1.

U podstaw niniejszego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym leży pięć połączonych skarg o stwierdzenie nieważności w całości lub w części decreet van het Vlaamse Gewest van 7 juli 2017 houdende wijziging van de wet van 14 augustus 1986 betreffende de bescherming en het welzijn der dieren, wat de toegelaten methodes voor het slachten van dieren betreft (dekretu regionu Flandria z dnia 7 lipca 2017 r. zmieniającego ustawę z dnia 14 sierpnia 1986 r. o ochronie i dobrostanie zwierząt w odniesieniu do dozwolonych metod uboju zwierząt) (zwanego dalej „zaskarżonym dekretem”), które w dniu 16 stycznia 2018 r. zostały skierowane do Grondwettelijk Hof (trybunału konstytucyjnego, Belgia). Ten akt prawny zasadniczo zakazuje uboju zwierząt zgodnie z tradycyjnymi obrzędami judaizmu i islamu oraz nakazuje uprzednie ogłuszenie takich zwierząt w celu zminimalizowania ich cierpienia. Trybunał musi przede wszystkim rozstrzygnąć, czy tego rodzaju całkowity zakaz przeprowadzania uboju bez ogłuszania jest dopuszczalny w świetle prawa Unii, w szczególności w świetle gwarancji wolności religii i swobody religijnej zawartych w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).

2.

Rzeczone skargi zostały wniesione przez Centraal Israëlitisch Consistorie van België (centralny konsystorz Izraela w Belgii) i in., Unie Moskeeën Antwerpen VZW, Islamitisch Offerfeest Antwerpen VZW, JG, KH, Executief van de Moslims van België i in., Coördinatie Comité van Joodse Organisaties van België oraz przez VZW i in. (zwanych dalej „skarżącymi”). Ponadto do postępowania przystąpiło kilka innych stron, mianowicie LI, Vlaamse regering (rząd flamandzki), Waalse regering (rząd Walonii), Kosher Poultry BVBA i in. oraz Global Action in the Interest of Animals VZW.

3.

Zgodnie ze stosownymi przepisami zaskarżonego dekretu zwierzęta kręgowe ( 2 ) mogą być uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu. Jeżeli natomiast zwierzęta są poddawane ubojowi zgodnie ze szczególnymi metodami wymaganymi przez obrzędy religijne, ogłuszenie musi być odwracalne, a śmierć zwierzęcia nie może być wynikiem ogłuszenia. W drodze odstępstwa od obowiązku uprzedniego odwracalnego ogłuszenia zwierząt ogłuszanie bydła poddawanego ubojowi zgodnie ze szczególnymi metodami wymaganymi przez obrzędy religijne może obecnie mieć miejsce bezpośrednio po podcięciu zwierzęciu gardła (ogłuszenie po dokonaniu cięcia).

4.

Zaskarżonym dekretem zniesiono więc, z dniem 1 stycznia 2019 r., odstępstwo od wymogu uprzedniego ogłuszenia zwierząt, które było dotychczas przewidziane w prawie krajowym w przypadku uboju według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne ( 3 ). To właśnie temu sprzeciwiają się skarżący, którzy utrzymują, że zniesienie tego odstępstwa w istotny sposób naraża na szwank jeden z kluczowych elementów ich praktyk i przekonań religijnych.

5.

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, który złożono w sekretariacie Trybunału w dniu 18 kwietnia 2019 r., dotyczy zasadniczo wykładni art. 4 ust. 4 i art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 ( 4 ), a także ważności tego ostatniego przepisu w świetle art. 10 ust. 1 karty.

6.

W tym względzie należy zauważyć, że art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi w sposób jednoznaczny, iż „[z]wierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu”. Artykuł 4 ust. 4 owego rozporządzenia stanowi, w drodze odstępstwa ( 5 ), że w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne „wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni”. Z kolei zgodnie z art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 państwa członkowskie mogą przyjąć przepisy, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w porównaniu z przepisami zawartymi w rozporządzeniu i dotyczącymi między innymi uboju zwierząt zgodnie z art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia.

7.

Niektórzy ze skarżących podnieśli w postępowaniu przed sądem odsyłającym, że państwa członkowskie nie mogą się powoływać na art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009, aby wyeliminować przewidziany w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia wyjątek dotyczący uboju według metod wymaganych przez obrzędy religijne lub pozbawić go znaczenia. Z kolei rząd flamandzki i rząd Walonii utrzymywały w postępowaniu przed tym sądem, że art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 w sposób wyraźny upoważnia państwa członkowskie do odejścia od brzmienia art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia.

8.

Sąd odsyłający dąży zatem w istocie do ustalenia, czy art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009, którego celem jest zapewnienie wolności religii zgodnie z art. 10 ust. 1 karty ( 6 ), oraz art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 zezwalają na środek krajowy zakazujący uśmiercania zwierząt kręgowych bez uprzedniego ogłuszenia i wprowadzający wymóg uprzedniego odwracalnego ogłuszenia zwierząt przed dokonaniem uboju, które nie może powodować ich śmierci, lub ogłuszenia po dokonaniu cięcia, w kontekście szczególnych metod uboju wymaganych przez obrzędy religijne.

9.

Niniejsze odesłanie prejudycjalne stanowi dla Trybunału wyjątkową okazję, aby ponownie przeanalizować i rozwinąć dotychczasowe orzecznictwo w przedmiocie rozporządzenia nr 1099/2009 oraz godzenia ze sobą celu ochrony dobrostanu zwierząt i przysługującego jednostce w świetle art. 10 ust. 1 karty prawa do przestrzegania zasad w zakresie spożywanych pokarmów wynikających z wyznawanej przez nią religii.

10.

W tym względzie Trybunał oceniał niedawno, w wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), oraz w wyroku z dnia 26 lutego 2019 r., Oeuvre d’assistance aux bêtes d’abattoirs (C‑497/17, EU:C:2019:137), ważność pewnych przepisów rozporządzenia nr 1099/2009 i dokonywał ich wykładni w kontekście uboju zwierząt bez uprzedniego ogłuszenia w sytuacji, w której metoda uboju jest wymagana przez obrzędy religijne.

11.

Sprawy te dotyczyły w szczególności wykładni i ważności przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 odstępstwa od zakazu ustanowionego w art. 4 ust. 1 owego rozporządzenia.

12.

W wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), Trybunał przeanalizował zawarty w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wymóg, zgodnie z którym ubój rytualny ma być przeprowadzany w zatwierdzonych rzeźniach, i potwierdził jego ważność. W wyroku z dnia 26 lutego 2019 r., Oeuvre d’assistance aux bêtes d’abattoirs (C‑497/17, EU:C:2019:137), Trybunał orzekł, że logo produkcji ekologicznej Unii nie może być umieszczane na produktach pochodzących ze zwierząt poddanych ubojowi rytualnemu bez uprzedniego ogłuszenia, mimo że taki ubój jest dozwolony na podstawie art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009. Wskazane orzeczenie wywiera ten skutek, że logo produkcji ekologicznej Unii nie może być umieszczane na produktach, które nie zostały wyprodukowane zgodnie z najwyższymi standardami, w szczególności w dziedzinie dobrostanu zwierząt.

13.

Niniejsze odesłanie prejudycjalne dotyczy nieco odmiennego zagadnienia, ponieważ jako pierwsze porusza ono kwestie wykładni i ważności art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009, który to przepis w sposób wyraźny upoważnia państwa członkowskie do przyjmowania przepisów służących zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w porównaniu z przepisami zawartymi w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia.

14.

W tej sprawie Trybunał musi rozstrzygnąć delikatną kwestię tego, czy – a jeżeli tak, to w jakim stopniu – państwo członkowskie może, z uwagi na wykazywaną na szczeblu krajowym szczególną wrażliwość na względy związane z dobrostanem zwierząt, przyjmować środki służące zapewnieniu większej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w porównaniu z przepisami zawartymi w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009, które to środki jakoby naruszają wolność religii zagwarantowaną w art. 10 ust. 1 karty. W szczególności Trybunał może stanąć przed koniecznością rozstrzygnięcia, czy wprowadzona w art. 26 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 możliwość przywozu produktów uzyskanych ze zwierząt poddanych ubojowi zgodnie ze szczególnymi metodami wymaganymi przez obrzędy religijne wystarcza dla zagwarantowania poszanowania prawa do wolności religii.

15.

Przed rozpatrzeniem tych kwestii należy jednak przedstawić odpowiednie postanowienia traktatowe i przepisy innych aktów prawnych.

16.

Artykuł 10 karty, zatytułowany „Wolność myśli, sumienia i religii”, stanowi:

„1.   Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i religii. Prawo to obejmuje wolność zmiany religii lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach.

[…]”.

17.

Artykuł 21 karty, zatytułowany „Niedyskryminacja”, stanowi:

„1.   Zakazana jest wszelka dyskryminacja w szczególności ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub przekonania, poglądy polityczne lub wszelkie inne poglądy, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.

[…]”.

18.

Artykuł 22 karty, zatytułowany „Różnorodność kulturowa, religijna i językowa”, ma następujące brzmienie:

„Unia szanuje różnorodność kulturową, religijną i językową”.

19.

Artykuł 52 karty, zatytułowany „Zakres i wykładnia praw i zasad”, stanowi:

„1.   Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej [k]arcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób.

[…]

3.   W zakresie, w jakim niniejsza [k]arta zawiera prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, ich znaczenie i zakres są takie same jak praw przyznanych przez tę konwencję. Niniejsze postanowienie nie stanowi przeszkody, aby prawo Unii przyznawało szerszą ochronę.

[…]”.

20.

Artykuł 13 TFUE [dawny protokół nr 33 do traktatu WE w sprawie dobrobytu zwierząt (1997)] stanowi:

„Przy formułowaniu i wykonywaniu polityki rolnej, rybołówstwa i transportu Unii oraz jej polityk dotyczących rynku wewnętrznego, badań i rozwoju technologicznego oraz przestrzeni kosmicznej, Unia i państwa członkowskie w pełni uwzględniają wymagania w zakresie dobrostanu zwierząt jako istot zdolnych do odczuwania, przy równoczesnym przestrzeganiu przepisów prawnych i administracyjnych oraz zwyczajów państw członkowskich związanych w szczególności z obyczajami religijnymi, tradycjami kulturowymi i dziedzictwem regionalnym”.

21.

Motywy 2, 4, 18, 20, 43, 57, 58 i 61 rozporządzenia nr 1099/2009 mają następujące brzmienie:

[…]

[…]

[…]

[…]

[…]

[…]

22.

Artykuł 1 rozporządzenia nr 1099/2009, zatytułowany „Przedmiot i zakres stosowania”, stanowi:

„1.   Niniejsze rozporządzenie ustanawia przepisy dotyczące uśmiercania zwierząt hodowanych lub utrzymywanych w celu produkcji żywności, wełny, skóry, futer lub innych produktów, jak również uśmiercania zwierząt w celu zmniejszenia ich liczebności oraz działań związanych z uśmiercaniem.

[…]”.

23.

Artykuł 2 owego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, stanowi:

„[…]

[…]

[…]

24.

Artykuł 3 ust. 1 owego rozporządzenia stanowi, że podczas uśmiercania i działań związanych z uśmiercaniem zwierzętom oszczędza się wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju lub cierpienia.

25.

Artykuł 4 rozporządzenia nr 1099/2009, zatytułowany „Metody ogłuszania”, ma następujące brzmienie:

„1.   Zwierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu zgodnie z metodami i szczegółowymi wymogami związanymi ze stosowaniem tych metod określonymi w załączniku I. Do chwili śmierci zwierzęta są utrzymywane w stanie nieprzytomności i niewrażliwości na bodźce.

Po zastosowaniu metod, o których mowa w załączniku I, nieprowadzących do natychmiastowej śmierci (dalej zwanych »ogłuszaniem prostym«), należy jak najszybciej zastosować procedurę prowadzącą do pewnej śmierci, taką jak wykrwawianie, miażdżenie centralnego układu nerwowego, porażenie prądem lub długotrwała ekspozycja na deficyt tlenu.

[…]

4.   W przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni”.

26.

Artykuł 26 rozporządzenia nr 1099/2009, zatytułowany „Bardziej restrykcyjne przepisy krajowe”, stanowi:

„1.   Niniejsze rozporządzenie nie uniemożliwia państwom członkowskim utrzymania przepisów krajowych, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania, a które obowiązują w momencie wprowadzania w życie niniejszego rozporządzenia. Przed dniem 1 stycznia 2013 r. państwa członkowskie powiadamiają Komisję o takich przepisach krajowych. Komisja poinformuje o nich pozostałe państwa członkowskie.

2.   Państwa członkowskie mogą przyjąć przepisy krajowe, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w porównaniu z przepisami zawartymi w niniejszym rozporządzeniu, w następujących dziedzinach:

[…]

Państwa członkowskie powiadamiają Komisję o takich przepisach krajowych. Komisja poinformuje o nich pozostałe państwa członkowskie.

[…]

4.   Państwo członkowskie nie może zabraniać ani utrudniać wprowadzania do obiegu na swoim terytorium produktów pochodzenia zwierzęcego uzyskanych ze zwierząt, które zostały uśmiercone w innym państwie członkowskim, powołując się na to, że dane zwierzęta nie zostały uśmiercone zgodnie z przepisami krajowymi tego państwa służącymi zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania”.

27.

Artykuł 1 zaskarżonego dekretu stanowi:

„Niniejszy dekret reguluje zagadnienie o charakterze regionalnym”.

28.

Artykuł 2 owego dekretu stanowi:

„W artykule 3 ustawy z dnia 14 sierpnia 1986 r. o ochronie i dobrostanie zwierząt, w brzmieniu nadanym ustawami z dnia 4 maja 1995 r., 9 lipca 2004 r., 11 maja 2007 r. i 27 grudnia 2012 r., wprowadza się następujące zmiany:

1. Punkty 13 i 14 otrzymują brzmienie:

»13) uśmiercanie: każda celowo zastosowana procedura skutkująca śmiercią zwierzęcia;

14) ubój: uśmiercenie zwierząt przeznaczonych do spożycia przez ludzi;«.

2. Dodaje się punkt 14bis o następującym brzmieniu:

»14bis) ogłuszanie: każda celowo zastosowana wobec zwierzęcia procedura powodująca bezboleśnie utratę przytomności i brak wrażliwości na bodźce, w tym każdy szereg czynności powodujący natychmiastową śmierć;«”.

29.

Artykuł 3 zaskarżonego dekretu stanowi:

„Artykuł 15 tejże ustawy otrzymuje brzmienie:

»Artykuł 15 § 1. Zwierzę kręgowe może zostać uśmiercone wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu. Uśmiercenia może dokonać wyłącznie osoba posiadająca wymaganą wiedzę i umiejętności, przy zastosowaniu najmniej bolesnej, szybkiej i najbardziej selektywnej metody.

W drodze odstępstwa od przepisów § 1 zwierzę kręgowe może zostać uśmiercone bez uprzedniego ogłuszenia:

1) w przypadku siły wyższej;

2) podczas polowań lub łowienia ryb;

3) w kontekście zwalczania organizmów szkodliwych.

§ 2. Jeżeli zwierzęta poddawane są ubojowi zgodnie ze szczególnymi metodami wymaganymi przez obrzędy religijne, ogłuszenie musi być odwracalne, a śmierć zwierzęcia nie może być wynikiem ogłuszenia«”.

30.

Artykuł 4 zaskarżonego dekretu stanowi:

„Artykuł 16 tejże ustawy, w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 4 maja 1995 r., dekretem królewskim z dnia 22 lutego 2001 r. i ustawą z dnia 7 lutego 2014 r., otrzymuje następujące brzmienie:

»Artykuł 16 § 1. Rząd flamandzki określa warunki dotyczące:

1) metod ogłuszania i uśmiercania zwierząt w zależności od okoliczności i gatunku zwierząt;

2) budowy, rozplanowania i wyposażenia rzeźni;

3) zagwarantowania niezależności osoby odpowiedzialnej za dobrostan zwierząt;

4) umiejętności osoby odpowiedzialnej za dobrostan zwierząt, personelu zatrudnionego w rzeźniach oraz osób uczestniczących w uśmiercaniu zwierząt, co obejmuje zakres i organizację szkoleń i egzaminów oraz wydawanie, cofanie i zawieszanie świadectw wydawanych w tym kontekście.

§ 2. Rząd flamandzki może zatwierdzać zakłady grupowego uboju zwierząt przeznaczonych do własnej konsumpcji domowej oraz określać warunki dokonywanego poza rzeźnią uboju zwierząt przeznaczonych do własnej konsumpcji domowej«”.

31.

Artykuł 5 zaskarżonego dekretu ma następujące brzmienie:

„W tejże ustawie, w brzmieniu nadanym ostatnio ustawą z dnia 7 lutego 2014 r., dodaje się art. 45b, który stanowi, co następuje:

»Artykuł 45b. W drodze odstępstwa od przepisów art. 15 ogłuszanie bydła poddawanego ubojowi zgodnie ze szczególnymi metodami wymaganymi przez obrzędy religijne może mieć miejsce bezpośrednio po podcięciu gardła, do dnia, w którym rząd flamandzki postanowi, że odwracalne ogłuszenie jest praktycznie wykonalne w przypadku tych gatunków zwierząt«”.

32.

Artykuł 6 zaskarżonego dekretu stanowi, że wchodzi on w życie z dniem 1 stycznia 2019 r.

33.

Skarżące w postępowaniu głównym wniosły do Grondwettelijk Hof (trybunału konstytucyjnego, Belgia) szereg skarg o stwierdzenie nieważności zaskarżonego dekretu.

34.

Na poparcie wniesionych do Grondwettelijk Hof (trybunału konstytucyjnego, Belgia) skarg o stwierdzenie nieważności skarżące zasadniczo podnoszą, co następuje:

Po pierwsze, naruszenie rozporządzenia nr 1099/2009 w związku z zasadą równości i niedyskryminacji poprzez pozbawienie wyznawców judaizmu i islamu gwarancji przewidzianej w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009, zgodnie z którą ubój rytualny nie może podlegać wymogowi uprzedniego ogłuszenia, oraz niepowiadomienie Komisji Europejskiej w stosownym terminie o przepisach zaskarżonego dekretu wbrew art. 26 ust. 2 wyżej wymienionego rozporządzenia.

Po drugie, naruszenie wolności religii poprzez pozbawienie wyznawców judaizmu i islamu możliwości z jednej strony uboju zwierząt zgodnie z wymogami ich religii, a z drugiej strony zaopatrywania się w mięso pochodzące ze zwierząt uśmierconych zgodnie z tymi wymogami.

Po trzecie, naruszenie zasady rozdziału kościoła od państwa poprzez to, że przepisy zaskarżonego dekretu określają, w jaki sposób miałyby się odbywać obrzędy religijne.

Po czwarte, naruszenie prawa do pracy i wolnego wyboru zawodu, wolności prowadzenia działalności gospodarczej oraz swobody przepływu towarów i usług poprzez uniemożliwienie podmiotom zajmującym się ubojem religijnym wykonywania zawodu, skoro rzeźnikom i rzeźniom uniemożliwiono oferowanie klientom mięsa, w stosunku do którego mogą oni zagwarantować, że pochodzi ze zwierząt poddanych ubojowi zgodnie z zasadami religijnymi, oraz poprzez zakłócenie konkurencji między rzeźniami zlokalizowanymi w regionie Flandria, a rzeźniami znajdującymi się w regionie stołecznym Bruksela lub w innych państwach członkowskich Unii, w których dozwolony jest ubój zwierząt bez ogłuszania.

Po piąte, naruszenie zasady równości i niedyskryminacji poprzez:

traktowanie, bez stosownego uzasadnienia, wyznawców judaizmu i islamu w ten sam sposób jak osoby, które nie podlegają szczególnym zasadom w zakresie spożywanych pokarmów ze względu na ich religię;

odmienne traktowanie, bez stosownego uzasadnienia, osób, które uśmiercają zwierzęta w drodze polowań, łowienia ryb lub zwalczania organizmów szkodliwych z jednej strony, a osób, które uśmiercają zwierzęta według szczególnych metod związanych z wykonywaniem obrzędów religijnych z drugiej strony; oraz

jednakowe traktowanie, bez stosownego uzasadnienia, wyznawców judaizmu z jednej strony i wyznawców islamu z drugiej strony.

35.

Z kolei rząd flamandzki i rząd Walonii uważają, że art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 wyraźnie upoważnia państwa członkowskie do odejścia od brzmienia art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia ( 7 ).

36.

Sąd odsyłający zauważa, że przewidziany w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wyjątek od zasadniczego obowiązku ogłuszenia zwierzęcia przed ubojem jest podyktowany zasadą wolności religii zagwarantowaną w art. 10 ust. 1 karty.

37.

Zdaniem sądu odsyłającego państwa członkowskie mogą jednak odstąpić od powyższego wyjątku. Artykuł 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 upoważnia wszak państwa członkowskie do zastosowania odstępstwa od przepisu ustanowionego w art. 4 ust. 4 tego rozporządzenia w celu ochrony dobrostanu zwierząt. W tym kontekście nie sprecyzowano granic, które państwa członkowskie Unii powinny respektować ( 8 ).

38.

Sąd odsyłający zauważa zatem, że pojawia się pytanie, czy art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 można interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie Unii mogą ustanawiać przepisy krajowe, takie jak przewidziane w zaskarżonym dekrecie, a także czy przepis ten – w przypadku gdy należy go interpretować w ten sposób – jest zgodny z zasadą wolności religii zagwarantowaną w art. 10 ust. 1 karty.

39.

Ponadto sąd odsyłający wskazuje, że rozporządzenie nr 1099/2009 przewiduje jedynie warunkowy wyjątek od obowiązku uprzedniego ogłuszenia zwierząt w odniesieniu do uboju zgodnie z metodami rytualnymi, podczas gdy uśmiercanie zwierząt podczas polowań, łowienia ryb oraz imprez sportowych i kulturalnych jest całkowicie zwolnione z tego samego obowiązku na mocy art. 1 ust. 3 lit. a) ppkt (ii) rozporządzenia nr 1099/2009. W tym zakresie sąd odsyłający dąży do ustalenia, czy rozporządzenie nr 1099/2009 nie powoduje nieuzasadnionej dyskryminacji, umożliwiając państwom członkowskim ograniczenie analizowanego wyjątku w przypadku uboju wymaganego przez obrzędy religijne, podczas gdy uśmiercanie zwierząt bez ogłuszenia jest dozwolone w przypadku polowań, łowienia ryb i imprez sportowych lub kulturalnych.

40.

W tych okolicznościach Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny, Belgia) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

41.

Uwagi na piśmie w przedmiocie pytań przedstawionych przez Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny, Belgia) zostały złożone przez Centraal Israëlitisch Consistorie van België i in., Executief van de Moslims van België i in., Coördinatie Comité van Joodse Organisaties van België, Section belge du Congrès juif mondial et Congrès juif européen VZW, LI, rząd flamandzki, rząd Walonii, Global Action in the Interest of Animals VZW (GAIA), rządy duński, fiński i szwedzki, Radę Unii Europejskiej i Komisję Europejską.

42.

Na rozprawie przed Trybunałem, która odbyła się w dniu 8 lipca 2020 r., Centraal Israëlitisch Consistorie van België i in., Unie Moskeeën Antwerpen VZW, Executief van de Moslims van België i in., Coördinatie Comité van Joodse Organisaties van België, Section belge du Congrès juif mondial et Congrès juif européen VZW, LI, rząd flamandzki, rząd Walonii, Global Action in the Interest of Animals VZW (GAIA), rządy duński i fiński, Rada i Komisja przedstawiły uwagi ustne. Co się tyczy rządu fińskiego, jego pełnomocnik został upoważniony do przedstawienia uwag ustnych w drodze wideokonferencji.

43.

We wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny, Belgia) skierował do Trybunału trzy pytania. Zgodnie z wnioskiem Trybunału w niniejszej opinii skupię się na pytaniach sądu odsyłającego pierwszym i drugim.

44.

W pytaniu pierwszym Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny) zwraca się o dokonanie wykładni art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009. W szczególności sąd odsyłający dąży do ustalenia, jaki jest zakres stosowania art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 oraz czy przepis ten zezwala państwom członkowskim, w drodze odstępstwa od art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia oraz w celu ochrony dobrostanu zwierząt, na przyjmowanie przepisów takich jak zawarte w zaskarżonym dekrecie. W zależności od dokonanej wykładni art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny) zwraca się, w pytaniu drugim, o ustalenie, czy rzeczony przepis prawa Unii narusza art. 10 ust. 1 karty.

45.

Z uwagi na nierozerwalny związek łączący dwa pierwsze pytania sądzę, że bardziej praktyczne będzie udzielenie na nie odpowiedzi łącznej.

46.

Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zdaje się wynikać, że Komisja została powiadomiona o zaskarżonym dekrecie w dniu 29 listopada 2017 r. ( 9 ), zgodnie z art. 26 ust. 2 akapit drugi rozporządzenia nr 1099/2009. W ramach uwag na piśmie przedstawionych Trybunałowi wskazano, że powiadomienie zostało dokonane po terminie ( 10 ) i że zaskarżony dekret jest w związku z tym nieważny. W tym względzie pragnę zauważyć, że Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny) w sposób wyraźny wspomniał o tym powiadomieniu we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Sąd odsyłający nie zgłosił jednak żadnych wątpliwości co do ważności zaskarżonego dekretu. Ponadto w żadnym z przedstawionych pytań nie odniesiono się konkretnie do tej kwestii ani nie wniesiono o dokonanie wykładni art. 26 ust. 2 akapit drugi rozporządzenia nr 1099/2009. Uważam zatem, że ta kwestia, w szczególności ze względu na brak rzeczywistej debaty pomiędzy stronami w tym przedmiocie, pozostaje poza zakresem niniejszego postępowania.

47.

Przed Trybunałem dyskutowano także o tym, czy uprzednie odwracalne ogłuszenie, które nie powoduje śmierci zwierzęcia, lub ogłuszenie zwierzęcia kręgowego po dokonaniu cięcia spełnia wymogi uboju według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne tak islamu, jak i judaizmu. Wydaje się, że w obrębie obu tych wyznań prezentowane są rozbieżne stanowiska w tym przedmiocie ( 11 ). Jak wskazałem w opinii w sprawie A/Veselibas Ministrija ( 12 ), sąd świecki nie może rozstrzygać w przedmiocie religijnej ortodoksji; moim zdaniem wystarczy stwierdzić, że istnieje znaczna grupa wyznawców tak islamu, jak i judaizmu, którzy ubój zwierząt bez takiego ogłuszenia traktują jako istotny element niezbędnego obrzędu religijnego. W związku z tym proponuję przyjąć to ustalenie za punkt wyjścia dla dalszych rozważań ( 13 ).

48.

W każdym razie Trybunał wyraźnie wskazał, w pkt 51 wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), że istnienie ewentualnych rozbieżności teologicznych co do tej kwestii nie może samo w sobie podważyć zakwalifikowania jako „obrzęd religijny” praktyki związanej z ubojem rytualnym, opisanej przez sąd odsyłający ( 14 ).

49.

Mimo że sąd odsyłający w sposób bardzo szczegółowy wyjaśnił, że zaskarżony dekret przyjęto po przeprowadzeniu szeroko zakrojonych konsultacji z przedstawicielami różnych grup wyznaniowych oraz że prawodawca flamandzki przez długi okres (od 2006 r.) podejmował znaczne wysiłki, aby pogodzić cele ochrony dobrostanu zwierząt z duchem uboju rytualnego ( 15 ), we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wskazał on, iż zaskarżony dekret wprowadza zakaz uboju rytualnego bez ogłuszenia, który był dotychczas dozwolony w prawie krajowym na podstawie odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 ( 16 ).

50.

Rozporządzenie nr 1099/2009 ustanawia przepisy dotyczące między innymi uśmiercania zwierząt hodowanych lub utrzymywanych w celu produkcji żywności. Jak wynika z samego tytułu owego rozporządzenia oraz z jego art. 3 ust. 1, zasadniczym celem tego aktu prawnego jest ochrona zwierząt i oszczędzenie im wszelkiego niepotrzebnego bólu, niepokoju lub cierpienia podczas uboju i działań związanych z uśmiercaniem.

51.

I tak art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi jednoznacznie, że „[z]wierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu”.

52.

Moim zdaniem art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi jego fundament, a także odzwierciedla i konkretyzuje wyraźny obowiązek przewidziany w pierwszej części art. 13 TFUE, zgodnie z którym zarówno Unia, jak i państwa członkowskie mają w pełni uwzględniać wymagania w zakresie dobrostanu zwierząt jako istot zdolnych do odczuwania. W tym względzie Trybunał uściślił w pkt 47 wyroku z dnia 26 lutego 2019 r., Oeuvre d’assistance aux bêtes d’abattoirs (C‑497/17, EU:C:2019:137), że badania naukowe wykazały, iż ogłuszanie jest techniką, która w najmniejszym stopniu narusza dobrostan zwierząt w czasie uboju.

53.

Mimo kategorycznego brzmienia art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 jego art. 4 ust. 4 stanowi jednak, że – w drodze odstępstwa od tej zasady – w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne „wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni” ( 17 ). Artykuł 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi więc odpowiedź na konieczność zagwarantowania osobom wyznającym określoną wiarę możliwości przestrzegania zasad istotnych obrzędów religijnych i spożywania mięsa zwierząt poddanych ubojowi w sposób określony przez religię.

54.

Kwestia uprawnienia do przeprowadzania – na podstawie art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 – uboju rytualnego w rzeźni w świetle postanowień art. 10 ust. 1 karty była analizowana przez Trybunał w wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335). W pkt 43–45 owego wyroku Trybunał przypomniał, że z utrwalonego orzecznictwa wynika, iż prawo do wolności myśli, sumienia i religii, chronione w art. 10 ust. 1 karty, oznacza w szczególności wolność każdego do uzewnętrzniania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach, jakie się z religią lub przekonaniami wiążą. Ponadto w karcie przyjęto szerokie znaczenie zawartego w niej pojęcia „religii”, które może obejmować zarówno forum internum, czyli fakt posiadania przekonań, jak i forum externum, czyli publiczne uzewnętrznianie wyznawanej wiary religijnej. Trybunał stwierdził zatem, że szczególne metody uboju wymagane przez obrzędy religijne w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wchodzą w zakres zastosowania art. 10 ust. 1 karty jako element owego publicznego uzewnętrzniania wyznawanej wiary religijnej ( 18 ).

55.

Trybunał uznał, że odstępstwo, na które zezwala art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 i które jest obwarowane wymogiem, iż ubój ma mieć miejsce w rzeźni ( 19 ), nie ustanawia żadnego zakazu praktykowania w Unii uboju rytualnego, lecz przeciwnie, konkretyzuje pozytywne zobowiązanie prawodawcy Unii do umożliwienia praktyki uboju rytualnego zwierząt bez uprzedniego ogłuszenia w celu zapewnienia rzeczywistego poszanowania wolności religii ( 20 ).

56.

Na podstawie przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 odstępstwa od zasady ustanowionej w art. 4 ust. 1 owego rozporządzenia dopuszcza się więc praktykę uboju rytualnego, w ramach której zwierzę można uśmiercić bez uprzedniego ogłuszenia, wyłącznie w celu zapewnienia poszanowania wolności religii, ponieważ ta forma uboju nie jest w stanie złagodzić wszelkiego bólu, niepokoju lub cierpienia zwierzęcia tak skutecznie jak ubój poprzedzony ogłuszeniem, które zgodnie z art. 2 lit. f) tego rozporządzenia, odczytywanego w świetle jego motywu 20, jest konieczne, aby wywołać u zwierzęcia brak przytomności i wrażliwości na bodźce, co pozwala na znaczne zmniejszenie jego cierpienia ( 21 ).

57.

Artykuł 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi zatem wyraz woli prawodawcy Unii, aby respektować wolność religii i prawo do uzewnętrzniania religii lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach, jak zostało to zagwarantowane w art. 10 karty, mimo niepotrzebnego cierpienia zadawanego zwierzętom w kontekście uboju rytualnego przeprowadzanego bez uprzedniego ogłuszenia ( 22 ). W związku z tym moim zdaniem rzeczony przepis stanowi realizację zobowiązania Unii na rzecz tolerancyjnego i pluralistycznego społeczeństwa, w którym występują odmienne, a niekiedy sprzeczne ze sobą, poglądy i przekonania, które należy ze sobą godzić.

58.

Z pkt 56 i nast. wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), jasno wynika jednak, że warunki lub wymogi techniczne służące zminimalizowaniu cierpienia zwierząt podczas ich uśmiercania i zapewnieniu zdrowia wszystkich konsumentów mięsa, które stosuje się w sposób neutralny i niezróżnicowany, mogą mieć zastosowanie do swobody wykonywania w celach religijnych uboju bez uprzedniego ogłuszenia, w celu zorganizowania i uregulowania tego uboju. W związku z tym, jak już wspomniałem, Trybunał uznał, w pkt 68 wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), że wymóg, iż taki ubój ma mieć miejsce w rzeźni ( 23 ), nie powoduje ograniczenia prawa do korzystania ze swobody praktykowania religii ( 24 ).

59.

Ponadto w wyroku z dnia 26 lutego 2019 r., Oeuvre d’assistance aux bêtes d’abattoirs (C‑497/17, EU:C:2019:137, pkt 48–50), Trybunał zasadniczo orzekł, że o ile dobrostan zwierząt może być w pewnym stopniu naruszony, aby umożliwić praktykę uboju rytualnego, o tyle odstępstwo przewidziane w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 nie wykracza ponad to, co jest ściśle niezbędne w celu zapewnienia poszanowania wolności religii. Treść analizowanych przekonań obejmuje spożywanie mięsa pochodzącego ze zwierząt poddanych ubojowi w sposób wymagany przez obrzędy religijne.

60.

Ponadto moim zdaniem z owego wyroku jasno wynika, że praktyka uboju rytualnego zwierząt bez ich uprzedniego ogłuszenia doprowadzi, w pewnych okolicznościach, do odmiennego traktowania produktów uzyskanych w drodze tego obrzędu oraz produktów pochodzących z uboju przeprowadzanego zgodnie z wyższymi standardami w dziedzinie dobrostanu zwierząt.

61.

Oczywiste jest, że art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009, jako odstępstwo od zasady ustanowionej w art. 4 ust. 1 tego rozporządzenia, należy interpretować w sposób ścisły. Jest to konieczne w celu zapewnienia możliwie jak najwyższego poziomu ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania przy jednoczesnym zapewnieniu poszanowania wolności religii i głęboko zakorzenionych przekonań religijnych. Niezależnie od oczywistego napięcia między tymi dwoma – niekiedy przeciwstawnymi – celami, najbardziej uderzające w świetle wzajemnych powiązań tych przepisów rozporządzenia nr 1099/2009 jest moim zdaniem wyjątkowo kategoryczne brzmienie art. 4 ust. 1 owego rozporządzenia, a także zakres ustanowionego w nim zakazu. Kontrastuje to z brakiem jakichkolwiek konkretnych lub szczegółowych ograniczeń odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 innych aniżeli wymóg, aby rzeczony ubój był wymagany przez obrzędy religijne i odbywał się w rzeźni ( 25 ).

62.

W tym kontekście nie mogę się pozbyć wrażenia, że zawarte w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wyrażenie „[w] przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne” jest niestety nieprecyzyjne, a w związku z tym może być interpretowane szeroko, ze szkodą dla dobrostanu zwierząt ( 26 ). Do kwestii ochrony dobrostanu zwierząt, o której mowa w art. 13 TFUE, prawodawca Unii musi oczywiście przykładać dużą wagę i nadawać jej duże znaczenie. O ile w pewnych okolicznościach musi ona ustąpić przed jeszcze bardziej zasadniczym celem, jakim jest ochrona wolności i przekonań religijnych, o tyle takie okoliczności muszą być jasno i precyzyjnie określone. Można by się zasadnie zastanawiać, czy wszystkie produkty pochodzące ze zwierząt poddanych ubojowi „pod przykrywką” odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 są w istocie przeznaczone do spożycia przez osoby, które wymagają przestrzegania zasad takiego uboju w celu wypełnienia nakazów swojej religii. Z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika bowiem, że produkty pochodzące ze zwierząt poddanych ubojowi bez uprzedniego ogłuszenia trafiają do odbiorców, którzy nie tylko nie wiedzą o tym fakcie, ale też nie wymagają przestrzegania zasad takiego uboju w celu wypełnienia narzuconych przez religię zasad w zakresie spożywanych pokarmów ( 27 ). W istocie niektórzy konsumenci mogą mieć obiekcje natury religijnej, światopoglądowej lub moralnej wobec spożywania tego rodzaju produktów, a to ze względu na niepotrzebne cierpienie zadawane zwierzętom.

63.

Niezależnie od jasnego brzmienia art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 nie sposób nie dojść do wniosku, że konsument z Unii może mieć pewność, iż produkty pochodzenia zwierzęcego uzyskano zgodnie z art. 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 jedynie wówczas, gdy spożywa produkty opatrzone logo produkcji ekologicznej Unii. Wszystko to oznacza, że o ile państwa członkowskie są zobowiązane do poszanowania głęboko zakorzenionych przekonań religijnych wyznawców islamu i judaizmu w drodze umożliwienia przeprowadzania w ten sposób uboju rytualnego zwierząt, o tyle spoczywają na nich również obowiązki w zakresie dobrostanu tych zdolnych do odczuwania istot. W szczególności sytuacja, w której zezwala się na wprowadzanie do ogólnego łańcucha żywnościowego produktów mięsnych uzyskiwanych w drodze uboju zwierząt przeprowadzanego zgodnie z obrzędami rytualnymi, wobec czego produkty te mogą być spożywane przez klientów, którzy nie mają informacji (i którym nie przekazano informacji) o sposobie, w jaki dokonano uboju zwierząt, nie jest zgodna ani z duchem, ani z literą art. 13 TFUE.

64.

Z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, wynika, że coraz więcej państw członkowskich stara się na różne sposoby uściślić lub ograniczyć zakres stosowania odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009. W tym względzie można wymienić zakaz uboju zwierząt bez uprzedniego ogłuszenia lub zakaz uboju zwierząt, jeżeli nie zostanie dokonane uprzednie (odwracalne) ogłuszenie albo ogłuszenie po dokonaniu cięcia, w przypadku których jako podstawę powołuje się między innymi art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) owego rozporządzenia.

65.

Zasadność tej praktyki w świetle przepisów rozporządzenia nr 1099/2009, w szczególności jego art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c), stanowi kwestię kluczową dla niniejszego odesłania prejudycjalnego, która zostanie przeanalizowana poniżej.

66.

Artykuł 26 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 i art. 26 ust. 2 owego rozporządzenia zezwalają państwom członkowskim na utrzymanie lub przyjęcie przepisów krajowych, które służą zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt ( 28 ) podczas ich uśmiercania w porównaniu z przepisami zawartymi w tymże rozporządzeniu. Artykuł 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi w istocie, że państwa członkowskie mogą przyjąć przepisy służące zapewnieniu dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w odniesieniu do uboju i ogłuszania ( 29 ) zwierząt zgodnie z art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia.

67.

Uważam, że z samego brzmienia art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 nie wynika, aby przepis ten przewidywał możliwość wyeliminowania lub quasi-wyeliminowania ( 30 ) przez państwa członkowskie praktyki uboju rytualnego. Wyraźnie potwierdza to treść odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia, które zostało ustanowione w celu ochrony wolności religii. Zastosowane w art. 26 ust. 2 sformułowanie o charakterze ogólnym nie może być interpretowane w sposób wypaczający szczególną regulację art. 4 ust. 4.

68.

Artykuł 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 utrzymuje natomiast to odstępstwo, zezwalając jednocześnie – zgodnie z zasadą pomocniczości oraz w celu uwzględnienia wykazywanej na szczeblu krajowym wrażliwości na względy związane z dobrostanem zwierząt – na przyjmowanie przez państwa członkowskie dodatkowych lub bardziej restrykcyjnych przepisów krajowych wykraczających ponad nałożony w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia wyraźny wymóg, aby ubój zwierząt według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne miał miejsce w rzeźni.

69.

Te dodatkowe przepisy mogą na przykład wprowadzać wymóg stałej obecności uprawnionego lekarza weterynarii podczas uboju rytualnego (niezależnie od wymogów dotyczących pracownika odpowiedzialnego za dobrostan zwierząt, które ustanowiono w art. 17 rozporządzenia nr 1099/2009) oraz odpowiedniego przeszkolenia osoby dokonującej tego szczególnego rodzaju uboju, jak również zasady odnoszące się do rodzaju, rozmiarów i ostrości używanego noża lub wymóg posiadania drugiego noża na wypadek gdyby pierwszy nóż został uszkodzony podczas uboju.

70.

Tak więc przyjmowanie przez państwa członkowskie bardziej restrykcyjnych przepisów na podstawie art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 winno się odbywać w kontekście i przy pełnym uwzględnieniu charakteru odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia. Nie oznacza to jednak, że państwa członkowskie mogą korzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 26 ust. 2 rozporządzenia nr 1099/2009 w sposób, który skutkowałby w istocie zniesieniem odstępstwa ustanowionego w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia, które to odstępstwo zostało przecież wprowadzone w celu poszanowania swobód religijnych tych wyznawców judaizmu i islamu, dla których ubój rytualny zwierząt stanowi kluczowy element ich tradycji i praktyk religijnych, a także tożsamości religijnej.

71.

W motywie 18 rozporządzenia nr 1099/2009 wyjaśniono bowiem, że możliwość utrzymywania lub przyjmowania przez państwa członkowskie bardziej restrykcyjnych przepisów krajowych odzwierciedla wolę prawodawcy Unii, aby pozostawić „każdemu państwu członkowskiemu pewien poziom swobody”, przy jednoczesnym utrzymaniu ustanowionego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 odstępstwa od zasady ogłuszania zwierząt przed ubojem ( 31 ).

72.

Artykuł 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 zezwala zatem na przyjmowanie bardziej restrykcyjnych przepisów krajowych w celu ochrony dobrostanu zwierząt, pod warunkiem że „rdzeń” danej praktyki religijnej, mianowicie uboju rytualnego, nie zostanie naruszony. Nie upoważnia on zatem państw członkowskich do wprowadzania zakazu uboju zwierząt w sposób wymagany przez obrzędy religijne, który to ubój jest wyraźnie dozwolony na mocy art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 ( 32 ).

73.

Moim zdaniem każda odmienna wykładnia art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 byłaby nie tylko sprzeczna z brzmieniem rozpatrywanego przepisu ( 33 ) i wyraźnym zamiarem prawodawcy Unii ( 34 ), ale stanowiłaby też ograniczenie wolności religii zagwarantowanej w art. 10 ust. 1 karty oraz wymagała wyraźnego i szczegółowego uzasadnienia sformułowanego w oparciu o trójczłonowe kryterium ustanowione w art. 52 ust. 1 karty. W tym miejscu wystarczy wskazać, że rozporządzenie nr 1099/2009 nie zawiera takiego uzasadnienia.

74.

Biorąc pod uwagę, że zarówno motywy rozporządzenia nr 1099/2009, jak i regulacja zawarta w jego art. 4 ust. 4 wyraźnie odzwierciedlają wolę utrzymania uboju rytualnego zwierząt, dodatkowa kompetencja przyznana państwom członkowskim na mocy art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 ( 35 ) w odniesieniu do uboju zwierząt zgodnie z art. 4 ust. 4 ma po prostu umożliwić im podejmowanie takich dodatkowych środków, jakie mogą one uznać za właściwe ze względu na ochronę dobrostanu poddawanych takiemu ubojowi zwierząt.

75.

Pragnę więc powtórzyć, że tego rodzaju dodatkowe środki nie mogą się rozciągać na zakaz uboju rytualnego bez uprzedniego ogłuszenia lub ogłuszenia po dokonaniu cięcia, ponieważ byłoby to sprzeczne z samym charakterem zwolnienia przewidzianego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009. To z kolei zagrażałoby istocie gwarancji swobód religijnych ustanowionych w art. 10 ust. 1 karty w przypadku tych wyznawców judaizmu i islamu, dla których, jak już wskazałem, te obrzędy religijne mają głębokie osobiste znaczenie religijne. Uważam zatem, że zgodnie z art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 i w świetle wyroku z dnia 29 maja 2018 r., Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen i in. (C‑426/16, EU:C:2018:335), państwa członkowskie mogą na przykład przyjmować warunki lub wymogi techniczne ( 36 ) służące zminimalizowaniu cierpienia zwierząt podczas ich uśmiercania i ochronie ich dobrostanu, które mają charakter dodatkowy w stosunku do przewidzianego w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia wymogu przewidującego, iż ubój rytualny ma miejsce w rzeźni.

76.

Za bezowocne uważam spekulacje na temat tego, jakiego rodzaju środki państwa członkowskie mogą zgodnie z prawem przyjmować w oparciu o art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 lub, w istocie, w oparciu o jakąkolwiek inną podstawę prawną, ponieważ kwestia ta w sposób oczywisty wykracza poza ramy niniejszego postępowania i nie była w tym kontekście przedmiotem żadnej rzeczywistej debaty ( 37 ). Rolą Trybunału nie jest formułowanie opinii w przedmiocie tego zagadnienia. Wystarczy jedynie stwierdzić, że zakres tego uprawnienia nie jest na tyle szeroki, aby obejmował wprowadzenie zakazu uboju rytualnego bez ogłuszenia w taki sposób, w jaki w niniejszej sprawie uczynił to prawodawca flamandzki.

77.

Mój wniosek częściowy jest zatem taki, że art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 w związku z art. 4 ust. 1 i 4 owego rozporządzenia, w świetle art. 10 karty i art. 13 TFUE, należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie nie mogą przyjmować przepisów, które przewidują z jednej strony zakaz uboju bez ogłuszenia zwierząt, mający zastosowanie również do uboju przeprowadzonego zgodnie z obrzędami religijnymi, oraz z drugiej strony alternatywny sposób ogłuszania dla uboju przeprowadzonego zgodnie z obrzędami religijnymi, który opiera się na odwracalnym ogłuszeniu oraz wymogu, że ogłuszenie nie może powodować śmierci zwierzęcia.

78.

Analiza przedstawionych pytań nie wykazała istnienia żadnych kwestii mogących podważyć ważność art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 w świetle art. 10 ust. 1 karty.

79.

Wniosków tych nie podważa okoliczność, że wspólnoty żydowskie i muzułmańskie mogą zawsze – w każdym razie co do zasady – dokonywać przywozu odpowiednio mięsa koszernego i mięsa halal. Niezależnie już od tego, że poleganie na takim przywozie byłoby w pewnym stopniu problematyczne, albowiem Trybunał został na przykład poinformowany na rozprawie w dniu 8 lipca 2020 r., iż niektóre państwa członkowskie, takie jak Republika Federalna Niemiec i Królestwo Niderlandów, wprowadziły zakaz wywozu takich produktów mięsnych, przyjęcie takiego podejścia przez każde państwo członkowskie trudno byłoby uznać za zadowalające. Pozostaje faktem, że korzystanie z istoty prawa zagwarantowanego w art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 jest możliwe bez żadnych zastrzeżeń w każdym państwie członkowskim, a takiego stanu rzeczy nie może podważać uprawnienie do przyjmowania dodatkowych przepisów na podstawie art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) owego rozporządzenia.

80.

Niniejsze postępowanie na swój sposób uwypukla jednak słabe strony obecnego systemu regulacyjnego. Jeżeli wymogi ustanowione w art. 13 TFUE należy traktować jako kreujące rzeczywiste obowiązki po stronie państw członkowskich (a moim zdaniem musi tak być), to prawodawca Unii powinien co najmniej zapewnić, aby wszyscy konsumenci otrzymywali jasne i jednoznaczne informacje w przypadku, gdy produkty zostały uzyskane ze zwierząt uśmierconych bez uprzedniego ogłuszenia.

81.

Tego rodzaju neutralne i niezróżnicowane podejście zakładające przekazywanie dodatkowych informacji wszystkim konsumentom z wykorzystaniem śledzenia i etykietowania produktów pozyskanych ze zwierząt umożliwi im dokonywanie wolnych i świadomych wyborów co do spożywania takich produktów ( 38 ). Przyczyni się ono również do poprawy dobrostanu zwierząt, ponieważ ograniczy ich cierpienie podczas uśmiercania, pozwalając jednocześnie zapewnić ochronę wolności religii ( 39 ).

82.

Przyznane państwom członkowskim uprawnienie do przyjmowania dodatkowych lub bardziej restrykcyjnych przepisów krajowych jest ponadto dodatkowo uściślone, czy też ograniczone, przez art. 26 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009. Stanowi on, że tego rodzaju przepisy krajowe nie mogą utrudniać swobodnego przepływu produktów pochodzących ze zwierząt, które zostały uśmiercone w innym państwie członkowskim przy zapewnieniu węższego zakresu ochrony. W związku z tym, jak wskazano w motywie 57 rozporządzenia nr 1099/2009, dozwolone jest zapewnienie dalej idącej ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania, pod warunkiem, że nie narusza to funkcjonowania rynku wewnętrznego.

83.

We wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający wskazał, że prawodawca flamandzki uznał, iż „zaskarżony dekret w żaden sposób nie wpłynął na możliwość pozyskiwania przez wyznawców mięsa pochodzącego ze zwierząt poddanych ubojowi w sposób wymagany przez obrzędy religijne, ponieważ żaden przepis nie zakazuje przywozu takiego mięsa do regionu Flandria”.

84.

Uważam, że ustanowiony w art. 26 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wymóg, zgodnie z którym przepisy przyjęte przez państwa członkowskie na podstawie art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 nie mogą stanowić przeszkody dla funkcjonowania rynku wewnętrznego, nie zmienia faktu, iż środki przyjęte przez państwa członkowskie na podstawie tego drugiego przepisu muszą się mieścić w granicach odstępstwa przewidzianego w art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia i obowiązywać z pełnym jego poszanowaniem. Okoliczność, że produkty pochodzenia zwierzęcego spełniające wymogi uboju według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne mogą zostać pozyskane z innego państwa członkowskiego, nie skutkuje więc sama w sobie wyeliminowaniem uchybienia obowiązkowi spełnienia wymogów art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009.

85.

Prawdą jest, że ETPC w wyroku z dnia 20 czerwca 2000 r. w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji (CE:ECHR:2000:0627JUD002741795) uznał, iż do naruszenia wolności uzewnętrzniania wyznania dojdzie jedynie wówczas, gdy niezgodność z prawem przeprowadzania uboju rytualnego uniemożliwi spożywanie mięsa pochodzącego ze zwierząt poddanych ubojowi według odpowiednich nakazów religijnych. Tak więc zdaniem ETPC do naruszenia wolności uzewnętrzniania wyznania nie dochodzi wówczas, gdy mięso spełniające nakazy religii wyznawanej przez daną osobę można łatwo uzyskać z innego państwa ( 40 ).

86.

O ile prawo zagwarantowane w art. 10 ust. 1 karty odpowiada prawu zagwarantowanemu w art. 9 EKPC (której sygnatariuszami są wszystkie państwa członkowskie), które – zgodnie z art. 52 ust. 3 karty – ma takie samo znaczenie i taki sam zakres, o tyle jest oczywiste, że prawodawca Unii, przez przyjęcie art. 4 ust. 4 i wprowadzenie wymogu, zgodnie z którym art. 26 rozporządzenia nr 1099/2009 ma być stosowany w granicach wyznaczonych tym pierwszym przepisem, zamierzał zapewnić bardziej konkretną ochronę wolności religii niż ta, która może być wymagana na podstawie art. 9 EKPC.

87.

Nie można według mnie pominąć okoliczności, że często trudno jest pogodzić ze sobą konieczność utrzymania religijnych obrzędów uboju zwierząt z nowoczesnymi koncepcjami ich dobrostanu. Przewidziane w art. 4 ust. 4 odstępstwo stanowi jednak wybór o charakterze politycznym, którego prawodawca Unii z pewnością mógł dokonać. Trybunał nie może więc dopuścić, aby ten szczególny wybór o charakterze politycznym był podważany przez poszczególne państwa członkowskie podejmujące w imię dobrostanu zwierząt pewne określone działania, które w konsekwencji zniosłyby to odstępstwo przyznane niektórym wyznawcom religii. Żadna z tych okoliczności nie sprawia jednak, że art. 26 rozporządzenia nr 1099/2009, a w szczególności art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) tego rozporządzenia, jest niezgodny z art. 10 ust. 1 karty.

88.

Proponuję zatem, aby na pytania pierwsze i drugie, skierowane w trybie prejudycjalnym przez Grondwettelijk Hof (trybunał konstytucyjny, Belgia), udzielić następującej odpowiedzi:

Artykuł 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w związku z art. 4 ust. 1 i art. 4 ust. 4 owego rozporządzenia oraz w świetle art. 10 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej i art. 13 TFUE, należy interpretować w ten sposób, że państwa członkowskie nie mogą przyjmować przepisów, które przewidują z jednej strony zakaz uboju bez ogłuszenia zwierząt, mający zastosowanie również do uboju przeprowadzonego zgodnie z obrzędami religijnymi, oraz z drugiej strony alternatywny sposób ogłuszania dla uboju przeprowadzonego zgodnie z obrzędami religijnymi, który opiera się na odwracalnym ogłuszeniu oraz wymogu, że ogłuszenie nie może powodować śmierci zwierzęcia.

Analiza przedstawionych pytań nie wykazała istnienia żadnych kwestii mogących podważyć ważność art. 26 ust. 2 akapit pierwszy lit. c) rozporządzenia nr 1099/2009 w świetle art. 10 ust. 1 karty.