–

w imieniu AB „flyLAL-Lithuanian Airlines” przez R. Audzevičiusa, advokatas,

–

w imieniu „Starptautiskā lidosta »Rīga«” VAS przez R. Simaitisa, M. Intę i S. Novicką, advokatai,

–

w imieniu „Air Baltic Corporation” AS przez R. Zaščiurinskaitė, D. Pāvilę, D. Bublienė, I. Norkusa i G. Kaminskasa, advokatai,

–

w imieniu „ŽIA Valda” AB oraz „VA Reals” AB przez P. Dockę, advokatas,

–

w imieniu rządu litewskiego przez D. Kriaučiūnasa i R. Dzikoviča, działających w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu rządu łotewskiego przez I. Kucinę i J. Davidovičę, działające w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej przez M. Wilderspina, G. Meessena i A. Steiblytė, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 5 pkt 3 i 5 rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 2001, L 12, s. 1 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 19, t. 4, s. 42).

2

Wniosek ten został przedstawiony w ramach sporu pomiędzy AB „flyLAL-Lithuanian Airlines” (zwaną dalej „spółką flyLAL”), spółką prawa litewskiego w likwidacji, oraz interwenientami „ŽIA Valda” AB i „VA Reals” AB, a dwiema spółkami prawa łotewskiego: „Starptautiskā lidosta »Rīga«” VAS (zwaną dalej „portem lotniczym Ryga”) i „Air Baltic Corporation” AS (zwaną dalej „spółką Air Baltic”), mającego na celu uznanie za sprzeczne z art. 101 i 102 TFUE domniemanych zachowań antykonkurencyjnych przyjętych przez port lotniczy Ryga i spółkę Air Baltic oraz naprawienie przez te spółki wynikającej stąd szkody.

3

Artykuł 5 Konwencji z dnia 27 września 1968 r. o jurysdykcji i wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowych (Dz.U. 1972, L 299, s. 32), zmienionej na mocy kolejnych konwencji dotyczących przystąpienia do niej nowych państw członkowskich (zwanej dalej „konwencją brukselską”), brzmi następująco:

„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium jednego z umawiających się państw, może być pozwana w innym umawiającym się państwie:

[…]

[…]

4

Motywy 11, 12 i 15 rozporządzenia nr 44/2001 stanowią:

[…]

5

Artykuł 2 ust. 1 tego rozporządzenia, przyznający jurysdykcję ogólną sądom państwa miejsca zamieszkania pozwanego, brzmi następująco:

„Z zastrzeżeniem przepisów niniejszego rozporządzenia osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego mogą być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego państwa członkowskiego”.

6

Artykuł 5 owego rozporządzenia przewiduje:

„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium państwa członkowskiego, może być pozwana w innym państwie członkowskim:

[…]

[…]

[…]”.

7

Zgodnie z art. 782 Civilinio proceso kodeksas (kodeksu postępowania cywilnego) sąd jest zobowiązany zbadać z urzędu, czy zawisłe przed nim postępowanie należy do jurysdykcji sądów litewskich.

8

Litewska spółka lotnicza flyLAL obsługiwała między innymi loty z i do portu lotniczego w Wilnie (Litwa).

9

W 2004 r. łotewska spółka lotnicza Air Baltic rozpoczęła obsługę lotów z i do tego portu lotniczego, przy czym część tych lotów miała takie samo miejsce docelowe co loty, które były obsługiwane przez spółkę flyLAL.

10

Po tym, jak spółka flyLAL poniosła straty finansowe, została postawiona w stan likwidacji.

11

Uznając, że spółka Air Baltic wyparła ją z rynku poprzez stosowanie drapieżnych cen na niektórych połączeniach lotniczych z i do portu lotniczego w Wilnie, które były finansowane z obniżenia na rzecz spółki Air Baltic opłat za usługi portu lotniczego świadczone przez port lotniczy Ryga (Łotwa), w dniu 22 sierpnia 2008 r. spółka flyLAL wniosła do Vilniaus apygardos teismas (sądu okręgowego w Wilnie, Litwa) powództwo przeciwko spółce Air Baltic i portowi lotniczemu Ryga, mające na celu uzyskanie odszkodowania w wysokości 57874768,30 EUR za domniemane szkody wyrządzone w wyniku antykonkurencyjnych zachowań, jakie miały one stosować. Spółka flyLAL twierdziła również, że po tym, jak została wyparta z rynku, spółka Air Baltic przekierowała większość lotów z i do portu lotniczego w Wilnie na międzynarodowy port lotniczy w Rydze. ŽIA Valda i VA Reals, będące akcjonariuszami spółki flyLAL, przystąpiły w charakterze interwenientów do postępowania głównego w celu poparcia żądań tej spółki.

12

Jak wynika z postanowienia odsyłającego, w ramach postępowania odrębnego od postępowania głównego Latvijas Republikas Konkurences padome (rada ds. konkurencji Republiki Łotewskiej) decyzją z dnia 22 listopada 2006 r. stwierdziła, że system obniżek stosowany przez port lotniczy Ryga, począwszy od dnia 1 listopada 2004 r., przewidujący zniżki w wysokości do 80% w przypadku usług związanych ze startowaniem, lądowaniem i bezpieczeństwem statków powietrznych, narusza art. 82 akapit drugi lit. c) WE, który stanowi obecnie art. 102 akapit drugi lit. c) TFUE, i nakazał mu zaprzestanie tej praktyki. Dwie spółki lotnicze, w tym Air Baltic, korzystały z tego systemu.

13

Wyrokiem z dnia 27 stycznia 2016 r. Vilniaus apygardos teismas (sąd okręgowy w Wilnie) uwzględnił częściowo żądania spółki flyLAL, zasądzając na jej rzecz od spółki Air Baltic zapłatę kwoty 16121094 EUR tytułem szkody, powiększonej o odsetki za opóźnienie według rocznej stopy w wysokości 6%. Oddalił on natomiast powództwo spółki flyLAL w zakresie, w jakim było ono skierowane przeciwko portowi lotniczemu Ryga, jak również żądania ŽIA Valda i VA Reals.

14

Jako że port lotniczy Ryga i spółka Air Baltic podniosły przed Vilniaus apygardos teismas (sądem okręgowym w Wilnie) zarzut braku jurysdykcji międzynarodowej sądów litewskich do rozpoznania sporu w postępowaniu głównym, sąd ten zauważył najpierw w owym wyroku, że kwestia ta została już rozstrzygnięta przez Lietuvos apeliacinis teismas (litewski sąd apelacyjny) wyrokiem z dnia 31 grudnia 2008 r.

15

We wspomnianym wyroku Lietuvos apeliacinis teismas (litewski sąd apelacyjny), który oddalił środki zaskarżenia wniesione przez port lotniczy Ryga i spółkę Air Baltic od postanowienia wydanego przez Vilniaus apygardos teismas (sąd okręgowy w Wilnie) z dnia 25 września 2008 r., w którym nakazał on tytułem środków tymczasowych i zabezpieczających zajęcie majątku ruchomego lub nieruchomości, a także praw własności spółki Air Baltic i portu lotniczego Ryga, stwierdził również, że sądy litewskie były właściwe do rozpatrzenia sporu w postępowaniu głównym na podstawie art. 5 pkt 3 i 5 rozporządzenia nr 44/2001. Ów wyrok był przedmiotem wniosku o uznanie i wykonanie na Łotwie złożonego do Augstākās tiesas Senāts (senatu sądu najwyższego, Łotwa), przy okazji którego to wniosku sąd ten zwrócił się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym, co doprowadziło do wydania wyroku z dnia 23 października 2014 r., flyLAL-Lithuanian Airlines (C‑302/13, EU:C:2014:2319).

16

Vilniaus apygardos teismas (sąd okręgowy w Wilnie) stwierdził następnie, że sądy litewskie wywodzą swoją jurysdykcję z art. 5 pkt 3 i 5 rozporządzenia nr 44/2001, jako że, po pierwsze, zachowania antykonkurencyjne, które spowodowały szkodę po stronie spółki flyLAL, w szczególności stosowanie drapieżnych cen, dostosowanie rozkładu lotów, niezgodna z prawem reklama, zniesienie bezpośrednich lotów oraz przekierowanie ruchu pasażerskiego na międzynarodowy port lotniczy w Rydze, miały miejsce na Litwie, a po drugie, spółka Air Baltic prowadziła działalność na Litwie za pośrednictwem filii.

17

Spółka flyLAL, port lotniczy Ryga i spółka Air Baltic, jak również ŽIA Valda i VA Reals wniosły apelację od wyroku Vilniaus apygardos teismas (sądu okręgowego w Wilnie) z dnia 27 stycznia 2016 r. do sądu odsyłającego, to jest Lietuvos apeliacinis teismas (sądu apelacyjnego Litwy).

18

Sąd odsyłający przypomina, że z wyroku z dnia 23 października 2014 r., flyLAL-Lithuanian Airlines (C‑302/13, EU:C:2014:2319) wynika, że spór w postępowaniu głównym ma charakter cywilny i handlowy oraz że wchodzi w zakres stosowania rozporządzenia nr 44/2001. Twierdzi on natomiast, że ma wątpliwości co do wykładni art. 5 pkt 3 i 5 rozporządzenia nr 44/2001. Uściśla, że obowiązek zbadania swojej jurysdykcji, na tym etapie postępowania, wywodzi z art. 782 kodeksu postępowania cywilnego.

19

W odniesieniu do przewidzianego w art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 pojęcia „miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, sąd odsyłający, przypomniawszy orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym pojęcie to obejmuje zarówno miejsce urzeczywistnienia się szkody, jak i miejsce wystąpienia zdarzenia powodującego powstanie szkody, uważa po pierwsze, że określenie miejsca wystąpienia zdarzenia powodującego powstanie szkody nastręcza pewne trudności, ponieważ w niniejszym przypadku czyny, które mogły doprowadzić – razem lub oddzielnie – do powstania szkody, miały miejsce w różnych państwach członkowskich, to jest na Litwie i na Łotwie.

20

W powyższym względzie ów sąd wyjaśnia, że bezsporne jest, iż spółka Air Baltic skorzystała z wynoszącej 80% obniżki cen za usługi świadczone przez port lotniczy Ryga. Ten system obniżek doprowadził do wydania decyzji rady ds. konkurencji Republiki Łotewskiej z dnia 22 listopada 2006 r. stwierdzającej naruszenie art. 82 akapit drugi lit. c) WE [obecnie art. 102 akapit drugi lit. c) TFUE]. Zdaniem pozwanych w postępowaniu głównym obniżki te były oparte na aktach regulacyjnych, wydanych przez władze łotewskie, a ich wykonanie miało miejsce tylko na Łotwie, w szczególności poprzez stosowanie tych obniżek, świadczenie usług w porcie lotniczym w Rydze oraz korzyści czerpanych przez spółkę Air Baltic. Natomiast spółka flyLAL twierdzi, że ten obniżek, który stanowił nadużycie pozycji dominującej, opiera się na porozumieniu antykonkurencyjnym zawartym między pozwanymi w postępowaniu głównym z naruszeniem art. 81 WE (obecnie art. 101 TFUE). Jej zdaniem dzięki korzyściom czerpanym z tego porozumienia i subsydiowaniu skrośnemu spółka Air Baltic była w stanie realizować działania antykonkurencyjne w porcie lotniczym w Wilnie, w tym praktykę drapieżnych cen i operacje związane z dostosowaniem rozkładów lotów, z niezgodną z prawem reklamą i ze zniesieniem lotów, po tym jak spółka flyLAL wycofała się z rynku, o którym mowa. A zatem, jej zdaniem, domniemana szkoda powstała na Litwie.

21

Po drugie, jeśli chodzi o miejsce urzeczywistnienia się szkody, sąd odsyłający podkreśla, że szkoda, jaką miała ponieść spółka flyLAL, polega na utracie dochodu w latach 2004–2008 na rynku lotów z i do portu lotniczego w Wilnie. W tym względzie sąd ten zadaje sobie pytanie, w jaki sposób należy zakwalifikować tę szkodę, jak również co do miejsca jej wystąpienia, mając na uwadze orzecznictwo Trybunału dotyczące szkód polegających wyłącznie na stracie finansowej, które ilustrują wyroki: z dnia 19 września 1995 r., Marinari (C‑364/93, EU:C:1995:289); z dnia 10 czerwca 2004 r., Kronhofer (C‑168/02, EU:C:2004:364); a także z dnia 16 czerwca 2016 r., Universal Music International Holding (C‑12/15, EU:C:2016:449).

22

Wspomniany sąd zastanawia się, po trzecie, nad wykładnią pojęcia „działalności filii” w rozumieniu art. 5 pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001.

23

W powyższym względzie nie ma on wątpliwości co do tego, że filia spółki Air Baltic na Litwie, której działalność polega na międzynarodowym transporcie lotniczym osób, towarów i poczty, spełnia przesłanki wymagane w orzecznictwie Trybunału, aby można ją uznać za „filię” w rozumieniu wspomnianego artykułu. Stwierdza on również, że ze statusu tej filii wynika, iż miała ona uprawnienie do ustalania cen lotów spółki Air Baltic z i do portu lotniczego w Wilnie. Jednak zdaniem tego sądu nie ma danych świadczących o tym, że filia rzeczywiście dokonywała takiego ustalania cen.

24

W związku z powyższym sąd odsyłający zastanawia się, czy działalność filii spółki Air Baltic na Litwie może uzasadniać zastosowanie art. 5 pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001.

25

W takich okolicznościach Lietuvos apeliacinis teismas (sąd apelacyjny Litwy) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

26

Aby udzielić odpowiedzi na zadane pytania, należy przypomnieć, że wyłącznie na zasadzie odstępstwa od ogólnej zasady ustanowionej w art. 2 ust. 1 rozporządzenia nr 44/2001, przyznającej jurysdykcję sądom państwa członkowskiego miejsca zamieszkania pozwanego, sekcja 2 rozdziału II tego rozporządzenia przewiduje pewną liczbę wypadków jurysdykcji szczególnej, wśród których figurują te przewidziane w art. 5 pkt 3 i 5 omawianego rozporządzenia. Jako że zarówno jurysdykcja sądów miejsca, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę w rozumieniu art. 5 ust. 3 rozporządzenia nr 44/2001, jak również jurysdykcja sądów miejsca położenia filii, agencji i innego oddziału w sprawach dotyczących sporów wynikających z ich działalności w rozumieniu art. 5 pkt 5 tego samego rozporządzenia stanowią zasady jurysdykcji szczególnej, podlegają one wykładni autonomicznej i ścisłej, co nie pozwala na interpretację, która wykraczałaby poza wypadki wyraźnie określone we wspomnianym rozporządzeniu (zob. podobnie w przedmiocie działalności filii wyrok z dnia 22 listopada 1978 r., Somafer, 33/78, EU:C:1978:205, pkt 7, 8; a także w przedmiocie odpowiedzialności deliktowej wyrok z dnia 16 czerwca 2016 r., Universal Music International Holding, C‑12/15, EU:C:2016:449, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).

27

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem owe zasady jurysdykcji szczególnej przewidziane w art. 5 pkt 3 i 5 wspomnianego rozporządzenia są oparte na istnieniu łącznika wynikającego ze szczególnie ścisłego związku pomiędzy sporem a sądami, którym może on zostać przedłożony do rozpoznania, który to łącznik uzasadnia przyznanie jurysdykcji tym sądom ze względu na prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości oraz sprawną organizację postępowania (zob. podobnie w przedmiocie działalności filii wyroki: z dnia 22 listopada 1978 r., Somafer, 33/78, EU:C:1978:205, pkt 7; z dnia 6 kwietnia 1995 r., Lloyd’s Register of Shipping, C‑439/93, EU:C:1995:104, pkt 21; a także w przedmiocie odpowiedzialności deliktowej wyroki: z dnia 16 czerwca 2016 r., Universal Music International Holding, C‑12/15, EU:C:2016:449, pkt 26; z dnia 17 października 2017 r., Bolagsupplysningen i Ilsjan, C‑194/16, EU:C:2017:766, pkt 26).

28

Co się tyczy w szczególności pojęcia „miejsca, gdzie nastąpiło […] zdarzenie wywołujące szkodę”, użytego w art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem sformułowanie to obejmuje zarówno miejsce, w którym szkoda się urzeczywistniła, jak i miejsce, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, wobec czego powództwo przeciwko pozwanemu może zostać wytoczone według wyboru powoda przed sąd jednego z tych dwóch miejsc (zob. w szczególności wyroki: z dnia 19 kwietnia 2012 r., Wintersteiger, C‑523/10, EU:C:2012:220, pkt 19; z dnia 28 stycznia 2015 r., Kolassa, C‑375/13, EU:C:2015:37, pkt 45; a także z dnia 16 czerwca 2016 r., Universal Music International Holding, C‑12/15, EU:C:2016:449, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).

29

Na zadane pytania należy odpowiedzieć właśnie w świetle powyższych rozważań.

30

Za pomocą pytania drugiego, które należy zbadać w pierwszej kolejności, sąd odsyłający chciałby się zasadniczo dowiedzieć, czy art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w ramach powództwa o naprawienie szkody spowodowanej w wyniku zachowań antykonkurencyjnych, utrata dochodu, na jaką powołuje się strona będąca ofiarą tych zachowań, może stanowić szkodę umożliwiającą uzasadnienie jurysdykcji sądów państwa członkowskiego „miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”. W zakresie, w jakim sąd odsyłający odnosi się również do wystąpienia takiej szkody, zgodnie z orzecznictwem przypomnianym w pkt 28 niniejszego wyroku pytanie to należy rozumieć w ten sposób, że odnosi się ono między innymi do określenia miejsca urzeczywistnienia się szkody.

31

Jak przypomniał rzecznik generalny w pkt 37 opinii, należy odróżnić szkodę pierwotną, wynikającą bezpośrednio ze zdarzenia powodującego powstanie szkody, której miejsce wystąpienia może uzasadniać jurysdykcję w świetle art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001, od późniejszych negatywnych konsekwencji, które nie mogą uzasadniać przyznania jurysdykcji na podstawie tego przepisu.

32

W powyższym względzie w pkt 14 i 15 wyroku z dnia 19 września 1995 r., Marinari (C‑364/93, EU:C:1995:289), Trybunał orzekł, że pojęcie „miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, nie może być interpretowane w tak szeroki sposób, że obejmowałoby ono jakiekolwiek miejsce, w którym mogą być odczuwane negatywne konsekwencje zdarzenia, które spowodowało już szkodę, która rzeczywiście wystąpiła w innym miejscu. W związku z tym Trybunał doprecyzował, że pojęcia tego nie można interpretować jako obejmującego miejsce, w którym poszkodowany poniósł – zgodnie ze swym twierdzeniem – szkodę majątkową wynikającą z pierwotnej szkody, która wystąpiła i została poniesiona przez niego w innym państwie.

33

W tych okolicznościach za pomocą swojego pytania sąd odsyłający dąży do ustalenia, w pierwszej kolejności, czy utratę dochodu, taką jak ta podnoszona przez spółkę flyLAL, można uznać za „szkodę pierwotną” w rozumieniu tego orzecznictwa bądź czy stanowi ona jedynie następczą szkodę finansową, która nie może sama w sobie uzasadniać zastosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.

34

Jak wynika z akt sprawy, którymi dysponuje Trybunał, oraz z zastrzeżeniem oceny okoliczności stanu faktycznego, która należy do sądu odsyłającego, podnoszona przez spółkę flyLAL utrata dochodu polega na stratach, jakie miała ona ponieść z powodu trudności w obsługiwaniu w rentowny sposób lotów z i do portu lotniczego w Wilnie w związku z drapieżnymi cenami stosowanymi przez spółkę Air Baltic, które jej zdaniem były finansowane dzięki obniżkom opłat lotniskowych, z których korzystała spółka Air Baltic w drodze porozumienia antykonkurencyjnego zawartego z portem lotniczym Ryga. W niniejszej sprawie, jak utrzymywała spółka flyLAL na rozprawie, chodzi przede wszystkim o utratę sprzedaży na połączeniach lotniczych z i do portu lotniczego w Wilnie, na które to połączenia miały wpływ te zachowania.

35

Trybunał orzekł już w kontekście domniemanego naruszenia zakazu sprzedaży towarów poza siecią dystrybucji selektywnej, wynikającego z zaoferowania na stronach internetowych towarów objętych tą siecią, że wynikające stąd spadek sprzedaży i utrata zysków, jakich doznał autoryzowany dystrybutor, stanowią szkodę, która umożliwia zastosowanie art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 (zob. podobnie wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Concurrence, C‑618/15, EU:C:2016:976, pkt 33, 35).

36

Należy także uznać, że utrata dochodu polegająca głównie na utracie sprzedaży, jaka miała nastąpić wskutek zachowań antykonkurencyjnych sprzecznych z art. 101 i 102 TFUE, może zostać uznana za „szkodę” do celów zastosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001, pozwalającego uzasadnić co do zasady jurysdykcję sądów państwa członkowskiego, na którego terytorium nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę.

37

Pytanie drugie ma na celu, w drugiej kolejności, ustalenie miejsca urzeczywistnienia się takiej szkody.

38

Z postanowienia odsyłającego wynika po pierwsze, że zachowania antykonkurencyjne pozwanych w postępowaniu głównym dotyczyły rynku lotów z i do portu lotniczego w Wilnie, prowadząc zdaniem spółki flyLAL do zniekształcenia konkurencji na tym rynku. Po drugie, zachowania te miały spowodować szkodę po stronie spółki flyLAL.

39

W niniejszym przypadku, jeśli chodzi o straty poniesione przez przewoźnika lotniczego w związku z lotami wykonywanymi z i do stolicy państwa członkowskiego, w którym siedzibę ma ten przewoźnik, za rynek, na który miały głównie wpływ powyższe zachowania, należy uznać rynek wspomnianego państwa członkowskiego, na którym ów przewoźnik prowadzi zasadniczą część działalności sprzedaży związanej z takimi lotami, czyli rynek litewski.

40

Jeżeli rynek, na który ma wpływ antykonkurencyjne zachowanie, znajduje się w państwie członkowskim, na którego terytorium rzekomo wystąpiła podnoszona szkoda, należy uznać, że do celów zastosowania art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 miejsce urzeczywistnienia się szkody znajduje się w tym państwie członkowskim. Rozwiązanie to, oparte na zgodności tych dwóch elementów, odpowiada bowiem celom bliskości i przewidywalności przepisów o jurysdykcji, z tego względu że, z jednej strony, sądy państwa członkowskiego, w którym mieści się rynek, na który mają wpływ zachowania antykonkurencyjne, są najbardziej odpowiednie do rozpatrzenia takich skarg odszkodowawczych, a z drugiej strony podmiot gospodarczy, który stosuje wspomniane zachowania, może rozsądnie spodziewać się, że zostanie pozwany przed sądy miejsca, w którym jego zachowania zakłóciły zasady uczciwej konkurencji.

41

Ponadto, jak podniósł rzecznik generalny w pkt 52 opinii, tego rodzaju określenie miejsca urzeczywistnienia się szkody jest zgodne z wymogami spójności przewidzianymi w motywie 7 rozporządzenia (WE) nr 864/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 11 lipca 2007 r. dotyczącego prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych („Rzym II”) (Dz.U. 2007, L 199, s. 40), jako że zgodnie z art. 6 ust. 3 lit. a) tego rozporządzenia prawem właściwym w przypadku powództw odszkodowawczych związanych z ograniczeniem konkurencji jest prawo państwa, na którego rynku praktyki te wywołują skutek lub na którego rynku zachodzi prawdopodobieństwo wywołania przez nie skutku.

42

Zważywszy, że spór w postępowaniu głównym obejmuje kilku pozwanych, należy ponadto przypomnieć, że owa podstawa jurysdykcji znajduje zastosowanie także w przypadku wielości sprawców szkody, jako że art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 pozwala ustalić jurysdykcję sądu na podstawie miejsca urzeczywistnienia się podnoszonej szkody w stosunku do wszystkich sprawców, którym zarzuca się wyrządzenie szkody, pod warunkiem że szkoda ta urzeczywistni się na obszarze właściwości sądu, przed którym zawisł spór (zob. podobnie wyrok z dnia 3 kwietnia 2014 r., Hi Hotel HCF, C‑387/12, EU:C:2014:215, pkt 40).

43

Mając na uwadze powyższe rozważania, na pytanie drugie należy udzielić odpowiedzi, że art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w ramach powództwa o naprawienie szkody spowodowanej w wyniku zachowań antykonkurencyjnych „miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę”, obejmuje – w sytuacji takiej jak ta rozpatrywana w postępowaniu głównym – w szczególności miejsce urzeczywistnienia się utraty dochodu polegającej na utracie sprzedaży, to jest miejsce rynku, na który miały wpływ owe zachowania, i na którym – jak twierdzi osoba poszkodowana – poniosła ona te straty.

44

O ile pytanie pierwsze dotyczy, zgodnie ze swoim brzmieniem, praktyki rażąco zaniżonych cen (drapieżnych cen) w odniesieniu do art. 102 TFUE, o tyle odnosi się ono również do przypadku obejmującego zawarcie porozumienia antykonkurencyjnego sprzecznego z art. 101 TFUE.

45

Za pomocą tego pytania sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w ramach powództwa o naprawienie szkody spowodowanej w wyniku zachowań antykonkurencyjnych pojęcie „miejsce, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” może być rozumiane albo jako miejsce zawarcia porozumienia antykonkurencyjnego sprzecznego z art. 101 TFUE, albo jako miejsce popełnienia czynów, za pomocą których wykorzystywano korzyść finansową wynikającą z tego porozumienia, polegających w szczególności na stosowaniu drapieżnych cen, co stanowiło nadużycie pozycji dominującej, o którym mowa w art. 102 TFUE.

46

Na wstępie należy zauważyć, jak przypomniano w pkt 28 niniejszego wyroku, że art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 przyznaje powodowi uprawnienie do wniesienia sprawy albo do sądu miejsca, w którym urzeczywistniła się szkoda, albo do sądu miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, co oznacza, że powództwo może zostać zgodnie z prawem wytoczone przed sąd w oparciu o jedną z tych dwóch podstaw jurysdykcji.

47

W niniejszym przypadku sprawa w postępowaniu głównym charakteryzuje się istnieniem łańcucha zdarzeń, z których każdy może sam w sobie stanowić „zdarzenie powodujące powstanie [podnoszonej] szkody”, przy czym hipoteza, w której szkoda wynika z interakcji zdarzeń, pozostaje jednak także otwarta. A zatem sąd odsyłający odwołuje się, po pierwsze, do zachowań antykonkurencyjnych, w ramach których port lotniczy Ryga przyznał preferencyjne rabaty spółce Air Baltic, związane z usługami startu, lądowania i ochrony statków powietrznych, co miało wzmocnić pozycję dominującą tej spółki na rynku lotów do i z międzynarodowego portu lotniczego w Rydze, jak również do antykonkurencyjnego porozumienia, jakie miało zostać zawarte w tym celu między wspomnianym portem lotniczym a spółką Air Baltic, a po drugie, do czynów, za pomocą których wykorzystywano korzyść finansową wynikającą z tego porozumienia, w szczególności poprzez stosowanie przez spółkę Air Baltic drapieżnych cen za niektóre loty z i do portu lotniczego w Wilnie. Jako że w sprawie w postępowaniu głównym powołano się na istnienie porozumienia niezgodnego z prawem w świetle art. 101 TFUE, praktyka drapieżnych cen mogłaby się ograniczać do wykonania tego porozumienia lub mogłaby z kolei stanowić odrębne naruszenie na podstawie art. 102 TFUE.

48

W tych szczególnie złożonych okolicznościach konkretne określenie miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody, zależy zatem między innymi od tego, czy podnoszone zachowania antykonkurencyjne stanowią porozumienie antykonkurencyjne na podstawie art. 101 TFUE lub nadużycie pozycji dominującej na podstawie art. 102 TFUE.

49

Z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający w niniejszej sprawie w odniesieniu do stosunku między różnymi zachowaniami antykonkurencyjnymi, o których mowa, należy zauważyć, że gdyby z okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym wynikało, że porozumienie antykonkurencyjne, jakie miało zostać zawarte z naruszeniem art. 101 TFUE, stanowi zdarzenie powodujące powstanie podnoszonej szkody, jurysdykcja do rozpoznania – na podstawie „miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie powodujące powstanie szkody” oraz w stosunku do wszystkich uczestników tego porozumienia – szkody, jaką miało spowodować to porozumienie, może przysługiwać na podstawie art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 sądowi miejsca, w którym porozumienie zostało ostatecznie zawarte (zob. podobnie wyrok z dnia 21 maja 2015 r., CDC Hydrogen Peroxide, C‑352/13, EU:C:2015:335, pkt 50). W takim wypadku miejsce zawarcia domniemanego porozumienia antykonkurencyjnego mogłoby zostać zidentyfikowane jako Łotwa.

50

Takie rozwiązanie należałoby również uwzględnić, jeśli zostanie wykazane, że stosowana przez spółkę Air Baltic praktyka drapieżnych cen w odniesieniu do niektórych lotów z i do portu lotniczego w Wilnie ograniczała się do wykonania tego porozumienia.

51

Natomiast gdyby praktyka drapieżnych cen stanowiła odrębne naruszenie od art. 102 TFUE, sąd miejsca, w którym dane zachowanie antykonkurencyjne zostało wprowadzone w życie, byłby właściwy na podstawie art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001.

52

W odróżnieniu bowiem od szkody wynikającej z niedozwolonego porozumienia między różnymi uczestnikami zdarzenie powodujące powstanie szkody w przypadku nadużycia pozycji dominującej nie opiera się na porozumieniu, lecz obejmuje ono wprowadzanie w życie tego nadużycia, to jest działania podejmowane przez przedsiębiorstwo zajmujące pozycję dominującą w celu stosowania tego nadużycia w praktyce, w szczególności poprzez stosowanie drapieżnych cen na rynku właściwym.

53

W wypadku gdyby zdarzenia leżące u podstaw sprawy w postępowaniu głównym stanowiły część wspólnej strategii mającej na celu wyeliminowanie spółki flyLAL z rynku lotów do i z portu lotniczego w Wilnie i przyczyniły się wspólnie do powstania podnoszonej szkody, do sądu krajowego należałoby ustalenie zdarzenia mającego szczególne znaczenie dla wprowadzenia w życie takiej strategii w ramach łańcucha zdarzeń będących przedmiotem sporu w postępowaniu głównym.

54

Badanie, o którym mowa powyżej, zostanie przeprowadzone wyłącznie w celu zidentyfikowania łączników z państwem sądu uzasadniających jego jurysdykcję na podstawie art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 (wyrok z dnia 16 czerwca 2016 r., Universal Music International Holding, C‑12/15, EU:C:2016:449, pkt 44), przy czym sąd odsyłający powinien ograniczyć się w tym względzie do badania prima facie sporu bez badania istoty sprawy, jako że – jak zauważył w istocie rzecznik generalny w pkt 89–92 opinii – określenie elementów odpowiedzialności cywilnej deliktowej, w tym zdarzenia powodującego powstanie szkody, należy do właściwego prawa krajowego.

55

Rozwiązanie polegające na uzależnieniu identyfikacji łącznika od kryteriów oceny wywodzących się z krajowego prawa materialnego byłoby bowiem niezgodne z celem pewności prawa, ponieważ w zależności od prawa właściwego działania danej osoby podjęte w innym państwie członkowskim niż państwo sądu, przed którym zawisł spór, mogłyby zostać zakwalifikowane jako zdarzenie powodujące powstanie szkody do celów ustalenia jurysdykcji na mocy art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 albo nie (wyrok z dnia 16 maja 2013 r., Melzer, C‑228/11, EU:C:2013:305, pkt 35).

56

Jak zauważył rzecznik generalny w pkt 96 opinii, wybór konkretnego zdarzenia jako istotnego dla ustalenia jurysdykcji zapobiega mnożeniu jurysdykcji. Jest to zgodne ze szczególnym charakterem jurysdykcji przewidzianej w art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 oraz z koniecznością zawężającej wykładni, przy czym umożliwia to jednocześnie lepszą przewidywalność.

57

W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 3 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że w ramach powództwa o naprawienie szkody spowodowanej w wyniku zachowań antykonkurencyjnych pojęcie „miejsca, gdzie nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” może być rozumiane albo jako miejsce zawarcia porozumienia antykonkurencyjnego sprzecznego z art. 101 TFUE, albo jako miejsce, w którym były proponowane i stosowane drapieżne ceny, jeżeli praktyki te stanowiły naruszenie w świetle art. 102 TFUE.

58

W pytaniu trzecim sąd odsyłający zwraca się zasadniczo do Trybunału o dokonanie wykładni pojęcia „spra[w] dotyczących sporów wynikających z działalności filii” w rozumieniu art. 5 pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001 w okolicznościach takich jak te w sprawie w postępowaniu głównym.

59

W powyższym względzie należy przypomnieć, że Trybunał określił dwa kryteria, które rozstrzygają o tym, czy powództwo dotyczące działalności filii ma związek z danym państwem członkowskim. Po pierwsze, pojęcie „filii” zakłada istnienie ośrodka działalności sprawiającego wrażenie trwałości, takiego jak przedłużenie głównego przedsiębiorstwa. Ośrodek ten musi posiadać kierownictwo oraz być wyposażony materialnie w sposób umożliwiający prowadzenie interesów z osobami trzecimi, tak by nie musiały one zwracać się bezpośrednio do głównego przedsiębiorstwa. Po drugie, spór powinien dotyczyć albo działań związanych z działalnością filii, albo zobowiązań podjętych przez nią w imieniu przedsiębiorstwa głównego, jeżeli mają one zostać wykonane w państwie położenia tej filii (zob. podobnie wyrok z dnia 19 lipca 2012 r., Mahamdia, C‑154/11, EU:C:2012:491, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo).

60

Zdaniem sądu odsyłającego nie ma wątpliwości, że przesłanki wymagane przez pierwsze kryterium, takie jak ustanowione w orzecznictwie, są spełnione w niniejszym przypadku. W ramach badania drugiego kryterium sąd ten zastanawia się jedynie, czy spór w postępowaniu głównym dotyczy „działalności” filii, którą spółka Air Baltic ma na Litwie.

61

W powyższym względzie wspomniany sąd wskazuje, że o ile filia ta jest uprawniona, zgodnie ze swym statusem, do nawiązywania stosunków gospodarczych z osobami trzecimi, a w szczególności do ustalania cen swoich usług, o tyle nie istnieją dane świadczące o tym, że filia ta rzeczywiście ustalała ceny lotów na rynkach, których dotyczy sprawa w postępowaniu głównym. Ponadto nie prowadziła ona księgowości odrębnej od przedsiębiorstwa głównego.

62

Jako że art. 5 pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001 wprowadza odstępstwo od ogólnej zasady jurysdykcji ustanowionej w art. 2 ust. 1 tego rozporządzenia, artykuł ten – jak przypomniano w pkt 26 niniejszego wyroku – należy interpretować w sposób ścisły.

63

W związku z powyższym, jak to zostało wskazane przez rzecznika generalnego w pkt 137 i 142 opinii, w przypadku powództw opartych na odpowiedzialności deliktowej, aby spór dotyczył działalności filii, musi ona rzeczywiście uczestniczyć w niektórych czynnościach składających się na czyn niedozwolony.

64

W niniejszym przypadku do sądu odsyłającego należy ustalenie ewentualnej roli filii spółki Air Baltic w stosowaniu podnoszonych zachowań antykonkurencyjnych. W świetle informacji wynikających z postanowienia odsyłającego należy do niego zbadanie między innymi, czy działalność wykonywana przez tę filię polegała na faktycznym czynieniu propozycji i stosowaniu domniemanych drapieżnych cen oraz czy ów udział w zarzucanym nadużyciu pozycji dominującej był wystarczająco istotny, aby można go uznać za pozostający w ścisłym związku ze sporem w postępowaniu głównym.

65

W odniesieniu do okoliczności, że filia spółki Air Baltic nie prowadziła dokumentacji księgowej oddzielnej od takiej dokumentacji spółki dominującej, należy zauważyć, że taka okoliczność nie stanowi istotnego kryterium w celu ustalenia, czy filia ta rzeczywiście uczestniczyła w praktyce rażącego zaniżania cen, której stosowanie spółka flyLAL zarzuca spółce Air Baltic.

66

W świetle powyższych rozważań na pytanie trzecie należy odpowiedzieć, że art. 5 pkt 5 rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, że pojęcie „spra[w] dotyczących sporów wynikających z działalności filii” obejmuje powództwo o odszkodowanie z tytułu szkody, jaka miała zostać spowodowana wskutek nadużycia pozycji dominującej polegającego na stosowaniu drapieżnych cen, w przypadku gdy filia przedsiębiorstwa zajmującego pozycję dominującą uczestniczyła w rzeczywisty i istotny sposób w tej praktyce stanowiącej nadużycie.

67

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (druga izba) orzeka, co następuje: