1. 

Pomimo wyroków wydanych już w sprawach połączonych Pammer i Hotel Alpenhof ( 2 ) a następnie w sprawie Mühlleitner ( 3 ) przepis art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych ( 4 ) wciąż budzi wątpliwości interpretacyjne. W szczególności w celu zastosowania przepisów o jurysdykcji szczególnej sądu w sprawach umów z konsumentami, ponownie zwrócono się do Trybunału z pytaniem o zakres wymogu polegającego na tym, aby sprzedawca kierował swoją działalność do państwa zamieszkania konsumenta. W niniejszej sprawie Landgericht Saarbrücken zwrócił się o wyjaśnienie, czy przywołane kryterium powiązania wymaga, jako dodatkowej i niepisanej przesłanki, aby pomiędzy działalnością „kierowaną” do państwa zamieszkania konsumenta a jego decyzją o zawarciu umowy istniał związek przyczynowy.

2. 

Landgericht Saarbrücken zwraca się również z pytaniem, czy art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 wymaga, aby umowa z konsumentem została zawarta na odległość. Jednakże kwestia ta została rozstrzygnięta w wyroku wydanym w sprawie Mühlleitner kilka miesięcy po przedstawieniu tego pytania prejudycjalnego. W rezultacie zajmę się wyłącznie pytaniem dotyczącym przesłanki związku przyczynowego.

3.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 jest przepisem dotyczącym jurysdykcji szczególnej sądu w sprawach dotyczących umów z udziałem konsumentów i zgodnie z nim jurysdykcja ogólna miejsca zamieszkania pozwanego zostaje wyłączona w przypadku spełnienia następujących warunków:

„1.   Jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia z umowy, którą zawarła osoba, konsument, w celu, który nie może być uważany za działalność zawodową lub gospodarczą tej osoby, jurysdykcję określa się na podstawie niniejszej sekcji, bez uszczerbku dla art. 4 oraz art. 5 pkt 5:

[…]

[…]”.

4.

Vlado Sabranovic, pozwany w postępowaniu głównym, prowadzi w miejscowości Spicheren (Francja), pod firmą „Vlado Automobiles Import‑Export”, działalność gospodarczą, która polega na sprzedaży samochodów używanych. Jak wynika z akt sprawy, w chwili zajścia okoliczności faktycznych będących podstawą postępowania głównego V. Sabranovic prowadził stronę internetową, na której znajdował się adres jego przedsiębiorstwa oraz numery telefonów kontaktowych: zarówno telefonu stacjonarnego, jak i telefonów komórkowych oraz faksu. Wszystkie numery telefonów poprzedzone były międzynarodowym numerem kierunkowym Francji, oprócz numeru niemieckiego telefonu komórkowego, który poprzedzony był międzynarodowym numerem kierunkowym Niemiec.

5.

Lokman Emrek, powód w postępowaniu głównym, w chwili zajścia okoliczności faktycznych sprawy posiadał miejsce zamieszkania w Saarbrücken (Niemcy). W dniu 13 września 2010 r. zawarł on z V. Sabranovicem umowę kupna używanego samochodu. W tym celu udał się on do przedsiębiorstwa pozwanego, o którym, jak stwierdzono, dowiedział się nie z przywołanej strony internetowej, lecz od znajomych.

6.

Następnie L. Emrek wytoczył przed Amtsgericht Saarbrücken powództwo przeciwko V. Sabranovicowi, domagając się wykonania zobowiązań z tytułu rękojmi wynikającej z umowy sprzedaży samochodu. Sąd ten odrzucił powództwo jako niedopuszczalne z uwagi na brak jurysdykcji międzynarodowej, uznając, iż V. Sabranovic nie kierował swojej działalności zawodowej, w rozumieniu art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, do państwa miejsca zamieszkania konsumenta, czyli do Niemiec.

7.

Od wyroku Amtsgericht Saarbrücken wniesiono apelację do Landgericht Saarbrücken, który zawiesił postępowanie i przedstawił Trybunałowi Sprawiedliwości pytanie prejudycjalne.

8.

W dniu 10 maja 2012 r. do sekretariatu Trybunału Sprawiedliwości wpłynął wniosek Landgericht Saarbrücken o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, w którym przedstawiono następujące pytania prejudycjalne:

9.

Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez strony w postępowaniu głównym, rządy: Republiki Francuskiej, Królestwa Belgii i Wielkiego Księstwa Luksemburga oraz przez Komisję Europejską.

10.

Na rozprawie w dniu 25 kwietnia 2013 r. swoje stanowiska przedstawili pełnomocnik L. Emreka, przedstawiciele Królestwa Belgii i Wielkiego Księstwa Luksemburga oraz przedstawiciel Komisji Europejskiej.

11.

Landgericht Saarbrücken zwraca się o wyjaśnienie, czy art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 zawiera, dla celów skorzystania ze szczególnej jurysdykcji sądu przewidzianej w tym przepisie dla umów konsumenckich, istnienie dwóch pośrednich przesłanek. Pierwsza z nich dotyczy istnienia związku przyczynowego pomiędzy działalnością sprzedawcy „kierowaną” do państwa konsumenta a jego decyzją o zawarciu umowy. Druga z nich dotyczy wskazanego powyżej wymogu zawarcia umowy na odległość.

12.

Kwestia dotycząca pierwszej przesłanki (związku przyczynowego) nie była jeszcze przedmiotem rozważań Trybunału Sprawiedliwości, inaczej niż w przypadku drugiej przesłanki (umowy na odległość). W dniu 6 września 2012 r., to jest niecałe cztery miesiące po przedstawieniu niniejszego pytania prejudycjalnego, Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Mühlleitner wypowiedział się wprost w przedmiocie przesłanki zawarcia umowy na odległość. W wyroku tym, potwierdzając orzecznictwo zapoczątkowane wyrokiem w sprawach połączonych Pammer i Alpenhof, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, iż zawarcie umowy z konsumentem na odległość jedynie „wskazuje na istnienie powiązania pomiędzy umową” a działalnością gospodarczą lub zawodową sprzedawcy lub usługodawcy kierowaną do państwa miejsca zamieszkania konsumenta ( 5 ), zatem art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować „w ten sposób, że przepis ten nie wymaga zawarcia umowy pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą na odległość” ( 6 ).

13.

Jasność, z jaką wyraził się Trybunał Sprawiedliwości w wyroku w sprawie Mühlleitner, w połączeniu z faktem, iż przywołane pytanie prejudycjalne dotyczyło wyjaśnienia stanowiska zawartego w wyroku w sprawach połączonych Pammer i Alpenhof w zakresie przesłanki zawarcia umowy na odległość, w pełni uzasadnia ograniczenie się w niniejszej sprawie do zbadania jedynie nowej kwestii przedstawionej przez Landgericht Saarbrücken: wymogu, aby działalność kierowana do państwa miejsca zamieszkania konsumenta pozostawała w związku przyczynowym z decyzją konsumenta o zawarciu umowy.

14.

W odniesieniu do pytania pierwszego, to jest czy konsument musi zostać „zachęcony” w taki sposób, aby pomiędzy działalnością gospodarczą a decyzją o zawarciu umowy istniał związek przyczynowy, strony w postępowaniu głównym oraz rządy państw interwenientów i Komisja Europejska przedstawiły przeciwne stanowiska.

15.

Z jednej strony V. Sabranovic oraz rządy belgijski i luksemburski stoją na stanowisku braku jurysdykcji sądów niemieckich w niniejszej sprawie, uważając, iż przesłanka związku przyczynowego, którą uznają za zawartą w art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, nie została spełniona. Ci trzej interwenienci uważają co do zasady, iż brak tej przesłanki skutkuje zastosowaniem ogólnej zasady jurysdykcji sądu miejsca zamieszkania pozwanego oraz nakładaniem nadmiernych obciążeń na sprzedawców i usługodawców, którzy mogliby zostać pozwani w każdym z państw członkowskich Unii Europejskiej na tej tylko podstawie, że posiadają stronę internetową i zawierają umowy z konsumentami zamieszkałymi w innym państwie członkowskim. Rządy belgijski i luksemburski wskazują w szczególności na wpływ, jaki wywarłaby wykładnia nadmiernie korzystna dla konsumentów na małe i średnie przedsiębiorstwa w tych państwach członkowskich, które prowadzą handel transgraniczny na dużą skalę.

16.

L. Emrek ze swej strony, popierany przez rząd francuski i Komisję Europejską, neguje istnienie takiej przesłanki i stoi na stanowisku jurysdykcji sądów niemieckich. Na poparcie swego stanowiska wskazują oni, w celu skłonienia sądu do uznania, że działalność była skierowana do państwa członkowskiego miejsca zamieszkania konsumenta, kryteria wymienione w wyroku w sprawach połączonych Pammer i Alpenhof. Zarówno w ww. wyroku, jak i w wyroku w sprawie Mühlleitner, Trybunał Sprawiedliwości podkreślił znaczenie tych czynników jako „wskazówek”, iż dana działalność jest kierowana do państwa konsumenta, lecz nie jako przesłanek, które muszą być spełnione. Wykładnia ta znajduje potwierdzenie także w celach art. 15 i art 16 rozporządzenia nr 44/2001 oraz w pracach przygotowawczych nad tym rozporządzeniem.

17.

Koncentrując się na istniejącym już w tej kwestii orzecznictwie, należy przede wszystkim wskazać, iż zarówno w wyroku w sprawach połączonych Pammer i Alpenhof, jak i w wyroku w sprawie Mühlleitner, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, że wyrażenie „działalność kierowana” do państwa członkowskiego miejsca zamieszkania konsumenta ma charakter autonomiczny i należy je rozpatrywać łącznie z pozostałymi przesłankami zawartymi w art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 ( 7 ). Opierając się na wykładni całości tego przepisu, lecz mając także na uwadze jego poprzednie wersje oraz prace przygotowawcze nad rozporządzeniem, Trybunał Sprawiedliwości stwierdził, iż dla celów zastosowania jurysdykcji szczególnej sądu w sprawach konsumenckich znaczenie ma jedynie zachowanie sprzedawcy lub usługodawcy ( 8 ). Zachowanie konsumenta, które miało znaczenie w dawnym brzmieniu uchylonego już art. 13 konwencji brukselskiej, straciło wszelkie znaczenie na rzecz zachowania sprzedawcy lub usługodawcy ( 9 ).

18.

Trybunał Sprawiedliwości odrzucił tym samym kryterium interpretacyjne oparte wyłącznie na poszukiwaniu subiektywnej woli sprzedawcy ( 10 ). Tak jak zachowanie konsumenta nie stanowi rozstrzygającego kryterium dla zastosowania jurysdykcji szczególnej sądu w sprawach konsumenckich, tak nie stanowi go również ostateczny zamiar sprzedawcy lub usługodawcy. Trybunał Sprawiedliwości zdecydował się zatem stworzyć otwartą listę obiektywnych kryteriów mogących stanowić wystarczające wskazówki dla stwierdzenia przez sąd, czy dana działalność jest skierowana do państwa miejsca zamieszkania konsumenta ( 11 ).

19.

Należy poza tym wskazać, iż kryteria te mają charakter orientacyjny, a do sądu krajowego należy zbadanie celów i skutków strategii handlowej sprzedawcy lub usługodawcy ( 12 ). Trybunał Sprawiedliwości do chwili obecnej odmawia przekształcenia któregokolwiek z tych kryteriów w przesłankę lub w kryterium o charakterze decydującym. Potwierdził to w odniesieniu do umów zawieranych na odległość, które zgodnie z wyrokiem w sprawie Mühlleitner nie stanowią istotnej przesłanki zastosowania szczególnej jurysdykcji sądu. Nie zgodził się też ze stanowiskiem, iż sama dostępność w internecie stanowi kryterium o decydującym charakterze wskazujące, że dana działalność jest kierowana do innego państwa członkowskiego. Dostępność sama w sobie nie stanowi kryterium o charakterze decydującym, bowiem należy oprzeć się na zawartości strony internetowej, zawsze w połączeniu z innymi kryteriami pozwalającymi określić adresata lub adresatów danej oferty handlowej lub zawodowej ( 13 ).

20.

Wreszcie należy w tym miejscu podkreślić, iż zarówno rozporządzenie nr 44/2001, jak i orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości wskazują na znaczenie przewidywalności kryteriów powiązania z określonym sądem. W jedenastym motywie rozporządzenia nr 44/2001 wskazuje się, iż „[p]rzepisy o jurysdykcji powinny być w wysokim stopniu przewidywalne i powinny zależeć zasadniczo od miejsca zamieszkania pozwanego”, a zatem kryteria, skoro mają charakter odstępstwa od tego zapisu, powinny charakteryzować się wysokim stopniem pewności prawa, co kilkakrotnie potwierdził już Trybunał Sprawiedliwości ( 14 ).

21.

Przechodząc następnie do kwestii, czy istnieje przesłanka oparta na istnieniu związku przyczynowego pomiędzy działalnością gospodarczą lub zawodową kierowaną do państwa miejsca zamieszkania konsumenta a decyzją konsumenta o zawarciu umowy, można już stwierdzić, w świetle aktualnego orzecznictwa, iż trudno byłoby wywieść taką przesłankę, bądź to z treści art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, bądź to z celów rozporządzenia lub prac przygotowawczych nad rozporządzeniem.

22.

Jak już wskazałem, Trybunał Sprawiedliwości podkreślił konieczność zbadania w odniesieniu do treści tego przepisu, czy zachodzą przesłanki wymienione w art. 15 ust. 1 lit. c) oraz czy są one wystarczające dla zastosowania szczególnej jurysdykcji sądu. Dodanie dorozumianej i dodatkowej przesłanki, opartej ponadto na zachowaniu konsumenta, wymagałoby wysiłku interpretacyjnego bez solidnego uzasadnienia. Powodów ku temu nie można również znaleźć, jak wyjaśnię w dalszej części, w celach założonych przez prawodawcę unijnego.

23.

Artykuł 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 nie ma na celu zmiany ogólnej zasady jurysdykcji sądu miejsca zamieszkania pozwanego, lecz służy przywróceniu równowagi na płaszczyźnie jurysdykcji międzynarodowej stosunku umownego, który z zasady nie jest zrównoważony ( 15 ). W tym celu prawodawca wprowadził zasadę opartą wyłącznie na trzech przesłankach, z których każda jest przewidywalna dla sprzedawcy lub usługodawcy (prowadzenie działalności gospodarczej lub zawodowej, działalność kierowana do państwa lub państw miejsca zamieszkania konsumentów, umowa zawarta w ramach wspomnianej działalności). Właśnie z tego względu, iż przesłanki mają charakter wyczerpujący, kryteria służące określeniu, czy dana działalność jest kierowana do innego państwa, powinny opierać się na wielu czynnikach, przy czym żaden nie stanowi kryterium o charakterze decydującym. Innymi słowy: prawodawca przedstawił zamknięty katalog przesłanek, które koniecznie muszą zostać spełnione, aby wskazać właściwy sąd, lecz pozostawił w dalszym ciągu w rękach sądów pewien margines interpretacyjny dotyczący w szczególności działalności prowadzonej przez internet.

24.

Uwagi powyższe powinny wystarczyć, by wspólnie z Republiką Francuską i Komisją dojść do wniosku, że art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 nie zakłada konieczności spełnienia „niepisanej” przesłanki opartej na związku przyczynowym pomiędzy działalnością a decyzją konsumenta o zawarciu umowy. Przesłanka taka znacznie naruszałaby delikatną równowagę wprowadzoną przez prawodawcę unijnego, a dodatkowo wymagałaby zmiany aktualnej wykładni przywołanego przepisu dokonanej przez Trybunał Sprawiedliwości ( 16 ).

25.

W uzupełnieniu należy wskazać, podobnie jak przedstawiła to Komisja w czasie rozprawy, iż przesłanka związku przyczynowego wiązałaby się z problemami dowodowymi. Jeżeli wystarczającym jest, iż konsument stwierdzi, że swoją decyzję o zawarciu umowy oparł na informacjach zawartych na stronie internetowej oraz rozmowie telefonicznej z przedsiębiorcą, to czy należy ograniczyć się do samego oświadczenia konsumenta, czy też musiałby on udowodnić dokonanie tych czynności? W pierwszym przypadku wybór sądu leżałby w rękach konsumenta, który musiałby jedynie stwierdzić, że jego decyzja o zawarciu umowy wynikała z działalności przedsiębiorcy. W drugim przypadku zmieniłoby się to w probatio diabolica, co prowadziłoby do bezskuteczności szczególnej jurysdykcji sądów, o której mowa w art. 15 i 16 rozporządzenia nr 44/2001 ( 17 ).

26.

Inną kwestią, aczkolwiek łączy się ona z poprzednią, byłby brak znaczenia związku przyczynowego, co nie ma tutaj miejsca. Okoliczność, że związek przyczynowy nie stanowi przesłanki, nie wyklucza wykorzystania go jako wskazówki podlegającej ocenie sądu w momencie badania, czy dana działalność jest rzeczywiście kierowana do danego państwa. Ponadto, jak wyjaśnię w dalszej części, chodziłoby tu o wskazówkę kwalifikowaną, ponieważ w razie jej obecności w konkretnym przypadku, stanowiłaby element oceny o charakterze decydującym w momencie zastosowania szczególnej jurysdykcji sądu w sprawach konsumenckich.

27.

Jeżeli działalność była rzeczywiście kierowana do innego państwa członkowskiego, taki związek przyczynowy zwykle istnieje, niezależnie od większych lub mniejszych problemów dowodowych. W niniejszej sprawie problem polega na tym, że przedstawiono nam, co wynika z opisu okoliczności faktycznych sprawy, jako fakt udowodniony, że związek przyczynowy nie zaistniał.

28.

Jeżeli chodzi nie o związek przyczynowy, lecz o ewentualną przesłankę uprzedniego zawarcia umowy na odległość, to w mojej opinii przedstawionej w sprawie Mühlleitner wyjaśniłem, iż „wskazanie umowy na odległość” – które miało miejsce w wyroku w sprawach połączonych Pammer i Hotel Alpenhof – „nastąpiło celem podkreślenia znaczenia istnienia uprzedniej, przedumownej i przygotowawczej działalności za pośrednictwem internetu, opartej na informacji skierowanej za pomocą sieci internetowej do terytorium, na którym zamieszkuje konsument” ( 18 ).

29.

Wypowiadając się w ten sposób, chciałem przede wszystkim podkreślić znaczenie, jakie powinna mieć okoliczność istnienia „uprzedniej, przedumownej i przygotowawczej działalności”, która nie będąc niezbędną przesłanką, była zwyczajną konsekwencją „informacji skierowanej za pomocą sieci internetowej do terytorium, na którym zamieszkuje konsument”. Jednocześnie starałem się wyjaśnić, w jaki sposób informacja skierowana za pomocą sieci stała się źródłem, jeśli nie umowy, to czynności przygotowawczych do niej.

30.

Innymi słowy, przedstawiając to stanowisko, nie miałem zamiaru twierdzić, iż uprzednia, przedumowna i przygotowawcza działalność, czy też uprzednie zawarcie umowy, należy traktować jako dodatkową przesłankę zastosowania szczególnej jurysdykcji sądu, ani też nie twierdziłem, że jest nią istnienie związku przyczynowego. Chciałem jedynie podkreślić szczególne znaczenie oraz moc tego rodzaju wskazówek.

31.

W praktyce bowiem stwierdzenie działalności przedumownej, przygotowawczej, jak również ewentualne udowodnienie istnienia związku przyczynowego, nie będąc dorozumianą przesłanką, którą należy zastosować obok przesłanek wyraźnie wskazanych w art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001, w znaczący sposób ułatwia sądowi krajowemu ustalenie, czy dana działalność gospodarcza jest kierowana do określonego państwa członkowskiego. I odwrotnie, brak takiej okoliczności, logicznie rzecz biorąc, utrudnia w tym samym stopniu sądowi krajowemu dokonanie takiego ustalenia, zatem sąd ten w sytuacji braku tej okoliczności musi zwykle zbadać inną lub inne okoliczności, które również wskazują na to, że dana działalność była skierowana do określonego państwa członkowskiego.

32.

Cel taki wynika także ze wspólnej deklaracji Rady i Komisji dotyczącej art. 15 i 73 rozporządzenia nr 44/2001. Jak wiadomo, w deklaracji tej nie wspomina się o związku przyczynowym, lecz o znaczeniu, jakie posiadają pewne wskazówki, takie jak zawarcie umowy na odległość ( 19 ). Wzmianka ta została uczyniona jedynie tytułem przykładu, nie można zatem wykluczyć, a nawet należy założyć, istnienie innych wskazówek, w tym wskazówek szczególnie istotnych dla ustalenia, czy dana działalność jest „kierowana” do innego państwa członkowskiego.

33.

W tej sytuacji uważam, iż stan faktyczny niniejszej sprawy wskazuje na istnienie pewnej ewentualnej okoliczności mającej znaczenie dla sprawy, która właściwie zbadana przez sąd krajowy może zniwelować zarówno brak zawarcia umowy na odległość, jak i brak wcześniejszych czynności przygotowawczych oraz widoczny brak związku przyczynowego pomiędzy daną strategią handlową a zawarciem umowy.

34.

Przedsiębiorstwo V. Sabranovica posiada bowiem siedzibę we francuskim mieście wchodzącym w skład aglomeracji miejskiej silnie powiązanej z ośrodkiem miejskim miasta Saarbrücken. Jak stwierdził na rozprawie pełnomocnik L. Emreka, mieszkańcy miasta Spicheren, podobnie jak mieszkańcy miasta Saarbrücken, współzamieszkują obszar praktycznie wspólny, gdzie rozwój urbanistyczny obu miast połączył je do tego stopnia, iż na pewnych obszarach, niezależnie od linii granicznej pomiędzy państwami, istnieje ciągłość struktury urbanistycznej.

35.

W tego rodzaju okolicznościach fakt, że przedsiębiorca oferuje towary lub usługi w jednym z tych dwóch miast, może zostać uznana za równoważną – z uwagi na miejsce prowadzenia działalności – z udostępnieniem nieuchronnie skierowanym do innego państwa członkowskiego, to jest tego sąsiedniego państwa członkowskiego, którego miasta wchodzą w skład szeroko pojętej aglomeracji miejskiej, tworząc w ten sposób zjawisko aglomeracji ( 20 ). Chcę przez to powiedzieć, iż czasami ze względu na tę szczególną okoliczność, iż dwa państwa członkowskie łączą się w jednej przestrzeni miejskiej, działalność wszystkich przedsiębiorców w sposób naturalny i spontaniczny kierowana jest nie tylko do mieszkańców państwa siedziby sprzedawcy lub usługodawcy, lecz również do mieszkańców państwa sąsiedniego. W szczególnej strefie, w której przekroczenie granicy następuje często niepostrzeżenie, trudno jest utrzymywać, iż działalność przedsiębiorców posiadających siedzibę w tym obszarze nie jest kierowana do części aglomeracji położonej w sąsiednim państwie członkowskim.

36.

Tego rodzaju rozwiązanie nie nakłada na sprzedawcę lub usługodawcę nadmiernych ciężarów, jak mogłoby się początkowo wydawać, mówimy bowiem o przedsiębiorcy działającym w jednej przestrzeni miejskiej, niezależnie od tego, że składa się ona z dwóch państw członkowskich. Jest bardzo prawdopodobne, że sprzedawca lub usługodawca mówi językiem sąsiedniego państwa, jeżeli jest tam inny język. W niniejszej sprawie wprawdzie istnieje różnica językowa pomiędzy obydwoma państwami członkowskimi, jednak nie wydaje się, aby było to przeszkodą dla V. Sabranovica, jak wynika z akt sprawy, w prezentowaniu klientom na stronie internetowej niemieckiego telefonu komórkowego, co stanowi wskazówkę, że z klientami niemieckojęzycznymi, z których większość mieszka w Saarbrücken, porozumiewa się po niemiecku.

37.

W przypadku aglomeracji podobnej do tej, z jaką prawdopodobnie mamy do czynienia w niniejszej sprawie, ryzyko pozwania sprzedawcy lub usługodawcy do sądu państwa sąsiedniego nie wydaje mi się nadmiernym ciężarem, który zniechęcałby do prowadzenia takiej działalności handlowej, jaką prowadzi V. Sabranovic. Należy przy tym stwierdzić, iż szczególna jurysdykcja wynikająca z art. 15 i 16 rozporządzenia nr 44/2001 stanowi zachętę dla konsumentów zamieszkałych w danym mieście do nabywania towarów i usług od przedsiębiorców z całej aglomeracji, ponieważ mają gwarancję wyboru sądu właściwego zgodnie z art. art. 16 rozporządzenia nr 44/2001.

38.

Wreszcie możliwość zostania pozwanym do sądu w takiej sytuacji, jak opisana powyżej, nie powinna w żadnym stopniu stanowić dla przedsiębiorcy sytuacji nieprzewidywalnej. Jak już wskazałem, przedsiębiorca prowadzący działalność na obszarze szczególnie zintegrowanym w jedną całość stworzoną z dwóch państw członkowskich powinien być w pełni świadomy tego, że znaczna część, a nawet większość, jego klientów może posiadać miejsce zamieszkania w sąsiednim państwie członkowskim.

39.

Wobec powyższego i tytułem podsumowania uważam, po pierwsze, iż art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 należy interpretować w ten sposób, iż nie wymaga on istnienia związku przyczynowego pomiędzy działalnością gospodarczą lub zawodową kierowaną do państwa miejsca zamieszkania konsumenta a jego decyzją o zawarciu umowy.

40.

Jednak ów związek przyczynowy stanowi kwalifikowaną wskazówkę dla ustalenia, czy działalność gospodarcza jest skierowana do określonego państwa członkowskiego. W celu ustalenia, czy działalność gospodarcza jest skierowana do innego państwa członkowskiego, udowodniony brak wskazówki kwalifikowanej, takiej jak związek przyczynowy, powinien zwykle być rekompensowany obecnością innej wskazówki lub innych wskazówek o podobnym znaczeniu.

41.

Wreszcie dla celów wykładni art. 15 ust. 1 lit. c) rozporządzenia nr 44/2001 uważam za istotną okoliczność, iż działalność gospodarcza lub handlowa jest prowadzona w sytuacji istnienia aglomeracji poddanej należytej ocenie przez sąd krajowy. Ten kontekst geograficzny może stanowić kwalifikowaną wskazówkę, iż działalność ta jest skierowana do określonego państwa członkowskiego.

42.

Mając na uwadze powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał Sprawiedliwości udzielił następującej odpowiedzi na pytanie prejudycjalne przedłożone przez Landgericht Saarbrücken: