1. 

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) oraz art. 5 i art. 13 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich ( 2 ).

2. 

Poprzez zadane pytanie prejudycjalne Conseil d’État (rada stanu, Belgia) zwraca się w istocie do Trybunału z pytaniem, czy zasada non-refoulement oraz prawo do skutecznego środka prawnego stoją na przeszkodzie możliwości wydania decyzji nakazującej powrót w rozumieniu dyrektywy 2008/115 w stosunku do osoby ubiegającej się o azyl już z chwilą oddalenia wniosku tej osoby o udzielenie ochrony międzynarodowej w pierwszej instancji, a więc jeszcze przed wyczerpaniem środków zaskarżenia przed sądem od powyższej decyzji.

3.

Artykuł 7 dyrektywy Rady 2005/85/WE z dnia 1 grudnia 2005 r. w sprawie ustanowienia minimalnych norm dotyczących procedur nadawania i cofania statusu uchodźcy w państwach członkowskich ( 3 ) stanowi:

„1.   Wnioskodawcy [Osobie ubiegającej się o udzielenie azylu] pozwala się pozostawać w państwie członkowskim, wyłącznie dla potrzeb procedury, do czasu podjęcia przez organ rozpatrujący decyzji zgodnie z procedurami w pierwszej instancji określonymi w rozdziale III. To prawo do pozostawania nie stanowi uprawnienia do otrzymania zezwolenia na pobyt ( 4 ).

[…]”.

4.

Artykuł 39 ust. 1 tej dyrektywy nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia osobom ubiegającym się o azyl prawa do skutecznego środka odwoławczego. Ustęp 3 tego przepisu ma następujące brzmienie:

„Państwa członkowskie ustanawiają, w stosownych przypadkach, zgodnie ze swoimi zobowiązaniami międzynarodowymi zasady odnoszące się do:

[…]”.

5.

Dyrektywa 2005/85 została uchylona i zastąpiona dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/32/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie wspólnych procedur udzielania i cofania ochrony międzynarodowej ( 5 ). Artykuł 46 ust. 5 tej dyrektywy stanowi, że „państwa członkowskie zezwalają wnioskodawcom na pozostawanie na terytorium do upływu terminu, w jakim mogą oni skorzystać z prawa do skutecznego środka zaskarżenia, a jeśli z tego prawa skorzystano w przewidzianym terminie, do czasu rozpatrzenia środka zaskarżenia”. Jednakże przepis ten nie znajduje zastosowania, ratione temporis, do okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym ( 6 ).

6.

Artykuł 2 ust. 1 dyrektywy 2008/115 stanowi, że dyrektywa ta ma zastosowanie do obywateli państw trzecich nielegalnie przebywających na terytorium państwa członkowskiego.

7.

Zgodnie z art. 3 pkt 2, 4 i 5 tej dyrektywy:

„Do celów niniejszej dyrektywy:

[…]

2)   »nielegalny pobyt« oznacza obecność na terytorium państwa członkowskiego obywatela państwa trzeciego, który nie spełnia lub przestał spełniać warunki wjazdu do państwa członkowskiego, określone w art. 5 kodeksu granicznego Schengen, albo inn[e] warunk[i] wjazdu, pobytu lub zamieszkania w tym państwie członkowskim;

[…]

4)   »decyzja nakazująca powrót« oznacza decyzję administracyjną lub orzeczenie sądowe, w których stwierdza się lub uznaje, że obywatel państwa trzeciego przebywa w państwie członkowskim nielegalnie oraz nakłada się lub stwierdza zobowiązanie do powrotu;

5)   »wydalenie« oznacza wykonanie zobowiązania do powrotu, czyli fizyczny przewóz osoby poza terytorium państwa członkowskiego”.

8.

Artykuł 5 dyrektywy 2008/115 nakłada na państwa członkowskie obowiązek poszanowania przy jej stosowaniu zasady non-refoulement.

9.

Artykuł 6 omawianej dyrektywy, zatytułowany „Decyzja o zobowiązaniu do powrotu”, stanowi w ust. 1 i 6, co następuje:

„1.   Bez uszczerbku dla wyjątków, o których mowa w ust. 2–5, państwa członkowskie wydają decyzję nakazującą powrót każdemu obywatelowi państwa trzeciego nielegalnie przebywającemu na ich terytorium.

[…]

6.   Niniejsza dyrektywa nie wyklucza podejmowania przez państwa członkowskie decyzji o zakończeniu legalnego pobytu wraz z decyzją nakazującą powrót […] w ramach jednej decyzji administracyjnej lub orzeczenia sądowego, zgodnie z ich prawem krajowym, bez uszczerbku dla gwarancji proceduralnych przewidzianych w rozdziale III i w innych odpowiednich przepisach prawa wspólnotowego i krajowego”.

10.

Artykuł 8 wspomnianej dyrektywy, zatytułowany „Wydalenie”, przewiduje w ust. 3:

„Państwo członkowskie może wydawać odrębne decyzje administracyjne lub orzeczenia sądowe nakazujące wydalenie”.

11.

Artykuł 9 ust. 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Wstrzymanie wydalenia”, stanowi:

„Państwa członkowskie przesuwają termin wydalenia:

12.

Artykuł 12 ust. 1 dyrektywy 2008/115 stanowi:

„Decyzje nakazujące powrót […] wydawane są w formie pisemnej i zawierają uzasadnienie faktyczne i prawne, a także informacje o dostępnych środkach odwoławczych.

[…]”.

13.

Zgodnie z brzmieniem art. 13 ust. 1 i 2 dyrektywy:

„1.   Dany obywatel państwa trzeciego otrzymuje możliwość skorzystania ze skutecznych środków odwoławczych, aby zaskarżyć decyzje dotyczące powrotu, o których mowa w art. 12 ust. 1, przed właściwym organem sądowym lub administracyjnym lub właściwym podmiotem złożonym z osób bezstronnych i posiadających gwarancje niezależności.

2.   Organ lub podmiot, o którym mowa w ust. 1, jest właściwy w sprawie ponownego rozpatrzenia decyzji dotyczących powrotu, o których mowa w art. 12 ust. 1, i może między innymi tymczasowo zawiesić ich wykonanie, chyba że takie tymczasowe zawieszenie ma już zastosowanie na mocy prawa krajowego”.

14.

Artykuł 39/70 akapit pierwszy loi du 15 décembre 1980 sur l’accès au territoire, le séjour, l’établissement et l’éloignement des étrangers (ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. o wjeździe na terytorium, pobycie, osiedlaniu się i wydalaniu cudzoziemców, zwanej dalej „ustawą z dnia 15 grudnia 1980 r.”) stanowi:

„Bez zgody zainteresowanego w okresie przewidzianym na wniesienie skargi oraz w okresie jej rozpoznawania wobec zainteresowanego nie mogą być wykonywane żadne środki wydaleniowe ani środek w postaci odesłania”.

15.

Artykuł 52/3 ust. 1 akapity pierwszy i drugi tej ustawy stanowi:

„W przypadku nieuwzględnienia przez Commissaire général aux réfugiés et aux apatrides [generalnego komisarza ds. uchodźców i bezpaństwowców, zwanego dalej »CGRA«] wniosku o udzielenie azylu lub odmowy nadania statusu uchodźcy cudzoziemcowi, który przebywa nielegalnie na terytorium królestwa, bądź udzielenia mu ochrony uzupełniającej, minister lub jego przedstawiciel bezzwłocznie wydaje nakaz opuszczenia terytorium ze wskazaniem jednej z przesłanek przewidzianych w art. 7 akapit pierwszy pkt 1–12. […]

W przypadku oddalenia przez Conseil du contentieux des étrangers [radę ds. wspornych z udziałem cudzoziemców, zwaną dalej »CCE«] skargi cudzoziemca przebywającego nielegalnie na terytorium królestwa na decyzję wydaną przez [CGRA] zgodnie z art. 39/2 ust. 1 pkt 1, minister lub jego przedstawiciel bezzwłocznie potwierdza nakaz opuszczenia terytorium, o którym mowa w akapicie pierwszym […]”.

16.

Artykuł 75 ust. 2 arrêté royal du 8 octobre 1981 concernant l’accès au territoire, le séjour, l’établissement et l’éloignement des étrangers (dekretu królewskiego z dnia 8 października 1981 r. w sprawie wjazdu na terytorium, pobytu, osiedlania się i wydalania cudzoziemców, zwanego dalej „dekretem królewskim z dnia 8 października 1981 r.”) stanowi:

„W przypadku odmowy przez [CGRA] nadania cudzoziemcowi statusu uchodźcy bądź udzielenia mu ochrony uzupełniającej lub nieuwzględnienia wniosku o udzielenie azylu minister lub jego przedstawiciel wydaje względem zainteresowanego nakaz opuszczenia terytorium zgodnie z art. 52/3 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r.”.

17.

Artykuł 111 tego dekretu królewskiego stanowi:

„W przypadku wniesienia skargi do [CCE] w normalnym toku postępowania […] organy administracji lokalnej doręczają zainteresowanemu dokument określony w załączniku 35, na polecenie ministra lub jego przedstawiciela, w sytuacji gdy skarga została wniesiona od decyzji skutkującej wydaleniem z terytorium królestwa.

Dokument ten jest ważny przez trzy miesiące od daty doręczenia, a następnie jego termin ważności jest przedłużany co miesiąc do czasu wydania orzeczenia w przedmiocie skargi, o której mowa w akapicie powyżej”.

18.

W załączniku 35 do powyższego dekretu królewskiego, zatytułowanym „Szczególny dokument pobytowy”, uściślono, że osoba, której taki dokument wydano, „nie ma zezwolenia na pobyt, ale może pozostawać na terytorium królestwa do czasu wydania orzeczenia przez [CCE]”.

19.

W dniu 14 kwietnia 2011 r. Sadikou Gnandi, będący obywatelem togijskim i skarżącym w postępowaniu głównym, złożył wniosek o udzielenie azylu.

20.

W dniu 23 maja 2014 r. CGRA oddaliła ten wniosek.

21.

W dniu 3 czerwca 2014 r. État belge (państwo belgijskie), będące stroną przeciwną w postępowaniu głównym, zobowiązało skarżącego do opuszczenia jego terytorium.

22.

W dniu 23 czerwca 2014 r. skarżący w postępowaniu głównym wniósł do CCE skargę na decyzję CGRA z dnia 23 maja 2014 r. oddalającą jego wniosek o udzielenie azylu. W tym samym dniu skarżący w postępowaniu głównym wniósł do tego samego sądu o uchylenie nakazu opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. oraz o zawieszenie jego wykonania.

23.

Wyrokiem z dnia 31 października 2014 r. CCE oddaliło skargę na decyzję CGRA z dnia 23 maja 2014 r. W dniu 19 listopada 2014 r. skarżący w postępowaniu głównym wniósł skargę kasacyjną od tego wyroku do Conseil d’État (rady stanu). W dniu 10 listopada 2015 r. Conseil d’État (rada stanu) uchyliła powyższy wyrok i przekazała sprawę do ponownego rozpoznania przez CCE.

24.

Wyrokiem z dnia 19 maja 2015 r. CCE oddaliło skargę na nakaz opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. z uwagi na brak interesu skarżącego w postępowaniu głównym w jej wniesieniu. Sąd ten uznał w szczególności, że jego wyrok z dnia 31 października 2014 r. zakończył postępowanie w sprawie wniosku o udzielenie azylu wniesionego przez skarżącego w postępowaniu głównym oraz że w konsekwencji skarżący nie miał już interesu w powoływaniu się na trwające postępowanie w sprawie wniosku o udzielenie azylu, gdyż postępowanie to zostało zakończone. Ponadto w ocenie powyższego sądu zaskarżony nakaz opuszczenia terytorium nie został przymusowo wykonany, skarżący miał możliwość przedstawienia swoich argumentów przed CCE w następstwie oddalenia przez CGRA jego wniosku o udzielenie azylu i w związku z tym nie wykazał, aby miał dalszy interes w powoływaniu się na naruszenie art. 13 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”).

25.

W dniu 2 czerwca 2015 r. skarżący w postępowaniu głównym zaskarżył wyrok CCE z dnia 19 maja 2015 r. do sądu odsyłającego. W ramach tego postępowania sąd ten oddalił pierwszy zarzut niedopuszczalności, uznając, że zaskarżony nakaz opuszczenia był aktem niekorzystnym dla skarżącego. Zdaniem tego sądu, mimo że nakaz ten chwilowo nie mógł zostać wykonany w sposób przymusowy, to jednak zobowiązywał skarżącego do powrotu. Ponadto wstrzymanie wykonalności tego nakazu miało charakter jedynie czasowy do momentu ponownego oddalenia przez CCE skargi na decyzję CGRA z dnia 23 maja 2014 r.

26.

W kontekście tego samego środka zaskarżenia państwo belgijskie podniosło drugi zarzut niedopuszczalności skargi, również oparty na braku interesu skarżącego w jej wniesieniu, podkreślając w szczególności, że nawet w przypadku uchylenia nakazu opuszczenia terytorium, i tak zmuszone byłoby ponownie wydać nakaz. Regulacja będąca przedmiotem postępowania głównego zobowiązuje bowiem państwo belgijskie do wydania nakazu opuszczenia terytorium z chwilą oddalenia przez CGRA wniosku o udzielenie azylu, niezależnie od okoliczności, czy oddalenie to ma charakter ostateczny, czy też nie. W odpowiedzi na ten argument S. Gnandi podnosi, że zobowiązanie go do opuszczenia terytorium z chwilą oddalenia wniosku o udzielenie azylu, a zatem jeszcze przed wyczerpaniem środków odwoławczych od tej decyzji, narusza prawo Unii, a w szczególności prawo do skutecznego środka prawnego oraz zasadę non-refoulement. Sąd odsyłający stoi na stanowisku, że gdyby prawo Unii sprzeciwiało się wydaniu nakazu opuszczenia terytorium przed prawomocnym zakończeniem postępowania w sprawie wniosku o udzielenie azylu, skarżący miałby wymagany interes we wniesieniu skargi kasacyjnej od zaskarżonego wyroku.

27.

W tych okolicznościach Conseil d’État (rada stanu) postanowiła zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy art. 5 dyrektywy [2008/115], który zobowiązuje państwa członkowskie do przestrzegania przy wdrażaniu tej dyrektywy zasady non-refoulement, a także prawa do skutecznego środka prawnego zagwarantowanego w art. 13 ust. 1 tej dyrektywy oraz art. 47 [karty], powinien być interpretowany w ten sposób, że stoi on na przeszkodzie możliwości wydania decyzji nakazującej powrót, o której mowa w art. 6 dyrektywy [2008/115] [oraz] w art. 52/3 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. […], w art. 75 ust. 2 dekretu królewskiego z dnia 8 października 1981 r. […] w następstwie oddalenia przez [CGRA] wniosku o udzielenie azylu, a zatem przed wyczerpaniem środków zaskarżenia od powyższej decyzji oddalającej oraz przed ostatecznym zakończeniem procedury azylowej?”.

28.

Już po wydaniu przez sąd odsyłający postanowienia o wystąpieniu do Trybunału z powyższym pytaniem prejudycjalnym CCE, wyrokiem z dnia 11 marca 2016 r., uchyliła decyzję CGRA z dnia 23 maja 2014 r. oddalającą wniosek o udzielenie azylu oraz przekazała sprawę do ponownego rozpoznania przez CGRA. Ten ostatni organ w dniu 30 czerwca 2016 r. wydał nową decyzję o odmowie udzielenia azylu, którą S. Gnandi ponownie zaskarżył do CCE.

29.

Ponadto, niezależnie od wniosku o udzielenie azylu, S. Gnandi, decyzją z dnia 8 lutego 2016 r., otrzymał zezwolenie na pobyt czasowy na terytorium Belgii do dnia 1 marca 2017 r.

30.

Na mocy art. 101 regulaminu postępowania przed Trybunałem Trybunał zwrócił się do sądu odsyłającego o udzielenie wyjaśnień, który odpowiedział pismem z dnia 14 lutego 2017 r.

31.

Sadikou Gnandi, rządy belgijski i czeski, jak również Komisja przedstawili swoje uwagi na piśmie w trybie art. 23 akapit drugi statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Powyższe zainteresowane strony, z wyjątkiem Republiki Czeskiej, przedstawiły swoje stanowiska na rozprawie w dniu 1 marca 2017 r.

32.

W dniu 2 marca 2017 r. na podstawie art. 62 § 1 regulaminu postępowania zwrócono się do rządu belgijskiego o dostarczenie pewnych dokumentów. Dokumenty te zostały dostarczone w dniu 9 marca 2017 r.

33.

W swoich uwagach na piśmie rząd belgijski podnosi, tytułem głównym, że wydanie orzeczenia w przedmiocie pytania prejudycjalnego stało się bezprzedmiotowe. Zwraca on uwagę, po pierwsze, że zaskarżony w postępowaniu głównym nakaz opuszczenia terytorium utracił swoją moc na skutek wyroku CCE z dnia 11 marca 2016 r., którym sąd ten uchylił decyzję CGRA z dnia 23 maja 2014 r. stanowiącą podstawę wydania tego nakazu, oraz po drugie, że S. Gnandi otrzymał zezwolenie na pobyt czasowy na terytorium Belgii do dnia 1 marca 2017 r. W tych okolicznościach spór w postępowaniu głównym stał się bezprzedmiotowy, a w każdym razie S. Gnandi nie miał interesu prawnego we wniesieniu skargi.

34.

Poproszony przez Trybunał o wskazanie powodów, dla których jest zdania, że udzielenie odpowiedzi na pytanie prejudycjalne jest w dalszym ciągu konieczne, zważywszy na argumenty podniesione przez rząd belgijski, sąd odsyłający sprecyzował, że samo uchylenie decyzji o odmowie udzielenia azylu S. Gnandiemu wyrokiem CCE z dnia 11 marca 2016 r. nie wywołuje skutku prawnego dla nakazu opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r.

35.

Przeciwnie, uchylenie tejże decyzji odniosło skutek w postaci ponownego otwarcia przed CGRA postępowania o udzielenie azylu S. Gnandiemu, które zakończyło się wydaniem mu przez władze belgijskie zezwolenia na pobyt czasowy na terytorium Belgii do czasu wydania nowej decyzji w przedmiocie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej.

36.

Sąd odsyłający przyznaje, że wcześniej uznawał, iż zezwolenie na pobyt czasowy takie jak udzielone S. Gnandiemu stanowi decyzję sprzeczną z doręczonym mu uprzednio nakazem opuszczenia terytorium oraz w sposób dorozumiany implikuje, że nakaz ten został cofnięty. Sąd odsyłający podnosi jednak, że w wyroku z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84, pkt 75) Trybunał wyjaśnił, że skuteczność (effet utile) dyrektywy 2008/115 może wymagać, aby procedura powrotowa wszczęta na mocy tej dyrektywy mogła zostać ponownie podjęta na etapie, na którym została przerwana ze względu na złożenie wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, z chwilą oddalenia wniosku w pierwszej instancji. Zważywszy na wymóg zagwarantowania skuteczności (effet utile) dyrektywy 2008/115, zdaniem sądu odsyłającego nie można przyjąć, że nakaz opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. stał się bezprzedmiotowy. Nakaz ten będzie wywierał skutki na nowo od momentu ponownego negatywnego rozpoznania wniosku S. Gnandiego o udzielenie azylu, który wpłynął w dniu 30 czerwca 2016 r., celem umożliwienia podjęcia postępowania w sprawie powrotu na etapie, na jakim zostało ono zawieszone.

37.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem procedura ustanowiona w art. 267 TFUE jest narzędziem współpracy Trybunału z sądami krajowymi, w ramach którego Trybunał wskazuje sądom krajowym sposób interpretacji przepisów prawa Unii w zakresie niezbędnym do rozstrzygnięcia zawisłych przed tymi sądami sporów ( 7 ). W ramach tej współpracy rozpatrujący spór sąd krajowy może w świetle szczególnych okoliczności sprawy najlepiej ocenić zarówno konieczność uzyskania orzeczenia w trybie prejudycjalnym dla możliwości orzeczenia przez niego w sprawie, jak i znaczenie przedstawionych Trybunałowi pytań dla sprawy ( 8 ).

38.

Nie zmienia to faktu, że to na Trybunale spoczywa zbadanie w razie potrzeby warunków, w jakich sąd krajowy przedstawił wniosek w celu stwierdzenia swej właściwości, a zwłaszcza w celu ustalenia, czy wykładnia prawa Unii będąca przedmiotem danego wniosku pozostaje w związku ze stanem faktycznym i przedmiotem postępowania głównego, tak by Trybunał nie był zmuszony do wydawania opinii o charakterze doradczym, dotyczącej zagadnień ogólnych lub hipotetycznych ( 9 ). Jeżeli okaże się, iż przedstawione pytanie w sposób oczywisty nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, Trybunał będzie zmuszony umorzyć postępowanie ( 10 ).

39.

Trybunał uznał w szczególności, że brak jest podstaw dla orzekania w przedmiocie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jeżeli orzeczenie, w stosunku do którego skierowana została skarga w postępowaniu głównym, stało się bezprzedmiotowe na skutek okoliczności, które zaistniały już po wystąpieniu z tym wnioskiem, skutkiem czego spór w postępowaniu głównym stał się bezprzedmiotowy ( 11 ).

40.

W niniejszej sprawie, jeżeli chodzi w pierwszej kolejności o skutki wyroku CCE z dnia 11 marca 2016 r. uchylającego decyzję oddalającą wniosek S. Gnandiego o udzielenie azylu dla nakazu opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r., sąd odsyłający ogranicza się do zaprzeczenia, aby wyrok ten wywierał jakikolwiek skutek prawny w stosunku do powyższego nakazu, nie uzasadniając jednak swojego stanowiska. Z kolei rząd belgijski opiera swój argument, jakoby wydanie powyższego wyroku czyniło wspomniany nakaz bezprzedmiotowym, twierdząc jedynie, że wyrok ten jest oparty na negatywnej decyzji CGRA z dnia 23 maja 2014 r.

41.

Zwracam w tym względzie uwagę, że o ile w nakazie opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. stwierdzono, w części „Uzasadnienie decyzji”, że „decyzja o odmowie nadania statusu uchodźcy […] została wydana przez CGRA w dniu 26 maja 2014 r.” ( 12 ), to w tej samej części wskazano w niej, że nakaz opuszczenia terytorium został wydany „w wykonaniu art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. […]” z powodów wskazanych w pkt 1 tego przepisu, to jest „zainteresowany przebywa w królestwie, nie posiadając dokumentów wymienionych w art. 2 [ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r.], zainteresowany nie posiada ważnego paszportu z ważną wizą”. Z nakazu opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. wynika zatem, że w przeciwieństwie do tego, co sugeruje rząd belgijski, uzasadnieniem dla jej wydania nie była decyzja CGRA, ale nielegalny charakter pobytu S. Gnandiego na terytorium Belgii. Oczywistością jest, że zgodnie z odpowiednimi przepisami prawa belgijskiego w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym nakaz ten mógł zostać wydany dopiero po oddaleniu wniosku S. Gnandiego o udzielenie azylu ( 13 ). Oddalenie to było zatem niezbędnym warunkiem dla wydania powyższego nakazu. Nie stanowi ono jednak jego podstawy, którą jest, jak wynika z treści tego nakazu, nielegalny charakter pobytu S. Gnandiego.

42.

Ponadto nakaz opuszczenia terytorium będący przedmiotem sporu w postępowaniu głównym został wydany zgodnie z art. 75 ust. 2 dekretu królewskiego z dnia 8 października 1981 r., który odsyła do art. 52/3 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. Zwracam jednak uwagę, że żaden z tych przepisów nie przewiduje, że ewentualne uchylenie decyzji o odmowie nadania statusu uchodźcy wydanej przez CGRA oraz przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania pozbawia wszelkich skutków prawnych nakaz opuszczenia terytorium wydany w wykonaniu tych przepisów. Prawo belgijskie przewiduje poza tym inne sytuacje, w których nakaz opuszczenia terytorium funkcjonuje równocześnie z wnioskiem o udzielenie ochrony międzynarodowej oraz z postępowaniem w sprawie nadania statusu uchodźcy ( 14 ). Należy wreszcie zauważyć, że poza dwoma wymienionymi artykułami rząd belgijski nie powołuje jakiegokolwiek innego przepisu prawa krajowego ani orzeczenia sądu na poparcie swoich twierdzeń.

43.

W świetle powyższych rozważań nie uważam za oczywiste, aby spór w postępowaniu głównym stał się bezprzedmiotowy na skutek uchylenia decyzji CGRA z dnia 23 maja 2014 r. W tych okolicznościach przychylenie się do stanowiska rządu belgijskiego, pomimo odmiennej, chociaż nie uzasadnionej, oceny sądu odsyłającego, sprowadzałoby się do podważenia różnych ról sądu krajowego i Trybunału w ramach postępowania w trybie art. 267 TFUE. Co prawda, Trybunał miał już okazję orzec o umorzeniu postępowania niezależnie od wniosku sądu odsyłającego o rozpoznanie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym ( 15 ). Jednakże miało to miejsce jedynie w przypadkach, gdy bezprzedmiotowość sporu w postępowaniu głównym lub wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie budziła wątpliwości, w taki sposób, że rozpoznanie tego wniosku prowadziłoby Trybunał w sposób oczywisty do udzielenia odpowiedzi na pytania hipotetyczne lub pozbawione znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym. Jednakże z wymienionych wyżej powodów w mojej ocenie sytuacja taka nie zachodzi w niniejszej sprawie.

44.

W dalszej kolejności, jeżeli chodzi o wpływ czasowego zezwolenia na pobyt wydanego S. Gnandiemu na nakaz opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r., wydaje się, po lekturze odpowiedzi na wniosek o udzielenie wyjaśnień, że, zdaniem Conseil d’État (rady stanu) interpretacja dyrektywy 2008/115 przyjęta przez Trybunał w wyroku z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84) nie pozwala przyjąć, że wydanie takiego zezwolenia w sposób dorozumiany implikowało uchylenie tego nakazu.

45.

W tym względzie należy po pierwsze zauważyć, że analiza pytania prejudycjalnego zadanego przez Conseil d’État (radę stanu) wymaga między innymi zbadania, czy i na jakich warunkach rozwiązanie przyjęte przez Trybunał w wyroku z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84) może zostać zastosowane w sporze w postępowaniu głównym, skutkiem czego odpowiedź Trybunału na to pytanie pozostanie przydatna dla potrzeb wydania orzeczenia przez sąd odsyłający w sporze w postępowaniu głównym. Po drugie, należy zaznaczyć, że z odpowiedzi na wniosek o udzielenie wyjaśnień nie wynika, aby, opierając się wyłącznie na przepisach krajowych, Conseil d’État (rada stanu) siłą rzeczy musiała stwierdzić bezprzedmiotowość nakazu opuszczenia terytorium wydanego w sporze w postępowaniu głównym ze względu na wydane S. Gnandiemu zezwolenie na pobyt czasowy, gdyż sąd ten nie wykazał istnienia ustalonej praktyki orzeczniczej w tym zakresie. Z powyższego nie wynika zatem w sposób oczywisty, że spór w postępowaniu głównym stał się bezprzedmiotowy na skutek wydania takiego zezwolenia.

46.

W świetle ogółu powyższych rozważań brak jest podstaw do przyjęcia, jak czyni to rząd belgijski, że odpowiedź Trybunału na pytanie prejudycjalne jest pozbawiona wszelkiej użyteczności dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.

47.

Tytułem wstępu należy podkreślić, że zarówno sąd odsyłający, jak i wszyscy zainteresowani, którzy przedstawili swoje uwagi Trybunałowi, są zgodni co do kwalifikacji nakazu opuszczenia terytorium z dnia 3 czerwca 2014 r. jako „decyzji nakazującej powrót” w rozumieniu dyrektywy 2008/115.

48.

Jestem tego samego zdania. Powyższy nakaz odpowiada definicji zawartej w art. 3 pkt 4 tej dyrektywy: jest to decyzja administracyjna, stwierdzająca, że pobyt S. Gnandiego na terytorium Belgii jest nielegalny oraz zobowiązująca go do powrotu w określonym terminie ( 16 ). Okoliczność, że zgodnie z art. 39/70 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. nakaz ten chwilowo nie podlega przymusowemu wykonaniu, pozostaje bez wpływu na tę kwalifikację.

49.

Poprzez swoje pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia przez Trybunał, czy przesłanki wydania takiej decyzji nakazującej powrót zostały spełnione w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym oraz czy jej wydanie nie naruszyło zasad non-refoulement oraz skutecznej ochrony sądowej.

50.

W tym względzie przypominam, że zgodnie z art. 2 ust. 1 dyrektywy 2008/115 dyrektywa ta znajduje zastosowanie do obywateli państw trzecich nielegalnie przebywających na terytorium państwa członkowskiego. Zgodnie z art. 6 ust. 1 dyrektywy 2008/115, której brzmienie powołano w pkt 9 niniejszej opinii, warunkiem możliwości wydania w stosunku do obywatela państwa trzeciego decyzji nakazującej powrót jest to, aby jego pobyt na terytorium danego państwa członkowskiego był „nielegalny”.

51.

Należy zatem zbadać, czy w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym S. Gnandi może zostać uznany za przebywającego „nielegalnie” na terytorium belgijskim w rozumieniu dyrektywy 2008/115, oraz czy władze belgijskie mogły, czy też musiały, wydać wobec niego tę decyzję.

52.

Pojęcie „nielegalnego pobytu” zostało zdefiniowane w art. 3 pkt 2 dyrektywy 2008/115 przytoczonym w pkt 7 niniejszej opinii ( 17 ). Z definicji tej wynika, że w sytuacji nielegalnego pobytu znajduje się każdy obywatel państwa trzeciego obecny na terytorium państwa członkowskiego, który nie spełnia warunków wjazdu, pobytu lub zamieszkania w tym państwie członkowskim ( 18 ).

53.

Motyw 9 tej dyrektywy, który odsyła do dyrektywy 2005/85, stanowi, że obywatela państwa trzeciego, który wystąpił o azyl w państwie członkowskim, nie należy uznawać za osobę nielegalnie przebywającą na terytorium tego państwa członkowskiego, „dopóki nie wejdzie w życie decyzja odmowna w sprawie wniosku o azyl lub decyzja o odebraniu mu prawa do pobytu jako osobie ubiegającej się o azyl”.

54.

Artykuł 7 ust. 1 dyrektywy 2005/85, mający zastosowanie do okoliczności sporu w postępowaniu głównym, przyznaje osobie ubiegającej się o azyl prawo do pozostania w danym państwie członkowskim przynajmniej do czasu oddalenia jej wniosku w pierwszej instancji. W pkt 48 wyroku z dnia 30 maja 2013 r., Arslan (C‑534/11, EU:C:2013:343), Trybunał wskazał, że prawo to wyklucza, aby taka osoba mogła być uważana za „przebywającą nielegalnie” w rozumieniu dyrektywy 2008/115. Zdaniem Trybunału jest tak niezależnie od okoliczności, czy zainteresowane państwo członkowskie wydało, czy nie wydało, zezwolenie na pobyt w rozumieniu art. 7 dyrektywy 2005/85, który pozostawia kwestię wydania takiego zezwolenia w gestii państwa członkowskiego.

55.

Tymczasem, moim zdaniem, z rozumowania Trybunału przedstawionego w pkt 44–49 uzasadnienia wyroku z dnia 30 maja 2013 r., Arslan (C‑534/11, EU:C:2013:343), jak również, ogólniej rzecz ujmując, ze związku pomiędzy dyrektywą 2008/115 a dyrektywą 2005/85 – aktualnie dyrektywą 2013/32 – wynika, że obywatel państwa trzeciego ubiegający się o udzielenie azylu nie może być traktowany jako przebywający nielegalnie na terytorium państwa członkowskiego, w którym wystąpił o udzielenie ochrony międzynarodowej, dopóki przysługuje mu, czy to na podstawie przepisów prawa Unii, czy prawa krajowego, prawo pobytu na tym terytorium w oczekiwaniu na zakończenie postępowania dotyczącego tego wniosku.

56.

Wniosek ten znajduje zresztą dorozumiane poparcie w art. 6 ust. 4 dyrektywy 2008/115, który stanowi, że gdy państwo członkowskie postanowi o wydaniu obywatelowi państwa trzeciego nielegalnie przebywającemu na jego terytorium niezależnego zezwolenia na pobyt lub innego zezwolenia upoważniającego go do pobytu ze względu na jego ciężką sytuację albo z przyczyn humanitarnych lub z innych przyczyn, nie wydaje się decyzji nakazującej powrót. Prawdą jest, że prawo osoby do pozostania na terytorium państwa członkowskiego, w którym złożyła wniosek o udzielenie azylu, w oczekiwaniu na jego rozpatrzenie nie stanowi uprawnienia do otrzymania zezwolenia na pobyt, jak stanowi art. 7 ust. 1 zdanie ostatnie dyrektywy 2005/85. Jednakże, jak podkreśliła Komisja na rozprawie oraz jak wskazano w podręczniku w sprawie powrotów przyjętym przez tę instytucję ( 19 ), każdy obywatel państwa trzeciego fizycznie obecny na terytorium państwa członkowskiego przebywa w nim, w świetle dyrektywy 2008/115, albo legalnie, albo nielegalnie. Nie ma trzeciej możliwości ( 20 ).

57.

Skoro osoby ubiegającej się o azyl na terytorium odnośnego państwa członkowskiego i oczekującej na rozpatrzenie tego wniosku nie można uznać za przebywającą nielegalnie, nie jest ona objęta zakresem stosowania dyrektywy 2008/115 ( 21 ), przynajmniej w okresie, w jakim korzysta z takiego zezwolenia. Nie może ona w związku z tym być adresatem decyzji nakazującej powrót na podstawie art. 6 ust. 1 tej dyrektywy.

58.

Jak przypomniałem we wcześniejszej części niniejszej opinii, w chwili zaistnienia okoliczności faktycznych sporu w postępowaniu głównym dyrektywa 2005/85 przewidywała prawo osoby ubiegającej się o azyl do pozostawania na terytorium państwa członkowskiego jedynie do chwili, w której złożony przez nią wniosek zostanie oddalony w pierwszej instancji. W przypadku S. Gnandiego prawo to ustało w dniu 23 maja 2014 r., z chwilą wydania przez CGRA decyzji o oddaleniu jego wniosku.

59.

Artykuł 39 ust. 3 lit. a) dyrektywy 2005/85 pozostawia uznaniu państw członkowskich ustalenie norm wynikających z ich zobowiązań międzynarodowych odnoszących się do prawa wnioskodawców do pozostania w państwie członkowskim, w którym wystąpili z wnioskiem o udzielenie azylu w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie sądowego środka odwoławczego określonego w art. 39 ust. 1 tej dyrektywy, od decyzji oddalającej ten wniosek w pierwszej instancji.

60.

Tymczasem z akt sprawy wynika, że w dniu 11 lipca 2014 r. władze belgijskie wydały S. Gnandiemu specjalny dokument pobytowy określony w załączniku 35 do dekretu królewskiego z dnia 8 października 1981 r., w oparciu o art. 111 owego dekretu, z uwagi na fakt, że wniósł on środek odwoławczy do CCE. W dokumencie tym, którego termin ważności pierwotnie ustalono na dzień 10 października 2014 r., a następnie sukcesywnie przedłużano aż do dnia 10 grudnia 2014 r., wskazano, że „zainteresowany nie jest ani przyjęty na terytorium, ani upoważniony do pobytu na terytorium Królestwa w okresie oczekiwania na decyzję [CCE]”.

61.

Bez konieczności rozstrzygania wątpliwości, czy Królestwo Belgii skorzystało czy nie z art. 39 ust. 3 lit a) dyrektywy 2005/85, stwierdzić należy, że powołany wyżej dokument przyznał S. Gnandiemu prawo do pozostania na terytorium Belgii w okresie oczekiwania na rozstrzygnięcie wniesionego przezeń odwołania. Od daty doręczenia dokument ten stanowił zatem przeszkodę dla wydania wobec S. Gnandiego decyzji nakazującej powrót na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy 2008/115, a jego sytuacja na terenie Belgii nie mogła być uznawana za „nielegalną”.

62.

Zwracam jednak uwagę, że nakaz opuszczenia terytorium rozpatrywany w sporze w postępowaniu głównym został wydany w dniu 3 czerwca 2014 r., to jest jeszcze przed wniesieniem przez S. Gnandiego, w dniu 23 czerwca 2014 r., skargi do CCE. A zatem w momencie wydania tego nakazu prawo belgijskie nie przyznawało jeszcze S. Gnandiemu prawa do pozostania na terytorium Belgii, gdyż prawo do powstało dopiero z chwilą wniesienia powyższego środka odwoławczego ( 22 ).

63.

Czy przyjąć należy, że w okresie pomiędzy datą oddalenia wniosku o udzielenie azylu przez CGRA a datą wniesienia odwołania do CCE, S. Gnandi, który nie posiadał ważnego paszportu ani ważnej wizy oraz nie miał prawa do pobytu na terytorium Belgii jako osoba ubiegająca się o udzielenie azylu ani na podstawie dyrektywy 2005/85, ani na podstawie ustawodawstwa belgijskiego, znajdował się w sytuacji nielegalnego pobytu, z tą konsekwencją, że mogła zostać wydana w stosunku do niego decyzja nakazująca powrót na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy 2008/115?

64.

Uważam, że odpowiedź na powyższe pytanie powinna być negatywna z przyczyn, które podam poniżej.

65.

Artykuł 39 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2005/85 zobowiązywał państwa członkowskie do przyznania osobom ubiegającym się o azyl „prawa do skutecznego środka odwoławczego” przed sądem od wszelkich decyzji podjętych w sprawie wniosku o udzielenie azylu. Jak orzekł Trybunał w wyroku z dnia 17 grudnia 2015 r., Tall (C‑239/14, EU:C:2015:824, pkt 51–53), charakter tego środka odwoławczego powinien być rozpatrywany w zgodzie z art. 47 karty, który stanowi potwierdzenie zasady skutecznej ochrony sądowej, oraz w świetle zasady non-refoulement, ustanowionej w art. 19 ust. 2 karty ( 23 ).

66.

Przypominam, że z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, które na podstawie art. 52 ust. 3 karty należy brać pod uwagę przy interpretacji jej art. 19 ust. 2 i art. 47, wynika, że gdy państwo postanawia wydalić cudzoziemca do kraju, w którym istnieją istotne podstawy, aby uznać, że cudzoziemiec ten byłby narażony na rzeczywiste ryzyko traktowania sprzecznego z art. 3 EKPC, skuteczność wniesionego środka odwoławczego przewidzianego w art. 13 EKPC wymaga, by owemu cudzoziemcowi przysługiwał środek odwoławczy zawieszający z mocy prawa wykonanie środka umożliwiającego jego wydalenie ( 24 ). Te same zasady zostały potwierdzone przez Trybunał w szczególności w wyrokach: z dnia 18 grudnia 2014 r., Abdida (C‑562/13, EU:C:2014:2453, pkt 52, 53) oraz z dnia 17 grudnia 2015 r., Tall (C‑239/14, EU:C:2015:824, pkt 58).

67.

Co prawda, powołane wyżej orzecznictwo dotyczy jedynie środka odwoławczego od środków, których wykonanie grozi narażeniem zainteresowanego na traktowanie sprzeczne z art. 3 EKPC oraz art. 19 ust. 2 karty. Tymczasem decyzja o oddaleniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, która, jako taka, nie obejmuje środków wydaleniowych, nie stanowi, co do zasady, takiego środka. Dlatego też Trybunał przyjął, że brak skutku zawieszającego środka odwoławczego wniesionego od takiej decyzji jest co do zasady zgodny z art. 19 ust. 2 i art. 47 karty. O ile bowiem taka decyzja nie daje obywatelowi państwa trzeciego możliwości uzyskania ochrony międzynarodowej, o tyle jej wykonanie jako takie nie może prowadzić do wydalenia wspomnianego obywatela ( 25 ).

68.

Jednakże skuteczność sądowego środka odwoławczego od takiej decyzji i poszanowanie zasady non-refoulement doznają uszczerbku także wówczas, gdy w okresie na wniesienie tego środka odwoławczego – oraz po jego wniesieniu, do czasu jego rozpoznania – osoba ubiegająca się o azyl była narażona na wykonanie środka wydaleniowego.

69.

Zresztą, wracając do omawianej sprawy, ustawodawstwo belgijskie przewiduje wprost w art. 39/70 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r., że bez zgody zainteresowanego w okresie przewidzianym na wniesienie skargi od decyzji CGRA wobec zainteresowanego nie mogą być wykonywane żadne środki wydaleniowe ani środek w postaci odesłania.

70.

Tymczasem, skoro w stosunku do obywatela państwa trzeciego nie można wykonać żadnego środka wydaleniowego w okresie przewidzianym na wniesienie skargi od decyzji o oddaleniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, z uwagi na pozbawienie takiego środka skuteczności i naruszenie zasady non-refoulement, oznacza to, że taki obywatel ma prawo do pozostania na terytorium państwa członkowskiego, w którym złożył taki wniosek w powyższym okresie.

71.

Powyższe prawo wyłącza możliwość uznania takiej osoby za przebywającą nielegalnie na podstawie dyrektywy 2008/115, zgodnie z jej interpretacją dokonaną w wyroku z dnia 30 maja 2013 r., Arslan (C‑534/11, EU:C:2013:343) ( 26 ), , oraz, co za tym idzie, możliwość wydania w stosunku do niej decyzji nakazującej powrót w rozumieniu art. 6 ust. 1 tej dyrektywy.

72.

Uważam, że rozwiązaniu takiemu nie sprzeciwia się wyrok z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84), powołany przez rząd belgijski.

73.

W wyroku tym Trybunał wykluczył, aby złożenie wniosku o udzielenie azylu przez osobę, wobec której toczy się procedura wydaleniowa na podstawie dyrektywy 2008/115, mogło skutkować bezskutecznością z mocy prawa wcześniejszej decyzji nakazującej powrót wydanej w ramach tego postępowania ( 27 ). Okoliczność, że jako osoba ubiegająca się o azyl obywatel taki ma prawo pozostać na terytorium danego państwa członkowskiego w oczekiwaniu na wydanie decyzji w przedmiocie jego wniosku oraz że w związku z tym nie może być uważany za przebywającego nielegalnie w rozumieniu art. 3 pkt 2 dyrektywy 2008/115, w ocenie Trybunału nie stoi na przeszkodzie temu, aby rozpoczęte w stosunku do niego postępowanie wydaleniowe, mimo że zostało zawieszone, pozostawało otwarte, gotowe do podjęcia w razie odrzucenia wniosku o udzielenie azylu.

74.

Powyższe stanowisko, wyrażone już w pkt 60 wyroku z dnia 30 maja 2013 r., Arslan (C‑534/11, EU:C:2013:343), jest uzasadnione w opinii Trybunału wymogiem niezagrażania realizacji celu postawionego w dyrektywie 2008/115, a mianowicie wprowadzeniu skutecznej polityki w zakresie wydalania i repatriacji nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich ( 28 ). Nałożony na mocy art. 8 tej dyrektywy na państwa członkowskie obowiązek wykonania środka w postaci wydalenia, przy założeniach określonych w ust. 1 tego przepisu, powinien zostać spełniony w najszybszym możliwym terminie ( 29 ), nie zostanie spełniony, jeżeli wydalenie zostanie opóźnione, z uwagi na fakt, że po oddaleniu wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej w pierwszej instancji postępowanie w sprawie wydalenia nie mogłoby zostać podjęte od momentu, w którym zostało zawieszone, ale musiałoby się toczyć od początku ( 30 ).

75.

Zdaniem rządu belgijskiego, ponieważ, stosownie do wyroku z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84), postępowanie w sprawie wydalenia może toczyć się po oddaleniu wniosku o udzielenie azylu w pierwszej instancji, może ono również zostać wszczęte po takim oddaleniu.

76.

Nie podzielam tego stanowiska. Okoliczności faktyczne i prawne w postępowaniu głównym w niniejszej sprawie różnią się znacząco od okoliczności, w których zapadł wyrok z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84), skutkiem czego rozwiązania przyjętego w tej drugiej sprawie nie można automatycznie przenosić na tę pierwszą.

77.

Postępowanie wydaleniowe w stosunku do N. zostało wszczęte jeszcze przed złożeniem przez niego wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej ( 31 ). W chwili wszczęcia tego postępowania N. nie był osobą ubiegającą się o azyl ( 32 ) i nie przysługiwało mu z tego tytułu żadne prawo do pozostawania na terytorium Belgii. Jego pobyt był więc nielegalny w rozumieniu art. 3 pkt 2 dyrektywy 2008/115. Ponadto decyzja nakazująca powrót oraz zakaz ponownego wjazdu na okres dziesięciu lat, wydane w stosunku do niego, stały się prawomocne ( 33 ).

78.

Z kolei w momencie doręczenia S. Gnandiemu nakazu opuszczenia terytorium w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym postępowanie w sprawie wniosku o udzielenie azylu było w toku, CGRA wydała decyzję o oddaleniu tego wniosku i biegł termin na wniesienie środka zaskarżenia od tej decyzji. Skoro S. Gnandi nie mógł zostać wydalony przed upływem tego terminu i – po wniesieniu środka odwoławczego –do czasu jego rozstrzygnięcia, miał on, jak wyżej wskazano, prawo pobytu na terytorium Belgii. W momencie podjęcia postępowania wydaleniowego S. Gnandi nie mógł zatem być uważany za osobę przebywającą nielegalnie w rozumieniu art. 3 pkt 2 dyrektywy 2008/115.

79.

W konsekwencji zastosowanie w niniejszej sprawie w drodze analogii wyroku z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84) jest nie tylko niedozwolone na płaszczyźnie interpretacyjnej, biorąc pod uwagę różnice istniejące w sporach w postępowaniu głównym w niniejszej sprawie oraz w sprawie, w której zapadł tamten wyrok, ale też prowadziłoby w istocie do niedopuszczalnego rezultatu w postaci przyznania państwom członkowskim możliwości wszczęcia postępowania w sprawie powrotu na podstawie dyrektywy 2008/115 mimo niespełnienia wymaganych tą dyrektywą przesłanek.

80.

Ponadto wymogi skuteczności i szybkości, które leżą u podstaw rozstrzygnięcia przyjętego przez Trybunał w tym wyroku, mają zastosowanie jedynie w przypadku, gdy postępowanie w sprawie powrotu zostało już wszczęte. W takim wypadku wyrok z dnia 15 lutego 2016 r., N. (C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84) jest spójny z art. 6 ust. 4 dyrektywy 2008/115, który stanowi, że jeżeli państwo członkowskie postanowi o wydaniu obywatelowi państwa trzeciego zezwolenia na pobyt, a decyzja nakazująca powrót została już wydana, można ją zawiesić na okres ważności tego zezwolenia, oraz z art. 9 tejże dyrektywy, który stanowi, że wydalenie zostaje „odroczone”, jeżeli miałoby naruszać zasadę non-refoulement.

81.

Innymi słowy, prawidłowo wszczęte postępowanie w sprawie powrotu może pozostać otwarte, mimo jego zawieszenia, wobec obywatela państwa trzeciego, który w trakcie trwania tego postępowania uzyskał prawo pobytu lub przebywania na terytorium zainteresowanego państwa trzeciego.

82.

Natomiast postępowanie takie nie może być wszczęte w stosunku do takiego obywatela, tak długo jak długo owo prawo mu przysługuje.

83.

Argumenty przeciwne do wniosku zawartego w pkt 71 niniejszej opinii nie mogą być również wywiedzione z art. 6 ust. 6 dyrektywy 2008/115 ani podręcznika w sprawie powrotów, na który również powołał się rząd belgijski.

84.

Artykuł 6 ust. 6 dyrektywy 2008/115, przytoczony w pkt 9 niniejszej opinii, stanowi, że decyzja w sprawie powrotu może zostać przyjęta jednocześnie i adekwatnie do zakończenia legalnego pobytu zainteresowanego i przy stwierdzeniu tego zakończenia.

85.

Przepis ten przyznaje państwom członkowskim jedynie uprawnienie proceduralne ( 34 ), zmierzające do uproszczenia dwuetapowego postępowania przewidzianego przez tę dyrektywę ( 35 ) i którym mogą się posługiwać z poszanowaniem wymogów jej stosowania. Tymczasem jednym z tych wymogów jest wymóg dotyczący nielegalnego charakteru pobytu danego obywatela państwa trzeciego. Możliwość wydania jednej – zamiast dwóch odrębnych – decyzji dotyczącej zakończenia legalnego pobytu takiego obywatela, z jednej strony, oraz wydania decyzji nakazującej powrót lub decyzji wydaleniowej, nie uprawnia państw członkowskich do zignorowania tego wymogu i nie daje im prawa do wszczęcia postępowania wydaleniowego wobec osoby, której przysługuje prawo do pozostawania na ich terytorium.

86.

Wniosek ten wynika zresztą wprost z samego brzmienia art. 6 ust. 6 dyrektywy 2008/115, który pozwala na łączenie decyzji nakazującej powrót/wydaleniowej z „decyzją dotyczącą zakończenia legalnego pobytu”, to jest decyzją, która, kładąc kres takiemu pobytowi, oznacza jednocześnie nielegalny pobyt zainteresowanego. Jak wskazałem wyżej, nie ma to miejsca w przypadku oddalenia wniosku o udzielenie azylu, gdyż w świetle prawa Unii i prawa krajowego oddalenie to nie ma charakteru ostatecznego, a obywatel ma prawo pozostać na terytorium danego państwa członkowskiego do czasu zakończenia postępowania w sprawie udzielenia azylu.

87.

Zwracam też uwagę, podobnie jak Komisja w trakcie swojego wystąpienia na rozprawie, że art. 6 ust. 6 dyrektywy 2008/115 stosuje się „bez uszczerbku dla odpowiednich przepisów prawa [Unii] i prawa krajowego”. Wśród tych przepisów znajdują się również wyżej wspomniane zasady prawa Unii oraz regulacje krajowe przyznające osobie ubiegającej się o azyl prawo do pozostania na terytorium danego państwa członkowskiego w trakcie trwania postępowania w sprawie udzielenia azylu.

88.

Z kolei w podręczniku w sprawie powrotów wyjaśniono, że oddalenie wniosku o udzielenie azylu oraz wydanie decyzji w sprawie powrotu może nastąpić w ramach jednego aktu zgodnie z art. 6 ust. 6 dyrektywy 2008/115 ( 36 ). Podręcznik ten, niemający jednak żadnej mocy wiążącej ( 37 ),jakim mogą oni skorzystać z po wejściu w życie dyrektywy 2013/32, która zastąpiła dyrektywę 2005/85, oraz, jak podkreśliła Komisja na rozprawie, należy interpretować go w świetle tej dyrektywy. Tymczasem, jak już podkreśliłem powyżej, art. 46 ust. 5 dyrektywy 2013/32 stanowi, że państwa członkowskie zezwalają wnioskodawcom na pozostanie na swoim terytorium do momentu upływu terminu, w jakim mogą oni skorzystać z prawa do skutecznego środka zaskarżenia, a jeśli z tego prawa skorzystano w przewidzianym terminie, do czasu rozpatrzenia tego środka. Jest zatem jasne, że gdy powyższy podręcznik potwierdza, że decyzja odmowna w sprawie wniosku o udzielenie azylu nakłada jednocześnie na jej adresata zobowiązanie do powrotu, to nie odnosi się on do decyzji, w stosunku do której toczy się postępowanie odwoławcze na podstawie art. 46 ust. 1 dyrektywy 2013/32, gdyż rozumienie takie byłoby sprzeczne z zasadami ustalonymi w wyroku Arslan ( 38 ). Stwierdzenie to należy traktować raczej jako dotyczące decyzji oddalającej mającej charakter prawomocny lub, jak wyjaśniła Komisja na rozprawie, decyzji wydanej w ramach jednej z sytuacji wymienionych w art. 46 ust. 6 tej dyrektywy, gdy prawo danego państwa członkowskiego lub orzeczenie sądu nie przyznają osobie ubiegającej się o azyl możliwości pozostania na terytorium państwa członkowskiego w oczekiwaniu na rozstrzygnięcie środka odwoławczego.

89.

Z ogółu powyższych rozważań wynika, że w okresie biegu terminu na wniesienie skargi od decyzji oddalającej wniosek o udzielenie azylu oraz, po wniesieniu tej skargi, w okresie rozpoznawania tej skargi, oraz do czasu wygaśnięcia specjalnego dokumentu w sprawie pobytu określonego w załączniku 35 do dekretu królewskiego z dnia 8 października 1981 r., wobec S. Gnandiego nie można było wydać jakiejkolwiek decyzji nakazującej powrót na podstawie dyrektywy 2008/115.

90.

Jeżeli chodzi o okres po wydaniu przez CCE wyroku z dnia 31 października 2014 r. i wniesieniu skargi kasacyjnej od tego wyroku, przypomnieć należy, że w wyroku z dnia 28 lipca 2011 r., Samba Diouf (C‑69/10, EU:C:2011:524), Trybunał wyjaśnił, iż dyrektywa 2005/85 nie wymaga wprowadzenia dwuinstancyjnego postępowania sądowego oraz że zasada skutecznej ochrony sądowej przyznaje jednostce prawo dostępu do sądu, a nie do kilku instancji sądowych ( 39 ).

91.

Z dotychczasowych rozważań wynika jednak, że jeżeli ustawodawstwo państwa członkowskiego przewiduje dwuinstancyjne postępowanie sądowe i przyznaje osobie ubiegającej się o azyl prawo do pozostania w państwie członkowskim w oczekiwaniu na rozpoznanie skargi lub skargi kasacyjnej, nie można w stosunku do takiej osoby wszcząć procedury powrotowej na podstawie dyrektywy 2008/115. Tymczasem z akt sprawy wynika, że w dniu 8 lutego 2016 r. władze belgijskie doręczyły S. Gnandiemu czasowe zezwolenie na pobyt, ważne do dnia 1 marca 2017 r., na podstawie art. 9a ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r., który to przepis przewiduje możliwość wydania takiego dokumentu między innymi osobom ubiegającym się o azyl, które wniosły skargę kasacyjną uznaną za dopuszczalną.

92.

Na koniec chciałbym jeszcze krótko omówić dwie kwestie, które choć nie zostały wprost poruszone we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, to były dyskutowane przez strony w ich uwagach na piśmie oraz na rozprawie.

93.

Pierwsza kwestia dotyczy zgodności nakazu opuszczenia terytorium z gwarancjami proceduralnymi zawartymi w dyrektywie 2008/115.

94.

W tym względzie zwracam uwagę, że akt doręczenia tego nakazu zawierał pouczenie, iż nakaz ten podlega zaskarżeniu skargą o stwierdzenie nieważności na podstawie art. 39/2 ust. 2 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r., jak również może być przedmiotem wniosku o zawieszenie wykonalności zgodnie z art. 39/82 tejże ustawy, oraz uściślenie, że „z zastrzeżeniem stosowania art. 39/79 tej ustawy” ani wniesienie takiej skargi, ani wystąpienie z takim wnioskiem nie powoduje zawieszenia wykonalności doręczonego nakazu. Powyższy akt doręczenia nakazu nie zawierał natomiast żadnej informacji, że art. 39/70 ustawy z dnia 15 grudnia 1980 r. zakazywał wykonania tego nakazu w okresie biegu terminu na wniesienie skargi od decyzji odmawiającej nadania statusu uchodźcy oraz w okresie rozpoznawania ewentualnej skargi wniesionej od tej decyzji. Przeciwnie, informacje doręczone S. Gnandiemu wraz z nakazem opuszczenia terytorium w sprawie w postępowaniu głównym pozwalały stworzyć przekonanie, że powyższy nakaz podlega przymusowemu wykonaniu po upływie okresu wyznaczonego na dobrowolne opuszczenie kraju. Akt doręczenia wskazywał bowiem, że w razie odmowy zastosowania się do tego nakazu S. Gnandi narażał się na doprowadzenie do granicy oraz zatrzymanie w tym celu. Zgodnie z tym, co twierdzi S. Gnandi, a czemu rząd belgijski nie zaprzeczył, te same informacje zawierał druk, który został mu doręczony wraz z powyższym aktem doręczenia.

95.

W tych okolicznościach uważam, że decyzja nakazująca powrót doręczona S. Gnandiemu nie może zostać uznana za zgodną z gwarancjami proceduralnymi przewidzianymi w dyrektywie 2008/115, a w szczególności w jej art. 12 ust. 1, który stanowi, że „decyzje te zawierają informacje o dostępnych środkach odwoławczych” oraz z art. 14 ust. 2, który stanowi, że państwa członkowskie dostarczają osobom, o których mowa w ust. 1 tego przepisu ( 40 ), pisemne potwierdzenie, że decyzja nakazująca powrót tymczasowo nie będzie podlegać wykonaniu. Ogólnie rzecz biorąc, sprzeczny i niepełny charakter ( 41 ) tych informacji w okolicznościach sporu w postępowaniu głównym nie odpowiada, w mojej ocenie, wymogom sprawiedliwej i przejrzystej procedury, o których mowa w motywie szóstym tej dyrektywy.

96.

Druga kwestia wymagająca krótkiego omówienia dotyczy skutków nakazu opuszczenia terytorium w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym na warunki pobytu S. Gnandiego na terytorium Belgii, w szczególności jeżeli chodzi o jego prawa socjalne i ekonomiczne.

97.

Sąd odsyłający dostarcza bardzo niewiele informacji w tym względzie. Ogranicza się, zasadniczo, do wskazania, że wydanie omawianego nakazu w stosunku do S. Gnandiego było konieczne, zaś on sam był zobowiązany do jego dobrowolnego wykonania, mimo że żaden środek wydaleniowy nie mógł być wykonany w stosunku do niego w sposób przymusowy. Tymczasem z akt sprawy wynika i jest bezsporne między stronami, że na podstawie okólnika z dnia 30 sierpnia 2013 r. ( 42 ), w następstwie wydania powyższego nakazu nazwisko skarżącego zostało skreślone z rejestru mieszkańców, co kazałoby przyjąć, że utracił on prawo do wszelkiego zasiłku oraz wszelkiej formy pomocy społecznej.

98.

W tym względzie, po pierwsze przypominam, że dyrektywa 2003/9 ( 43 ), jak również dyrektywa 2013/33/UE ( 44 ), która ją zastępuje począwszy od dnia 20 lipca 2015 r., ustanawiają minimalne warunki przyjmowania, które państwa członkowskie są zobowiązane zagwarantować obywatelom państw trzecich oraz bezpaństwowcom, którzy złożyli wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, jak również mają prawo do pozostania na terytorium jako osoby ubiegające się o udzielenie azylu ( 45 ). Środki przewidziane przez te dyrektywy, dotyczące w szczególności materialnych warunków przyjęcia oraz warunków zdrowotnych wymagają objęcia opieką osób ubiegających się o udzielenie azylu ( 46 ), czego nie można porównać z gwarancjami w oczekiwaniu na powrót zawartymi w art. 14 ust. 1 dyrektywy 2008/115 ( 47 ).

99.

Z drugiej strony, jak wskazała Komisja w swoich uwagach na piśmie, przypominam, że w wyroku z 2015 r. ( 48 ). ETPC sprecyzował, że okoliczność zmuszenia osoby ubiegającej się o azyl do powrotu do kraju, z którego uciekła, zanim zasadność jej obaw mogła zostać zbadana przez sąd, pociąga za sobą naruszenie gwarancji dostępności środków zaskarżenia w praktyce wymaganej przez art. 3 w związku z art. 13 EKPC ( 49 ). Tymczasem prawdą jest, że wielka izba Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, do której została przekazana sprawa, w której zapadł ten wyrok, zdecydowała o wykreśleniu tej skargi z rejestru z uwagi na fakt, że powyższy wyrok nie ma już żadnych skutków prawnych ( 50 ). Jednakże uważam, iż interpretacja zasady skutecznej ochrony sądowej dokonana w tym wyroku zasługuje na przeniesienie na grunt art. 47 karty w związku z jej art. 19 ust. 2. Przepisy te sprzeciwiają się temu, aby osoba ubiegająca się o azyl była de facto zmuszona do opuszczenia terytorium państwa członkowskiego, w którym osoba taka wniosła skargę od decyzji oddalającej jej wniosek o udzielenie azylu, przed rozpoznaniem tej skargi, z uwagi na brak możliwości zaspokojenia swoich podstawowych potrzeb życiowych.

100.

Mając na względzie całość powyższych rozważań, proponuję, aby na pytania prejudycjalne zadane przez Conseil d’État (radę stanu, Belgia) Trybunał udzielił następującej odpowiedzi:

Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich, a w szczególności jej art. 2 ust. 1 i 5 oraz zasady non-refoulement i skutecznej ochrony sądowej, zawarte odpowiednio w art. 19 ust. 2 i art. 47 akapit pierwszy Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, stoją na przeszkodzie wydaniu decyzji nakazującej powrót, o jakiej mowa w art. 6 ust. 1 tej dyrektywy, w stosunku do obywatela państwa trzeciego, który wystąpił z wnioskiem o udzielenie ochrony międzynarodowej w rozumieniu dyrektywy 2005/85/WE z dnia 1 grudnia 2005 r. w sprawie ustanowienia minimalnych norm dotyczących procedur nadawania i cofania statusu uchodźcy w państwach członkowskich i który na podstawie prawa Unii lub przepisów prawa krajowego ma prawo do pozostania na terytorium państwa członkowskiego, w którym złożył wniosek o udzielenie ochrony międzynarodowej, w okresie przewidzianym na wniesienie środka odwoławczego określonym w art. 39 ust. 1 dyrektywy 2005/85 od decyzji oddalającej jego wniosek, przy czym środek ten został wniesiony w terminie, do momentu jego rozpoznania. Dyrektywa 2008/115, jak również zasady non-refoulement oraz skutecznej ochrony sądowej nie stoją natomiast na przeszkodzie wydaniu takiej decyzji nakazującej powrót w stosunku do takiego obywatela po oddaleniu powyższego środka odwoławczego, chyba że, zgodnie z prawem krajowym, obywatel ten miał prawo do pozostania w danym państwie członkowskim do czasu ostatecznego zakończenia postępowania w sprawie wniosku o udzielenie azylu.