rzeczywiste zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych oraz zapewniające uświadomienie społeczeństwa w tym zakresie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 290 z 29.7.2022, s. 11).

(2)  UNESCO, COVID-19 and vaccination in Latin America and the Caribbean: challenges, needs and opportunities [COVID-19 i szczepienia w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach: wyzwania, potrzeby i możliwości], 2021.

(3)  OECD, The Latin American Economic Outlook 2020 [Prognoza gospodarcza dla Ameryki Łacińskiej 2020], 2021.

(4)  Dane MFW.

(5)  OECD, The Latin American Economic Outlook 2021 [Prognoza gospodarcza dla Ameryki Łacińskiej 2020], 2022.

(6)  Tamże.

(7)  ECLAC, Economic Survey of Latin America and the Caribbean [Badanie gospodarcze na temat Ameryki Łacińskiej i Karaibów], 2021.

(8)  MOP, Labour Overview [Panorama zatrudnienia], 2022; ECLAC, Social Panorama of Latin America [Panorama społeczna Ameryki Łacińskiej], 2021.

(9)  ECLAC, op. cit., 2021.

(10)  Nieto Parra, Desarrollo en transición en América Latina en tiempos de la COVID-19 [Rozwój w okresie przejściowym w Ameryce Łacińskiej w czasach COVID-19], Fundación Carolina, 2020.

(11)  Unesco, Responding to COVID-19: Education in Latin America and the Caribbean [Edukacja w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach w odpowiedzi na COVID-19], 2021.

(12)  EU-Latin America & Caribbean Leaders’ Meeting: Joining forces for a sustainable post-COVID recovery – Press release by Presidents Michel and von der Leyen [Spotkanie przywódców UE, Ameryki Łacińskiej i Karaibów: Wspólne wysiłki na rzecz trwałej odbudowy po pandemii COVID-19 – komunikat prasowy przewodniczących Charlesa Michela i Ursuli von der Leyen], 2 grudnia 2021 r.

(13)  Our World in Data.

(14)  ECLAC, op. cit., 2021.

(15)  UNODC, Global Study on Homicide [Światowe badanie dotyczące zabójstw], 2019.

(16)  IDEA Int., El estado de la democracia en las Américas 2021 [Stan demokracji w Amerykach 2021], 2021.

(17)  ECLAC, Fiscal Panorama of Latin America 2021 [Panorama fiskalna Ameryki Łacińskiej 2021], 2021.

(18)  Komisja Europejska, „Europejski plan działania na rzecz gospodarki społecznej”, 2021.

(19)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Zrównoważone łańcuchy dostaw oraz godna praca w handlu międzynarodowym” (opinia rozpoznawcza) (Dz.U. C 429 z 11.12.2020, s. 197); Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Nowe ramy umów o wolnym handlu, umów o partnerstwie gospodarczym i umów inwestycyjnych gwarantujące rzeczywiste zaangażowanie organizacji społeczeństwa obywatelskiego i partnerów społecznych oraz zapewniające uświadomienie społeczeństwa w tym zakresie” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 290 z 29.7.2022, s. 11).

(20)  Sanahuja, J.A., i Ruiz Sandoval, E., La Unión Europea. la Agenda 2030 en América Latina: políticas de cooperación en una región de „desarrollo en transición” [Unia Europejska i Agenda 2030 w Ameryce Łacińskiej: polityka współpracy w regionie „rozwoju w okresie przejściowym], Fundación Carolina, 2019; „Nowy konsensus europejski w sprawie rozwoju”, 2017, „Wieloletnie ramy finansowe na lata 2021–2027”, 2018.

(21)  ECLAC, Report, Foreign Direct Investment in Latin America and the Caribbean 2021 [Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Ameryce Łacińskiej i na Karaibach 2021], 2021.

(22)  Zob.: „Europejski konsensus w sprawie rozwoju”, 2006; komunikat Komisji Europejskiej w sprawie promocji godnej pracy dla wszystkich, 2006; Program działań na rzecz zmian, Komisja Europejska, 2011; „Nowy europejski konsensus w sprawie rozwoju”, 2017; dokument roboczy „Promowanie godnej pracy na całym świecie: Odpowiedzialne globalne łańcuchy wartości na rzecz sprawiedliwej, zrównoważonej i odpornej odbudowy po kryzysie związanym z COVID-19”, Komisja Europejska, 2020; Nowy Instrument Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej Unii Europejskiej, 2020.

(23)  Fairlie Reinoso, A., Nuevos retos para el Acuerdo Comercial Multipartes de la Unión Europe a con Perú, Colombia y Ecuador [Nowe wyzwania dla wielostronnej umowy handlowej Unii Europejskiej z Peru, Kolumbią i Ekwadorem], Fundación Carolina-EULAC, 2022.

(24)  Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „Europejski Zielony Ład” [COM(2019) 640].

(25)  Giles Carnero, R., La oportunidad de una cláusula ambiental de elementos esenciales en acuerdos comerciales de la Unión Europea con Estados terceros: a propósito del Acuerdo Unión Europea-Mercosur [Możliwość klauzuli środowiskowej dotyczącej zasadniczych elementów w umowach handlowych Unii Europejskiej z państwami trzecimi: w odniesieniu do umowy Unia Europejska–Mercosur], Fundación Carolina DT, 2021. 44.

Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Transformacja cyfrowa w regionie eurośródziemnomorskim”

(opinia z inicjatywy własnej)

(2023/C 100/10)

Sprawozdawczyni:

Dolores SAMMUT BONNICI

Decyzja Zgromadzenia Plenarnego	20.01/2022
Podstawa prawna	Art. 52 ust. 2 regulaminu wewnętrznego
	Opinia z inicjatywy własnej
Sekcja odpowiedzialna	Sekcja Stosunków Zewnętrznych
Data przyjęcia przez sekcję	16.11.2022
Data przyjęcia na sesji plenarnej	14.12.2022
Sesja plenarna nr	574
Wynik głosowania (za/przeciw/wstrzymało się)	181/0/3

1.   Wnioski

1.1.

Transformacja cyfrowa rewolucjonizuje każdy aspekt życia, a przy tym przynosi znaczne korzyści w zakresie wydajności i umożliwia użytkownikom prowadzenie bardziej satysfakcjonującego życia. W okresie po pandemii COVID-19 jest postrzegana jako filar odporności, a od jej wybuchu gwałtownie przyspieszyła, zwłaszcza dzięki działaniom UE w dziedzinie cyfrowej, których skuteczności dowiodła strategia łagodząca pandemię.

1.2.

Korzyści wynikające z transformacji cyfrowej są dobrze znane w konkretnych sektorach, takich jak e-edukacja, e-zdrowie, administracja elektroniczna, agrobiznes, e-sprawiedliwość i elektroniczne usługi bankowe. Wiele rządów w regionie Morza Śródziemnego promuje te sektory, lecz ich starania nie są jednolite w całym regionie i mogą prowadzić do jeszcze głębszej przepaści cyfrowej między krajami. Kluczowe znaczenie ma zatem zapewnienie infrastruktury wspierającej te technologie.

1.3.

Przepaść cyfrowa pod względem dostępu i wykorzystania istnieje nie tylko pomiędzy poszczególnymi krajami śródziemnomorskimi, lecz także w obrębie nich, przy czym w gorszej sytuacji są obszary wiejskie i oddalone, pracownicy nieformalni, kobiety i osoby starsze. Dlatego też, aby nie pogłębiać istniejących nierówności, należy podjąć działania na rzecz zniwelowania przepaści cyfrowej zarówno na poziomie regionalnym, jak i krajowym.

1.4.

Łączność cyfrowa staje się prawem każdego człowieka. W Planie działania sekretarza generalnego ONZ na rzecz współpracy cyfrowej opracowano już zestaw celów na 2030 r. Natomiast w szeregu krajów europejskich prawo do bycia offline jest przedmiotem dyskusji, a także codziennością.

1.5.

Umiejętności cyfrowe są niezbędne, a zatem – zważywszy na bardzo wysoką stopę bezrobocia młodzieży – należy je włączyć do programów szkoleniowych skierowanych do osób młodych w regionie. Skuteczna polityka rynku pracy w regionie będzie miała na celu uczynienie z młodych ludzi nie tylko użytkowników technologii, lecz również jej producentów. Zarówno zatrudnienie, jak i przedsiębiorczość w tej dziedzinie oferują bardzo obiecujące ścieżki kariery.

1.6.

Konieczne są solidne ramy prawne, by ochronić użytkowników przed zagrożeniami cyfrowymi takimi jak cyberataki oraz zapewnić mechanizmy ochrony danych oparte na poszanowaniu praw człowieka w zakresie prywatności cyfrowej. Opracowany przez Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (ITU) wskaźnik cyberbezpieczeństwa umożliwia pomiar zaangażowania krajów na rzecz cyberbezpieczeństwa w skali globalnej. Ogólnie rzecz ujmując, ukazuje wyższy poziom bezpieczeństwa w północnym regionie Morza Śródziemnego, a pośród krajów położonych w jego południowej części najlepsze wyniki osiąga Egipt.

1.7.

Te ramy są również potrzebne do tego, by wobec działalności cyfrowych gigantów zapewnić uczciwy i konkurencyjny rynek cyfrowy. Istnieje znaczna luka w cyfrowych ramach prawnych krajów położonych w północnym i południowym regionie Morza Śródziemnego. Warto podkreślić brak niezależnego organu odpowiedzialnego za promowanie transformacji cyfrowej w południowej części basenu Morza Śródziemnego.

1.8.

EKES wyraźnie zaznacza, że we wszystkich państwach regionu Morza Śródziemnego należy ambitnie wdrożyć konwencje ONZ dotyczące praw człowieka i podstawowe konwencje MOP, tak aby transformacja cyfrowa mogła rzeczywiście przyczynić się do pomyślnego rozwoju ekologicznego, gospodarczego i społecznego.

2.   Wprowadzenie

2.1.

Transformacja cyfrowa ma wpływ na każdy aspekt życia, od konsumpcji po pracę i produkcję. W ciągu ostatnich kilku lat z powodu pandemii COVID-19 nastąpiło bezprecedensowe przyspieszenie tego procesu. Cyfryzacja jest uważana za jeden z głównych filarów odbudowy na obu wybrzeżach Morza Śródziemnego – ludzie szybciej niż kiedykolwiek wcześniej przyjmują narzędzia cyfrowe. Telepraca i praca zdalna stają się codziennością, a handel elektroniczny i gospodarka platform rozwijają się w niebywałym tempie, co pozwala odrobić straty związane z zamykaniem działalności z powodu pandemii. Tymczasem szybka transformacja może stanowić nowe źródło pogłębiania się nierówności, ponieważ najsłabsze i narażone na wykluczenie cyfrowe są te grupy społeczne, które najmocniej odczuły skutki pandemii.

2.2.

Główne cele niniejszego dokumentu to: — ocena obecnego stanu transformacji cyfrowej w regionie eurośródziemnomorskim, a także programów i poczynionych postępów, — podkreślenie potencjalnych korzyści płynących z cyfryzacji, a w szczególności nowych możliwości dla MŚP, związanych z e-handlem, e-edukacją, e-rządzeniem, e-zdrowiem i bankowością cyfrową, — rozpoznanie barier w transformacji cyfrowej, przy czym główne bariery dotyczą infrastruktury cyfrowej i dostępu do niej, przepaści cyfrowej zarówno w obrębie danego kraju (wieś/miasto, kobiety/mężczyźni, młodzież/osoby starsze), jak i pomiędzy krajami (północ/południe), a także braku podstawowych umiejętności i kompetencji cyfrowych – oznacza to, że transformacja cyfrowa może prowadzić do zwiększenia nierówności w danym kraju, jak również do rozbieżności we wzorcach rozwoju pomiędzy państwami w regionie, — podkreślenie zagrożeń związanych z transformacją cyfrową, począwszy od ryzyka związanego z cyberbezpieczeństwem, suwerennością cyfrową, ochroną danych, piractwem cyfrowym, a skończywszy na swobodzie obywatelskiej.

3.   Kontekst

3.1.

Społeczeństwo przechodzi właśnie okres gwałtownej cyfryzacji: narzędzia cyfrowe są obecne w każdej sferze życia, w tym między innymi w opiece zdrowotnej, pracy, administracji, edukacji i prowadzeniu działalności. Kluczowe znaczenie w tym nowym świecie pracy mają umiejętności cyfrowe, które dają możliwości zatrudnienia i zapewniają wyższe wynagrodzenie. Na gospodarkę cyfrową składają się podstawowe sektory IT/ITC, takie jak produkcja sprzętu komputerowego, oprogramowanie i doradztwo informatyczne, usługi informacyjne i telekomunikacja, gospodarka cyfrowa o wąskim zakresie obejmująca usługi cyfrowe i gospodarkę platform oraz gospodarka cyfrowa o szerokim zakresie uwzględniająca e-biznes, handel elektroniczny, Przemysł 4.0, rolnictwo precyzyjne i gospodarkę algorytmiczną, przy czym na pierwszy plan w gospodarce cyfrowej wysuwają się gospodarka dzielenia się i gospodarka fuch (1).

3.2.

Transformacja cyfrowa postępowała jeszcze przed pandemią COVID-19, przy czym główne najnowsze trendy w technologiach cyfrowych dotyczą łańcucha bloków, analizy danych, sztucznej inteligencji (AI), drukowania przestrzennego, internetu rzeczy, automatyzacji i robotyki, przetwarzania w chmurze (2), a także systemów śledzenia i zdalnego monitorowania.

3.3.

Ta tendencja do szybkiego przyjmowania narzędzi i technologii cyfrowych została nazwana czwartą rewolucją przemysłową. Dostrzeżono w niej wyjątkowy potencjał w zakresie zwiększenia światowego dochodu i podniesienia jakości życia.

3.4.

Ponadto, biorąc pod uwagę, że ponad 30 % ludności na całym świecie korzysta z platform mediów społecznościowych, transformacja cyfrowa może być postrzegana jako miecz obosieczny: może zwiększyć spójność społeczną i zbliżyć do siebie różne środowiska kulturowe lub być sposobem rozpowszechniania skrajnych idei, ideologii i nieprawdziwych informacji.

3.5.

W ostatnich dziesięcioleciach rosła liczba osób korzystających z internetu w regionie – w 2020 r. objęła aż 93,2 % ludności w Hiszpanii, 90,8 % na Cyprze, 90,1 % w Izraelu, 86,9 % na Malcie, 86,6 % w Słowenii, 84,1 % w Maroku, 77,7 % w Turcji, 77,6 % w Czarnogórze i 71,9 % w Egipcie. Najniższy wskaźnik w regionie odnotowano w Algierii, w której w 2018 r. 49 % ludności korzystało z internetu (najnowsze dostępne dane, baza danych ITU World Telecommunication/ICT Indicators). Te dane jedynie unaoczniają dysproporcje regionalne w zakresie e-dostępności. Należy zauważyć, że na szczeblu krajowym obszary wiejskie i oddalone mają znacznie niższy poziom łączności.

3.6.

Śródziemnomorskie państwa członkowskie UE poparły transformację cyfrową i zwiększyły skalę swojej polityki cyfrowej, w tym w odniesieniu do jednolitego rynku cyfrowego (3) i programu „Cyfrowa Europa” (4). W marcu 2021 r. Komisja Europejska opublikowała komunikat w sprawie cyfrowej dekady Europy, w którym nakreśliła cele cyfrowe do 2030 r. i wizję transformacji cyfrowej Europy (5). Jednym z instrumentów cyfrowej dekady jest uruchomione w grudniu 2020 r. centrum cyfryzacji na rzecz rozwoju (D4D) (6), którego celem jest harmonizacja i koordynacja inicjatyw cyfrowych wśród państw członkowskich (7). Ponadto cyfryzacja jest głównym filarem Nowego programu na rzecz regionu śródziemnomorskiego zaproponowanego przez Komisję Europejską w lutym 2021 r. W szczególności „[c]elem nowego programu jest zapewnienie ekologicznej, cyfrowej, odpornej i sprawiedliwej odbudowy gospodarki, której kierunek będą wyznaczać Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030, porozumienie paryskie oraz Europejski Zielony Ład” (8).

3.7.

Pandemia COVID-19 wpłynęła na sposób wykonywania pracy i zmusiła ludzi do pracy zdalnej. Pomimo że telepraca ma szereg wad, jej zalety obejmują oszczędność czasu dzięki temu, że nie trzeba dojeżdżać do pracy, niższe emisje i pozytywny wpływ na środowisko, a także większą równowagę między życiem zawodowym a prywatnym rodziców (9). Możliwości telepracy są różne na obu wybrzeżach Morza Śródziemnego. Wielu pracowników z południa ma mniejsze możliwości telepracy, ponieważ nie mają dostępu do niezbędnych narzędzi lub po prostu wykonują prace, których nie można wykonywać zdalnie. Shireen Al Azzawi (w 2021 r.) opracowała indeks „zdolności do telepracy” dla krajów arabskich i stwierdziła znaczną lukę w zakresie możliwości telepracy w całym regionie. Badaczka potwierdza, że pracownicy znajdujący się w najtrudniejszej sytuacji nie mają możliwości podjęcia pracy zdalnej i dlatego to właśnie oni najbardziej odczuli skutki pandemii (10). Doświadczenia Europy związane z upowszechnieniem telepracy pokazują, że dla korzystania z prawa do bycia offline i dla poszanowania granic między życiem osobistym a zawodowym istotne są ramy prawne (11).

3.8.

Transformacja cyfrowa doprowadziła do rozwoju gospodarki platform i gospodarki fuch. Mimo że gospodarka platform oferuje wiele możliwości, wraz z jej rozwojem nasiliły się także obawy o warunki pracy, w szczególności w odniesieniu do ograniczonego zakresu zabezpieczenia społecznego, nieregularnych godzin pracy i niskiego poziomu dochodów oraz walki o zapewnienie praw grupowych (12). W związku z tym w Deklaracji na rzecz przyszłości pracy z okazji stulecia MOP (2019 r.) wezwano do opracowania strategii politycznych i środków, by sprostać wyzwaniom związanym z transformacją cyfrową pracy, w tym pracy za pośrednictwem platform internetowych, a także wykorzystać możliwości w tym zakresie.

3.9.

Szybko postępująca transformacja cyfrowa, zwłaszcza w życiu gospodarczym i zawodowym, ma naturalnie silny wpływ na wszystkie struktury społeczno-kulturowe. W związku z tym podczas arabskiej wiosny można było zaobserwować, że narzędzia komunikacji cyfrowej służyły przede wszystkim do skutecznej organizacji oporu obywatelskiego i współpracy między działaczami. Dalszy rozwój sytuacji pokazał jednak, że w tych krajach, w których nie ustanowiono trwałych struktur demokratycznych, ponownie przybrało na sile łamanie podstawowych wolności – w tym prawa do wolności wypowiedzi w mediach cyfrowych – a także praw pracowniczych, w tym prawa do wolności zrzeszania się, które nabiera jeszcze większego znaczenia w gospodarce platform i fuch. Na przykład niezależne organizacje społeczeństwa obywatelskiego, takie jak związki zawodowe, organizacje pozarządowe zajmujące się prawami człowieka lub organizacje pracodawców i ich działacze, podlegają represjom tylko dlatego, że korzystają z podstawowych wolności lub wyrażają odmienne opinie. Ponadto strony internetowe, na których zamieszczane są wiadomości z kraju i świata, oraz strony internetowe niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego są nieustannie blokowane. W niektórych państwach regionu Morza Śródziemnego konwencje ONZ dotyczące praw człowieka oraz konwencje MOP są często wdrażane jedynie formalnie, a nie w rzeczywistości.

3.10.

Transformacja cyfrowa ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju MŚP (13). Oferuje rozmaite korzyści: od niższych kosztów, oszczędności czasu i zasobów oraz większej wydajności po lepszą integrację łańcucha dostaw i zróżnicowanie produktów (14). Korzyści te bardziej szczegółowo przedstawiono w prognozie OECD z 2019 r. dotyczącej MŚP i przedsiębiorczości (15). Jednym z przykładów jest analiza dużych zbiorów danych, która w połączeniu z czujnikami, aplikacjami, przetwarzaniem w chmurze i drukowaniem przestrzennym pozwala na większą personalizację.

3.11.

Mimo licznych korzyści płynących z cyfryzacji dla MŚP – przedsiębiorstwa te napotykają szereg przeszkód, a jedną z najważniejszych jest brak dostępu do finansowania (16). Kolejnym poważnym utrudnieniem jest to, że MŚP nie mają dostępu do umiejętności cyfrowych oraz kształcenia i szkolenia w tym zakresie, podczas gdy przyjęcie cyfrowych modeli biznesowych i technologii wymaga zarówno inwestycji finansowych, jak i umiejętności cyfrowych w obrębie samej firmy. Na podstawie badania skierowanego do MŚP z południowej części basenu Morza Śródziemnego Eurośródziemnomorskie Stowarzyszenie Ekonomistów (EMEA) opracowało indeks gotowości cyfrowej wśród MŚP. Badacze wykazali, że poziom gotowości do transformacji cyfrowej zależy od możliwości infrastrukturalnych, rozwoju telekomunikacji i postępu technologicznego osiągniętego na poziomie kraju, ale także od możliwości firm na poziomie mikro; większe firmy są lepiej przygotowane do cyfryzacji, a młodsze firmy chętniej do niej dążą (17).

3.12.

Wadą cyfryzacji jest utrata miejsc pracy spowodowana automatyzacją w niektórych sektorach gospodarki. Społeczeństwo obywatelskie może odegrać ważną rolę we wspieraniu pracowników w podnoszeniu kwalifikacji, aby transformacja cyfrowa była sprawiedliwa i zgodna z unijnym planem działania opartym na założeniu „nie pozostawiać nikogo w tyle”.

3.13.

Konieczne jest mierzenie i monitorowanie postępów w transformacji cyfrowej przy użyciu solidnych i wymiernych wskaźników w celu propagowania transformacji cyfrowej i opracowania najskuteczniejszych polityk. Od 2014 r. Komisja Europejska prowadzi indeks gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego (DESI) (18), ukazujący postępy zachodzące w państwach członkowskich w obszarach cyfryzacji, a także utrzymującą się przepaść cyfrową (19). Może on stanowić podstawę ram monitorowania, które będą punktem odniesienia dla krajów śródziemnomorskich spoza UE.

4.   Uwagi ogólne

4.1.

Głęboki wpływ transformacji cyfrowej jest odczuwalny we wszystkich społeczeństwach i gospodarkach. Chociaż południowy region Morza Śródziemnego stoi w obliczu wyzwań związanych z zapewnieniem powszechnej dostępności i podnoszeniem umiejętności cyfrowych obywateli, podobnie jak wszystkie inne regiony coraz szybciej zmierza w kierunku transformacji cyfrowej, odnosząc z niej korzyści w wielu obszarach.

4.2.

W wyniku narzuconego ograniczenia kontaktów osobistych nabrał rozpędu handel elektroniczny. Szeroko rozpowszechniły się zakupy przez internet, przy czym odnotowano wzrost zarówno w e-handlu między przedsiębiorcami i konsumentami (B2C), jak i między przedsiębiorstwami (B2B). Dyrektor generalny największego afrykańskiego operatora w sektorze handlu elektronicznego, przedsiębiorstwa Jumia, poinformował o czterokrotnym wzroście sprzedaży artykułów spożywczych, szczególnie w Tunezji i Maroku, gdzie obostrzenia spowodowały wzrost sprzedaży o 100 % (20).

4.3.

W związku z tym, że pandemia COVID-19 doprowadziła do zamknięcia szkół, w szybkim tempie rozwinęła się e-edukacja.W związku z tym, że pandemia COVID-19 doprowadziła do zamknięcia szkół, w szybkim tempie rozwinęła się e-edukacja.W związku z tym, że pandemia COVID-19 doprowadziła do zamknięcia szkół, w szybkim tempie rozwinęła się e-edukacja. Rządy wprowadziły nawet platformy do e-uczenia się takie jak platforma „Darsak” w Jordanii. W niektórych państwach, na przykład w Egipcie (21), wprowadzono system hybrydowy. Platformy internetowe stają się bardzo modne, również w ramach konkretnych projektów, w których służą jako łącznik z lokalnymi samorządami zawodowymi, gminami i kluczowymi podmiotami (22). Część finansowania unijnego trzeba przeznaczyć konkretnie na edukację/szkolenia w zakresie podnoszenia kwalifikacji cyfrowych oraz na kształcenie młodzieży w dziedzinie e-kompetencji, informatyki i sztucznej inteligencji pod kątem przyszłej bezpiecznej pracy.

4.4.

Uważa się, że e-rządzenie zmniejsza biurokrację i obciążenia związane z procedurami administracyjnymi, co prowadzi do efektywnego i łatwego świadczenia usług użyteczności publicznej.Uważa się, że e-rządzenie zmniejsza biurokrację i obciążenia związane z procedurami administracyjnymi, co prowadzi do efektywnego i łatwego świadczenia usług użyteczności publicznej.Uważa się, że e-rządzenie zmniejsza biurokrację i obciążenia związane z procedurami administracyjnymi, co prowadzi do efektywnego i łatwego świadczenia usług użyteczności publicznej. Ponadto może być narzędziem demokratyzacji i zwiększenia aktywnego udziału obywateli. Usprawnienie e-rządzenia jest priorytetem państw członkowskich UE i stanowi jeden z filarów indeksu DESI. Południowy region Morza Śródziemnego również zmierza w tym kierunku. Maroko poczyniło znaczne postępy w realizacji krajowej inicjatywy na rzecz administracji elektronicznej (23). W 2019 r. uruchomiono w Egipcie system e-płatności służący m.in. do pobierania podatków i opłacania rachunków. W styczniu 2020 r. jordańskie Ministerstwo Gospodarki Cyfrowej przeniosło swoją infrastrukturę technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) do chmury, aby rozszerzyć usługi dla obywateli (24).

4.5.

E-zdrowie to opłacalny sposób na uzyskanie i zapewnienie niezbędnego wsparcia.E-zdrowie to opłacalny sposób na uzyskanie i zapewnienie niezbędnego wsparcia.E-zdrowie to opłacalny sposób na uzyskanie i zapewnienie niezbędnego wsparcia. Rozwiązania w zakresie e-zdrowia odegrały kluczową rolę w opanowaniu pandemii COVID-19. Wykorzystuje się w nich telemedycynę i mobilne aplikacje zdrowotne. W ciągu ostatnich dwóch lat analiza dużych zbiorów danych na potrzeby nadzoru epidemiologicznego okazała się przydatna w walce z pandemią. Na przykład w Tunezji grupa lekarzy uruchomiła stronę Tobba.tn – platformę cyfrową do konsultacji online (25).

4.6.

Bankowość cyfrowa to skuteczne narzędzie, dzięki któremu można urzeczywistnić włączenie finansowe, a bankowość mobilna już dawno udowodniła, jak bardzo jest istotna. Rozwiązania FinTech mogą pobudzić transformację cyfrową i zwiększyć włączenie społeczne pod względem finansowym. Te usługi zdobywają coraz większą popularność, a docelowo mają całkowicie zastąpić stosowanie czeków i transakcji gotówkowych. Może to spowodować wykluczenie osób starszych, które mogą nie posiadać niezbędnych umiejętności cyfrowych.

4.7.

E-sprawiedliwość ułatwia dostęp do usług prawnych i obniża koszty rozpraw sądowych, pozwów itp., a także skraca czas potrzebny na uzyskanie dostępu do wymiaru sprawiedliwości.

4.8.

Biorąc pod uwagę obecny wpływ globalnego ocieplenia, zmniejszający się łańcuch dostaw żywności i wyższe ceny żywności, przemysł rolniczy może stać się bardziej konkurencyjny i wydajny dzięki zastosowaniu rolnictwa precyzyjnego oraz wykorzystaniu technologii dużych zbiorów danych i blockchain. Te rozwiązania mogą prowadzić do wysokiej wydajności w gospodarowaniu wodą i składnikami odżywczymi w glebie oraz zwalczaniu chorób dzięki zaawansowanemu monitorowaniu temperatury i mniejszemu zapotrzebowaniu na siłę roboczą (26) i dzięki temu stać się narzędziem łagodzenia problemów klimatycznych.

4.9.

Wzorce korzystania z internetu różnią się w poszczególnych krajach śródziemnomorskich. W południowych krajach śródziemnomorskich z internetu korzysta się przede wszystkim za pośrednictwem telefonów komórkowych i mediów społecznościowych. W przeciwieństwie do północnych krajów śródziemnomorskich – zakupy przez internet nie są jednak zbyt powszechne. Można to w pewnym stopniu wytłumaczyć wykluczeniem finansowym i niskim odsetkiem osób posiadających rachunki bankowe na południu regionu (27).

5.   Przeszkody w cyfryzacji

5.1.

Jedną z głównych przeszkód w cyfryzacji jest przepaść cyfrowa, która występuje nie tylko między państwami, szczególnie z regionu Morza Śródziemnego (w indeksie gotowości sieciowej NRI – ang. Network Readiness Index – w 2021 r. (28) wskazano znaczną przepaść). Na szczeblu krajowym różne grupy społeczne mają różny poziom dostępu do narzędzi technologicznych. Przepaść tę obserwuje się między mężczyznami a kobietami, między obszarami wiejskimi a miejskimi czy między młodzieżą a osobami starszymi. Z punktu widzenia przedsiębiorstw istnieje przepaść cyfrowa pod względem wielkości i sektora działalności, przy czym mniejsze firmy – w przeciwieństwie do większych – muszą ponosić ogromne koszty nie tylko w zakresie materiałów, ale również – i przede wszystkim – ze względu na konieczność podnoszenia kwalifikacji pracowników. Źródłem wykluczenia cyfrowego mogą być inne czynniki społeczno-ekonomiczne, takie jak dochody i poziom wykształcenia.

5.2.

W większości krajów południowego sąsiedztwa występują znaczne braki w zasięgu internetu mobilnego. Ten problem występuje szczególnie w dużych geograficznie krajach, takich jak Algieria i Libia oraz, w mniejszym stopniu, Egipt. Inwestycje w infrastrukturę cyfrową i budowanie stałych bardzo szybkich łączy internetowych mają zasadnicze znaczenie na obszarach wiejskich, gdzie cyfryzacja może być potencjalną dźwignią wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu (29).

5.3.

Jak niejednokrotnie się podkreśla, kolejną przeszkodą w cyfryzacji jest analfabetyzm cyfrowy, który częściej występuje wśród osób o niższym poziomie wykształcenia. Wymaga to reform programów kształcenia i szkolenia zawodowego, tak aby obejmowały umiejętności cyfrowe niezbędne z punktu widzenia przyszłego rynku pracy. Cyfryzację uważa się także za część zapotrzebowania pracowników na podnoszenie kwalifikacji.

5.4.

Kolejnym czynnikiem wpływającym na umiejętności cyfrowe jest płeć – mężczyźni mają zazwyczaj lepszy dostęp do narzędzi cyfrowych i odpowiednio większe umiejętności cyfrowe. W Tunezji z internetu korzysta 72,5 % mężczyzn i 61,1 % kobiet. W niektórych krajach ta różnica została już zniwelowana. Na przykład w Słowenii luka wynosi mniej niż dwa punkty procentowe: z internetu korzysta tam 87,2 % mężczyzn i 86 % kobiet. Z kolei w Turcji różnica w dostępie do internetu między kobietami a mężczyznami jest większa i wynosi 11,2 punktu procentowego (ITU World Telecommunication/ICT Indicators). Państwa członkowskie UE zobowiązały się do zniwelowania do 2030 r. różnic między kobietami a mężczyznami w zakresie umiejętności cyfrowych przez opracowanie polityki zachęcającej dziewczęta do wyboru przedmiotów związanych z technologiami informacyjno-komunikacyjnymi oraz monitorowanie postępów za pomocą tablicy wyników dotyczącej kobiet w środowisku cyfrowym (WiD).

6.   Ryzyko związane z transformacją cyfrową

6.1.

Rosnące obawy o to, że rządy, przedsiębiorstwa i obywatele stopniowo tracą kontrolę nad swoimi danymi, stawiają w centrum uwagi kwestię „suwerenności cyfrowej”. Wpływa to również na zdolność krajów do innowacji oraz umiejętność kształtowania prawodawstwa w środowisku cyfrowym (30). Te obawy są uzasadnione, ponieważ Europa i region Morza Śródziemnego pozostają w tyle pod względem inwestycji w AI, a obecność zagranicznych gigantów z branży mediów społecznościowych jest coraz bardziej wpływowa.

6.2.

Niektóre kraje śródziemnomorskie niechętnie angażują się w szybką transformację cyfrową. Niechęć polityczna wynika z obawy przed utratą kontroli nad ludnością, co prowadzi do filtrowania i cenzury. Tymczasem narzędzia cyfrowe mogą umożliwić organizacjom społeczeństwa obywatelskiego zabranie głosu i krzewienie demokracji. Tunezyjski Kwartet na rzecz Dialogu Narodowego, laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 2015 r., jest przykładem ważnej roli, którą organizacje społeczeństwa obywatelskiego mogą odegrać w pokojowej transformacji społeczeństwa.

6.3.

Ponieważ cyfryzacja toruje drogę do rozwoju społecznego i gospodarczego, niezależny organ powinien wprowadzić odpowiednie cyfrowe ramy regulacyjne wspierające zasady praw cyfrowych takie jak neutralność sieci.

6.4.

Szybka transformacja cyfrowa zwiększa ryzyko wystąpienia zagrożeń cyberbezpieczeństwa. Władze odgrywają główną rolę w tworzeniu dobrze skonstruowanych ram legislacyjnych w celu ochrony użytkowników. Obecnie Maroko, Tunezja, Algieria i Egipt przyjęły przepisy dotyczące cyberbezpieczeństwa. W tych przepisach brakuje jednak elementów ochrony danych (31). Ma to kluczowe znaczenie dla ochrony danych wrażliwych, takich jak te dotyczące zdrowia itp.

6.5.

Ochrona danych staje się jednym z najbardziej newralgicznych obszarów transformacji cyfrowej. Kwestia własności i zabezpieczenia ogromnej ilości danych jest ważnym punktem w programach politycznych decydentów. Przyczyniły się do tego gwałtowny rozwój analizy dużych zbiorów danych oraz zdobywanie bezprecedensowej siły i wpływu przez platformy mediów społecznościowych. Uważa się, że ramy regulacyjne w południowym sąsiedztwie są nadal słabo rozwinięte, a przepisy dotyczące powstających technologii nie są przyjmowane wystarczająco szybko (32). Niektóre kraje wręcz wyrażają brak woli politycznej, by poczynić postępy w tej kwestii. Ten problem jest jeszcze bardziej dotkliwy w przypadku danych wrażliwych, na przykład dotyczących aplikacji i platform zdrowotnych. Panuje sceptycyzm, w szczególności w krajach południowych, gdzie przepisy RODO i podobne przepisy dotyczące ochrony prywatności mogą jeszcze nie obowiązywać. W Europie akt o usługach cyfrowych oraz akt o rynkach cyfrowych mają na celu zapewnić bezpieczniejszą przestrzeń cyfrową dla użytkowników, a jednocześnie pobudzać innowację i konkurencyjność.

6.6.

Kolejną pułapką cyfryzacji jest piractwo cyfrowe. Cyfrowe wytwory podlegające prawom własności intelektualnej (IPR) można niezwykle łatwo i tanio kopiować i rozpowszechniać na dużą skalę. Przedsiębiorstwa z sektora kreatywnego jeszcze bardziej ucierpią z powodu tego zjawiska, a wobec braku skutecznego prawodawstwa modele biznesowe artystów i osób związanych zawodowo z pracą twórczą staną się niemożliwe do utrzymania.

6.7.

Transformacja cyfrowa może prowadzić do tłumienia aktywności obywateli. W niektórych krajach władze atakują prawa cyfrowe, ponieważ cyfryzacja jest postrzegana jako środek nadzoru. Na przykład z powodu pandemii do monitorowania rozprzestrzeniania się wirusa wykorzystano aplikacje do śledzenia lokalizacji, co budzi obawy dotyczące praw człowieka (33). Możliwość śledzenia każdej aktywności w internecie stanowi poważne zagrożenie dla demokracji i może służyć za środek ucisku. W raporcie Freedom on the Net z 2021 r. najwyżej oceniono Francję z wynikiem 78 na 100 punktów, następnie Włochy (76), Tunezję (63), Maroko (53), Liban (51), Jordanię (47), Turcję (34) i Egipt (26) (34).

6.8.

Utrzymująca się przepaść cyfrowa może prowadzić do jeszcze większych nierówności i rozbieżności w regionie śródziemnomorskim. W niektórych krajach brakuje infrastruktury cyfrowej (zasięgu lub dostępu do stałych łączy szerokopasmowych), a niektóre obszary oddalone i wiejskie mogą być zwyczajnie pozbawione zasięgu lub sieci 4G/5G. Inną przyczyną przepaści jest brak umiejętności cyfrowych wśród ludności i analfabetyzm cyfrowy. W szczególności niski poziom umiejętności cyfrowych jest bardziej powszechny w krajach położonych na południu, zwłaszcza wśród kobiet i osób starszych (35).

6.9.

Powstawanie gigantów technologicznych tworzy przeszkodę w uczciwej konkurencji na rynkach cyfrowych. Uchylanie się od opodatkowania powoduje niesprawiedliwe warunki rynkowe dla lokalnych powstających MŚP, które mają bardzo małe szanse na przetrwanie. W efekcie mamy również do czynienia ze zjawiskiem cyfrowego drenażu mózgów. Innym zagrożeniem związanym z gigantami technologicznymi jest ich zdolność wchłaniania wschodzących podmiotów, co prowadzi do powstawania monopoli i uniemożliwia tworzenie ośrodków cyfrowych w Europie i w regionie Morza Śródziemnego. Może to wynikać z braku ram regulacyjnych, a nawet z luk w prawie podatkowym dla przedsiębiorstw międzynarodowych, co negatywnie wpływa na uczciwą konkurencję.

6.10.

Brak rzeczywistego wdrożenia konwencji ONZ dotyczących praw człowieka i konwencji MOP w niektórych państwach regionu Morza Śródziemnego stanowi przeszkodę w tworzeniu niezależnych organizacji społeczeństwa obywatelskiego, w tym organizacji pozarządowych, niezależnych związków zawodowych i stowarzyszeń pracodawców, a tym samym zagraża zrównoważonej transformacji cyfrowej. EKES wyraźnie podkreśla zatem, że we wszystkich państwach regionu Morza Śródziemnego należy ambitnie wdrożyć konwencje ONZ dotyczące praw człowieka i konwencje MOP, tak aby transformacja cyfrowa mogła rzeczywiście przyczynić się do pomyślnego rozwoju ekologicznego, gospodarczego i społecznego.

6.11.

Ponadto wojna w Ukrainie stanowi duże zagrożenie dla krajów w całym regionie i może wiązać się z wyższym ryzykiem cyberataków.

---

(1)  Bukht, R. i Heeks, R., „Defining, conceptualising and measuring the digital economy” [Definicja gospodarki cyfrowej, jej konceptualizacja i pomiar], Development Informatics Working Papers, nr 68, 2017.

(2)  Sprawozdanie z 2019 r. dotyczące gospodarki cyfrowej, UNCTAD.

(3)  Jednolity rynek cyfrowy ma na celu zwiększenie dostępności, jakości i bezpieczeństwa łączności w państwach członkowskich; https://ec.europa.eu/eurostat/cache/infographs/ict/bloc-4.html.

(4)  Cyfrowa dekada Europy składa się z czterech głównych filarów, którymi są: umiejętności, infrastruktura, usługi publiczne oraz przedsiębiorstwa; https://ec.europa.eu/info/funding-tenders/find-funding/eu-funding-programmes/digital-europe-programme_pl.

(5)  https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/europe-fit-digital-age/europes-digital-decade-digital-targets-2030_pl

(6)  Centrum cyfryzacji na rzecz rozwoju (D4D).

(7)  Langendorf, M., „Applying Europe’s Digital Agenda in Mediterranean Partner Countries: Opportunities and Pitfalls” [Zastosowanie Europejskiej agendy cyfrowej w śródziemnomorskich krajach partnerskich: szanse i pułapki], IEMed, Mediterranean Yearbook, 2021.

(8)  Komisja Europejska,„Odnowione partnerstwo z południowym sąsiedztwem”, 2021.

(9)  MOP,Working from home: From invisibility to decent work [Praca z domu: od niewidoczności do godnej pracy], 2021.

(10)  Al Azzawi, S., „Lives Versus Livelihoods: Who Can Work from Home in MENA?” [Życie kontra źródła utrzymania: kto może pracować z domu w regionie MENA?], ERF Working Paper, nr 1471, 2021.

(11)  DG EPRS, briefing na temat prawa do bycia offline, PE 642.847, lipiec 2020 r.

(12)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów »Lepsze warunki pracy na rzecz silniejszej Europy socjalnej: pełne wykorzystanie korzyści płynących z cyfryzacji dla przyszłości pracy«” (COM(2021) 761 final), „Wniosek dotyczący dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie poprawy warunków pracy za pośrednictwem platform internetowych” (COM(2021) 762 final) (Dz.U. C 290 z 29.7.2022, s. 95).

(13)  Raport informacyjny EKES-u pt. „Cyfryzacja i MŚP w regionie śródziemnomorskim”.

(14)  Kergroach, S., „Giving momentum to SME digitalization” [Nadanie impetu cyfryzacji MŚP], Journal of the International Council for Small Business, t. 1, nr 1, 2020, s. 28–31.

(15)  Prognoza OECD z 2019 r. dotycząca MŚP i przedsiębiorczości.

(16)  Raport informacyjny EKES-u pt. „Dostęp MŚP i spółek o średniej kapitalizacji giełdowej do finansowania w okresie 2014–2020: możliwości i wyzwania”.

(17)  Ayadi, R. i Forouheshfar, Y., „MSMEs digitalization in the Mediterranean: A new digital preparedness index” [Cyfryzacja MMŚP w regionie śródziemnomorskim: nowy indeks gotowości cyfrowej], EMANES working paper, 2022, publikacja wkrótce.

(18)  https://digital-strategy.ec.europa.eu/pl/policies/desi

(19)  https://ec.europa.eu/commission/presscorner/detail/pl/ip_21_5481

(20)  Sidło, K., „Digital Transformation in the Southern Neighbourhood” [Transformacja cyfrowa w południowym sąsiedztwie UE], EuroMeSCo Euromed Survey, 2021.

(21)  El Kadi, T.H., „Uneven Disruption: Covid-19 and the digital divide in the Euro-Mediterranean Region” [Nierównomierne zakłócenia: COVID-19 a przepaść cyfrowa w regionie eurośródziemnomorskim], IEMed Mediterranean Yearbook, 2020.

(22)  Na przykład w omawianym projekcie zaproponowano, aby właścicielami platformy były UE, gminy, uniwersytety, firmy lub ministerstwa edukacji w Turcji, Maroku, Egipcie i Algierii: Akpınar P., van Heukelingen, N., Babüroğlu O.N. i Durukan, F.R., „A new formula for collaboration: Turkey, the EU & North Africa” [Nowa formuła współpracy: Turcja, UE i Afryka Północna], 2022.

(23)  OECD, „Digital Government Review of Morocco” [Przegląd administracji cyfrowej Maroka], 2018.

(24)  El Kadi, T.H., „Uneven Disruption: Covid-19 and the digital divide in the Euro-Mediterranean Region” [Nierównomierne zakłócenia: COVID-19 a przepaść cyfrowa w regionie eurośródziemnomorskim], IEMed Mediterranean Yearbook, 2020.

(25)  El Kadi, T.H., „Uneven Disruption: Covid-19 and the digital divide in the Euro-Mediterranean Region” [Nierównomierne zakłócenia: COVID-19 a przepaść cyfrowa w regionie eurośródziemnomorskim], IEMed Mediterranean Yearbook, 2020.

(26)  Opinia Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Transformacja energetyczna i cyfrowa na obszarach wiejskich” (opinia z inicjatywy własnej) (Dz.U. C 486 z 21.12.2022, s. 59).

(27)  El Kadi, T.H., „Uneven Disruption: Covid-19 and the digital divide in the Euro-Mediterranean Region” [Nierównomierne zakłócenia: COVID-19 a przepaść cyfrowa w regionie eurośródziemnomorskim], IEMed Mediterranean Yearbook, 2020.

(28)  https://networkreadinessindex.org/nri-2021-edition-press-release/

(29)  OECD, „Smart Cities and Inclusive Growth” [Inteligentne miasta i wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu], 2020.

(30)  DG EPRS, briefing Suwerenność cyfrowa Europy, PE 651.992, lipiec 2020 r.

(31)  Langendorf, M., „Applying Europe’s Digital Agenda in Mediterranean Partner Countries: Opportunities and Pitfalls” [Zastosowanie Europejskiej agendy cyfrowej w śródziemnomorskich krajach partnerskich: szanse i pułapki], IEMed, Mediterranean Yearbook, 2021.

(32)  Sidło, K., „Digital Transformation in the Southern Neighbourhood” [Transformacja cyfrowa w południowym sąsiedztwie UE], EuroMeSCo Euromed Survey, 2021.

(33)  Langendorf, M., „Applying Europe’s Digital Agenda in Mediterranean Partner Countries: Opportunities and Pitfalls” [Zastosowanie Europejskiej agendy cyfrowej w śródziemnomorskich krajach partnerskich: szanse i pułapki], IEMed, Mediterranean Yearbook, 2021.

(34)  https://freedomhouse.org/policy-recommendations/internet-freedom

(35)  Sidło, K., „Digital Transformation in the Southern Neighbourhood” [Transformacja cyfrowa w południowym sąsiedztwie UE], EuroMeSCo Euromed Survey, 2021.