OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO

ELEANOR SHARPSTON

przedstawiona w dniu 16 lutego 2012 r. ( 1 )

Sprawa C-542/09

Komisja Europejska

przeciwko

Królestwu Niderlandów

„Dostęp do edukacji — Finansowanie studiów wyższych za granicą — Warunek zamieszkania — Zasada „3 z 6 lat””

1. 

Erazm z Rotterdamu był jednym z pierwszych beneficjentów finansowania studiów za granicą. Ówczesny biskup Cambray, Henryk z Bergen (u którego Erazm rozpoczął wcześniej pracę jako sekretarz), udzielił mu w 1495 r. zarówno urlopu, jak i środków na podjęcie studiów na Uniwersytecie w Paryżu. Erazm nigdy nie miał wątpliwości co do słuszności swego wyboru. W trakcie kariery, która zaprowadziła go do Paryża, Leuven, Cambridge i Bazylei, stał się niewątpliwie wybitnym uczonym swego pokolenia ‐ „księciem humanistów”. Można stosunkowo bezpiecznie stwierdzić, że z finansowania, jakie uzyskał na zagraniczne studia uniwersyteckie, uczynił doskonały użytek ( 2 ) i nie bez przyczyny współczesny program wymiany między uniwersytetami Unii nosi jego imię.

2. 

Współcześni rodacy Erazma korzystają z podobnej szansy. Zgodnie z przepisami Wet Studiefinanciering (ustawy o finansowaniu studiów, zwanej dalej „WSF”) mają często możliwość uzyskania dofinansowania studiów wyższych, podejmowanych poza granicami Niderlandów. Czy jednak przepisy szczegółowo regulujące przyznawanie takiego dofinansowania, w szczególności przepis, na mocy którego wnioskodawca, oprócz tego, że spełnia wymogi finansowania studiów w Niderlandach, winien również zamieszkiwać legalnie na terenie Niderlandów przez okres co najmniej trzech z sześciu ostatnich lat (zasada „3 z 6 lat”), nie są sprzeczne z art. 45 TFUE (dawniej art. 39 WE) ( 3 ) oraz art. 7 ust. 2 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty ( 4 ), w zakresie w jakim przepisy te pośrednio i w sposób nieuzasadniony dyskryminują pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin?

Ramy prawne

Postanowienia traktatu

3.

Artykuł 45 TFUE stanowi:

„1.   Zapewnia się swobodę przepływu pracowników wewnątrz Unii.

2.   Swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.

[…]”.

4.

Zgodnie z art. 165 ust. 1 TFUE (dawniej art. 149 ust. 1 WE), państwa członkowskie są odpowiedzialne „za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych”. Artykuł 165 ust. 1 TFUE stanowi, że „Unia przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości, poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeżeli to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działań”. Działanie Unii zmierza ponadto do „sprzyjania mobilności studentów” ( 5 ).

Rozporządzenie nr 1612/68

5.

Celem rozporządzenia nr 1612/68 było zapewnienie obywatelom jednego państwa członkowskiego swobody świadczenia pracy w innym państwie członkowskim i realizacja w ten sposób postanowień traktatu w zakresie swobody przepływu pracowników. Motyw pierwszy tego rozporządzenia jako ogólny cel rozporządzenia określa „zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową pomiędzy pracownikami państw członkowskich, w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy, jak również prawa tych pracowników do swobodnego przemieszczania się wewnątrz [Unii] w celu wykonywania działalności zarobkowej, z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego lub zdrowia publicznego”.

6.

Motywy trzeci i czwarty przewidywały odpowiednio, że „swobodny przepływ stanowi fundamentalne [podstawowe] prawo pracowników i ich rodzin” oraz że prawo to powinno służyć „pracownikom zatrudnionym na stałe, pracownikom sezonowym, przygranicznym oraz prowadzącym działalność w celu świadczenia usług”.

7.

Zgodnie z brzmieniem motywu piątego wykonywanie tej podstawowej swobody „w obiektywnych warunkach wolności i godności wymaga zapewnienia faktycznej i prawnej równości traktowania we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem przez nich działalności w charakterze pracowników najemnych oraz dotyczących dostępu do zasobów mieszkaniowych, a także wyeliminowania wszelkich utrudnień mobilności pracowników, w szczególności w odniesieniu do prawa pracownika do połączenia z rodziną oraz warunków integracji rodziny w środowisku kraju przyjmującego”.

8.

Stosownie do art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 pracownik będący obywatelem państwa członkowskiego „korzysta z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi”.

9.

Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 brzmi:

„Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.

[…]”.

Dyrektywa 2004/38

10.

Artykuł 7 dyrektywy 2004/38/WE ( 6 ) reguluje warunki, jakie winni spełniać obywatele państwa członkowskiego, by móc zamieszkiwać w innym państwie członkowskim przez okres dłuższy niż trzy miesiące. Przepis ten stanowi:

„1.   Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:

a)

są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym państwie członkowskim; lub

b)

posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim; lub

[…]”.

11.

Artykuł 24 tej dyrektywy stanowi:

„1.   Z zastrzeżeniem specjalnych przepisów wyraźnie określonych w traktacie i prawie wtórnym wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na podstawie niniejszej dyrektywy na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa członkowskiego w zakresie ustanowionym w traktacie. Korzystanie z tego prawa obejmuje członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i posiadają prawo pobytu lub stałego pobytu.

2.   W drodze odstępstwa od ust. 1 przyjmujące państwo członkowskie nie jest zobowiązane […] przed nabyciem prawa stałego pobytu – do udzielania pomocy dla pokrycia kosztów utrzymania w czasie studiów, włącznie z kształceniem zawodowym, w postaci stypendiów lub pożyczek studenckich, dla osób niebędących pracownikami najemnymi, osób pracujących na własny rachunek, osób, które zachowują ten status, i członków ich rodziny”.

Przepisy krajowe

12.

WSF określa osoby, które mogą uzyskać dofinansowanie studiów w Niderlandach i za granicą. Finansowanie studiów za granicą nosi nazwę „meeneembare Studie financiering” („przenośne finansowanie studiów”, zwane dalej „MNSF”.

13.

W zakresie szkolnictwa wyższego w Niderlandach prawo do dofinansowania studiów ma każdy student od 18 do 29 roku życia, studiujący na wyznaczonej lub uznanej uczelni i spełniający warunek obywatelstwa ( 7 ). Artykuł 2 ust. 2 definiuje warunek obywatelstwa. Warunek ten spełniają: i) obywatele Niderlandów, ii) osoby niebędące obywatelami Niderlandów, traktowane w zakresie finansowania studiów na podstawie traktatu lub decyzji organizacji międzynarodowej jak obywatele Niderlandów, oraz iii) osoby niebędące obywatelami Niderlandów, zamieszkujące w Niderlandach, traktowane w zakresie finansowania studiów, na podstawie ogólnych przepisów administracyjnych, jak obywatele Niderlandów.

14.

Druga z wymienionych kategorii obejmuje obywateli Unii czynnych zawodowo w Niderlandach i członków ich rodzin. Osoby te nie mają obowiązku zamieszkania w Niderlandach, aby spełniać wymogi uzyskania tego rodzaju finansowania. W związku z tym do kategorii tej należą również pracownicy przygraniczni i członkowie ich rodzin. Do trzeciej kategorii należą obywatele Unii, którzy nie są czynni zawodowo w Niderlandach. Spełniają oni wymogi uzyskania finansowania po pięciu latach zgodnego z prawem pobytu w Niderlandach.

15.

Aby uzyskać dofinansowanie studiów wyższych odbywanych poza granicami Niderlandów, studenci winni spełniać wymogi finansowania studiów wyższych w Niderlandach oraz dodatkowo, na podstawie art. 2.14 ust. 2 lit. c) WSF, zamieszkiwać legalnie w Niderlandach w okresie co najmniej trzech z sześciu lat poprzedzających przyjęcie na studia na uczelni za granicą. Wymóg ten stosuje się niezależnie od obywatelstwa studentów.

16.

Tak długo, jak studenci spełniają odpowiednie wymogi, mogą ubiegać się kolejno o dofinansowanie studiów w Niderlandach, a następnie o MNSF, by studiować za granicą.

17.

Do dnia 1 stycznia 2014 r. zasada „3 z 6 lat” nie znajduje zastosowania do studentów studiów wyższych, bez względu na ich obywatelstwo, studiujących w „obszarach przygranicznych” Niderlandów (we Flandrii, w regionie stołecznym Bruksela w Belgii i Nadrenii Północnej-Westfalii, Dolnej Saksonii i Bremie w Niemczech).

18.

MNSF składa się z czterech elementów: i) stypendium podstawowego, które jest stałą kwotą wypłacaną miesięcznie, zależną od tego, czy student mieszka z rodzicami, czy samodzielnie, wraz dodatkiem na pokrycie kosztów podróży oraz dodatkowym zasiłkiem dla osoby samotnie wychowującej dziecko lub wspólnie z partnerem, ii) stypendium dodatkowego, którego wysokość, nieprzekraczająca określonego pułapu, zależy od dochodów i wkładu rodziców studenta w jego utrzymanie, iii) pożyczki podstawowej, jeżeli student się o nią ubiegał, w wysokości nieprzekraczającej określonego pułapu oraz iv) pożyczki na czesne, jeżeli student się o nią ubiegał, w wysokości nieprzekraczającej co do zasady najwyższego czesnego wymaganego przez uczelnie niderlandzkie za ekwiwalentny kurs.

19.

Stypendium podstawowe, stypendium dodatkowe (z wyjątkiem pierwszego roku studiów) oraz dodatek na pokrycie kosztów podróży są udzielane w formie pożyczek. Stają się bezzwrotną pomocą, jeżeli student ukończy studia w terminie dziesięciu lat od ich rozpoczęcia.

20.

Maksymalny pułap finansowania w ramach MNSF, z wyłączeniem dodatków i zasiłków, wynosi od 739,15 do 929,69 EUR miesięcznie, w zależności od tego, czy student mieszka z rodzicami czy samodzielnie. Ten sam pułap odnosi się do finansowania studiów w Niderlandach.

Postępowanie

21.

Po przeprowadzeniu postępowania poprzedzającego wniesienie skargi Komisja wnosi do Trybunału o stwierdzenie, że wymagając, by pracownicy migrujący, w tym pracownicy przygraniczni oraz członkowie ich rodzin pozostający na ich utrzymaniu spełniali warunek zamieszkania (zasadę „3 z 6 lat”), aby na podstawie WSF spełniać wymogi uzyskania dofinansowania studiów za granicą, Królestwo Niderlandów uchybiło zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy art. 45 TFUE i art. 7 ust. 2 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68, oraz o obciążenie Królestwa Niderlandów kosztami postępowania.

22.

Rząd niderlandzki wnosi do Trybunału o oddalenie skargi i obciążenie Komisji kosztami postępowania.

23.

Rządy belgijski, duński, niemiecki i szwedzki, które przystąpiły do sprawy w charakterze interwenientów, popierają żądania rządu niderlandzkiego.

24.

Strony postępowania oraz wszyscy interwenienci przedstawili swe stanowiska na rozprawie w dniu 10 listopada 2011 r.

Ocena

Uwagi wstępne

25.

W trakcie postępowania Komisja ograniczyła swe zarzuty do naruszenia art. 45 TFUE oraz art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Twierdzi ona, że MNSF w sposób pośredni dyskryminuje pracujących w Niderlandach pracowników migrujących oraz pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Komisja nie podnosi zarzutów naruszenia art. 24 dyrektywy 2004/38, art. 21 TFUE ani żadnego innego przepisu prawa Unii regulującego prawa wynikające z obywatelstwa.

26.

Artykuł 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stanowi w dziedzinie przywilejów socjalnych i podatkowych wyraz zasady równego traktowania, ustanowionej w art. 45 TFUE, w związku z czym powinien być interpretowany w ten sam sposób ( 8 ). W konsekwencji, jeżeli przepis regulujący dostęp do przywilejów socjalnych narusza art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ traktuje pracowników migrujących mniej korzystnie niż pracowników krajowych, jest on również niezgodny z art. 45 TFUE. Jednakże nawet jeśli przepis taki jest zgodny z art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, może nadal naruszać art. 45 TFUE ( 9 ). W pierwszej kolejności rozważę zatem warunek zamieszkania w świetle art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Jeżeli narusza on art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, narusza on również art. 45 TFUE.

27.

Niderlandy popierane przez interweniujące państwa członkowskie twierdzą, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 nie znajduje zastosowania. Tytułem zarzutu ewentualnego podnoszą, że warunek zamieszkania nie jest pośrednio dyskryminujący względem pracowników migrujących.

28.

W każdym wypadku Niderlandy i interweniujące państwa członkowskie twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony z dwóch powodów. Po pierwsze warunek ten służy do zidentyfikowania docelowej grupy studentów: mianowicie tych, którzy bez MNSF studiowaliby w Niderlandach, oraz tych, którzy jeśli studiowaliby za granicą, po ukończeniu studiów powrócą do Niderlandów. Po drugie warunek zamieszkania pozwala na uniknięcie sytuacji, w której system ten stałby się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby wywierać wpływ na ogólny poziom dostępnego finansowania. Trybunał orzekł w wyroku w sprawie Bidar, potwierdzonym wyrokiem w sprawie Förster, iż cel ten był uzasadniony ( 10 ).

Czy warunek zamieszkania narusza co do zasady art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/?

Osoby korzystające z równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68

29.

Niderlandy stoją na stanowisku, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 nie znajduje co do zasady zastosowania do członków rodzin pracowników migrujących, pozostających na ich utrzymaniu, niezależnie od ich miejsca zamieszkania. Uznają one natomiast, iż wyjątek od tej zasady zachodzi w przypadku bezpośredniej dyskryminacji dzieci pracowników migrujących. Zasadniczo jednak do osób tych znajduje zastosowanie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, a nie art. 7 ust. 2. Artykuł 12 bowiem jest szczególnym wyrazem obowiązku równego traktowania w zakresie, w jakim odnosi się do dzieci i dostępu do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego. Wykładnia art. 7 ust. 2, jako znajdującego zastosowanie do dzieci pracowników migrujących, stwarza ryzyko pozbawienia sensu warunku zamieszkania, przewidzianego w art. 12.

30.

Komisja twierdzi, iż orzecznictwo Trybunału potwierdza, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stosuje się do wszystkich członków rodzin pracowników migrujących, pozostających na ich utrzymaniu.

31.

Podzielam zdanie Komisji.

32.

Osobami bezpośrednio korzystającymi z równego traktowania, zagwarantowanego w art. 7 ust. 2, są obywatele jednego z państw członkowskich, którzy pracują w innym państwie członkowskim. Pracownicy przygraniczni, którzy z definicji zamieszkują poza granicami przyjmującego państwa członkowskiego, należą do tej kategorii ( 11 ). Dlatego też nie wymaga się od pracowników, by zamieszkiwali w tym samym państwie, w którym pracują, aby korzystać z ochrony na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ani też przepis ten nie uzależnia prawa do równego traktowania od miejsca, w którym obywatel Unii rzeczywiście korzysta z przywilejów socjalnych.

33.

Członkowie rodziny pracownika migrującego pozostający na jego utrzymaniu są osobami pośrednio korzystającymi z obowiązku równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2, ponieważ dyskryminacja tych osób w zakresie przywilejów socjalnych stanowi również dyskryminację pracownika migrującego, który musi w takiej sytuacji wspierać finansowo członka swojej rodziny. Trybunał jasno określił, iż do tej grupy osób pośrednio korzystających z zasady równego traktowania należą członkowie rodziny pracownika migrującego pozostający na jego utrzymaniu ‐ wstępni, zstępni i współmałżonek ( 12 ). Nie wymaga się, by osoby te zamieszkiwały w tym samym państwie członkowskim, w którym pracuje pracownik migrujący, by mogły korzystać z ochrony na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 ( 13 ).

34.

Pojęcie „przywileje socjalne” w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 obejmuje swym zakresem również finansowanie studiów wyższych odbywanych przez pracowników migrujących lub pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin ( 14 ). W niniejszej sprawie dzieci pozostające na utrzymaniu pracowników migrujących pracujących w Niderlandach są w szczególności uprawnione, by ubiegać się o MNSF na studia poza granicami Niderlandów.

35.

Argumentacja Niderlandów w znacznym zakresie opiera się na fakcie, iż wszystkie sprawy, w których Trybunał orzekł, iż art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 znajduje zastosowanie do dzieci pracowników migrujących, dotyczyły przypadków bezpośredniej dyskryminacji. W przeciwieństwie do Niderlandów nie widzę logiki w wykładni, która uzależnia zakres podmiotowego zastosowania obowiązku równego traktowania od rodzaju doświadczanej dyskryminacji. Uważam w związku z tym, iż nie ma żadnego znaczenia, czy stwierdzona dyskryminacja na charakter bezpośredni, czy pośredni.

36.

Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 nadaje dzieciom pracowników migrujących odrębne, odmienne prawo osobiste.

37.

Zgodnie z tym przepisem przyjmujące państwo członkowskie ma obowiązek udzielenia dzieciom pracownika migrującego dostępu do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego. Artykuł 12 znajduje zastosowanie również do dzieci, które podejmują kształcenie poza granicami przyjmującego państwa członkowskiego ( 15 ).

38.

Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 odnosi się w szczególności do „[d]zieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego”, a które „zamieszkują na terytorium tego państwa”. Trybunał orzekł, że art. 12 nadaje dzieciom, które zamieszkały w państwie członkowskim w okresie, w którym ich rodzice wykonywali przysługujące im w tym państwie, jako pracownikom migrującym, prawo pobytu, niezależne prawo pobytu w tym państwie członkowskim, tak aby uczestniczyć tam w powszechnym systemie kształcenia ( 16 ). Dziecko korzysta z tego prawa bez względu na fakt, czy rodzic zachował, czy nie status pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim ( 17 ).

39.

Ponadto by powołać się na art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, dziecko nie ma obowiązku wykazać, że znajduje się na utrzymaniu pracownika migrującego. Jeżeli rodzic nie jest już pracownikiem migrującym, korzystającym z równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia lub nie łoży już na utrzymanie dziecka, dziecko może mimo to, tytułem służącego mu osobiście prawa, domagać się dostępu do tego rodzaju przywileju socjalnego, przewidzianego w art. 12, i to na takich samych zasadach jak obywatele przyjmującego państwa członkowskiego, pod warunkiem że dziecko zamieszkuje w tym państwie członkowskim ( 18 ).

40.

Odmiennie niż Niderlandy nie uważam, że ponieważ art. 12 wyraźnie odnosi się do zdefiniowanego i ograniczonego grona członków rodziny jako osób bezpośrednio korzystających z zasady równego traktowania, to koniecznie oznacza to, że podmiotowy zakres zastosowania art. 7 ust. 2 należy interpretować jako wyłączający to grono członków rodziny jako osoby pośrednio korzystające z zasady równego traktowania. Argumentacja Niderlandów odwołuje się do licznego orzecznictwa. Żadna ze spraw, do których się odwołują, nie rozstrzyga jednak kwestii, czy art. 7 ust. 2 chroni członków rodziny pracownika migrującego pozostających na jego utrzymaniu, którzy ubiegają się o pomoc finansową na studia wyższe.

41.

W sprawie Brown skarżącemu odmówiono ochrony na podstawie art. 7 ust. 2, ponieważ nabył ona status pracownika migrującego wyłącznie w wyniku przyjęcia na studia w przyjmującym państwie członkowskim ( 19 ). Nie mógł on ubiegać się o ochronę na podstawie art. 12 (ani, w moim mniemaniu, jako osoba pośrednio korzystająca z zasady równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2), ponieważ żaden z rodziców nie miał statusu pracownika migrującego po jego narodzinach ( 20 ). Sprawy Lair i Matteucci natomiast dotyczyły stosowania art. 7 ust. 2 do skarżących, którzy sami byli pracownikami migrującymi ( 21 ).

42.

W wyroku w sprawie Casagrande Trybunał dokonał wykładni art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 w związku ze sporem dotyczącym dziecka pracownika migrującego, które zamieszkiwało w miejscu zatrudnienia rodzica. Trybunał orzekł, że przepis ten dotyczył również ogólnych środków mających na celu ułatwienie uczęszczania do szkoły ( 22 ). Podobnie sprawa di Leo ( 23 ) dotyczyła stosowania art. 12 do dziecka pracownika migrującego, które opuściło przyjmujące państwo członkowskie w celu studiowania za granicą.

43.

Uważam, że członkowie rodziny pracownika migrującego, w tym dzieci, pozostający na jego utrzymaniu korzystają z przysługującego pracownikowi migrującemu prawa do równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Wniosek ten ma zastosowanie niezależnie od tego, gdzie zamieszkują członkowie rodziny lub sam pracownik migrujący, oraz bez względu na to, czy dyskryminacja miałaby mieć charakter bezpośredni, czy pośredni.

Czy istnieje obiektywna różnica pomiędzy pracownikami zamieszkującymi w Niderlandach a pracownikami zamieszkującymi poza granicami tego państwa?

44.

Komisja twierdzi, że pracownicy migrujący (w tym pracownicy przygraniczni) pracujący w Niderlandach oraz członkowie ich rodzin pozostający na ich utrzymaniu są traktowani mniej korzystnie niż pracownicy niderlandzcy i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin.

45.

Niderlandy twierdzą, że istnieje obiektywna różnica pomiędzy pracownikami zamieszkującymi w Niderlandach a pracownikami zamieszkującymi poza granicami tego państwa, ponieważ ci ostatni nie wymagają zachęt, by studiować za granicą. Argument ten oznacza, że pracownicy migrujący pracujący w Niderlandach, a zamieszkujący w innym państwie członkowskim nie są w porównywalnej sytuacji do pracowników niderlandzkich (oraz, jeśli o tym mowa, pracowników migrujących) pracujących i zamieszkujących w Niderlandach.

46.

Nie zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów.

47.

Dyskryminacja, zgodnie z art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ma miejsce wówczas, gdy pracownik migrujący jest traktowany w sposób mniej korzystny niż pracownik krajowy znajdujący się w porównywalnej sytuacji. Aby rozstrzygnąć, czy tak dzieje się w niniejszym przypadku, należy ustalić, kto korzysta z równego traktowania oraz na czym polega konkretna korzyść. W tym zakresie przedmiot przepisów ustanawiających różnicę w traktowaniu ma znaczenie dla oceny, czy istnieje obiektywna różnica pomiędzy poszczególnymi kategoriami osób ( 24 ). Dodam, że w mojej opinii ta podnoszona obiektywna różnica winna odzwierciedlać rozróżnienie natury prawnej lub faktycznej, inne niż ustanowione na mocy tych właśnie przepisów, które są w sprawie sporne.

48.

W niniejszej sprawie korzyścią jest stypendium na dofinansowanie studiów gdziekolwiek poza granicami Niderlandów. W kontekście art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 pracownicy migrujący w Niderlandach korzystają z równego traktowania.

49.

Można stosunkowo łatwo przyznać, iż w ramach obu kategorii pracowników znajdą się tacy, których sytuację można uznać za porównywalną. Po pierwsze pracownicy migrujący zamieszkujący i pracujący w Niderlandach wyraźnie znajdują się w sytuacji porównywalnej do sytuacji obywateli niderlandzkich mieszkających i pracujących w Niderlandach, wobec czego powinni być traktowani w jednakowy sposób. Po drugie pracownicy migrujący pracujący w Niderlandach, lecz zamieszkujący poza granicami tego państwa wyraźnie znajdują się w porównywalnej sytuacji do obywateli niderlandzkich pracujących w Niderlandach, lecz zamieszkujących poza granicami tego państwa, wobec czego powinni być traktowani w sposób jednakowy.

50.

Niderlandy posługują się faktem istnienia tych dwóch możliwych do zidentyfikowania kategorii pracowników, by twierdzić, że nie sposób przeprowadzić jakiegokolwiek porównania pomiędzy tymi dwoma kategoriami, twierdząc tym samym, że sytuacja pracowników zamieszkujących w Niderlandach jest obiektywnie różna od sytuacji pracowników zamieszkujących poza granicami tego państwa. W pewnym sensie jest to oczywistą prawdą. Mieszkanie w Amsterdamie nie jest tym samym, co mieszkanie w Paryżu. Czy jest to jednak na tyle znacząca różnica, by obiektywnie uzasadniać odmienne traktowanie ( 25 )?

51.

Nie sądzę, by tak było.

52.

Niderlandy (słusznie) uznają, że dzieci pracowników migrujących, które zamierzają studiować w Niderlandach, winny mieć dostęp do finansowania studiów na takich samych zasadach jak obywatele Niderlandów, bez względu na fakt, czy ci pracownicy migrujący (oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci) mieszkają w Niderlandach, czy w innym państwie.

53.

Uznając ten stan rzeczy, Niderlandy zgadzają się w sposób dorozumiany, że przynajmniej niektóre dzieci pracowników migrujących mogą ‐ podobnie jak dzieci pracowników niderlandzkich ‐ skłaniać się do studiowania w Niderlandach (niezależnie do tego, czy w tym państwie zamieszkują), wobec czego powinny mieć dostęp do finansowania, które im to umożliwi. Jednakże nieuchronnym następstwem tego stanu rzeczy jest ‐ moim zdaniem ‐ iż Niderlandy nie mogą dłużej zasadnie utrzymywać, że miejsce zamieszkania determinuje w sposób niemalże automatyczny miejsce podjęcia studiów przez pracowników migrujących i pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Jeżeli to założenie jest prawdziwe, to posługiwanie się miejscem zamieszkania jako jakoby „obiektywnym” kryterium odmiennego traktowania nie jest uzasadnione. Przeciwnie: sytuację pracownika migrującego zatrudnionego w Niderlandach, lecz zamieszkującego w innym państwie członkowskim można jak najbardziej uznać za porównywalną z sytuacją pracownika niderlandzkiego zamieszkującego i pracującego w Niderlandach.

Czy stosowanie warunku zamieszkania skutkuje pośrednią dyskryminacją?

54.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego to do Komisji należy wykazanie stwierdzonego uchybienia oraz przedstawienie Trybunałowi dowodów koniecznych do ustalenia, że zobowiązanie nie zostało spełnione. W tym zakresie Komisja nie może opierać się na jakimkolwiek domniemaniu ( 26 ).

55.

W niniejszej sprawie Komisja winna wykazać, że pracownicy migrujący i pracownicy niderlandzcy są traktowani w odmienny sposób, co powoduje podobne skutki jak w przypadku zastosowania warunku obywatelstwa.

56.

Komisja twierdzi, że warunek zamieszkania narusza art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ wedle wszelkiego prawdopodobieństwa pracownikom krajowym zawsze łatwiej będzie spełnić ten warunek niż pracownikom migrującym. Komisja stoi na stanowisku, że w wyrokach w sprawach Meeusen ( 27 ) i Meints ( 28 ) Trybunał stwierdził, że warunek zamieszkania stanowi z definicji pośrednią dyskryminację. W niniejszej sprawie warunek zamieszkania jest pośrednio dyskryminujący, a przynajmniej w zakresie w jakim bezwzględnie wyklucza on pracowników przygranicznych i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Swą argumentację, iż warunek zamieszkania nie w każdych okolicznościach jest dyskryminujący, Niderlandy opierają na wyrokach w sprawach Sotgiu i Kaba II ( 29 ).

57.

Nie zgadzam się żadną z tych interpretacji orzecznictwa Trybunału.

58.

W wyroku w sprawie Meeusen Trybunał orzekł, że „państwo członkowskie nie może uzależniać przyznania przywileju socjalnego w rozumieniu art. 7 […] od warunku, że osoba z niego korzystająca posiada miejsce zamieszkania na jego terytorium” ( 30 ). Sprawa Meeusen dotyczyła warunku zamieszkania, który stanowił bezpośrednią dyskryminację i z tego względu był zakazany. Rozstrzygnięcie, jakie wydał Trybunał w sprawie Meeusen, opierało się natomiast na wyroku w sprawie Meints ( 31 ). W tej sprawie Trybunał orzekł, że sporny w niej warunek zamieszkania stanowił pośrednią dyskryminację dopiero po zbadaniu, czy warunek ten łatwiej było spełnić pracownikom krajowym (oraz czy mógł on być uzasadniony) ( 32 ). W żadnym z wymienionych wyroków Trybunał nie stwierdził zatem, że warunek zamieszkania był zawsze pośrednio dyskryminujący.

59.

Natomiast ani wyrok wydany w sprawie Sotgiu, ani w sprawie Kaba II nie przemawiają za przyjęciem stanowiska przeciwnego, mianowicie że ustanowienie warunku zamieszkania w stosunku do obywateli danego państwa i cudzoziemców, którzy znajdują się w porównywalnej sytuacji, może być dopuszczalne, nie powodując automatycznie pośredniej dyskryminacji. W sprawie Sotgiu pracownicy, których dotyczyła sprawa, należeli do różnych kategorii, do których przynależność zależała od przyjęcia na siebie zobowiązania do zmiany miejsca zamieszkania. Trybunał uznał zatem, że miejsce zamieszkania stanowiło obiektywne kryterium odmiennego taktowania pracowników znajdujących się w obiektywnie różnych sytuacjach. W sprawie Kaba II Trybunał uznał, iż współmałżonek pracownika migrującego, obywatela państwa członkowskiego innego niż Zjednoczone Królestwo oraz współmałżonek osoby, która jest „obecna i osiedlona” w Zjednoczonym Królestwie, nie znajdują się w porównywalnych sytuacjach ze względu na rozróżnienie wprowadzone przez przepis prawa krajowego inny niż przepis sporny w sprawie ( 33 ).

60.

Podzielam mimo to stanowisko Komisji, że warunek zamieszkania w sposób pośredni dyskryminuje pracowników migrujących.

61.

Warunek przeszłego, aktualnego lub przyszłego zamieszkania (w szczególności jeżeli oznacza zamieszkiwanie przez oznaczony czas) z natury rzeczy będzie prawdopodobnie miał mniej odczuwalny skutek dla pracowników krajowych państwa członkowskiego niż dla pracowników migrujących znajdujących się w porównywalnej sytuacji. Dzieje się tak, ponieważ tego rodzaju warunek zawsze wprowadza rozróżnienie pomiędzy pracownikami, którzy nie muszą zmieniać miejsca zamieszkania, aby warunek ten spełnić, oraz pracownikami, którzy w tym celu muszą zmieniać miejsce zamieszkania. Do pierwszej kategorii osób należeć będą zazwyczaj, choć nie zawsze, obywatele przyjmującego państwa członkowskiego.

62.

Zasada „3 z 6 lat” odnosi się do zamieszkania w przeszłości przez określony czas. Jestem zdania, że jest bardziej prawdopodobne, iż pracownicy niderlandzcy będą w stanie spełnić ten warunek, niż to, że spełnią go pracownicy migrujący zamieszkujący w Niderlandach.

63.

Możliwe, że tego rodzaju warunek zamieszkania nie dyskryminuje każdego pracownika przygranicznego ( 34 ). Niemniej jednak jest prawdopodobne, że znacząca liczba pracowników przygranicznych oraz pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin jest wykluczona z zakresu MNSF, ponieważ rodzina mieszka wspólnie w obszarze przygranicznym, a zatem poza granicami Niderlandów.

64.

Wywodzę stąd wniosek, że warunek zamieszkania stanowi zatem pośrednią dyskryminację zabronioną co do zasady na mocy art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68.

Czy warunek zamieszkania jest mimo to uzasadniony?

65.

Jeżeli warunek zamieszkania stanowi pośrednią dyskryminację zabronioną na mocy art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, Trybunał winien ustalić, czy warunek ten jest mimo wszystko uzasadniony. W tym celu Niderlandy winny wykazać, że warunek zamieszkania i) dąży do zgodnego z prawem celu, który jest uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego, ii) jest właściwy, by zapewnić osiągnięcie realizowanego celu, który jest zgodny z prawem (właściwy) oraz iii) nie wykracza poza granice tego, co konieczne w celu osiągnięcia zamierzonego celu (jest proporcjonalny) ( 35 ).

66.

Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony, ponieważ jest właściwy i nie wykracza poza to, co konieczne, by i) zapobiec nadmiernemu obciążeniu finansowemu, którym skutkowałoby udzielenie dostępu do MNSF wszystkim studentom (cel ekonomiczny), a jednocześnie, by ii) zapewnić, że do MNSF mają dostęp wyłącznie studenci, którzy bez tego finansowania podjęliby wyższe studia w Niderlandach i którzy wróciliby prawdopodobnie do Niderlandów, gdyby studiowali za granicą (cel społeczny).

67.

Zanim zajmę się uzasadnieniem warunku zamieszkania z punktu widzenia obu tych celów, chciałabym poświęcić kilka uwag zasadom rządzącym ciężarem dowodu i wymogom stawianym dowodom. Czynię to, ponieważ żadna ze stron w niniejszej sprawie nie zastosowała tych zasad w sposób prawidłowy.

68.

Trybunał orzekł, że pozwane państwo członkowskie winno przedstawić „względy, które mogą zostać powołane przez państwo członkowskie jako uzasadnienie”, oraz „analizę trafności [właściwego charakteru] i proporcjonalności przyjętego przez to państwo środka restrykcyjnego oraz dane [dowody] potwierdzające argumentację tego państwa” ( 36 ). Na państwie tym spoczywa zatem prima facie obowiązek wykazania, że dany środek jest właściwy i że nie wykracza poza to, co konieczne, by osiągnąć cel lub cele, które realizuje.

69.

Jednakże spoczywający na pozwanym państwie członkowskim ciężar dowodu, by wykazać proporcjonalność środka, „nie może iść tak daleko, aby wymagać od tego państwa członkowskiego wykazania w sposób pozytywny, iż żaden inny możliwy środek nie umożliwia realizacji rzeczonego celu w tych samych warunkach” ( 37 ). Innymi słowy nie można wymagać od państwa członkowskiego, by dostarczyło dowodu na przeciwieństwo.

70.

Jeżeli pozwane państwo członkowskie wykaże, że sporny środek jest prima facie proporcjonalny, to do Komisji należy obalenie analizy państwa członkowskiego, sugerując inne mniej restrykcyjne środki. Komisja nie może ograniczyć się wyłącznie do zaproponowania alternatywnego środka. Winna również wyjaśnić, dlaczego i w jaki sposób zaproponowany środek jest właściwy do osiągnięcia wyznaczonego celu(ów) oraz dlaczego, i przede wszystkim, jest mniej restrykcyjny od spornego środka. W przypadku braku takiego wyjaśnienia pozwane państwo członkowskie nie może wiedzieć, na czym ma się opierać jego obrona.

Czy warunek zamieszkania jest uzasadniony przez cel ekonomiczny?

– Czy cel ekonomiczny jest zgodny z prawem i uzasadniony przez nadrzędne względy interesu ogólnego?

71.

Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony, ponieważ jego celem jest zapewnienie, że MNSF nie będzie nadmiernym obciążeniem finansowym dla społeczeństwa. W wyrokach w sprawach Bidar i Förster Trybunał uznał, że państwa członkowskie mogą mieć uzasadnione obawy co do skutków finansowanych swej polityki i z tego względu uzależniać dostęp do finansowania studiów od pewnego stopnia integracji ( 38 ). Niderlandy szacują, że uchylenie warunku zamieszkania spowodowałoby dodatkowe obciążenie finansowe rzędu 175 mln EUR rocznie, które zostałyby wydane na udzielenie MNSF w szczególności dzieciom pracowników migrujących oraz obywateli Niderlandów, którzy albo zamieszkują poza ich granicami, albo zamieszkiwali w Niderlandach przez okres krótszy niż trzy z sześciu wcześniejszych lat.

72.

Komisja argumentuje, że wnioskowanie Trybunału w wyrokach w sprawach Bidar i Förster nie ma zastosowania do pracowników migrujących, ponieważ prawo Unii traktuje czynnych zawodowo obywateli Unii odmiennie niż obywateli Unii, którzy czynni zawodowo nie są. Artykuł 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 potwierdza takie rozróżnienie. Nawet jeśli byłoby dopuszczalne, by Niderlandy wymagały istnienia dostatecznego stopnia związania z tym państwem, status pracowników migrujących wskazuje na wystarczająco bliski ich związek z Niderlandami. Trybunał uznał w sprawie Bidar, że w takich okolicznościach nie jest dopuszczalne wymaganie spełnienia jakiegokolwiek warunku zamieszkania ( 39 ). Co więcej, nie sposób uznać obaw dotyczących konsekwencji budżetowych za nadrzędne wymogi interesu ogólnego.

73.

Podzielam stanowisko Komisji.

74.

Do Trybunału zwrócono się o zastosowanie do pracowników migrujących wnioskowania, jakim posłużył się w wyrokach w spawach Bidar i Förster w odniesieniu do obywateli Unii niebędących czynnymi zawodowo. W pierwszej kolejności nasuwa się jednak pytanie ‐ co dokładnie orzekł Trybunał w wyrokach w sprawach Bidar i Förster?

75.

W sprawie Bidar Zjednoczone Królestwo dochodziło uznania warunku zamieszkania przez okres trzech lat jako podstawy do zapewnienia, że i) opłaty o charakterze podatkowym były wystarczające, by uzasadnić przyznanie finansowania, oraz że ii) istnieje autentyczny związek pomiędzy studentem ubiegającym się o finansowanie a rynkiem pracy przyjmującego państwa członkowskiego ( 40 ). Co do zasady Zjednoczone Królestwo żywiło obawę, że studenci z wszystkich państw członkowskich Unii mogą przyjechać do Zjednoczonego Królestwa i niezwłocznie ubiegać się o dofinansowanie studiów w tym państwie.

76.

W odpowiedzi na pierwszą część argumentacji Zjednoczonego Królestwa Trybunał uznał, że „zezwala się każdemu z państw członkowskich na czuwanie nad tym, aby przyznawanie pomocy przeznaczonej na pokrycie kosztów utrzymania studentów pochodzących z innych państw członkowskich nie stało się nadmiernym obciążeniem, które mogłoby odbić się ogólnie na całości [mieć wpływ na całość] pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo” ( 41 ). W konsekwencji było uzasadnione przyznawanie tego typu pomocy „jedynie studentom, którzy wykazali określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa” ( 42 ).

77.

Trybunał nie zgodził się z drugą częścią argumentacji Zjednoczonego Królestwa. Państwo członkowskie nie może przyznawać finansowania studiów w zależności od istnienia związku pomiędzy studentem a rynkiem pracy w danym państwie. W istocie Trybunał orzekł, że nie sposób uzasadnić stanowiącego pośrednią dyskryminację warunku zamieszkania przez konieczność przyznania finansowania tylko studentom, którzy już pracowali w przyjmującym państwie członkowskim lub podjęliby tam pracę po ukończeniu studiów. Trybunał orzekł bowiem, że wykształcenie nie przesądza o przypisaniu studenta do określonego geograficznego rynku pracy ( 43 ). W przeciwieństwie do Komisji nie interpretuję tej części wyroku w sprawie Bidar jako zakazu zobowiązywania pracowników migrujących do wykazania, iż są w dostatecznym stopniu związani z przyjmującym państwem członkowskim. Trybunał po prostu nie zajął się tą kwestią. Odrzucił on natomiast argument, że związek między miejscem odbywania studiów a miejscem zatrudnienia był celem, który mógł uzasadnić pośrednią dyskryminację.

78.

Następnie Trybunał uznał, że zamieszkiwanie w przeszłości przez pewien czas w przyjmującym państwie członkowskim może stanowić wymagany, dostateczny stopień związania ( 44 ). Ograniczenie grupy odbiorców pomocy poprzez wprowadzenie kryterium stopnia związania z finansującym państwem członkowskim, takim jak zamieszkanie w przeszłości, było zatem środkiem właściwym, aby zapewnić, że przyznanie finansowania studentom z innych państw członkowskich nie stanie się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby mieć wpływ na całość pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo.

79.

Wydaje się, że Niderlandy interpretują wyrok w sprawie Förster jako potwierdzający wnioskowanie w wyroku Bidar.

80.

Nie przekonuje mnie taka interpretacja wyroku w sprawie Förster.

81.

W wyroku w sprawie Förster Trybunał zwrócił w pierwszej kolejności uwagę, że jest uzasadnione, by państwo członkowskie czuwało nad tym, by przyznawanie przywilejów socjalnych nie stało się nadmiernym obciążeniem, które mogłoby mieć wpływ na całość pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo ( 45 ). Był to w istocie cel uznany przez wyrok w sprawie Bidar za uzasadniony ( 46 ).

82.

Następnie Trybunał orzekł, że również zgodnie w wyrokiem w sprawie Bidar jest uzasadnione, by przyznawać pomoc na pokrycie kosztów utrzymania wyłącznie studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa członkowskiego ( 47 ). Trybunał odniósł się do fragmentu wyroku w sprawie Bidar, w którym stwierdził, że można przyjąć, iż student wykazał pewien stopień zintegrowania w przyjmującym państwie członkowskim, jeżeli zamieszkiwał w nim przez pewien czas ( 48 ).

83.

Trybunał następnie zastosował to wnioskowanie do okoliczności faktycznych sprawy Förster. W sprawie tej Trybunał miał odpowiedzieć na pytanie, czy stanowiący pośrednią dyskryminację warunek zamieszkania przez okres pięciu lat mógł być „uzasadni[ony] […] celem upewnienia się, że istnieje pewien stopień integracji w ramach [społeczeństwa przyjmującego państwa członkowskiego] studentów będących obywatelami innych państw członkowskich” ( 49 ). Trybunał w sprawie Förster zbadał, czy warunek zamieszkania był proporcjonalny w stosunku do celu zapewnienia integracji studenta, a nie celu uniknięcia załamania się istniejącego systemu ze względu na jego finansowy koszt ( 50 ).

84.

Jednakże Trybunał nie uznał takiego celu w wyroku w sprawie Bidar. W wyroku tym dowód stopnia integracji został potraktowany jako sposób zapobieżenia nadmiernemu obciążeniu finansowemu.

85.

Powierzchowna interpretacja wyroku w sprawie Förster, która miałaby prowadzić do pomylenia środków i celów działania, byłaby niefortunna. Istnieje bowiem ryzyko, że wyrok w sprawie Förster może być interpretowany jako wskazujący, że państwo członkowskie może ustanowić warunek zamieszkania, bez względu, czy jego celem jest to, aby zapewnić, że udzielenie dostępu do przywilejów socjalnych nie wpłynie niekorzystnie na stabilność jego systemu finansów publicznych, czy też dążenie do osiągnięcia jakiegokolwiek innego celu zgodnego z prawem, uzasadnionego nadrzędnymi względami interesu ogólnego. Na takiej podstawie państwa członkowskie mogłyby próbować uzasadnić mniej korzystne traktowanie (zarówno czynnych zawodowo, jak i tych, którzy nie są czynni zawodowo) obywateli Unii w dziedzinie polityki społecznej (integracja), stosując kryteria dostępu takie jak długość okresu zamieszkania, status małżeński i rodzinny, język, kwalifikacje, zatrudnienie i tak dalej, nigdy nie tłumacząc, dlaczego dostęp do przywilejów socjalnych powinien być ograniczony w taki sposób.

86.

W świetle takiej interpretacji wyroków w sprawach Bidar i Förster zastanawia mnie kwestia, czy zapobieżenie nadmiernemu obciążeniu finansowemu, które mogłoby mieć wpływ na całość finansowania studiów, jest celem, który może zostać przeniesiony z kontekstu obywateli Unii, którzy nie są czynni zawodowo, by zostać wykorzystany w celu uzasadnienia pośredniej dyskryminacji względem pracowników migrujących.

87.

W moim mniemaniu nie może.

88.

Zgadzam się, że obciążenie finansowe wynikające z powszechnego udostępnienia przywileju socjalnego może podważyć jego istnienie oraz jego ogólny poziom ( 51 ). W takich okolicznościach obawy o konsekwencje budżetowe są z natury rzeczy związane z istnieniem i celem samego przywileju socjalnego i nie mogą być z tego względu całkowicie lekceważone. W przeciwnym wypadku państwa członkowskie mogłyby całkowicie zrezygnować z zapewnienia pewnych rodzajów przywilejów socjalnych ze szkodą dla interesu ogólnego.

89.

Jestem jednakże zdania, że Niderlandy nie mogą powoływać się na obawy natury budżetowej w celu uzasadnienia dyskryminującego traktowania pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Konsekwencje uzależnienia dostępu do MNSF od spełnienia jakichkolwiek warunków w celu utrzymania wydatków z tego tytułu w akceptowalnych granicach winni równomiernie ponosić pracownicy migrujący i pracownicy niderlandzcy.

90.

Pracownicy migrujący i ich rodziny korzystają z prawa przemieszczenia się do innego państwa członkowskiego na tej podstawie, że „mobilność siły roboczej wewnątrz [Unii] powinna być jednym ze środków zapewniających pracownikowi możliwość poprawy warunków życia i pracy oraz ułatwienia awansu społecznego, pomagając jednocześnie w zaspokajaniu potrzeb gospodarczych państw członkowskich ( 52 ). Państwa członkowskie są w związku z tym zobowiązane do usuwania wszelkich przeszkód w korzystaniu ze swobody przepływu oraz związanych z nią praw pracowników migrujących, w tym ograniczających „prawa pracownika do połączenia z rodziną oraz warunki integracji rodziny w środowisku kraju przyjmującego” ( 53 ).

91.

W mojej opinii jeżeli państwa członkowskie udzielają swym pracownikom dostępu do przywilejów socjalnych, niezależnie od tego, czy płynąca z niego korzyść jest uzależniona od wkładu danej osoby, czy nie, mają one obowiązek przyznania tego przywileju na takich samych zasadach pracownikom krajowym i pracownikom migrującym ( 54 ).

92.

Prawdą jest, że Trybunał uznał, iż cel polegający na zapobieżeniu nadmiernemu obciążeniu finansowemu, które mogłoby mieć wpływ na całości pomocy, jaka może zostać przyznana, może uzasadniać dyskryminację obywateli Unii, którzy nie są czynni zawodowo. Moim zdaniem Trybunał orzekł w ten sposób, ponieważ zgodnie z obecnym stanem prawa Unii jeszcze nie wszyscy obywatele Unii korzystają z gwarancji równego traktowania w zakresie przywilejów socjalnych.

93.

Przed wprowadzeniem obywatelstwa Unii wiele dyrektyw stanowiło, że obywatele państw członkowskich, którzy wykonywali prawo do swobodnego przepływu nie z powodów ekonomicznych, mieli prawo przemieszczenia się i pobytu w innym państwie członkowskim, pod warunkiem że osoby te i członkowie ich rodzin posiadały ubezpieczenie zdrowotne oraz „wystarczające środki, by nie stać się obciążeniem dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim w okresie ich pobytu” ( 55 ). Warunek ten został nałożony, ponieważ obywatele „nie mogą stanowić nieuzasadnionego obciążenia dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego” ( 56 ). W szczególności dyrektywa 93/96 ograniczała prawo pobytu studentów w innym państwie członkowskim oraz nie przewidywała żadnego prawa ubiegania się w przyjmującym państwie członkowskim o wypłatę stypendium na pokrycie kosztów utrzymania ( 57 ).

94.

Obywatele państw członkowskich, na czymkolwiek nie polegałaby ich aktywność zawodowa, stali się w następstwie wejścia w życie traktatu z Maastricht obywatelami Unii ( 58 ). Na podstawie tego statusu mają oni prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytoriach państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z prawa Unii. Trybunał orzekł, że przyjmujące państwo członkowskie winno wykazać pewien stopień solidarności finansowej wobec studentów, którzy są obywatelami innych państw członkowskich i którzy wykonują swe prawo do przemieszczania się i pobytu w przyjmującym państwie członkowskim ( 59 ).

95.

Dyrektywa 2004/38 skonsolidowała większość wcześniejszego prawodawstwa i orzecznictwa. Utrzymuje ona rozróżnienie pomiędzy obywatelami Unii, którzy wykonują prawo do swobodnego przemieszczania się z powodów ekonomicznych, a innymi obywatelami Unii oraz wyraźnie zachowuje prawo państw członkowskich do dyskryminacji przez pewien czas drugiej kategorii osób. Artykuł 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 przewiduje, że do momentu uzyskania przez studenta prawa stałego pobytu w państwie, w którym studiuje, „w drodze odstępstwa od” obowiązku równego traktowania własnych obywateli i innych obywateli Unii, przyjmujące państwo członkowskie nie może być zobowiązane do przyznania im pomocy na pokrycie kosztów utrzymania w postaci stypendiów lub pożyczek. Choć okoliczności faktyczne sprawy Bidar powstały przed przyjęciem dyrektywy 2004/38, wnioskowanie Trybunału w wyroku w tej sprawie odzwierciedla prawo państw członkowskich do odmiennego traktowania w takich okolicznościach. Odstępstwo to nie znajduje jednak zastosowania do „osób niebędących pracownikami najemnymi, osób pracujących na własny rachunek, osób, które zachowują ten status i członków ich rodziny”. Osoby te korzystają bowiem z ochrony na podstawie ogólnej zasady równego traktowania.

96.

Wnioskuję zatem, że nie sposób uznać celu ekonomicznego za zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi wględami interesu ogólnego. Wynika stąd, że argumentacja Niderlandów może okazać się skuteczna tylko pod warunkiem, że cel społeczny zostanie uznany.

97.

Jednakże na wypadek gdyby Trybunał nie podzielał mojej opinii w przedmiocie ekonomicznego celu omawianego środka, rozważę pokrótce zarówno właściwy charakter warunku zamieszkania w świetle tego celu, jak i jego proporcjonalność.

– Czy warunek zamieszkania jest właściwy do osiągnięcia celu ekonomicznego?

98.

Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest właściwym sposobem zapewnienia, że MNSF nie doprowadzi do wygórowanego, nadmiernego obciążenia finansowego. Niderlandy przedstawiły badania, które ich zdaniem dowodzą, że brak warunku spowoduje dodatkowe obciążenie rzędu 175 mln EUR rocznie.

99.

Komisja wskazuje lakonicznie, że ma „wątpliwości” związane ze stanowiskiem Niderlandów w przedmiocie właściwego charakteru środka.

100.

Nawet jeśli Komisja nie podejmuje przekonującego wysiłku, by obalić argumenty i dowody podniesione przez Niderlandy, to do Niderlandów mimo wszystko należy skuteczne wykazanie, że wyłączenie z finansowania studentów, którzy zamieszkiwali w Niderlandach przez okres krótszy niż trzy z sześciu lat, jest związane z nadmiernym obciążeniem finansowym, którego wyłączenie pozwoli uniknąć. To niemniej jednak nie oznacza konieczności przedstawienia niezbitego dowodu na okoliczność, że warunek zamieszkania jest najwłaściwszym środkiem do osiągnięcia obranego celu ( 60 ).

101.

Zgadzam się z argumentem Niderlandów.

102.

Warunek zamieszkania siłą rzeczy wyklucza grupę potencjalnych wnioskodawców, a tym samym ogranicza koszty MNSF. Niderlandy zdają się stać na stanowisku, że dodatkowe obciążenie w wysokości 175 mln EUR rocznie podważyłoby funkcjonowanie systemu MNSF w jego obecnym kształcie.

103.

Nie widzę powodu, by kwestionować to stanowisko. Przecież państwa członkowskie mogą swobodnie decydować, w jakim momencie określony poziom finansowania studiów staje się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby wpłynąć na całość pomocy udzielanej w ramach tego systemu. Do państwa członkowskiego, a nie Trybunału należy określenie, gdzie leży granica.

104.

Ponieważ Komisja nie podjęła żadnych starań, by podważyć stanowisko Niderlandów, stwierdzam, że Niderlandy wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem.

– Czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny w stosunku do celu ekonomicznego?

105.

Argumenty stron dotyczące proporcjonalności środka stały się bardziej zrozumiałe na rozprawie wyznaczonej przez Trybunał.

106.

Punktem spornym między stronami jest kwestia, czy wymaganie od pracowników migrujących, którzy pozostają już w związku z Niderlandami poprzez fakt ich zatrudnienia w tym państwie, by spełniali również warunek „3 z 6 lat”, jest proporcjonalne.

107.

Komisja twierdzi, że status pracownika migrującego jest sam w sobie wystarczającym dowodem do wykazania wymaganego stopnia związania z danym państwem oraz że Niderlandy nie mogą ustanawiać dodatkowego warunku zamieszkania. Komisja sugeruje, jako alternatywne rozwiązanie, koordynację działań z innymi państwami członkowskimi. Niderlandy twierdzą, że status pracownika migrującego jest niewystarczający oraz że brak jest alternatywnych rozwiązań. Decydując o ustanowieniu warunku zamieszkania, Niderlandy brały pod uwagę, iż są dostępne inne źródła finansowania oraz rodzaje pomocy finansowej, że inne państwa członkowskie uzależniają korzystanie z finansowania podobnego do MNSF od uprzedniego zamieszkania oraz że warunek zamieszkania stanowi zabezpieczenie przed ryzykiem oszustwa.

108.

Nie jestem przekonana, by warunek zamieszkania był proporcjonalny.

109.

W przeciwieństwie do Niderlandów uważam, że fakt, iż Trybunał uznał warunek zamieszkania przez okres pięciu lat za proporcjonalny w sprawie Förster, nie oznacza, że zasada „3 z 6 lat” jest proporcjonalna w tej sprawie. W sprawie Förster Trybunał oparł się na brzmieniu art. 16 ust. 1 i art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38, aby orzec, że państwo członkowskie nie miało obowiązku udzielenia pomocy na pokrycie kosztów utrzymania w czasie studiów obywatelom Unii, którzy nie byli czynni zawodowo, jeżeli osoby te nie zamieszkiwały legalnie w tym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat ( 61 ). Inaczej niż rzecznik generalny ( 62 ) Trybunał nie okazał się skłaniać ku temu, by zakwestionować tezę, iż wymagany stopień związania nie może zostać wykazany w inny sposób.

110.

Jednakże art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 jasno stanowi, że nie można wymagać spełnienia warunku zamieszkania od pracowników migrujących i ich rodzin pozostających na ich utrzymaniu.

111.

Czy mimo to państwo członkowskie może wymagać od takich osób spełnienia warunku zamieszkania przez okres 3 z 6 lat?

112.

Uważam, że państwo członkowskie nie może tego wymagać.

113.

W przeciwieństwie do Niderlandów nie interpretuję wyroku w sprawie Bidar jako wyrażającego aprobatę dla stosowania warunku zamieszkania. W sprawie Bidar nie zaistniała potrzeba badania proporcjonalności środka, ponieważ łączny skutek zastosowania warunku zamieszkania oraz przepisów regulujących uzyskanie „statusu osoby, która się osiedliła” w Zjednoczonym Królestwie sprawiał, że bez względu na jego rzeczywisty stopień integracji w społeczeństwie D. Bidar nie spełniał w żaden sposób wymogów uzyskania pomocy na pokrycie kosztów utrzymania.

114.

Trudność oceny proporcjonalności warunku zamieszkania w niniejszej sprawie polega na tym, iż argumentacja stron opiera się na założeniu, że Niderlandy mogą wymagać pewnego stopnia związania z tym państwem, nie biorąc jednocześnie pod uwagę, iż stanowi to sposób osiągnięcia określonego celu.

115.

Zgodnie z moją interpretacją wyroku w sprawie Bidar ocena proporcjonalności warunku zamieszkania w niniejszej sprawie wymaga stwierdzenia, czy Niderlandy wykazały, że zasada „3 z 6 lat” nie wykracza poza to, co konieczne do uniknięcia nadmiernego obciążenia finansowego.

116.

Niderlandy przedstawiły w istocie wskazujące na to dowody.

117.

Liczba 175 mln EUR rocznie opiera się na analizie ryzyka, w ramach której dokonano obliczenia szacowanego dodatkowego kosztu finansowania studiów, w szczególności dzieci pracowników migrujących (grupa pierwsza) oraz obywateli niderlandzkich (grupa druga), którzy są obecnie wykluczeni z zakresu podmiotowego MNSF ( 63 ). Zgodnie z przedstawionymi badaniami, uchylenie warunku zamieszkania w odniesieniu do dzieci osób znajdujących się w grupie drugiej spowodowałoby dodatkowy koszt rzędu 132,1 mln EUR, co stanowi niemalże trzykrotność kosztów w wysokości 44,5 mln EUR, które wynikałby ze zwolnienia z tego warunku dzieci osób znajdujących się w grupie pierwszej.

118.

Szacunki te opierają się na serii założeń, które wydają się w najlepszym wypadku wątpliwe. Przykładowo obliczając liczbę dzieci osób należących do pierwszej grupy, zamieszkujących poza granicami Niderlandów, autorzy badań oceniają, że 15–30% pracowników migrujących pochodzących z Europy Wschodniej wciąż zamieszkuje z rodzinami w rodzimym państwie członkowskim. Uważa się z tego względu, że pracownicy ci dojeżdżają codziennie lub mniej regularnie, na przykład z Warszawy do Niderlandów. Jednocześnie autorzy badań, ustalając, czy dojeżdżający pracownicy migrujący zamieszkują w Niderlandach, nie biorą pod uwagę faktu, że pracownicy ci mogą spędzać więcej dni w tygodniu w Niderlandach niż w państwie pochodzenia. W ramach innego przykładu: autorzy badań zakładają, że dzieci pracowników przygranicznych będą studiowały w obszarze przygranicznym, gdzie zamieszkują. Nie stosują z tego względu korekty w odniesieniu do dzieci pracowników migrujących oraz obywateli niderlandzkich zamieszkujących za granicą, bez względu na to, czy zamieszkują w obszarze przygranicznym, będąc uprawnionymi do uzyskania finansowania z MNSF, aby tam studiować.

119.

Poza tymi wątpliwościami dotyczącymi zastosowanej metodologii, dzieci pracowników z grupy pierwszej i drugiej spełniają wymogi otrzymania finansowania studiów w Niderlandach, mimo faktu, iż tam nie zamieszkują. Niderlandy dobrowolnie przyjęły na siebie obciążenie finansowania takich studentów do pewnego górnego limitu. Takie same limity stosuje się do finansowania studiów w Niderlandach, jak i studiów za granicą. Niderlandy nie wyjaśniły, dlaczego takie samo obciążenie finansowe jest dopuszczalne, gdy dotyczy studiowania w Niderlandach, ale nadmierne w kontekście MNSF ( 64 ).

120.

Jeżeli Trybunał uzna, że Niderlandy mogą wymagać pewnego stopnia związania, abstrahując od obaw o finansowy koszt MNSF, jestem zdania, że mimo to pozostaje nieproporcjonalnym wymaganie, by pracownicy migrujący i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin spełniali warunek zamieszkania w Niderlandach przez „3 z 6 lat”.

121.

Trybunał przyjął, że warunek zamieszkania może być nieproporcjonalny, jeżeli jego charakter jest zbyt wykluczający, ponieważ „faworyzuje niesłusznie jedną okoliczność, która może nie być reprezentatywna dla rzeczywistego i skutecznego stopnia powiązania […], wykluczając wszelkie inne elementy reprezentatywne” ( 65 ). Okoliczność stanowiąca znaczące powiązanie ma proporcjonalny charakter, gdy jest znana z góry oraz zostały ustanowione w tym zakresie przepisy przewidujące środek odwoławczy o charakterze sądowym ( 66 ).

122.

Moim zdaniem Niderlandy nie wykazały w przekonujący sposób, dlaczego warunek zamieszkania, bardziej elastyczny niż zasada „3 z 6 lat” lub inne okoliczności stanowiące dowód na porównywalny stopień związania z danym państwem, takie jak zatrudnienie, nie pozwoliłyby osiągnąć tego samego celu w mniej restrykcyjny sposób. W szczególności Niderlandy nie wskazały, dlaczego uznają, że obywatel Unii zamieszkujący w Niderlandach w okresie „3 z 6 lat” jest zawsze dostatecznie związany z Niderlandami, niezależnie od jego udziału w tym społeczeństwie, ale kategorycznie odrzucają możliwość, że status pracownika migrującego może w odpowiedni sposób służyć wykazaniu wymaganego stopnia związania z tym państwem.

123.

Pozostałe argumenty Niderlandów nie skłaniają mnie do ponownego przemyślenia tego wniosku.

124.

Inaczej niż Niderlandy uważam, że nie ma znaczenia dla sprawy, że dla studentów, którzy są wykluczeni z podmiotowego zakresu MNSF, dostępne są alternatywne źródła finansowania studiów poza granicami Niderlandów lub poza rodzimym państwem członkowskim oraz fakt, że inne państwa członkowskie uzależniają przyznanie dofinansowania na studia zagraniczne od podobnych warunków. Fakt, że studenci mogą ubiegać się w Niderlandach o uzyskanie dofinansowania studiów w tym państwie, oraz fakt, że mogą skorzystać z powszechnych ulg podatkowych oraz innych przywilejów związanych ze studiami zagranicznymi, nie może zneutralizować dyskryminującego ich traktowania w związku z MNSF. W każdym razie, jak odpowiada na argumenty Niderlandów Komisja, wydaje się, że rzeczone alternatywne przywileje nie są tak korzystne jak MNSF, a ich dostępność nie jest dowodem na to, że warunek zamieszkania nie wykracza poza to co konieczne, by osiągnąć wyznaczony cel. Środki przyjęte przez inne państwa członkowskie również nie mogą zneutralizować dyskryminującego traktowania stosowanego w Niderlandach. Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że państwo członkowskie nie może uzasadniać niezgodnego z prawem środka, powołując się na fakt, że inne państwo członkowskie ustanowiło podobny środek i może w związku z tym naruszać prawo Unii w ten sam sposób ( 67 ).

125.

Niderlandy podnoszą następnie, że warunek zamieszkania stanowi przeszkodę by: i) studenci zamieszkujący za granicą twierdzili, że mieszkają samodzielnie, w związku z czym są uprawnieni do wyższego stypendium, kiedy de facto wciąż mieszkają w domu rodzinnym, ii) osoby uzyskiwały status pracownika migrującego w Niderlandach po jedynie symbolicznym okresie zatrudnienia, co uprawnia do ubiegania się o MNSF, a następnie do studiowania poza granicami Niderlandów (możliwe, że nawet w ich rodzimym państwie członkowskim).

126.

W moim mniemaniu ani jedno, ani drugie ryzyko nie jest swoistą cechą MNSF. Ryzyko takie jak w obu wymienionych przypadkach występuję również w stosunku do wniosków studentów o dofinansowanie studiów w Niderlandach. Wydawałoby się, iż Niderlandy znalazły inne sposoby rozstrzygnięcia tego problemu w odpowiedni dla tego rodzaju finansowania sposób, skoro przyznaje się je w takim samym zakresie obywatelom niderlandzkim oraz pracownikom migrującym, bez względu na fakt ich miejsca zamieszkania.

127.

W każdym razie Niderlandy są w stanie zweryfikować, czy dana osoba posiada status pracownika migrującego ( 68 ), oraz przedsięwziąć środki zabezpieczające przed nadużyciem uprawnień oraz oszustwem, biorąc pod uwagę indywidualne okoliczności każdej sprawy oraz różnicę między korzystaniem z możliwości przyznanej na mocy prawa oraz nadużyciem uprawnień ( 69 ).

128.

Konkludując, uważam, że Niderlandy nie wykazały, by warunek zamieszkania był prima facie proporcjonalny.

129.

Z dbałości o wyczerpujący charakter opinii zbadam jednakże, czy środki zaproponowane przez Komisję są mniej restrykcyjne.

130.

Komisja zaproponowała tylko jeden środek jako alternatywę. Sugeruje ona, że Niderlandy powinny podjąć współpracę z innymi państwami członkowskimi. Komisja odwołuje się w ten sposób do mojej uwagi zawartej w opinii w sprawie Bressol i in., że wspólną odpowiedzialnością przyjmującego państwa członkowskiego oraz rodzimego państwa członkowskiego jest aktywne poszukiwanie zgodnego rozwiązania problemów wynikających z wysokiej mobilności studentów ( 70 ).

131.

Zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów, że prawo Unii nie ustanawia obowiązku koordynacji działań. Koordynacja jest raczej formą współpracy, która wymaga zgody przynajmniej jednego innego państwa członkowskiego. Jeżeli Niderlandy mają prawo powołać się na uzasadniony cel, aby usprawiedliwiać pośrednią dyskryminację, sposób osiągnięcia tego celu nie może być uzależniony od zgody innych państw członkowskich i ich woli poszukiwania zgodnego rozwiązania. Za organizację kształcenia odpowiedzialne pozostają państwa członkowskie. O ile koordynacja działań może rozwiązać niektóre z trudności, z jakimi borykają się państwa członkowskie, które – jak Niderlandy – pragną promować mobilność studentów poprzez finansowanie studiów, o tyle wymaganie od nich koordynacji działań byłoby sprzeczne z duchem art. 165 ust. 1 TFUE. Koordynacja działań nie jest z tego względu alternatywnym środkiem.

132.

W każdym wypadku Komisja nie wyjaśniła, jak i dlaczego możliwość koordynacji działań jest dowodem na to, iż warunek zamieszkania nie jest proporcjonalny.

133.

Niderlandy w duplice wydają się przyjmować, że Komisja zaproponowała trzy możliwe środki: ograniczenie geograficzne zakresu wykorzystania MNSF, ograniczenie okresu obowiązywania MNSF oraz obowiązek koordynacji. Niemniej jednak pierwszy i drugi środek Komisja rozważa w replice, we fragmencie, w którym podsumowuje środki, które zaproponowały oraz omówiły w odpowiedzi na skargę same Niderlandy. Nie traktuję zatem tych sugestii jako inicjatywy Komisji. W każdym wypadku nie są one, właściwie rzecz ujmując, mniej restrykcyjnymi rozwiązaniami alternatywnymi. Państwo członkowskie winno dysponować swobodą w zakresie oferowania szczodrej pomocy finansowej na podjęcie studiów gdziekolwiek na świecie, pod warunkiem że spełnia zobowiązania wynikające z prawa Unii (oraz oczywiście ponosi odpowiedzialność finansową za koszty swego szczodrego systemu).

– Wnioski

134.

Stwierdzam, że pośrednia dyskryminacja pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin, wynikająca ze stosowania wobec nich warunku zamieszkania, nie może być uzasadniona celem ekonomicznym, uznanym przez Trybunał w wyroku w sprawie Bidar. Pozostaje mi jednakże wciąż zbadanie, czy warunek zamieszkania może być uzasadniony celem społecznym, na który powołują się Niderlandy.

Czy warunek zamieszkania jest uzasadniony celem społecznym?

– Czy cel społeczny jest zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego?

135.

Celem MNSF jest zwiększenie mobilności studentów w Niderlandach i skłonienie ich to studiowania w innych państwach członkowskich. Celem tego systemu nie jest promowanie mobilności pomiędzy dwoma państwami członkowskimi innymi niż Niderlandy ani nakłanianie studentów z innego państwa członkowskiego do studiowania w Niderlandach, ani finansowanie studentów zamieszkujących poza granicami Niderlandów, którzy pragną studiować w ich miejscu zamieszkania. MNSF jest przeznaczone wyłącznie dla studentów, którzy w innym wypadku studiowaliby w Niderlandach i którzy ‐ zgodnie z twierdzeniami Niderlandów ‐ prawdopodobnie po ukończeniu studiów tam powrócą. MNSF jest zatem adresowane do studentów, którzy z dużym prawdopodobieństwem wykorzystają swe doświadczenie zagraniczne, by wzbogacić społeczeństwo niderlandzkie i (być może) niderlandzki rynek pracy.

136.

Zgadzam się, iż jest to uzasadniony cel. Komisja również nie wydaje się wniosku tego kwestionować.

137.

„Sprzyjanie mobilności studentów” jest jednym z celów Unii. Jego waga została podkreślona przez Parlament i Radę ( 71 ). Jest to również uzasadniony cel, do osiągnięcia którego dążą państwa członkowskie w organizacji systemu finansowania edukacji powszechnej i studiów wyższych ( 72 ).

138.

Zgadzam się również, że sprzyjanie mobilności studentów służy interesowi ogólnemu. Mobilność studentów promuje kulturalną i językową różnorodność i potęguje rozwój zawodowy. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania pluralistycznego społeczeństwa państw członkowskich i Unii Europejskiej jako całości.

139.

W całkowicie zintegrowanej Unii Europejskiej może nie być dopuszczalne uzależnianie dostępu do finansowania od prawdopodobieństwa powrotu studenta do państwa członkowskiego pochodzenia, ponieważ stanowiłoby to przeszkodę w swobodnym przepływie obywateli Unii. Jednak wobec braku harmonizacji w tej dziedzinie państwa członkowskie zachowują znaczną swobodę decyzyjną co do warunków, jakie należy spełnić, aby uzyskać prawo do dofinansowania studiów, przy założeniu, że ze swobody tej korzystają w sposób zgodny z prawem Unii.

140.

W świetle powyższych rozważań zgadzam się, iż cel społeczny jest zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego.

– Czy warunek zamieszkania jest środkiem właściwym do osiągnięcia celu społecznego?

141.

Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem, by zapewnić, że MNSF trafi wyłącznie do docelowej grupy studentów.

142.

Komisja nie podnosi żadnych argumentów w tym zakresie. Komisja stwierdza zaledwie, że ma „wątpliwości” dotyczące stanowiska Niderlandów.

143.

Nawet jeśli Komisja po raz kolejny nie podejmuje przekonującego wysiłku, by obalić argument Niderlandów ‐ do Niderlandów mimo wszystko należy przekonujące wykazanie, że warunek zamieszkania jest środkiem właściwym do osiągnięcia zamierzonego celu ( 73 ).

144.

Nie jestem przekonana o tym, że Niderlandy tego dokonały.

145.

Zgadzam się, że miejsce zamieszkania studentów przed podjęciem wyższych studiów może mieć pewien wpływ na decyzję o miejscu podjęcia studiów. Co prawda Niderlandy nie przedstawiły dowodów potwierdzających ten związek. Faktu tego nie traktuję jednak jako przeszkody. To, w jaki sposób, rzeczywiście lub potencjalnie, dany środek przyczynia się do osiągnięcia wyznaczonego celu, może zostać stwierdzone za pomocą kwantytatywnych lub kwalitatywnych metod analizy. W niniejszej sprawie, moim zdaniem, analiza kwalitatywna jest wystarczająca, a argument wydaje się ze swej natury wiarygodny.

146.

Zgadzam się również ze stanowiskiem Niderlandów, że warunek zamieszkania uniemożliwia studentom wykorzystanie MNSF do podejmowania studiów w miejscu zamieszkania, skoro studenci zamieszkujący poza granicami Niderlandów nie mają prawa ubiegać się o MNSF.

147.

Jednakże nie jestem przekonana, że istnieje oczywisty związek pomiędzy miejscem zamieszkania studentów przed podjęciem wyższych studiów oraz prawdopodobieństwem, iż wrócą oni do tego państwa członkowskiego po ukończeniu studiów za granicą. Nie wydaje mi się wysoce prawdopodobne, że większość studentów zamieszkujących w Niderlandach, a następnie studiujących za granicą na pewno wróci, aby zamieszkać w Niderlandach. Mogą istnieć sposoby, aby ich do tego zachęcić ( 74 ), jednak nie jest oczywiste to, że miejsce zamieszkania studenta w przeszłości jest dobrym sposobem przewidywania, gdzie zamieszka i podejmie zatrudnienie w przyszłości.

148.

Uważam, że Niderlandy nie wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem pozwalającym na zidentyfikowanie grupy studentów, do której MNSF jest adresowane.

149.

Z dbałości o wyczerpujący charakter opinii rozważę zwięźle, czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny względem celu społecznego.

– Czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny względem celu społecznego?

150.

Do Niderlandów należy wykazanie, że zasada „3 z 6 lat” nie wykracza poza to, co konieczne do zidentyfikowania grupy studentów, którzy w przeciwnym wypadku studiowaliby w Niderlandach, oraz którzy prawdopodobnie wrócą tam, jeżeli podejmą studia za granicą ( 75 ).

151.

Uważam, że argumentacja Niderlandów w tym zakresie jest niewystarczająca.

152.

Zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów, że ani warunek znajomości języka niderlandzkiego, ani posiadanie świadectwa ukończenia szkoły w Niderlandach nie byłoby skutecznym środkiem alternatywnym.

153.

Biegła znajomość języka niderlandzkiego niekoniecznie stanowi dobry wskaźnik tego, czy studenci studiowaliby w Niderlandach, gdyby nie otrzymali MNSF lub czy wrócą tam po ukończonych studiach za granicą. Student posługujący się językiem niderlandzkim może zdecydować o podjęciu studiów w Antwerpii, skoro zna miejscowy język. Może również wybrać studia w Paryżu, aby polepszyć swoją znajomość języka francuskiego, lub w Warszawie, żeby nauczyć się języka polskiego.

154.

Takie samo wnioskowanie znajduje zastosowanie do wymagania od przyszłego studenta posiadania świadectwa ukończenia szkoły w Niderlandach. Zakładając, że świadectwo ukończenia szkoły w Niderlandach jest uznawane w innych państwach członkowskich oraz że Niderlandy podobnie uznają równoważność świadectw uzyskanych za granicą, trudno dopatrzyć się jakiegokolwiek bezpośredniego związku pomiędzy miejscem uzyskania świadectwa ukończenia szkoły oraz tym, czy konkretny student będzie studiował w Niderlandach, nie korzystając z MNSF, i czy wróci tam po ukończeniu studiów za granicą.

155.

W każdym przypadku obydwa warunki wydają się pośrednio dyskryminujące oraz z dużym prawdopodobieństwem powodować takie same skutki dla pracowników migrujących jak warunek zamieszkania.

156.

Czy wystarczy, by w celu wykazania, że warunek zamieszkania spełnia wymogi proporcjonalności, Niderlandy przedstawiły dwa środki, które w sposób oczywisty nie są proporcjonalnymi sposobami osiągnięcia celu [i które w każdym wypadku są równie (jeżeli nie bardziej)] dyskryminujące co warunek zamieszkania?

157.

Uważam, że to nie wystarczy.

158.

Jako strona, na której spoczywa ciężar dowodu, Niderlandy winny przynajmniej wykazać, dlaczego skłaniają się ku kryterium zamieszkania przez trzy z sześciu lat, odrzucając wszelkie pozostałe elementy reprezentatywne, takie jak (przykładowo) zamieszkanie przez krótszy czas, lub dlaczego grupa docelowa nie może być zidentyfikowana przy użyciu innych (mniej restrykcyjnych) środków, takich jak (przykładowo) warunek stanowiący, iż MNSF nie może być wykorzystane, aby studiować w miejscu zamieszkania.

159.

Jeżeli Trybunał uznałby mimo wszystko, że Niderlandy wykazały, iż warunek zamieszkania jest co do zasady proporcjonalny, jestem zdania, że Komisja nie zdołała udowodnić, że istnieją inne, mniej restrykcyjne środki, które pozwalają na osiągnięcie takiego samego skutku. Z pisemnych i ustnych uwag Komisji nie wynika jasno, czy przedstawiała jakiekolwiek rozwiązania alternatywne. Jeżeli argument Komisji dotyczący koordynacji odnosi się w założeniu do stosowania w kontekście celu społecznego, uważam, że argument ten należy odrzucić z powodów już przedstawionych ( 76 ).

– Wnioski

160.

Stwierdzam, że pośrednia dyskryminacja pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin, wynikająca ze stosowania warunku zamieszkania, mogłaby co do zasady zostać uzasadniona przez cel społeczny, na który powołują się Niderlandy. Nie jestem jednak przekonana, by Niderlandy wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym i proporcjonalnym sposobem osiągnięcia tego celu. W moim mniemaniu argument podnoszony przez Niderlandy w obronie przyjętego rozwiązania nie może zostać zaakceptowany.

Wnioski

161.

W świetle całości powyższych rozważań wyrażam opinię, że Trybunał powinien:

a)

stwierdzić, że wymagając, by pracownicy migrujących i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin spełniali warunek zamieszkania, aby na podstawie Wet Studiefinanciering spełniać wymogi uzyskania dofinansowania studiów wyższych za granicą, Królestwo Niderlandów uchybiło zobowiązaniom, ciążącym na nim na mocy art. 45 TFUE i art. 7 ust. 2 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty,

b)

obciążyć Królestwo Niderlandów kosztami postępowania.


( 1 ) Język oryginału: angielski.

( 2 ) Z całą pewnością poświęcał się całkowicie studiom, o czym świadczy jedno z jego najbardziej urokliwych, często cytowanych powiedzeń – „Kiedy dostaję trochę pieniędzy, kupuję książki. Jeśli cokolwiek zostaje, kupuję jedzenie i ubrania”. Zobacz również opinię rzecznika generalnego D. Ruiza-Jaraba Colomera z dnia 20 marca 2007 r. w sprawach połączonych C-11/06 i C-12/06 Morgan i Buchar (wyrok z dnia 23 października 2007 r.), Zb.Orz. s. I-9161, pkt 43.

( 3 ) Termin na zastosowanie się do uzasadnionej opinii Komisji upłynął w dniu 15 czerwca 2009 r., tj. przed wejściem w życie traktatu lizbońskiego. Dla ułatwienia i w trosce o spójność będę odnosić się do art. 45 TFUE. W każdym wypadku treść art. 39 WE i innych postanowień traktu mających znaczenie dla sprawy nie uległa zmianie w traktacie lizbońskim.

( 4 ) Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 492/2011 z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii (Dz.U. L 141, s. 1) uchyliło rozporządzenie nr 1612/68 ze skutkiem od dnia 16 czerwca 2011 r., tj. długo po upływie terminu wyznaczonego przez Komisję w uzasadnionej opinii. Treść art. 7 ust. 2 i art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie uległa zmianie w rozporządzeniu nr 492/2011.

( 5 ) Artykuł 165 ust. 2 tiret drugie TFUE (dawniej art. 149 ust. 2 WE). Podstawą prawną programu Erasmus i innych unijnych programów działania w zakresie edukacji są art. 165 TFUE i 166 TFUE. Zobacz również decyzję Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1720/2006/WE z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiającą program działań w zakresie uczenia się przez całe życie (Dz.U. L 327, s. 45), ze zmianami wynikającymi z decyzji nr 1357/2008/WE (Dz.U. L 350, s. 56).

( 6 ) Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, s. 77, zwana dalej „dyrektywą 2004/38”).

( 7 ) Artykuł 2 ust. 1 WSF.

( 8 ) Wyrok z dnia 11 września 2007 r. w sprawie C-287/05 Hendrix, Zb.Orz. s. I-6909, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 9 ) Zobacz wyrok z dnia 16 czerwca 2009 r. w sprawie C-208/07 von Chamier-Glisczinski, Zb.Orz. s. I-6095, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 10 ) Odpowiednio wyroki z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C-209/03, Zb.Orz. s. I-2119; z dnia 18 listopada 2008 r. w sprawie C-158/07, Zb.Orz. s. I-8507.

( 11 ) Motyw czwarty rozporządzenia nr 1612/68 oraz wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C-269/07 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s. I-7811, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 12 ) Wyżej wymieniony w przypisie 11 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 65 i przytoczone tam orzecznictwo (dotyczący współmałżonka); wyrok z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C-258/04 Ioannidis, Zb.Orz. s. I-8275, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo (dotyczący zstępnych); wyrok z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 261/83 Castelli, Rec. s. 3199, pkt 12 (dotyczący wstępnych).

( 13 ) Wyrok z dnia 8 czerwca 1999 r. w sprawie C-337/97 Meeusen, Rec. s. I-3289, pkt 25. Sprawa ta dotyczyła stanowiącego przykład bezpośredniej dyskryminacji warunku zamieszkania (ponieważ dotyczył on wyłącznie osób niebędących obywatelami niderlandzkimi).

( 14 ) Zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Meeusen, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 15 ) Wyrok z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C-308/89 di Leo, Rec. s. I-4185, pkt 12.

( 16 ) Wyroki: z dnia 17 września 2002 r. w sprawie C-413/99 Baumbast i R, Rec. s. I-7091, pkt 63; z dnia 23 lutego 2010 r. w sprawie C-480/08 Teixeira, Zb.Orz. s. I-1107, pkt 46.

( 17 ) Wyżej wymieniony w przypisie 16 wyrok w sprawie Teixeira, pkt 51; wyrok z dnia 23 lutego 2010 r. w sprawie C-310/08 Ibrahim, Zb.Orz. s. I-1065, pkt 39.

( 18 ) Wyrok z dnia 4 maja 1995 r. w sprawie C-7/94 Gaal, Rec. s. I-1031, pkt 30.

( 19 ) Wyrok z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 197/86, Rec. s. 3205, pkt 28.

( 20 ) Idem, pkt 29, 31.

( 21 ) Odpowiednio wyroki: z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 39/86, Rec. s. 3161; z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 235/87, Rec. s. 5589. W sprawie Lair skarżący pracował w przyjmującym państwie członkowskim, jednak nie dostatecznie długo, aby spełnić (mający zastosowanie do cudzoziemców, lecz nie do obywateli tego państwa) warunek pięciu lat legalnej działalności zawodowej poprzedzającej ubieganie się o pomoc na podjęcie studiów. W sprawie Matteucci skarżąca nie tylko była dzieckiem pracownika migrującego, ale sama rzeczywiście i skutecznie wykonywała działalność zawodową (zob. pkt 9, 10 tego wyroku).

( 22 ) Wyrok z dnia 3 lipca 1974 r. w sprawie 9/74 Casagrande, Rec. s. 773, pkt 9.

( 23 ) Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 15.

( 24 ) Zobacz wyrok z dnia 18 listopada 2010 r. w sprawie C-356/09 Kleist, Zb.Orz. s. I-11939, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 25 ) Zobacz pewne refleksje odnośnie do tego, co może być lub nie może być relewantną różnicą w kontekście prawa do równego traktowania w również mojej opinii w sprawie C-427/06 Bartsch (wyrok z dnia 23 września 2008 r.), Zb.Orz. s. I-7245, pkt 44.

( 26 ) Wyrok z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie C-400/08 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I-1915, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 27 ) Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 13, pkt 21.

( 28 ) Wyrok z dnia 27 listopada 1997 r. w sprawie C-57/96, Rec. s. I-6689.

( 29 ) Odpowiednio wyroki: z dnia 12 lutego 1974 r. w sprawie 152/73, Rec. s. 153; z dnia 6 marca 2003 r. w sprawie C-466/00, zwany „wyrokiem w sprawie Kaba II”, Rec. s. I-2219.

( 30 ) Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 13, pkt 21.

( 31 ) Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 28, pkt 51.

( 32 ) Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 28, pkt 45, 46.

( 33 ) Zobacz ww. w przypisie 29 wyroki: w sprawie Sotgiu, pkt 12, 13; w sprawie Kaba II, pkt 55.

( 34 ) Przykładowo dziecko pracownika przygranicznego może z jakiegoś względu, mimo że mieszka w Niderlandach lub tam mieszkało przez wymagany czas, spełniać wymóg wynikający z zasady „3 z 6 lat”, zanim wróci do sąsiedniego państwa.

( 35 ) Wyrok z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie C-325/08 Olympique Lyonnais, Zb.Orz. s. I-2177, pkt 38 i przywołane tam orzecznictwo.

( 36 ) Wyrok z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C-147/03 Komisja przeciwko Austrii, Zb.Orz. s. I-5969, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 37 ) Wyrok z dnia 10 lutego 2009 r. w sprawie C-110/05 Komisja przeciwko Włochom, Zb.Orz. s. I-519, pkt 66.

( 38 ) Wyżej wymienione w przypisie 10 wyroki w sprawie Bidar i w sprawie Förster.

( 39 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 58.

( 40 ) Ibidem, pkt 55.

( 41 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56. W ww. w przypisie 2 wyroku w sprawie Morgan i Bucher Trybunał potwierdził, że to samo wnioskowanie znajduje zastosowania do przyznania przez państwo członkowskie stypendiów na podjęcie studiów w innych państwach członkowskich (pkt 44 tego wyroku).

( 42 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 57.

( 43 ) Idem, pkt 58.

( 44 ) Idem, pkt 59.

( 45 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 48.

( 46 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56.

( 47 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 49.

( 48 ) Idem, pkt 50.

( 49 ) Idem, pkt 51.

( 50 ) Idem, pkt 54.

( 51 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56. Zobacz również w kontekście świadczeń z systemu opieki zdrowotnej i systemu zabezpieczenia społecznego wyroki z dnia 16 maja 2006 r. w sprawie C-372/04 Watts, Zb.Orz. s. I-4325, pkt 103; z dnia 10 marca 2009 r. w sprawie C-169/07 Hartlauer, Zb.Orz. s. I-1721, pkt 50.

( 52 ) Motyw trzeci rozporządzenia nr 1612/68.

( 53 ) Idem, motyw piąty.

( 54 ) Wniosek ten nie oznacza, że uważam, iż jest wykluczone, by w jakichkolwiek okolicznościach państwa członkowskie mogły wymagać od pracowników migrujących pewnego stopnia integracji. W rzeczywistości cel społeczny, na który powołał się rząd niderlandzki jako uzasadniający wymóg stawiany wszystkim wnioskodawcom, aby wykazali stopień związania z państwem przyjmującym, jest celem zgodnym z prawem, który jest uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego (zob. pkt 135‐140 powyżej).

( 55 ) Artykuł 1 ust. 1 dyrektywy Rady 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu (Dz.U. L 180, s. 26). Prawo pobytu było przyznawane na tych samych zasadach pracownikom migrującym oraz osobom prowadzącym działalność na własny rachunek, które przestały być czynne zawodowo. Zobacz również art. 1 ust. 1 dyrektywy Rady 90/365/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, które zakończyły działalność zawodową (Dz.U. L 180, s. 28). Zobacz również dyrektywę Rady 90/366/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 180, s. 30) oraz dyrektywę, która ją zastąpiła: dyrektywę Rady 93/96/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 317, s. 59). Każdy z tych aktów, poza dyrektywą 90/366, której nieważność została stwierdzona przez Trybunał w wyroku z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C-295/90 Parlament przeciwko Radzie, Rec. s. I-4193 pkt 21, został uchylony przez dyrektywę 2004/38.

( 56 ) Motyw czwarty dyrektywy 90/364.

( 57 ) Artykuły 1 i 3 dyrektywy 90/364.

( 58 ) Wyrok z dnia 8 marca 2011 r. w sprawie C-34/09 Ruiz Zambrano, Zb.Orz. s. I-1177, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 59 ) Wyrok z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C-184/99 Grzelczyk, Rec. s. I-6193, pkt 44. Sprawa ta dotyczyła wypłaty ustanowionego na mocy prawa belgijskiego tzw. Minimeksu ‐ minimum środków utrzymania, na rzecz studenta ostatniego roku studiów, któremu udało się przez pierwsze trzy lata studiów samodzielnie pokrywać własne wydatki.

( 60 ) Zobacz także ww. w przypisie 26 moją opinię w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii, pkt 89.

( 61 ) Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 55.

( 62 ) Zobacz opinię rzecznika generalnego J. Mazáka w ww. w przypisie 10 sprawie Förster, pkt 129‐135.

( 63 ) Są to najliczniejsze grupy osób, które spełniałyby wymogi uzyskania MNSF, jeżeli zniesiono by warunek zamieszkania. Dane szacunkowe wynikają z pomnożenia szacowanej liczby takich osób przez średni koszt per capita, która to kwota obejmuje stypendium podstawowe, stypendium dodatkowe i dodatek z tytułu kosztów podróży.

( 64 ) Nie jest również znana liczna studentów, którzy otrzymują dofinansowanie studiów w Niderlandach oraz korzystają z MNSF, aby studiować za granicą. Zobacz również pkt 16 powyżej.

( 65 ) Zobacz również wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C-503/09 Stewart, Zb.Orz. s. I-6497, pkt 95 i przytoczone tam orzecznictwo; ww. w przypisie 2 wyrok w sprawie Morgan i Bucher, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo. Zobacz również opinię rzecznika generalnego J. Mazáka w ww. w przypisie 10 sprawie Förster, pkt 133.

( 66 ) Zobacz wyrok z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C-138/02 Collins, Rec. s. I-2703, pkt 72.

( 67 ) Wyrok z dnia 20 października 2005 r. w sprawie C-111/03 Komisja przeciwko Szwecji, Zb.Orz. s. I-8789, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 68 ) Pracownikiem migrującym jest „[k]ażda osoba, która wykonuje działalność skuteczną i rzeczywistą” oraz która „przez pewien czas […] na rzecz innej osoby i pod jej zwierzchnictwem, świadczy pracę, za którą otrzymuje wynagrodzenie”. Do tej kategorii osób nie należą osoby, które wykonują „działalność w takim stopniu ograniczoną, że wydaje się ona mieć zupełnie marginalny i pomocniczy charakter”: zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Meeusen, pkt 13 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 69 ) Wyrok z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie C-212/97 Centros, Rec. s. I-1459, pkt 24, 25 i przytoczone tam orzecznictwo.

( 70 ) Zobacz pkt 154 mojej opinii w sprawie C-73/08 Bressol i in. i Chaverot i in. (wyrok z dnia 13 kwietnia 2010 r.), Zb.Orz. s. I-2735.

( 71 ) Zobacz art. 149 ust. 2 WE (obecnie art. 165 ust. 2 TFUE) oraz zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 lipca 2001 r. w sprawie mobilności studentów, osób odbywających kształcenie, wolontariuszy, nauczycieli i szkoleniowców na obszarze Wspólnoty (2001/613/WE) (Dz.U. L 215, s. 30).

( 72 ) Cel polegający na zachęcaniu studentów do powrotu do państwa członkowskiego ich pochodzenia po ukończeniu studiów za granicą może być troską państw członkowskich, w których odpływ studentów przekracza liczbę studentów do tych krajów przybywających. Zobacz np. sprawozdanie Working Group on Portability of Grants and Loans, Report to the Bologna Follow Up Group (grupy roboczej w dziedzinie możliwości przenoszenia stypendiów i pożyczek, sprawozdanie dla Bologna Follow Up Group) (http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/documents/WGR2007/Portability_of_grants_and_loans_final_report2007.pdf), s. 15 oraz zalecanie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie mobilności transnarodowej we Wspólnocie w celach edukacji i szkolenia: Europejska karta na rzecz jakości mobilności (2006/961/WE) (Dz.U. L 394, s. 5), załącznik.

( 73 ) Zobacz pkt 100 powyżej.

( 74 ) Na przykład przyznanie finansowania mogłoby zostać uzależnione od powrotu studenta do Niderlandów w celu podjęcia pracy przez minimalny okres.

( 75 ) Zobacz pkt 67 i 70 powyżej.

( 76 ) Zobacz punkty 130‐132 niniejszej opinii.


Opinion of the Advocate-General

Opinion of the Advocate-General

1. Erazm z Rotterdamu był jednym z pierwszych beneficjentów finansowania studiów za granicą. Ówczesny biskup Cambray, Henryk z Bergen (u którego Erazm rozpoczął wcześniej pracę jako sekretarz), udzielił mu w 1495 r. zarówno urlopu, jak i środków na podjęcie studiów na Uniwersytecie w Paryżu. Erazm nigdy nie miał wątpliwości co do słuszności swego wyboru. W trakcie kariery, która zaprowadziła go do Paryża, Leuven, Cambridge i Bazylei, stał się niewątpliwie wybitnym uczonym swego pokolenia ‐ „księciem humanistów”. Można stosunkowo bezpiecznie stwierdzić, że z finansowania, jakie uzyskał na zagraniczne studia uniwersyteckie, uczynił doskonały użytek(2) i nie bez przyczyny współczesny program wymiany między uniwersytetami Unii nosi jego imię.

2. Współcześni rodacy Erazma korzystają z podobnej szansy. Zgodnie z przepisami Wet Studiefinanciering (ustawy o finansowaniu studiów, zwanej dalej „WSF”) mają często możliwość uzyskania dofinansowania studiów wyższych, podejmowanych poza granicami Niderlandów. Czy jednak przepisy szczegółowo regulujące przyznawanie takiego dofinansowania, w szczególności przepis, na mocy którego wnioskodawca, oprócz tego, że spełnia wymogi finansowania studiów w Niderlandach, winien również zamieszkiwać legalnie na terenie Niderlandów przez okres co najmniej trzech z sześciu ostatnich lat (zasada „3 z 6 lat”), nie są sprzeczne z art. 45 TFUE (dawniej art. 39 WE)(3) oraz art. 7 ust. 2 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty(4), w zakresie w jakim przepisy te pośrednio i w sposób nieuzasadniony dyskryminują pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin?

Ramy prawne

Postanowienia traktatu

3. Artykuł 45 TFUE stanowi:

„1. Zapewnia się swobodę przepływu pracowników wewnątrz Unii.

2. Swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami państw członkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy.

[…]”.

4. Zgodnie z art. 165 ust. 1 TFUE (dawniej art. 149 ust. 1 WE), państwa członkowskie są odpowiedzialne „za treść nauczania i organizację systemów edukacyjnych”. Artykuł 165 ust. 1 TFUE stanowi, że „ Unia przyczynia się do rozwoju edukacji o wysokiej jakości, poprzez zachęcanie do współpracy między państwami członkowskimi oraz, jeżeli to niezbędne, poprzez wspieranie i uzupełnianie ich działań”. Działanie Unii zmierza ponadto do „sprzyjania mobilności studentów”(5) .

Rozporządzenie nr 1612/68

5. Celem rozporządzenia nr 1612/68 było zapewnienie obywatelom jednego państwa członkowskiego swobody świadczenia pracy w innym państwie członkowskim i realizacja w ten sposób postanowień traktatu w zakresie swobody przepływu pracowników. Motyw pierwszy tego rozporządzenia jako ogólny cel rozporządzenia określa „zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową pomiędzy pracownikami państw członkowskich, w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunków pracy, jak również prawa tych pracowników do swobodnego przemieszczania się wewnątrz [Unii] w celu wykonywania działalności zarobkowej, z zastrzeżeniem ograniczeń uzasadnionych względami porządku publicznego, bezpieczeństwa publicznego lub zdrowia publicznego”.

6. Motywy trzeci i czwarty przewidywały odpowiednio, że „swobodny przepływ stanowi fundamentalne [podstawowe] prawo pracowników i ich rodzin” oraz że prawo to powinno służyć „pracownikom zatrudnionym na stałe, pracownikom sezonowym, przygranicznym oraz prowadzącym działalność w celu świadczenia usług”.

7. Zgodnie z brzmieniem motywu piątego wykonywanie tej podstawowej swobody „w obiektywnych warunkach wolności i godności wymaga zapewnienia faktycznej i prawnej równości traktowania we wszystkich sprawach związanych z prowadzeniem przez nich działalności w charakterze pracowników najemnych oraz dotyczących dostępu do zasobów mieszkaniowych, a także wyeliminowania wszelkich utrudnień mobilności pracowników, w szczególności w odniesieniu do prawa pracownika do połączenia z rodziną oraz warunków integracji rodziny w środowisku kraju przyjmującego”.

8. Stosownie do art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 pracownik będący obywatelem państwa członkowskiego „korzysta z takich samych przywilejów socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi”.

9. Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 brzmi:

„Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.

[…]”.

Dyrektywa 2004/38

10. Artykuł 7 dyrektywy 2004/38/WE(6) reguluje warunki, jakie winni spełniać obywatele państwa członkowskiego, by móc zamieszkiwać w innym państwie członkowskim przez okres dłuższy niż trzy miesiące. Przepis ten stanowi:

„1. Wszyscy obywatele Unii posiadają prawo pobytu na terytorium innego państwa członkowskiego przez okres dłuższy niż trzy miesiące, jeżeli:

a) są pracownikami najemnymi lub osobami pracującymi na własny rachunek w przyjmującym państwie członkowskim; lub

b) posiadają wystarczające zasoby dla siebie i członków ich rodziny, aby nie stanowić obciążenia dla systemu pomocy społecznej przyjmującego państwa członkowskiego w okresie pobytu, oraz są objęci pełnym ubezpieczeniem zdrowotnym w przyjmującym państwie członkowskim; lub

[…]”.

11. Artykuł 24 tej dyrektywy stanowi:

„1. Z zastrzeżeniem specjalnych przepisów wyraźnie określonych w traktacie i prawie wtórnym wszyscy obywatele Unii zamieszkujący na podstawie niniejszej dyrektywy na terytorium przyjmującego państwa członkowskiego są traktowani na równi z obywatelami tego państwa członkowskiego w zakresie ustanowionym w traktacie. Korzystanie z tego prawa obejmuje członków rodziny, którzy nie są obywatelami jednego z państw członkowskich i posiadają prawo pobytu lub stałego pobytu.

2. W drodze odstępstwa od ust. 1 przyjmujące państwo członkowskie nie jest zobowiązane […] przed nabyciem prawa stałego pobytu – do udzielania pomocy dla pokrycia kosztów utrzymania w czasie studiów, włącznie z kształceniem zawodowym, w postaci stypendiów lub pożyczek studenckich, dla osób niebędących pracownikami najemnymi, osób pracujących na własny rachunek, osób, które zachowują ten status, i członków ich rodziny”.

Przepisy krajowe

12. WSF określa osoby, które mogą uzyskać dofinansowanie studiów w Niderlandach i za granicą. Finansowanie studiów za granicą nosi nazwę „meeneembare Studie financiering” („przenośne finansowanie studiów”, zwane dalej „MNSF”.

13. W zakresie szkolnictwa wyższego w Niderlandach prawo do dofinansowania studiów ma każdy student od 18 do 29 roku życia, studiujący na wyznaczonej lub uznanej uczelni i spełniający warunek obywatelstwa(7) . Artykuł 2 ust. 2 definiuje warunek obywatelstwa. Warunek ten spełniają: i) obywatele Niderlandów, ii) osoby niebędące obywatelami Niderlandów, traktowane w zakresie finansowania studiów na podstawie traktatu lub decyzji organizacji międzynarodowej jak obywatele Niderlandów, oraz iii) osoby niebędące obywatelami Niderlandów, zamieszkujące w Niderlandach, traktowane w zakresie finansowania studiów, na podstawie ogólnych przepisów administracyjnych, jak obywatele Niderlandów.

14. Druga z wymienionych kategorii obejmuje obywateli Unii czynnych zawodowo w Niderlandach i członków ich rodzin. Osoby te nie mają obowiązku zamieszkania w Niderlandach, aby spełniać wymogi uzyskania tego rodzaju finansowania. W związku z tym do kategorii tej należą również pracownicy przygraniczni i członkowie ich rodzin. Do trzeciej kategorii należą obywatele Unii, którzy nie są czynni zawodowo w Niderlandach. Spełniają oni wymogi uzyskania finansowania po pięciu latach zgodnego z prawem pobytu w Niderlandach.

15. Aby uzyskać dofinansowanie studiów wyższych odbywanych poza granicami Niderlandów, studenci winni spełniać wymogi finansowania studiów wyższych w Niderlandach oraz dodatkowo, na podstawie art. 2.14 ust. 2 lit. c) WSF, zamieszkiwać legalnie w Niderlandach w okresie co najmniej trzech z sześciu lat poprzedzających przyjęcie na studia na uczelni za granicą. Wymóg ten stosuje się niezależnie od obywatelstwa studentów.

16. Tak długo, jak studenci spełniają odpowiednie wymogi, mogą ubiegać się kolejno o dofinansowanie studiów w Niderlandach, a następnie o MNSF, by studiować za granicą.

17. Do dnia 1 stycznia 2014 r. zasada „3 z 6 lat” nie znajduje zastosowania do studentów studiów wyższych, bez względu na ich obywatelstwo, studiujących w „obszarach przygranicznych” Niderlandów (we Flandrii, w regionie stołecznym Bruksela w Belgii i Nadrenii Północnej-Westfalii, Dolnej Saksonii i Bremie w Niemczech).

18. MNSF składa się z czterech elementów: i) stypendium podstawowego, które jest stałą kwotą wypłacaną miesięcznie, zależną od tego, czy student mieszka z rodzicami, czy samodzielnie, wraz dodatkiem na pokrycie kosztów podróży oraz dodatkowym zasiłkiem dla osoby samotnie wychowującej dziecko lub wspólnie z partnerem, ii) stypendium dodatkowego, którego wysokość, nieprzekraczająca określonego pułapu, zależy od dochodów i wkładu rodziców studenta w jego utrzymanie, iii) pożyczki podstawowej, jeżeli student się o nią ubiegał, w wysokości nieprzekraczającej określonego pułapu oraz iv) pożyczki na czesne, jeżeli student się o nią ubiegał, w wysokości nieprzekraczającej co do zasady najwyższego czesnego wymaganego przez uczelnie niderlandzkie za ekwiwalentny kurs.

19. Stypendium podstawowe, stypendium dodatkowe (z wyjątkiem pierwszego roku studiów) oraz dodatek na pokrycie kosztów podróży są udzielane w formie pożyczek. Stają się bezzwrotną pomocą, jeżeli student ukończy studia w terminie dziesięciu lat od ich rozpoczęcia.

20. Maksymalny pułap finansowania w ramach MNSF, z wyłączeniem dodatków i zasiłków, wynosi od 739,15 do 929,69 EUR miesięcznie, w zależności od tego, czy student mieszka z rodzicami czy samodzielnie. Ten sam pułap odnosi się do finansowania studiów w Niderlandach.

Postępowanie

21. Po przeprowadzeniu postępowania poprzedzającego wniesienie skargi Komisja wnosi do Trybunału o stwierdzenie, że wymagając, by pracownicy migrujący, w tym pracownicy przygraniczni oraz członkowie ich rodzin pozostający na ich utrzymaniu spełniali warunek zamieszkania (zasadę „3 z 6 lat”), aby na podstawie WSF spełniać wymogi uzyskania dofinansowania studiów za granicą, Królestwo Niderlandów uchybiło zobowiązaniom ciążącym na nim na mocy art. 45 TFUE i art. 7 ust. 2 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68, oraz o obciążenie Królestwa Niderlandów kosztami postępowania.

22. Rząd niderlandzki wnosi do Trybunału o oddalenie skargi i obciążenie Komisji kosztami postępowania.

23. Rządy belgijski, duński, niemiecki i szwedzki, które przystąpiły do sprawy w charakterze interwenientów, popierają żądania rządu niderlandzkiego.

24. Strony postępowania oraz wszyscy interwenienci przedstawili swe stanowiska na rozprawie w dniu 10 listopada 2011 r.

Ocena

Uwagi wstępne

25. W trakcie postępowania Komisja ograniczyła swe zarzuty do naruszenia art. 45 TFUE oraz art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Twierdzi ona, że MNSF w sposób pośredni dyskryminuje pracujących w Niderlandach pracowników migrujących oraz pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Komisja nie podnosi zarzutów naruszenia art. 24 dyrektywy 2004/38, art. 21 TFUE ani żadnego innego przepisu prawa Unii regulującego prawa wynikające z obywatelstwa.

26. Artykuł 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stanowi w dziedzinie przywilejów socjalnych i podatkowych wyraz zasady równego traktowania, ustanowionej w art. 45 TFUE, w związku z czym powinien być interpretowany w ten sam sposób(8) . W konsekwencji, jeżeli przepis regulujący dostęp do przywilejów socjalnych narusza art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ traktuje pracowników migrujących mniej korzystnie niż pracowników krajowych, jest on również niezgodny z art. 45 TFUE. Jednakże nawet jeśli przepis taki jest zgodny z art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, może nadal naruszać art. 45 TFUE(9) . W pierwszej kolejności rozważę zatem warunek zamieszkania w świetle art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Jeżeli narusza on art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, narusza on również art. 45 TFUE.

27. Niderlandy popierane przez interweniujące państwa członkowskie twierdzą, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 nie znajduje zastosowania. Tytułem zarzutu ewentualnego podnoszą, że warunek zamieszkania nie jest pośrednio dyskryminujący względem pracowników migrujących.

28. W każdym wypadku Niderlandy i interweniujące państwa członkowskie twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony z dwóch powodów. Po pierwsze warunek ten służy do zidentyfikowania docelowej grupy studentów: mianowicie tych, którzy bez MNSF studiowaliby w Niderlandach, oraz tych, którzy jeśli studiowaliby za granicą, po ukończeniu studiów powrócą do Niderlandów. Po drugie warunek zamieszkania pozwala na uniknięcie sytuacji, w której system ten stałby się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby wywierać wpływ na ogólny poziom dostępnego finansowania. Trybunał orzekł w wyroku w sprawie Bidar, potwierdzonym wyrokiem w sprawie Förster, iż cel ten był uzasadniony(10) .

Czy warunek zamieszkania narusza co do zasady art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/?

Osoby korzystające z równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68

29. Niderlandy stoją na stanowisku, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 nie znajduje co do zasady zastosowania do członków rodzin pracowników migrujących, pozostających na ich utrzymaniu, niezależnie od ich miejsca zamieszkania. Uznają one natomiast, iż wyjątek od tej zasady zachodzi w przypadku bezpośredniej dyskryminacji dzieci pracowników migrujących. Zasadniczo jednak do osób tych znajduje zastosowanie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, a nie art. 7 ust. 2. Artykuł 12 bowiem jest szczególnym wyrazem obowiązku równego traktowania w zakresie, w jakim odnosi się do dzieci i dostępu do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego. Wykładnia art. 7 ust. 2, jako znajdującego zastosowanie do dzieci pracowników migrujących, stwarza ryzyko pozbawienia sensu warunku zamieszkania, przewidzianego w art. 12.

30. Komisja twierdzi, iż orzecznictwo Trybunału potwierdza, że art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 stosuje się do wszystkich członków rodzin pracowników migrujących, pozostających na ich utrzymaniu.

31. Podzielam zdanie Komisji.

32. Osobami bezpośrednio korzystającymi z równego traktowania, zagwarantowanego w art. 7 ust. 2, są obywatele jednego z państw członkowskich, którzy pracują w innym państwie członkowskim. Pracownicy przygraniczni, którzy z definicji zamieszkują poza granicami przyjmującego państwa członkowskiego, należą do tej kategorii(11) . Dlatego też nie wymaga się od pracowników, by zamieszkiwali w tym samym państwie, w którym pracują, aby korzystać z ochrony na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ani też przepis ten nie uzależnia prawa do równego traktowania od miejsca, w którym obywatel Unii rzeczywiście korzysta z przywilejów socjalnych.

33. Członkowie rodziny pracownika migrującego pozostający na jego utrzymaniu są osobami pośrednio korzystającymi z obowiązku równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2, ponieważ dyskryminacja tych osób w zakresie przywilejów socjalnych stanowi również dyskryminację pracownika migrującego, który musi w takiej sytuacji wspierać finansowo członka swojej rodziny. Trybunał jasno określił, iż do tej grupy osób pośrednio korzystających z zasady równego traktowania należą członkowie rodziny pracownika migrującego pozostający na jego utrzymaniu ‐ wstępni, zstępni i współmałżonek(12) . Nie wymaga się, by osoby te zamieszkiwały w tym samym państwie członkowskim, w którym pracuje pracownik migrujący, by mogły korzystać z ochrony na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68(13) .

34. Pojęcie „przywileje socjalne” w rozumieniu art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 obejmuje swym zakresem również finansowanie studiów wyższych odbywanych przez pracowników migrujących lub pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin(14) . W niniejszej sprawie dzieci pozostające na utrzymaniu pracowników migrujących pracujących w Niderlandach są w szczególności uprawnione, by ubiegać się o MNSF na studia poza granicami Niderlandów.

35. Argumentacja Niderlandów w znacznym zakresie opiera się na fakcie, iż wszystkie sprawy, w których Trybunał orzekł, iż art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 znajduje zastosowanie do dzieci pracowników migrujących, dotyczyły przypadków bezpośredniej dyskryminacji. W przeciwieństwie do Niderlandów nie widzę logiki w wykładni, która uzależnia zakres podmiotowego zastosowania obowiązku równego traktowania od rodzaju doświadczanej dyskryminacji. Uważam w związku z tym, iż nie ma żadnego znaczenia, czy stwierdzona dyskryminacja na charakter bezpośredni, czy pośredni.

36. Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 nadaje dzieciom pracowników migrujących odrębne, odmienne prawo osobiste.

37. Zgodnie z tym przepisem przyjmujące państwo członkowskie ma obowiązek udzielenia dzieciom pracownika migrującego dostępu do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego. Artykuł 12 znajduje zastosowanie również do dzieci, które podejmują kształcenie poza granicami przyjmującego państwa członkowskiego(15) .

38. Artykuł 12 rozporządzenia nr 1612/68 odnosi się w szczególności do „[d]zieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego”, a które „zamieszkują na terytorium tego państwa”. Trybunał orzekł, że art. 12 nadaje dzieciom, które zamieszkały w państwie członkowskim w okresie, w którym ich rodzice wykonywali przysługujące im w tym państwie, jako pracownikom migrującym, prawo pobytu, niezależne prawo pobytu w tym państwie członkowskim, tak aby uczestniczyć tam w powszechnym systemie kształcenia(16) . Dziecko korzysta z tego prawa bez względu na fakt, czy rodzic zachował, czy nie status pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim(17) .

39. Ponadto by powołać się na art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, dziecko nie ma obowiązku wykazać, że znajduje się na utrzymaniu pracownika migrującego. Jeżeli rodzic nie jest już pracownikiem migrującym, korzystającym z równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 tego rozporządzenia lub nie łoży już na utrzymanie dziecka, dziecko może mimo to, tytułem służącego mu osobiście prawa, domagać się dostępu do tego rodzaju przywileju socjalnego, przewidzianego w art. 12, i to na takich samych zasadach jak obywatele przyjmującego państwa członkowskiego, pod warunkiem że dziecko zamieszkuje w tym państwie członkowskim(18) .

40. Odmiennie niż Niderlandy nie uważam, że ponieważ art. 12 wyraźnie odnosi się do zdefiniowanego i ograniczonego grona członków rodziny jako osób bezpośrednio korzystających z zasady równego traktowania, to koniecznie oznacza to, że podmiotowy zakres zastosowania art. 7 ust. 2 należy interpretować jako wyłączający to grono członków rodziny jako osoby pośrednio korzystające z zasady równego traktowania. Argumentacja Niderlandów odwołuje się do licznego orzecznictwa. Żadna ze spraw, do których się odwołują, nie rozstrzyga jednak kwestii, czy art. 7 ust. 2 chroni członków rodziny pracownika migrującego pozostających na jego utrzymaniu, którzy ubiegają się o pomoc finansową na studia wyższe.

41. W sprawie Brown skarżącemu odmówiono ochrony na podstawie art. 7 ust. 2, ponieważ nabył ona status pracownika migrującego wyłącznie w wyniku przyjęcia na studia w przyjmującym państwie członkowskim(19) . Nie mógł on ubiegać się o ochronę na podstawie art. 12 (ani, w moim mniemaniu, jako osoba pośrednio korzystająca z zasady równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2), ponieważ żaden z rodziców nie miał statusu pracownika migrującego po jego narodzinach(20) . Sprawy Lair i Matteucci natomiast dotyczyły stosowania art. 7 ust. 2 do skarżących, którzy sami byli pracownikami migrującymi(21) .

42. W wyroku w sprawie Casagrande Trybunał dokonał wykładni art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 w związku ze sporem dotyczącym dziecka pracownika migrującego, które zamieszkiwało w miejscu zatrudnienia rodzica. Trybunał orzekł, że przepis ten dotyczył również ogólnych środków mających na celu ułatwienie uczęszczania do szkoły(22) . Podobnie sprawa di Leo(23) dotyczyła stosowania art. 12 do dziecka pracownika migrującego, które opuściło przyjmujące państwo członkowskie w celu studiowania za granicą.

43. Uważam, że członkowie rodziny pracownika migrującego, w tym dzieci, pozostający na jego utrzymaniu korzystają z przysługującego pracownikowi migrującemu prawa do równego traktowania na podstawie art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68. Wniosek ten ma zastosowanie niezależnie od tego, gdzie zamieszkują członkowie rodziny lub sam pracownik migrujący, oraz bez względu na to, czy dyskryminacja miałaby mieć charakter bezpośredni, czy pośredni.

Czy istnieje obiektywna różnica pomiędzy pracownikami zamieszkującymi w Niderlandach a pracownikami zamieszkującymi poza granicami tego państwa?

44. Komisja twierdzi, że pracownicy migrujący (w tym pracownicy przygraniczni) pracujący w Niderlandach oraz członkowie ich rodzin pozostający na ich utrzymaniu są traktowani mniej korzystnie niż pracownicy niderlandzcy i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin.

45. Niderlandy twierdzą, że istnieje obiektywna różnica pomiędzy pracownikami zamieszkującymi w Niderlandach a pracownikami zamieszkującymi poza granicami tego państwa, ponieważ ci ostatni nie wymagają zachęt, by studiować za granicą. Argument ten oznacza, że pracownicy migrujący pracujący w Niderlandach, a zamieszkujący w innym państwie członkowskim nie są w porównywalnej sytuacji do pracowników niderlandzkich (oraz, jeśli o tym mowa, pracowników migrujących) pracujących i zamieszkujących w Niderlandach.

46. Nie zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów.

47. Dyskryminacja, zgodnie z art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ma miejsce wówczas, gdy pracownik migrujący jest traktowany w sposób mniej korzystny niż pracownik krajowy znajdujący się w porównywalnej sytuacji. Aby rozstrzygnąć, czy tak dzieje się w niniejszym przypadku, należy ustalić, kto korzysta z równego traktowania oraz na czym polega konkretna korzyść. W tym zakresie przedmiot przepisów ustanawiających różnicę w traktowaniu ma znaczenie dla oceny, czy istnieje obiektywna różnica pomiędzy poszczególnymi kategoriami osób(24) . Dodam, że w mojej opinii ta podnoszona obiektywna różnica winna odzwierciedlać rozróżnienie natury prawnej lub faktycznej, inne niż ustanowione na mocy tych właśnie przepisów, które są w sprawie sporne.

48. W niniejszej sprawie korzyścią jest stypendium na dofinansowanie studiów gdziekolwiek poza granicami Niderlandów. W kontekście art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68 pracownicy migrujący w Niderlandach korzystają z równego traktowania.

49. Można stosunkowo łatwo przyznać, iż w ramach obu kategorii pracowników znajdą się tacy, których sytuację można uznać za porównywalną. Po pierwsze pracownicy migrujący zamieszkujący i pracujący w Niderlandach wyraźnie znajdują się w sytuacji porównywalnej do sytuacji obywateli niderlandzkich mieszkających i pracujących w Niderlandach, wobec czego powinni być traktowani w jednakowy sposób. Po drugie pracownicy migrujący pracujący w Niderlandach, lecz zamieszkujący poza granicami tego państwa wyraźnie znajdują się w porównywalnej sytuacji do obywateli niderlandzkich pracujących w Niderlandach, lecz zamieszkujących poza granicami tego państwa, wobec czego powinni być traktowani w sposób jednakowy.

50. Niderlandy posługują się faktem istnienia tych dwóch możliwych do zidentyfikowania kategorii pracowników, by twierdzić, że nie sposób przeprowadzić jakiegokolwiek porównania pomiędzy tymi dwoma kategoriami, twierdząc tym samym, że sytuacja pracowników zamieszkujących w Niderlandach jest obiektywnie różna od sytuacji pracowników zamieszkujących poza granicami tego państwa. W pewnym sensie jest to oczywistą prawdą. Mieszkanie w Amsterdamie nie jest tym samym, co mieszkanie w Paryżu. Czy jest to jednak na tyle znacząca różnica, by obiektywnie uzasadniać odmienne traktowanie(25) ?

51. Nie sądzę, by tak było.

52. Niderlandy (słusznie) uznają, że dzieci pracowników migrujących, które zamierzają studiować w Niderlandach, winny mieć dostęp do fina nsowania studiów na takich samych zasadach jak obywatele Niderlandów, bez względu na fakt, czy ci pracownicy migrujący (oraz pozostające na ich utrzymaniu dzieci) mieszkają w Niderlandach, czy w innym państwie.

53. Uznając ten stan rzeczy, Niderlandy zgadzają się w sposób dorozumiany, że przynajmniej niektóre dzieci pracowników migrujących mogą ‐ podobnie jak dzieci pracowników niderlandzkich ‐ skłaniać się do studiowania w Niderlandach ( niezależnie do tego, czy w tym państwie zamieszkują), wobec czego powinny mieć dostęp do finansowania, które im to umożliwi. Jednakże nieuchronnym następstwem tego stanu rzeczy jest ‐ moim zdaniem ‐ iż Niderlandy nie mogą dłużej zasadnie utrzymywać, że miejsce zamieszkania determinuje w sposób niemalże automatyczny miejsce podjęcia studiów przez pracowników migrujących i pozostające na ich utrzymaniu dzieci. Jeżeli to założenie jest prawdziwe, to posługiwanie się miejscem zamieszkania jako jakoby „obiektywnym” kryterium odmiennego traktowania nie jest uzasadnione. Przeciwnie: sytuację pracownika migrującego zatrudnionego w Niderlandach, lecz zamieszkującego w innym państwie członkowskim można jak najbardziej uznać za porównywalną z sytuacją pracownika niderlandzkiego zamieszkującego i pracującego w Niderlandach.

Czy stosowanie warunku zamieszkania skutkuje pośrednią dyskryminacją?

54. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach postępowań w sprawie uchybienia zobowiązaniom państwa członkowskiego to do Komisji należy wykazanie stwierdzonego uchybienia oraz przedstawienie Trybunałowi dowodów koniecznych do ustalenia, że zobowiązanie nie zostało spełnione. W tym zakresie Komisja nie może opierać się na jakimkolwiek domniemaniu(26) .

55. W niniejszej sprawie Komisja winna wykazać, że pracownicy migrujący i pracownicy niderlandzcy są traktowani w odmienny sposób, co powoduje podobne skutki jak w przypadku zastosowania warunku obywatelstwa.

56. Komisja twierdzi, że warunek zamieszkania narusza art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, ponieważ wedle wszelkiego prawdopodobieństwa pracownikom krajowym zawsze łatwiej będzie spełnić ten warunek niż pracownikom migrującym. Komisja stoi na stanowisku, że w wyrokach w sprawach Meeusen(27) i Meints(28) Trybunał stwierdził, że warunek zamieszkania stanowi z definicji pośrednią dyskryminację. W niniejszej sprawie warunek zamieszkania jest pośrednio dyskryminujący, a przynajmniej w zakresie w jakim bezwzględnie wyklucza on pracowników przygranicznych i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Swą argumentację, iż warunek zamieszkania nie w każdych okolicznościach jest dyskryminujący, Niderlandy opierają na wyrokach w sprawach Sotgiu i Kaba II(29) .

57. Nie zgadzam się żadną z tych interpretacji orzecznictwa Trybunału.

58. W wyroku w sprawie Meeusen Trybunał orzekł, że „państwo członkowskie nie może uzależniać przyznania przywileju socjalnego w rozumieniu art. 7 […] od warunku, że osoba z niego korzystająca posiada miejsce zamieszkania na jego terytorium”(30) . Sprawa Meeusen dotyczyła warunku zamieszkania, który stanowił bezpośrednią dyskryminację i z tego względu był zakazany. Rozstrzygnięcie, jakie wydał Trybunał w sprawie Meeusen, opierało się natomiast na wyroku w sprawie Meints(31) . W tej sprawie Trybunał orzekł, że sporny w niej warunek zamieszkania stanowił pośrednią dyskryminację dopiero po zbadaniu, czy warunek ten łatwiej było spełnić pracownikom krajowym (oraz czy mógł on być uzasadniony)(32) . W żadnym z wymienionych wyroków Trybunał nie stwierdził zatem, że warunek zamieszkania był zawsze pośrednio dyskryminujący.

59. Natomiast ani wyrok wydany w sprawie Sotgiu, ani w sprawie Kaba II nie przemawiają za przyjęciem stanowiska przeciwnego, mianowicie że ustanowienie warunku zamieszkania w stosunku do obywateli danego państwa i cudzoziemców, którzy znajdują się w porównywalnej sytuacji, może być dopuszczalne, nie powodując automatycznie pośredniej dyskryminacji. W sprawie Sotgiu pracownicy, których dotyczyła sprawa, należeli do różnych kategorii, do których przynależność zależała od przyjęcia na siebie zobowiązania do zmiany miejsca zamieszkania. Trybunał uznał zatem, że miejsce zamieszkania stanowiło obiektywne kryterium odmiennego taktowania pracowników znajdujących się w obiektywnie różnych sytuacjach. W sprawie Kaba II Trybunał uznał, iż współmałżonek pracownika migrującego, obywatela państwa członkowskiego innego niż Zjednoczone Królestwo oraz współmałżonek osoby, która jest „obecna i osiedlona” w Zjednoczonym Królestwie, nie znajdują się w porównywalnych sytuacjach ze względu na rozróżnienie wprowadzone przez przepis prawa krajowego inny niż przepis sporny w sprawie(33) .

60. Podzielam mimo to stanowisko Komisji, że warunek zamieszkania w sposób pośredni dyskryminuje pracowników migrujących.

61. Warunek przeszłego, aktualnego lub przyszłego zamieszkania (w szczególności jeżeli oznacza zamieszkiwanie przez oznaczony czas) z natury rzeczy będzie prawdopodobnie miał mniej odczuwalny skutek dla pracowników krajowych państwa członkowskiego niż dla pracowników migrujących znajdujących się w porównywalnej sytuacji. Dzieje się tak, ponieważ tego rodzaju warunek zawsze wprowadza rozróżnienie pomiędzy pracownikami, którzy nie muszą zmieniać miejsca zamieszkania, aby warunek ten spełnić, oraz pracownikami, którzy w tym celu muszą zmieniać miejsce zamieszkania. Do pierwszej kategorii osób należeć będą zazwyczaj, choć nie zawsze, obywatele przyjmującego państwa członkowskiego.

62. Zasada „3 z 6 lat” odnosi się do zamieszkania w przeszłości przez określony czas. Jestem zdania, że jest bardziej prawdopodobne, iż pracownicy niderlandzcy będą w stanie spełnić ten warunek, niż to, że spełnią go pracownicy migrujący zamieszkujący w Niderlandach.

63. Możliwe, że tego rodzaju warunek zamieszkania nie dyskryminuje każdego pracownika przygranicznego(34) . Niemniej jednak jest prawdopodobne, że znacząca liczba pracowników przygranicznych oraz pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin jest wykluczona z zakresu MNSF, ponieważ rodzina mieszka wspólnie w obszarze przygranicznym, a zatem poza granicami Niderlandów.

64. Wywodzę stąd wniosek, że warunek zamieszkania stanowi zatem pośrednią dyskryminację zabronioną co do zasady na mocy art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68.

Czy warunek zamieszkania jest mimo to uzasadniony?

65. Jeżeli warunek zamieszkania stanowi pośrednią dyskryminację zabronioną na mocy art. 7 ust. 2 rozporządzenia nr 1612/68, Trybunał winien ustalić, czy warunek ten jest mimo wszystko uzasadniony. W tym celu Niderlandy winny wykazać, że warunek zamieszkania i) dąży do zgodnego z prawem celu, który jest uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego, ii) jest właściwy, by zapewnić osiągnięcie realizowanego celu, który jest zgodny z prawem (właściwy) oraz iii) nie wykracza poza granice tego, co konieczne w celu osiągnięcia zamierzonego celu (jest proporcjonalny)(35) .

66. Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony, ponieważ jest właściwy i nie wykracza poza to, co konieczne, by i) zapobiec nadmiernemu obciążeniu finansowemu, którym skutkowałoby udzielenie dostępu do MNSF wszystkim studentom (cel ekonomiczny ), a jednocześnie, by ii) zapewnić, że do MNSF mają dostęp wyłącznie studenci, którzy bez tego finansowania podjęliby wyższe studia w Niderlandach i którzy wróciliby prawdopodobnie do Niderlandów, gdyby studiowali za granicą (cel społeczny).

67. Zanim zajmę się uzasadnieniem warunku zamieszkania z punktu widzenia obu tych celów, chciałabym poświęcić kilka uwag zasadom rządzącym ciężarem dowodu i wymogom stawianym dowodom. Czynię to, ponieważ żadna ze stron w niniejszej sprawie nie zastosowała tych zasad w sposób prawidłowy.

68. Trybunał orzekł, że pozwane państwo członkowskie winno przedstawić „względy, które mogą zostać powołane przez państwo członkowskie jako uzasadnienie”, oraz „analizę trafności [właściwego charakteru] i proporcjonalności przyjętego przez to państwo środka restrykcyjnego oraz dane [dowody] potwierdzające argumentację tego państwa”(36) . Na państwie tym spoczywa zatem prima facie obowiązek wykazania, że dany środek jest właściwy i że nie wykracza poza to, co konieczne, by osiągnąć cel lub cele, które realizuje.

69. Jednakże spoczywający na pozwanym państwie członkowskim ciężar dowodu, by wykazać proporcjonalność środka, „nie może iść tak daleko, aby wymagać od tego państwa członkowskiego wykazania w sposób pozytywny, iż żaden inny możliwy środek nie umożliwia realizacji rzeczonego celu w tych samych warunkach”(37) . Innymi słowy nie można wymagać od państwa członkowskiego, by dostarczyło dowodu na przeciwieństwo.

70. Jeżeli pozwane państwo członkowskie wykaże, że sporny środek jest prima facie proporcjonalny, to do Komisji należy obalenie analizy państwa członkowskiego, sugerując inne mniej restrykcyjne środki. Komisja nie może ograniczyć się wyłącznie do zaproponowania alternatywnego środka. Winna również wyjaśnić, dlaczego i w jaki sposób zaproponowany środek jest właściwy do osiągnięcia wyznaczonego celu(ów) oraz dlaczego, i przede wszystkim, jest mniej restrykcyjny od spornego środka. W przypadku braku takiego wyjaśnienia pozwane państwo członkowskie nie może wiedzieć, na czym ma się opierać jego obrona.

Czy warunek zamieszkania jest uzasadniony przez cel ekonomiczny?

– Czy cel ekonomiczny jest zgodny z prawem i uzasadniony przez nadrzędne względy interesu ogólnego?

71. Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest uzasadniony, ponieważ jego celem jest zapewnienie, że MNSF nie będzie nadmiernym obciążeniem finansowym dla społeczeństwa. W wyrokach w sprawach Bidar i Förster Trybunał uznał, że państwa członkowskie mogą mieć uzasadnione obawy co do skutków finansowanych swej polityki i z tego względu uzależniać dostęp do finansowania studiów od pewnego stopnia integracji(38) . Niderlandy szacują, że uchylenie warunku zamieszkania spowodowałoby dodatkowe obciążenie finansowe rzędu 175 mln EUR rocznie, które zostałyby wydane na udzielenie MNSF w szczególności dzieciom pracowników migrujących oraz obywateli Niderlandów, którzy albo zamieszkują poza ich granicami, albo zamieszkiwali w Niderlandach przez okres krótszy niż trzy z sześciu wcześniejszych lat.

72. Komisja argumentuje, że wnioskowanie Trybunału w wyrokach w sprawach Bidar i Förster nie ma zastosowania do pracowników migrujących, ponieważ prawo Unii traktuje czynnych zawodowo obywateli Unii odmiennie niż obywateli Unii, którzy czynni zawodowo nie są. Artykuł 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 potwierdza takie rozróżnienie. Nawet jeśli byłoby dopuszczalne, by Niderlandy wymagały istnienia dostatecznego stopnia związania z tym państwem, status pracowników migrujących wskazuje na wystarczająco bliski ich związek z Niderlandami. Trybunał uznał w sprawie Bidar, że w takich okolicznościach nie jest dopuszczalne wymaganie spełnienia jakiegokolwiek warunku zamieszkania(39) . Co więcej, nie sposób uznać obaw dotyczących konsekwencji budżetowych za nadrzędne wymogi interesu ogólnego.

73. Podzielam stanowisko Komisji.

74. Do Trybunału zwrócono się o zastosowanie do pracowników migrujących wnioskowania, jakim posłużył się w wyrokach w spawach Bidar i Förster w odniesieniu do obywateli Unii niebędących czynnymi zawodowo. W pierwszej kolejności nasuwa się jednak pytanie ‐ co dokładnie orzekł Trybunał w wyrokach w sprawach Bidar i Förster?

75. W sprawie Bidar Zjednoczone Królestwo dochodziło uznania warunku zamieszkania przez okres trzech lat jako podstawy do zapewnienia, że i) opłaty o charakterze podatkowym były wystarczające, by uzasadnić przyznanie finansowania, oraz że ii) istnieje autentyczny związek pomiędzy studentem ubiegającym się o finansowanie a rynkiem pracy przyjmującego państwa członkowskiego(40) . Co do zasady Zjednoczone Królestwo żywiło obawę, że studenci z wszystkich państw członkowskich Unii mogą przyjechać do Zjednoczonego Królestwa i niezwłocznie ubiegać się o dofinansowanie studiów w tym państwie.

76. W odpowiedzi na pierwszą część argumentacji Zjednoczonego Królestwa Trybunał uznał, że „zezwala się każdemu z państw członkowskich na czuwanie nad tym, aby przyznawanie pomocy przeznaczonej na pokrycie kosztów utrzymania studentów pochodzących z innych państw członkowskich nie stało się nadmiernym obciążeniem, które mogłoby odbić się ogólnie na całości [mieć wpływ na całość] pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo”(41) . W konsekwencji było uzasadnione przyznawanie tego typu pomocy „jedynie studentom, którzy wykazali określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa”(42) .

77. Trybunał nie zgodził się z drugą częścią argumentacji Zjednoczonego Królestwa. Państwo członkowskie nie może przyznawać finansowania studiów w zależności od istnienia związku pomiędzy studentem a rynkiem pracy w danym państwie. W istocie Trybunał orzekł, że nie sposób uzasadnić stanowiącego pośrednią dyskryminację warunku zamieszkania przez konieczność przyznania finansowania tylko studentom, którzy już pracowali w przyjmującym państwie członkowskim lub podjęliby tam pracę po ukończeniu studiów. Trybunał orzekł bowiem, że wykształcenie nie przesądza o przypisaniu studenta do określonego geograficznego rynku pracy(43) . W przeciwieństwie do Komisji nie interpretuję tej części wyroku w sprawie Bidar jako zakazu zobowiązywania pracowników migrujących do wykazania, iż są w dostatecznym stopniu związani z przyjmującym państwem członkowskim. Trybunał po prostu nie zajął się tą kwestią. Odrzucił on natomiast argument, że związek między miejscem odbywania studiów a miejscem zatrudnienia był celem, który mógł uzasadnić pośrednią dyskryminację.

78. Następnie Trybunał uznał, że zamieszkiwanie w przeszłości przez pewien czas w przyjmującym państwie członkowskim może stanowić wymagany, dostateczny stopień związania(44) . Ograniczenie grupy odbiorców pomocy poprzez wprowadzenie kryterium stopnia związania z finansującym państwem członkowskim, takim jak zamieszkanie w przeszłości, było zatem środkiem właściwym, aby zapewnić, że przyz nanie finansowania studentom z innych państw członkowskich nie stanie się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby mieć wpływ na całość pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo.

79. Wydaje się, że Niderlandy interpretują wyrok w sprawie Förster jako potwierdzający wnioskowanie w wyroku Bidar.

80. Nie przekonuje mnie taka interpretacja wyroku w sprawie Förster.

81. W wyroku w sprawie Förster Trybunał zwrócił w pierwszej kolejności uwagę, że jest uzasadnione, by państwo członkowskie czuwało nad tym, by przyznawanie przywilejów socjalnych nie stało się nadmiernym obciążeniem, które mogłoby mieć wpływ na całość pomocy, jaka może zostać przyznana przez to państwo(45) . Był to w istocie cel uznany przez wyrok w sprawie Bidar za uzasadniony(46) .

82. Następnie Trybunał orzekł, że również zgodnie w wyrokiem w sprawie Bidar jest uzasadnione, by przyznawać pomoc na pokrycie kosztów utrzymania wyłącznie studentom, którzy wykażą określony stopień zintegrowania ze społeczeństwem tego państwa członkowskiego(47) . Trybunał odniósł się do fragmentu wyroku w sprawie Bidar, w którym stwierdził, że można przyjąć, iż student wykazał pewien stopień zintegrowania w przyjmującym państwie członkowskim, jeżeli zamieszkiwał w nim przez pewien czas(48) .

83. Trybunał następnie zastosował to wnioskowanie do okoliczności faktycznych sprawy Förster. W sprawie tej Trybunał miał odpowiedzieć na pytanie, czy stanowiący pośrednią dyskryminację warunek zamieszkania przez okres pięciu lat mógł być „uzasadni[ony] […] celem upewnienia się, że istnieje pewien stopień integracji w ramach [społeczeństwa przyjmującego państwa członkowskiego] studentów będących obywatelami innych państw członkowskich”(49) . Trybunał w sprawie Förster zbadał, czy warunek zamieszkania był proporcjonalny w stosunku do celu zapewnienia integracji studenta, a nie celu uniknięcia załamania się istniejącego systemu ze względu na jego finansowy koszt(50) .

84. Jednakże Trybunał nie uznał takiego celu w wyroku w sprawie Bidar. W wyroku tym dowód stopnia integracji został potraktowany jako sposób zapobieżenia nadmiernemu obciążeniu finansowemu.

85. Powierzchowna interpretacja wyroku w sprawie Förster, która miałaby prowadzić do pomylenia środków i celów działania, byłaby niefortunna. Istnieje bowiem ryzyko, że wyrok w sprawie Förster może być interpretowany jako wskazujący, że państwo członkowskie może ustanowić warunek zamieszkania, bez względu, czy jego celem jest to, aby zapewnić, że udzielenie dostępu do przywilejów socjalnych nie wpłynie niekorzystnie na stabilność jego systemu finansów publicznych, czy też dążenie do osiągnięcia jakiegokolwiek innego celu zgodnego z prawem, uzasadnionego nadrzędnymi względami interesu ogólnego. Na takiej podstawie państwa członkowskie mogłyby próbować uzasadnić mniej korzystne traktowanie (zarówno czynnych zawodowo, jak i tych, którzy nie są czynni zawodowo) obywateli Unii w dziedzinie polityki społecznej (integracja), stosując kryteria dostępu takie jak długość okresu zamieszkania, status małżeński i rodzinny, język, kwalifikacje, zatrudnienie i tak dalej, nigdy nie tłumacząc, dlaczego dostęp do przywilejów socjalnych powinien być ograniczony w taki sposób.

86. W świetle takiej interpretacji wyroków w sprawach Bidar i Förster zastanawia mnie kwestia, czy zapobieżenie nadmiernemu obciążeniu finansowemu, które mogłoby mieć wpływ na całość finansowania studiów, jest celem, który może zostać przeniesiony z kontekstu obywateli Unii, którzy nie są czynni zawodowo, by zostać wykorzystany w celu uzasadnienia pośredniej dyskryminacji względem pracowników migrujących.

87. W moim mniemaniu nie może.

88. Zgadzam się, że obciążenie finansowe wynikające z powszechnego udostępnienia przywileju socjalnego może podważyć jego istnienie oraz jego ogólny poziom(51) . W takich okolicznościach obawy o konsekwencje budżetowe są z natury rzeczy związane z istnieniem i celem samego przywileju socjalnego i nie mogą być z tego względu całkowicie lekceważone. W przeciwnym wypadku państwa członkowskie mogłyby całkowicie zrezygnować z zapewnienia pewnych rodzajów przywilejów socjalnych ze szkodą dla interesu ogólnego.

89. Jestem jednakże zdania, że Niderlandy nie mogą powoływać się na obawy natury budżetowej w celu uzasadnienia dyskryminującego traktowania pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin. Konsekwencje uzależnienia dostępu do MNSF od spełnienia jakichkolwiek warunków w celu utrzymania wydatków z tego tytułu w akceptowalnych granicach winni równomiernie ponosić pracownicy migrujący i pracownicy niderlandzcy.

90. Pracownicy migrujący i ich rodziny korzystają z prawa przemieszczenia się do innego państwa członkowskiego na tej podstawie, że „mobilność siły roboczej wewnątrz [Unii] powinna być jednym ze środków zapewniających pracownikowi możliwość poprawy warunków życia i pracy oraz ułatwienia awansu społecznego, pomagając jednocześnie w zaspokajaniu potrzeb gospodarczych państw członkowskich(52) . Państwa członkowskie są w związku z tym zobowiązane do usuwania wszelkich przeszkód w korzystaniu ze swobody przepływu oraz związanych z nią praw pracowników migrujących, w tym ograniczających „prawa pracownika do połączenia z rodziną oraz warunki integracji rodziny w środowisku kraju przyjmującego”(53) .

91. W mojej opinii jeżeli państwa członkowskie udzielają swym pracownikom dostępu do przywilejów socjalnych, niezależnie od tego, czy płynąca z niego korzyść jest uzależniona od wkładu danej osoby, czy nie, mają one obowiązek przyznania tego przywileju na takich samych zasadach pracownikom krajowym i pracownikom migrującym(54) .

92. Prawdą jest, że Trybunał uznał, iż cel polegający na zapobieżeniu nadmiernemu obciążeniu finansowemu, które mogłoby mieć wpływ na całości pomocy, jaka może zostać przyznana, może uzasadniać dyskryminację obywateli Unii, którzy nie są czynni zawodowo. Moim zdaniem Trybunał orzekł w ten sposób, ponieważ zgodnie z obecnym stanem prawa Unii jeszcze nie wszyscy obywatele Unii korzystają z gwarancji równego traktowania w zakresie przywilejów socjalnych.

93. Przed wprowadzeniem obywatelstwa Unii wiele dyrektyw stanowiło, że obywatele państw członkowskich, którzy wykonywali prawo do swobodnego przepływu nie z powodów ekonomicznych, mieli prawo przemieszczenia się i pobytu w innym państwie członkowskim, pod warunkiem że osoby te i członkowie ich rodzin posiadały ubezpieczenie zdrowotne oraz „wystarczające środki, by nie stać się obciążeniem dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim w okresie ich pobytu”(55) . Warunek ten został nałożony, ponieważ obywatele „nie mogą stanowić nieuzasadnionego obciążenia dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego”(56) . W szczególności dyrektywa 93/96 ograniczała prawo pobytu studentów w innym państwie członkowskim oraz nie przewidywała żadnego prawa ubiegania się w przyjmującym państwie członkowskim o wypłatę stypendium na pokrycie kosztów utrzymania(57) .

94. Obywatele państw członkowskich, na czymkolwiek nie polegałaby ich aktywność zawodowa, stali się w następstwie wejścia w życie traktatu z Maastricht obywatelami Unii(58) . Na podstawie tego statusu mają oni prawo do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytoriach państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z prawa Unii. Trybunał orzekł, że przyjmujące państwo członkowskie winno wykazać pewien stopień solidarności finansowej wobec studentów, którzy są obywatelami innych państw członkowskich i którzy wykonują swe prawo do przemieszczania się i pobytu w przyjmującym państwie członkowskim(59) .

95. Dyrektywa 2004/38 skonsolidowała większość wcześniejszego prawodawstwa i orzecznictwa. Utrzymuje ona rozróżnienie pomiędzy obywatelami Unii, którzy wykonują prawo do swobodnego przemieszczania się z powodów ekonomicznych, a innymi obywatelami Unii oraz wyraźnie zachowuje prawo państw członkowskich do dyskryminacji przez pewien czas drugiej kategorii osób. Artykuł 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 przewiduje, że do momentu uzyskania przez studenta prawa stałego pobytu w państwie, w którym studiuje, „w drodze odstępstwa od” obowiązku równego traktowania własnych obywateli i innych obywateli Unii, przyjmujące państwo członkowskie nie może być zobowiązane do przyznania im pomocy na pokrycie kosztów utrzymania w postaci stypendiów lub pożyczek. Choć okoliczności faktyczne sprawy Bidar powstały przed przyjęciem dyrektywy 2004/38, wnioskowanie Trybunału w wyroku w tej sprawie odzwierciedla prawo państw członkowskich do odmiennego traktowania w takich okolicznościach. Odstępstwo to nie znajduje jednak zastosowania do „osób niebędących pracownikami najemnymi, osób pracujących na własny rachunek, osób, które zachowują ten status i członków ich rodziny”. Osoby te korzystają bowiem z ochrony na podstawie ogólnej zasady równego traktowania.

96. Wnioskuję zatem, że nie sposób uznać celu ekonomicznego za zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi wględami interesu ogólnego. Wynika stąd, że argumentacja Niderlandów może okazać się skuteczna tylko pod warunkiem, że cel społeczny zostanie uznany.

97. Jednakże na wypadek gdyby Trybunał nie podzielał mojej opinii w przedmiocie ekonomicznego celu omawianego środka, rozważę pokrótce zarówno właściwy charakter warunku zamieszkania w świetle tego celu, jak i jego proporcjonalność.

– Czy warunek zamieszkania jest właściwy do osiągnięcia celu ekonomicznego?

98. Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest właściwym sposobem zapewnienia, że MNSF nie doprowadzi do wygórowanego, nadmiernego obciążenia finansowego. Niderlandy przedstawiły badania, które ich zdaniem dowodzą, że brak warunku spowoduje dodatkowe obciążenie rzędu 175 mln EUR rocznie.

99. Komisja wskazuje lakonicznie, że ma „wątpliwości” związane ze stanowiskiem Niderlandów w przedmiocie właściwego charakteru środka.

100. Nawet jeśli Komisja nie podejmuje przekonującego wysiłku, by obalić argumenty i dowody podniesione przez Niderlandy, to do Niderlandów mimo wszystko należy skuteczne wykazanie, że wyłączenie z finansowania studentów, którzy zamieszkiwali w Niderlandach przez okres krótszy niż trzy z sześciu lat, jest związane z nadmiernym obciążeniem finansowym, którego wyłączenie pozwoli uniknąć. To niemniej jednak nie oznacza konieczności przedstawienia niezbitego dowodu na okoliczność, że warunek zamieszkania jest najwłaściwszym środkiem do osiągnięcia obranego celu(60) .

101. Zgadzam się z argumentem Niderlandów.

102. Warunek zamieszkania siłą rzeczy wyklucza grupę potencjalnych wnioskodawców, a tym samym ogranicza koszty MNSF. Niderlandy zdają się stać na stanowisku, że dodatkowe obciążenie w wysokości 175 mln EUR rocznie podważyłoby funkcjonowanie systemu MNSF w jego obecnym kształcie.

103. Nie widzę powodu, by kwestionować to stanowisko. Przecież państwa członkowskie mogą swobodnie decydować, w jakim momencie określony poziom finansowania studiów staje się nadmiernym obciążeniem finansowym, które mogłoby wpłynąć na całość pomocy udzielanej w ramach tego systemu. Do państwa członkowskiego, a nie Trybunału należy określenie, gdzie leży granica.

104. Ponieważ Komisja nie podjęła żadnych starań, by podważyć stanowisko Niderlandów, stwierdzam, że Niderlandy wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem.

– Czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny w stosunku do celu ekonomicznego?

105. Argumenty stron dotyczące proporcjonalności środka stały się bardziej zrozumiałe na rozprawie wyznaczonej przez Trybunał.

106. Punktem spornym między stronami jest kwestia, czy wymaganie od pracowników migrujących, którzy pozostają już w związku z Niderlandami poprzez fakt ich zatrudnienia w tym państwie, by spełniali również warunek „3 z 6 lat”, jest proporcjonalne.

107. Komisja twierdzi, że status pracownika migrującego jest sam w sobie wystarczającym dowodem do wykazania wymaganego stopnia związania z danym państwem oraz że Niderlandy nie mogą ustanawiać dodatkowego warunku zamieszkania. Komisja sugeruje, jako alternatywne rozwiązanie, koordynację działań z innymi państwami członkowskimi. Niderlandy twierdzą, że status pracownika migrującego jest niewystarczający oraz że brak jest alternatywnych rozwiązań. Decydując o ustanowieniu warunku zamieszkania, Niderlandy brały pod uwagę, iż są dostępne inne źródła finansowania oraz rodzaje pomocy finansowej, że inne państwa członkowskie uzależniają korzystanie z finansowania podobnego do MNSF od uprzedniego zamieszkania oraz że warunek zamieszkania stanowi zabezpieczenie przed ryzykiem oszustwa.

108. Nie jestem przekonana, by warunek zamieszkania był proporcjonalny.

109. W przeciwieństwie do Niderlandów uważam, że fakt, iż Trybunał uznał warunek zamieszkania przez okres pięciu lat za proporcjonalny w sprawie Förster, nie oznacza, że zasada „3 z 6 lat” jest proporcjonalna w tej sprawie. W sprawie Förster Trybunał oparł się na brzmieniu art. 16 ust. 1 i art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38, aby orzec, że państwo członkowskie nie miało obowiązku udzielenia pomocy na pokrycie kosztów utrzymania w czasie studiów obywatelom Unii, którzy nie byli czynni zawodowo, jeżeli osoby te nie zamieszkiwały legalnie w tym państwie członkowskim przez nieprzerwany okres pięciu lat(61) . Inaczej niż rzecznik generalny(62) Trybunał nie okazał się skłaniać ku temu, by zakwestionować tezę, iż wymagany stopień związania nie może zostać wykazany w inny sposób.

110. Jednakże art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38 jasno stanowi, że nie można wymagać spełnienia warunku zamieszkania od pracowników migrujących i ich rodzin pozostających na ich utrzymaniu.

111. Czy mimo to państwo członkowskie może wymagać od takich osób spełnienia warunku zamieszkania przez okres 3 z 6 lat?

112. Uważam, że państwo członkowskie nie może tego wymagać.

113. W przeciwieństwie do Niderlandów nie interpretuję wyroku w sprawie Bidar jako wyrażającego aprobatę dla stosowania warunku zamieszkania. W sprawie Bidar nie zaistniała potrzeba badania proporcjonalności środka, ponieważ łączny skutek zastosowania warunku zamieszkania oraz przepisów regulujących uzyskanie „statusu osoby, która się osiedliła” w Zjednoczonym Królestwie sprawiał, że bez względu na jego rzeczywisty stopień integracji w społeczeństwie D. Bidar nie spełniał w żaden sposób wymogów uzyskania pomocy na pokrycie kosztów utrzymania.

114. Trudność oceny proporcjonalności warunku zamieszkania w niniejszej sprawie polega na tym, iż argumentacja stron opiera się na założeniu, że Niderlandy mogą wymagać pewnego stopnia związania z tym państwem, nie biorąc jednocześnie pod uwagę, iż stanowi to sposób osiągnięcia określonego celu.

115. Zgodnie z moją interpretacją wyroku w sprawie Bidar ocena proporcjonalności warunku zamieszkania w niniejszej sprawie wymaga stwierdzenia, czy Niderlandy wykazały, że zasada „3 z 6 lat” nie wykracza poza to, co konieczne do uniknięcia nadmiernego obciążenia finansowego.

116. Niderlandy przedstawiły w istocie wskazujące na to dowody.

117. Liczba 175 mln EUR rocznie opiera się na analizie ryzyka, w ramach której dokonano obliczenia szacowanego dodatkowego kosztu finansowania studiów, w szczególności dzieci pracowników migrujących (grupa pierwsza) oraz obywateli niderlandzkich (grupa druga), którzy są obecnie wykluczeni z zakresu podmiotowego MNSF(63) . Zgodnie z przedstawionymi badaniami, uchylenie warunku zamieszkania w odniesieniu do dzieci osób znajdujących się w grupie drugiej spowodowałoby dodatkowy koszt rzędu 132,1 mln EUR, co stanowi niemalże trzykrotność kosztów w wysokości 44,5 mln EUR, które wynikałby ze zwolnienia z tego warunku dzieci osób znajdujących się w grupie pierwszej.

118. Szacunki te opierają się na serii założeń, które wydają się w najlepszym wypadku wątpliwe. Przykładowo obliczając liczbę dzieci osób należących do pierwszej grupy, zamieszkujących poza granicami Niderlandów, autorzy badań oceniają, że 15–30% pracowników migrujących pochodzących z Europy Wschodniej wciąż zamieszkuje z rodzinami w rodzimym państwie członkowskim. Uważa się z tego względu, że pracownicy ci dojeżdżają codziennie lub mniej regularnie, na przykład z Warszawy do Niderlandów. Jednocześnie autorzy badań, ustalając, czy dojeżdżający pracownicy migrujący zamieszkują w Niderlandach, nie biorą pod uwagę faktu, że pracownicy ci mogą spędzać więcej dni w tygodniu w Niderlandach niż w państwie pochodzenia. W ramach innego przykładu: autorzy badań zakładają, że dzieci pracowników przygranicznych będą studiowały w obszarze przygranicznym, gdzie zamieszkują. Nie stosują z tego względu korekty w odniesieniu do dzieci pracowników migrujących oraz obywateli niderlandzkich zamieszkujących za granicą, bez względu na to, czy zamieszkują w obszarze przygranicznym, będąc uprawnionymi do uzyskania finansowania z MNSF, aby tam studiować.

119. Poza tymi wątpliwościami dotyczącymi zastosowanej metodologii, dzieci pracowników z grupy pierwszej i drugiej spełniają wymogi otrzymania finansowania studiów w Niderlandach, mimo faktu, iż tam nie zamieszkują. Niderlandy dobrowolnie przyjęły na siebie obciążenie finansowania takich studentów do pewnego górnego limitu. Takie same limity stosuje się do finansowania studiów w Niderlandach, jak i studiów za granicą. Niderlandy nie wyjaśniły, dlaczego takie samo obciążenie finansowe jest dopuszczalne, gdy dotyczy studiowania w Niderlandach, ale nadmierne w kontekście MNSF(64) .

120. Jeżeli Trybunał uzna, że Niderlandy mogą wymagać pewnego stopnia związania, abstrahując od obaw o finansowy koszt MNSF, jestem zdania, że mimo to pozostaje nieproporcjonalnym wymaganie, by pracownicy migrujący i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin spełniali warunek zamieszkania w Niderlandach przez „3 z 6 lat”.

121. Trybunał przyjął, że warunek zamieszkania może być nieproporcjonalny, jeżeli jego charakter jest zbyt wykluczający, ponieważ „faworyzuje niesłusznie jedną okoliczność, która może nie być reprezentatywna dla rzeczywistego i skutecznego stopnia powiązania […], wykluczając wszelkie inne elementy reprezentatywne”(65) . Okoliczność stanowiąca znaczące powiązanie ma proporcjonalny charakter, gdy jest znana z góry oraz zostały ustanowione w tym zakresie przepisy przewidujące środek odwoławczy o charakterze sądowym(66) .

122. Moim zdaniem Niderlandy nie wykazały w przekonujący sposób, dlaczego warunek zamieszkania, bardziej elastyczny niż zasada „3 z 6 lat” lub inne okoliczności stanowiące dowód na porównywalny stopień związania z danym państwem, takie jak zatrudnienie, nie pozwoliłyby osiągnąć tego samego celu w mniej restrykcyjny sposób. W szczególności Niderlandy nie wskazały, dlaczego uznają, że obywatel Unii zamieszkujący w Niderlandach w okresie „3 z 6 lat” jest zawsze dostatecznie związany z Niderlandami, niezależnie od jego udziału w tym społeczeństwie, ale kategorycznie odrzucają możliwość, że status pracownika migrującego może w odpowiedni sposób służyć wykazaniu wymaganego stopnia związania z tym państwem.

123. Pozostałe argumenty Niderlandów nie skłaniają mnie do ponownego przemyślenia tego wniosku.

124. Inaczej niż Niderlandy uważam, że nie ma znaczenia dla sprawy, że dla studentów, którzy są wykluczeni z podmiotowego zakresu MNSF, dostępne są alternatywne źródła finansowania studiów poza granicami Niderlandów lub poza rodzimym państwem członkowskim oraz fakt, że inne państwa członkowskie uzależniają przyznanie dofinansowania na studia zagraniczne od podobnych warunków. Fakt, że studenci mogą ubiegać się w Niderlandach o uzyskanie dofinansowania studiów w tym państwie, oraz fakt, że mogą skorzystać z powszechnych ulg podatkowych oraz innych przywilejów związanych ze studiami zagranicznymi, nie może zneutralizować dyskryminującego ich traktowania w związku z MNSF. W każdym razie, jak odpowiada na argumenty Niderlandów Komisja, wydaje się, że rzeczone alternatywne przywileje nie są tak korzystne jak MNSF, a ich dostępność nie jest dowodem na to, że warunek zamieszkania nie wykracza poza to co konieczne, by osiągnąć wyznaczony cel. Środki przyjęte przez inne państwa członkowskie również nie mogą zneutralizować dyskryminującego traktowania stosowanego w Niderlandach. Z utrwalonego orzecznictwa wynika, że państwo członkowskie nie może uzasadniać niezgodnego z prawem środka, powołując się na fakt, że inne państwo członkowskie ustanowiło podobny środek i może w związku z tym naruszać prawo Unii w ten sam sposób(67) .

125. Niderlandy podnoszą następnie, że warunek zamieszkania stanowi przeszkodę by: i) studenci zamieszkujący za granicą twierdzili, że mieszkają samodzielnie, w związku z czym są uprawnieni do wyższego stypendium, kiedy de facto wciąż mieszkają w domu rodzinnym, ii) osoby uzyskiwały status pracownika migrującego w Niderlandach po jedynie symbolicznym okresie zatrudnienia, co uprawnia do ubiegania się o MNSF, a następnie do studiowania poza granicami Niderlandów (możliwe, że nawet w ich rodzimym państwie członkowskim).

126. W moim mniemaniu ani jedno, ani drugie ryzyko nie jest swoistą cechą MNSF. Ryzyko takie jak w obu wymienionych przypadkach występuję również w stosunku do wniosków studentów o dofinansowanie studiów w Niderlandach. Wydawałoby się, iż Niderlandy znalazły inne sposoby rozstrzygnięcia tego problemu w odpowiedni dla tego rodzaju finansowania sposób, skoro przyznaje się je w takim samym zakresie obywatelom niderlandzkim oraz pracownikom migrującym, bez względu na fakt ich miejsca zamieszkania.

127. W każdym razie Niderlandy są w stanie zweryfikować, czy dana osoba posiada status pracownika migrującego(68), oraz przedsięwziąć środki zabezpieczające przed nadużyciem uprawnień oraz oszustwem, biorąc pod uwagę indywidualne okoliczności każdej sprawy oraz różnicę między korzystaniem z możliwości przyznanej na mocy prawa oraz nadużyciem uprawnień(69) .

128. Konkludując, uważam, że Niderlandy nie wykazały, by warunek zamieszkania był prima facie proporcjonalny.

129. Z dbałości o wyczerpujący charakter opinii zbadam jednakże, czy środki zaproponowane przez Komisję są mniej restrykcyjne.

130. Komisja zaproponowała tylko jeden środek jako alternatywę. Sugeruje ona, że Niderlandy powinny podjąć współpracę z innymi państwami członkowskimi. Komisja odwołuje się w ten sposób do mojej uwagi zawartej w opinii w sprawie Bressol i in., że wspólną odpowiedzialnością przyjmującego państwa członkowskiego oraz rodzimego państwa członkowskiego jest aktywne poszukiwanie zgodnego rozwiązania problemów wynikających z wysokiej mobilności studentów(70) .

131. Zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów, że prawo Unii nie ustanawia obowiązku koordynacji działań. Koordynacja jest raczej formą współpracy, która wymaga zgody przynajmniej jednego innego państwa członkowskiego. Jeżeli Niderlandy mają prawo powołać się na uzasadniony cel, aby usprawiedliwiać pośrednią dyskryminację, sposób osiągnięcia tego celu nie może być uzależniony od zgody innych państw członkowskich i ich woli poszukiwania zgodnego rozwiązania. Za organizację kształcenia odpowiedzialne pozostają państwa członkowskie. O ile koordynacja działań może rozwiązać niektóre z trudności, z jakimi borykają się państwa członkowskie, które – jak Niderlandy – pragną promować mobilność studentów poprzez finansowanie studiów, o tyle wymaganie od nich koordynacji działań byłoby sprzeczne z duchem art. 165 ust. 1 TFUE. Koordynacja działań nie jest z tego względu alternatywnym środkiem.

132. W każdym wypadku Komisja nie wyjaśniła, jak i dlaczego możliwość koordynacji działań jest dowodem na to, iż warunek zamieszkania nie jest proporcjonalny.

133. Niderlandy w duplice wydają się przyjmować, że Komisja zaproponowała trzy możliwe środki: ograniczenie geograficzne zakresu wykorzystania MNSF, ograniczenie okresu obowiązywania MNSF oraz obowiązek koordynacji. Niemniej jednak pierwszy i drugi środek Komisja rozważa w replice, we fragmencie, w którym podsumowuje środki, które zaproponowały oraz omówiły w odpowiedzi na skargę same Niderlandy. Nie traktuję zatem tych sugestii jako inicjatywy Komisji . W każdym wypadku nie są one, właściwie rzecz ujmując, mniej restrykcyjnymi rozwiązaniami alternatywnymi. Państwo członkowskie winno dysponować swobodą w zakresie oferowania szczodrej pomocy finansowej na podjęcie studiów gdziekolwiek na świecie, pod warunkiem że spełnia zobowiązania wynikające z prawa Unii (oraz oczywiście ponosi odpowiedzialność finansową za koszty swego szczodrego systemu).

– Wnioski

134. Stwierdzam, że pośrednia dyskryminacja pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin, wynikająca ze stosowania wobec nich warunku zamieszkania, nie może być uzasadniona celem ekonomicznym, uznanym przez Trybunał w wyroku w sprawie Bidar. Pozostaje mi jednakże wciąż zbadanie, czy warunek zamieszkania może być uzasadniony celem społecznym, na który powołują się Niderlandy.

Czy warunek zamieszkania jest uzasadniony celem społecznym?

– Czy cel społeczny jest zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego?

135. Celem MNSF jest zwiększenie mobilności studentów w Niderlandach i skłonienie ich to studiowania w innych państwach członkowskich. Celem tego systemu nie jest promowanie mobilności pomiędzy dwoma państwami członkowskimi innymi niż Niderlandy ani nakłanianie studentów z innego państwa członkowskiego do studiowania w Niderlandach, ani finansowanie studentów zamieszkujących poza granicami Niderlandów, którzy pragną studiować w ich miejscu zamieszkania. MNSF jest przeznaczone wyłącznie dla studentów, którzy w innym wypadku studiowaliby w Niderlandach i którzy ‐ zgodnie z twierdzeniami Niderlandów ‐ prawdopodobnie po ukończeniu studiów tam powrócą. MNSF jest zatem adresowane do studentów, którzy z dużym prawdopodobieństwem wykorzystają swe doświadczenie zagraniczne, by wzbogacić społeczeństwo niderlandzkie i (być może) niderlandzki rynek pracy.

136. Zgadzam się, iż jest to uzasadniony cel. Komisja również nie wydaje się wniosku tego kwestionować.

137. „Sprzyjanie mobilności studentów” jest jednym z celów Unii. Jego waga została podkreślona przez Parlament i Radę(71) . Jest to również uzasadniony cel, do osiągnięcia którego dążą państwa członkowskie w organizacji systemu finansowania edukacji powszechnej i studiów wyższych(72) .

138. Zgadzam się również, że sprzyjanie mobilności studentów służy interesowi ogólnemu. Mobilność studentów promuje kulturalną i językową różnorodność i potęguje rozwój zawodowy. Przyczynia się w ten sposób do kształtowania pluralistycznego społeczeństwa państw członkowskich i Unii Europejskiej jako całości.

139. W całkowicie zintegrowanej Unii Europejskiej może nie być dopuszczalne uzależnianie dostępu do finansowania od prawdopodobieństwa powrotu studenta do państwa członkowskiego pochodzenia, ponieważ stanowiłoby to przeszkodę w swobodnym przepływie obywateli Unii. Jednak wobec braku harmonizacji w tej dziedzinie państwa członkowskie zachowują znaczną swobodę decyzyjną co do warunków, jakie należy spełnić, aby uzyskać prawo do dofinansowania studiów, przy założeniu, że ze swobody tej korzystają w sposób zgodny z prawem Unii.

140. W świetle powyższych rozważań zgadzam się, iż cel społeczny jest zgodny z prawem i uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego.

– Czy warunek zamieszkania jest środkiem właściwym do osiągnięcia celu społecznego?

141. Niderlandy twierdzą, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem, by zapewnić, że MNSF trafi wyłącznie do docelowej grupy studentów.

142. Komisja nie podnosi żadnych argumentów w tym zakresie. Komisja stwierdza zaledwie, że ma „wątpliwości” dotyczące stanowiska Niderlandów.

143. Nawet jeśli Komisja po raz kolejny nie podejmuje przekonującego wysiłku, by obalić argument Niderlandów ‐ do Niderlandów mimo wszystko należy przekonujące wykazanie, że warunek zamieszkania jest środkiem właściwym do osiągnięcia zamierzonego celu(73) .

144. Nie jestem przekonana o tym, że Niderlandy tego dokonały.

145. Zgadzam się, że miejsce zamieszkania studentów przed podjęciem wyższych studiów może mieć pewien wpływ na decyzję o miejscu podjęcia studiów. Co prawda Niderlandy nie przedstawiły dowodów potwierdzających ten związek. Faktu tego nie traktuję jednak jako przeszkody. To, w jaki sposób, rzeczywiście lub potencjalnie, dany środek przyczynia się do osiągnięcia wyznaczonego celu, może zostać stwierdzone za pomocą kwantytatywnych lub kwalitatywnych metod analizy. W niniejszej sprawie, moim zdaniem, analiza kwalitatywna jest wystarczająca, a argument wydaje się ze swej natury wiarygodny.

146. Zgadzam się również ze stanowiskiem Niderlandów, że warunek zamieszkania uniemożliwia studentom wykorzystanie MNSF do podejmowania studiów w miejscu zamieszkania, skoro studenci zamieszkujący poza granicami Niderlandów nie mają prawa ubiegać się o MNSF.

147. Jednakże nie jestem przekonana, że istnieje oczywisty związek pomiędzy miejscem zamieszkania studentów przed podjęciem wyższych studiów oraz prawdopodobieństwem, iż wrócą oni do tego państwa członkowskiego po ukończeniu studiów za granicą. Nie wydaje mi się wysoce prawdopodobne, że większość studentów zamieszkujących w Niderlandach, a następnie studiujących za granicą na pewno wróci, aby zamieszkać w Niderlandach. Mogą istnieć sposoby, aby ich do tego zachęcić(74), jednak nie jest oczywiste to, że miejsce zamieszkania studenta w przeszłości jest dobrym sposobem przewidywania, gdzie zamieszka i podejmie zatrudnienie w przyszłości.

148. Uważam, że Niderlandy nie wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym środkiem pozwalającym na zidentyfikowanie grupy studentów, do której MNSF jest adresowane.

149. Z dbałości o wyczerpujący charakter opinii rozważę zwięźle, czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny względem celu społecznego.

– Czy warunek zamieszkania jest proporcjonalny względem celu społecznego?

150. Do Niderlandów należy wykazanie, że zasada „3 z 6 lat” nie wykracza poza to, co konieczne do zidentyfikowania grupy studentów, którzy w przeciwnym wypadku studiowaliby w Niderlandach, oraz którzy prawdopodobnie wrócą tam, jeżeli podejmą studia za granicą(75) .

151. Uważam, że argumentacja Niderlandów w tym zakresie jest niewystarczająca.

152. Zgadzam się ze stanowiskiem Niderlandów, że ani warunek znajomości języka niderlandzkiego, ani posiadanie świadectwa ukończenia szkoły w Niderlandach nie byłoby skutecznym środkiem alternatywnym.

153. Biegła znajomość języka niderlandzkiego niekoniecznie stanowi dobry wskaźnik tego, czy studenci studiowaliby w Niderlandach, gdyby nie otrzymali MNSF lub czy wrócą tam po ukończonych studiach za granicą. Student posługujący się językiem niderlandzkim może zdecydować o podjęciu studiów w Antwerpii, skoro zna miejscowy język. Może również wybrać studia w Paryżu, aby polepszyć swoją znajomość języka francuskiego, lub w Warszawie, żeby nauczyć się języka polskiego.

154. Takie samo wnioskowanie znajduje zastosowanie do wymagania od przyszłego studenta posiadania świadectwa ukończenia szkoły w Niderlandach. Zakładając, że świadectwo ukończenia szkoły w Niderlandach jest uznawane w innych państwach członkowskich oraz że Niderlandy podobnie uznają równoważność świadectw uzyskanych za granicą, trudno dopatrzyć się jakiegokolwiek bezpośredniego związku pomiędzy miejscem uzyskania świadectwa ukończenia szkoły oraz tym, czy konkretny student będzie studiował w Niderlandach, nie korzystając z MNSF, i czy wróci tam po ukończeniu studiów za granicą.

155. W każdym przypadku obydwa warunki wydają się pośrednio dyskryminujące oraz z dużym prawdopodobieństwem powodować takie same skutki dla pracowników migrujących jak warunek zamieszkania.

156. Czy wystarczy, by w celu wykazania, że warunek zamieszkania spełnia wymogi proporcjonalności, Niderlandy przedstawiły dwa środki, które w sposób oczywisty nie są proporcjonalnymi sposobami osiągnięcia celu [i które w każdym wypadku są równie (jeżeli nie bardziej)] dyskryminujące co warunek zamieszkania?

157. Uważam, że to nie wystarczy.

158. Jako strona, na której spoczywa ciężar dowodu, Niderlandy winny przynajmniej wykazać, dlaczego skłaniają się ku kryterium zamieszkania przez trzy z sześciu lat, odrzucając wszelkie pozostałe elementy reprezentatywne, takie jak (przykładowo) zamieszkanie przez krótszy czas, lub dlaczego grupa docelowa nie może być zidentyfikowana przy użyciu innych (mniej restrykcyjnych) środków, takich jak (przykładowo) warunek stanowiący, iż MNSF nie może być wykorzystane, aby studiować w miejscu zamieszkania.

159. Jeżeli Trybunał uznałby mimo wszystko, że Niderlandy wykazały, iż warunek zamieszkania jest co do zasady proporcjonalny, jestem zdania, że Komisja nie zdołała udowodnić, że istnieją inne, mniej restrykcyjne środki, które pozwalają na osiągnięcie takiego samego skutku. Z pisemnych i ustnych uwag Komisji nie wynika jasno, czy przedstawiała jakiekolwiek rozwiązania alternatywne. Jeżeli argument Komisji dotyczący koordynacji odnosi się w założeniu do stosowania w kontekście celu społecznego, uważam, że argument ten należy odrzucić z powodów już przedstawionych(76) .

– Wnioski

160. Stwierdzam, że pośrednia dyskryminacja pracowników migrujących i pozostających na ich utrzymaniu członków ich rodzin, wynikająca ze stosowania warunku zamieszkania, mogłaby co do zasady zostać uzasadniona przez cel społeczny, na który powołują się Niderlandy. Nie jestem jednak przekonana, by Niderlandy wykazały, że warunek zamieszkania jest właściwym i proporcjonalnym sposobem osiągnięcia tego celu. W moim mniemaniu argument podnoszony przez Niderlandy w obronie przyjętego rozwiązania nie może zostać zaakceptowany.

Wnioski

161. W świetle całości powyższych rozważań wyrażam opinię, że Trybunał powinien:

a) stwierdzić, że wymagając, by pracownicy migrujących i pozostający na ich utrzymaniu członkowie ich rodzin spełniali warunek zamieszkania, aby na podstawie Wet Studiefinanciering spełniać wymogi uzyskania dofinansowania studiów wyższych za granicą, Królestwo Niderlandów uchybiło zobowiązaniom, ciążącym na nim na mocy art. 45 TFUE i art. 7 ust. 2 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty,

b) obciążyć Królestwo Niderlandów kosztami postępowania.

(1) .

(2) – Z całą pewnością poświęcał się całkowicie studiom, o czym świadczy jedno z jego najbardziej urokliwych, często cytowanych powiedzeń – „Kiedy dostaję trochę pieniędzy, kupuję książki. Jeśli cokolwiek zostaje, kupuję jedzenie i ubrania”. Zobacz również opinię rzecznika generalnego D. Ruiza-Jaraba Colomera z dnia 20 marca 2007 r. w sprawach połączonych C-11/06 i C-12/06 Morgan i Buchar (wyrok z dnia 23 października 2007 r.), Zb.Orz. s. I-9161, pkt 43.

(3) – Termin na zastosowanie się do uzasadnionej opinii Komisji upłynął w dniu 15 czerwca 2009 r., tj. przed wejściem w życie traktatu lizbońskiego. Dla ułatwienia i w trosce o spójność będę odnosić się do art. 45 TFUE. W każdym wypadku treść art. 39 WE i innych postanowień traktu mających znaczenie dla sprawy nie uległa zmianie w traktacie lizbońskim.

(4) – Rozporządzenie Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2). Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 492/2011 z dnia 5 kwietnia 2011 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Unii (Dz.U. L 141, s. 1) uchyliło rozporządzenie nr 1612/68 ze skutkiem od dnia 16 czerwca 2011 r., tj. długo po upływie terminu wyznaczonego przez Komisję w uzasadnionej opinii. Treść art. 7 ust. 2 i art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie uległa zmianie w rozporządzeniu nr 492/2011.

(5) – Artykuł 165 ust. 2 tiret drugie TFUE (dawniej art. 149 ust. 2 WE). Podstawą prawną programu Erasmus i innych unijnych programów działania w zakresie edukacji są art. 165 TFUE i 166 TFUE. Zobacz również decyzję Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1720/2006/WE z dnia 15 listopada 2006 r. ustanawiającą program działań w zakresie uczenia się przez całe życie (Dz.U. L 327, s. 45), ze zmianami wynikającymi z decyzji nr 1357/2008/WE (Dz.U. L 350, s. 56).

(6) – Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie prawa obywateli Unii i członków ich rodzin do swobodnego przemieszczania się i pobytu na terytorium państw członkowskich, zmieniająca rozporządzenie (EWG) nr 1612/68 i uchylająca dyrektywy 64/221/EWG, 68/360/EWG, 72/194/EWG, 73/148/EWG, 75/34/EWG, 75/35/EWG, 90/364/EWG, 90/365/EWG i 93/96/EWG (Dz.U. L 158, s. 77, zwana dalej „dyrektywą 2004/38”).

(7) – Artykuł 2 ust. 1 WSF.

(8) – Wyrok z dnia 11 września 2007 r. w sprawie C-287/05 Hendrix, Zb.Orz. s. I-6909, pkt 53 i przytoczone tam orzecznictwo.

(9) – Zobacz wyrok z dnia 16 czerwca 2009 r. w sprawie C-208/07 von Chamier-Glisczinski, Zb.Orz. s. I-6095, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo.

(10) – Odpowiednio wyroki z dnia 15 marca 2005 r. w sprawie C-209/03, Zb.Orz. s. I-2119; z dnia 18 listopada 2008 r. w sprawie C-158/07, Zb.Orz. s. I-8507.

(11) – Motyw czwarty rozporządzenia nr 1612/68 oraz wyrok z dnia 10 września 2009 r. w sprawie C-269/07 Komisja przeciwko Niemcom, Zb.Orz. s. I-7811, pkt 52 i przytoczone tam orzecznictwo.

(12) – Wyżej wymieniony w przypisie 11 wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 65 i przytoczone tam orzecznictwo (dotyczący współmałżonka); wyrok z dnia 15 września 2005 r. w sprawie C-258/04 Ioannidis, Zb.Orz. s. I-8275, pkt 35 i przytoczone tam orzecznictwo (dotyczący zstępnych); wyrok z dnia 12 lipca 1984 r. w sprawie 261/83 Castelli, Rec. s. 3199, pkt 12 (dotyczący wstępnych).

(13) – Wyrok z dnia 8 czerwca 1999 r. w sprawie C-337/97 Meeusen, Rec. s. I-3289, pkt 25. Sprawa ta dotyczyła stanowiącego przykład bezpośredniej dyskryminacji warunku zamieszkania (ponieważ dotyczył on wyłącznie osób niebędących obywatelami niderlandzkimi).

(14) – Zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Meeusen, pkt 19 i przytoczone tam orzecznictwo.

(15) – Wyrok z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C-308/89 di Leo, Rec. s. I-4185, pkt 12.

(16) – Wyroki: z dnia 17 września 2002 r. w sprawie C-413/99 Baumbast i R, Rec. s. I-7091, pkt 63; z dnia 23 lutego 2010 r. w sprawie C-480/08 Teixeira, Zb.Orz. s. I-1107, pkt 46.

(17) – Wyżej wymieniony w przypisie 16 wyrok w sprawie Teixeira, pkt 51; wyrok z dnia 23 lutego 2010 r. w sprawie C-310/08 Ibrahim, Zb.Orz. s. I-1065, pkt 39.

(18) – Wyrok z dnia 4 maja 1995 r. w sprawie C-7/94 Gaal, Rec. s. I-1031, pkt 30.

(19) – Wyrok z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 197/86, Rec. s. 3205, pkt 28.

(20) – Idem, pkt 29, 31.

(21) – Odpowiednio wyroki: z dnia 21 czerwca 1988 r. w sprawie 39/86, Rec. s. 3161; z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 235/87, Rec. s. 5589. W sprawie Lair skarżący pracował w przyjmującym państwie członkowskim, jednak nie dostatecznie długo, aby spełnić (mający zastosowanie do cudzoziemców, lecz nie do obywateli tego państwa) warunek pięciu lat legalnej działalności zawodowej poprzedzającej ubieganie się o pomoc na podjęcie studiów. W sprawie Matteucci skarżąca nie tylko była dzieckiem pracownika migrującego, ale sama rzeczywiście i skutecznie wykonywała działalność zawodową (zob. pkt 9, 10 tego wyroku).

(22) – Wyrok z dnia 3 lipca 1974 r. w sprawie 9/74 Casagrande, Rec. s. 773, pkt 9.

(23) – Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 15.

(24) – Zobacz wyrok z dnia 18 listopada 2010 r. w sprawie C-356/09 Kleist, Zb.Orz. s. I-11939, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo.

(25) – Zobacz pewne refleksje odnośnie do tego, co może być lub nie może być relewantną różnicą w kontekście prawa do równego traktowania w również mojej opinii w sprawie C-427/06 Bartsch (wyrok z dnia 23 września 2008 r.), Zb.Orz. s. I-7245, pkt 44.

(26) – Wyrok z dnia 24 marca 2011 r. w sprawie C-400/08 Komisja przeciwko Hiszpanii, Zb.Orz. s. I-1915, pkt 58 i przytoczone tam orzecznictwo.

(27) – Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 13, pkt 21.

(28) – Wyrok z dnia 27 listopada 1997 r. w sprawie C-57/96, Rec. s. I-6689.

(29) – Odpowiednio wyroki: z dnia 12 lutego 1974 r. w sprawie 152/73, Rec. s. 153; z dnia 6 marca 2003 r. w sprawie C-466/00, zwany „wyrokiem w sprawie Kaba II”, Rec. s. I-2219.

(30) – Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 13, pkt 21.

(31) – Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 28, pkt 51.

(32) – Wyrok wyżej wymieniony w przypisie 28, pkt 45, 46.

(33) – Zobacz ww. w przypisie 29 wyroki: w sprawie Sotgiu, pkt 12, 13; w sprawie Kaba II, pkt 55.

(34) – Przykładowo dziecko pracownika przygranicznego może z jakiegoś względu, mimo że mieszka w Niderlandach lub tam mieszkało przez wymagany czas, spełniać wymóg wynikający z zasady „3 z 6 lat”, zanim wróci do sąsiedniego państwa.

(35) – Wyrok z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie C-325/08 Olympique Lyonnais, Zb.Orz. s. I-2177, pkt 38 i przywołane tam orzecznictwo.

(36) – Wyrok z dnia 7 lipca 2005 r. w sprawie C-147/03 Komisja przeciwko Austrii, Zb.Orz. s. I-5969, pkt 63 i przytoczone tam orzecznictwo.

(37) – Wyrok z dnia 10 lutego 2009 r. w sprawie C-110/05 Komisja przeciwko Włochom, Zb.Orz. s. I-519, pkt 66.

(38) – Wyżej wymienione w przypisie 10 wyroki w sprawie Bidar i w sprawie Förster.

(39) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 58.

(40) – Ibidem, pkt 55.

(41) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56. W ww. w przypisie 2 wyroku w sprawie Morgan i Bucher Trybunał potwierdził, że to samo wnioskowanie znajduje zastosowania do przyznania przez państwo członkowskie stypendiów na podjęcie studiów w innych państwach członkowskich (pkt 44 tego wyroku).

(42) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 57.

(43) – Idem, pkt 58.

(44) – Idem, pkt 59.

(45) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 48.

(46) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56.

(47) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 49.

(48) – Idem, pkt 50.

(49) – Idem, pkt 51.

(50) – Idem, pkt 54.

(51) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Bidar, pkt 56. Zobacz również w kontekście świadczeń z systemu opieki zdrowotnej i systemu zabezpieczenia społecznego wyroki z dnia 16 maja 2006 r. w sprawie C-372/04 Watts, Zb.Orz. s. I-4325, pkt 103; z dnia 10 marca 2009 r. w sprawie C-169/07 Hartlauer, Zb.Orz. s. I-1721, pkt 50.

(52) – Motyw trzeci rozporządzenia nr 1612/68.

(53) – Idem, motyw piąty.

(54) – Wniosek ten nie oznacza, że uważam, iż jest wykluczone, by w jakichkolwiek okolicznościach państwa członkowskie mogły wymagać od pracowników migrujących pewnego stopnia integracji. W rzeczywistości cel społeczny , na który powołał się rząd niderlandzki jako uzasadniający wymóg stawiany wszystkim wnioskodawcom, aby wykazali stopień związania z państwem przyjmującym, jest celem zgodnym z prawem, który jest uzasadniony nadrzędnymi względami interesu ogólnego (zob. pkt 135‐140 powyżej).

(55) – Artykuł 1 ust. 1 dyrektywy Rady 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu (Dz.U. L 180, s. 26). Prawo pobytu było przyznawane na tych samych zasadach pracownikom migrującym oraz osobom prowadzącym działalność na własny rachunek, które przestały być czynne zawodowo. Zobacz również art. 1 ust. 1 dyrektywy Rady 90/365/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu pracowników i osób prowadzących działalność na własny rachunek, które zakończyły działalność zawodową (Dz.U. L 180, s. 28). Zobacz również dyrektywę Rady 90/366/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 180, s. 30) oraz dyrektywę, która ją zastąpiła: dyrektywę Rady 93/96/EWG z dnia 29 października 1993 r. w sprawie prawa pobytu dla studentów (Dz.U. L 317, s. 59). Każdy z tych aktów, poza dyrektywą 90/366, której nieważność została stwierdzona przez Trybunał w wyroku z dnia 7 lipca 1992 r. w sprawie C-295/90 Parlament przeciwko Radzie, Rec. s. I-4193 pkt 21, został uchylony przez dyrektywę 2004/38.

(56) – Motyw czwarty dyrektywy 90/364.

(57) – Artykuły 1 i 3 dyrektywy 90/364.

(58) – Wyrok z dnia 8 marca 2011 r. w sprawie C-34/09 Ruiz Zambrano, Zb.Orz. s. I-1177, pkt 40 i przytoczone tam orzecznictwo.

(59) – Wyrok z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C-184/99 Grzelczyk, Rec. s. I-6193, pkt 44. Sprawa ta dotyczyła wypłaty ustanowionego na mocy prawa belgijskiego tzw. Minimeksu ‐ minimum środków utrzymania, na rzecz studenta ostatniego roku studiów, któremu udało się przez pierwsze trzy lata studiów samodzielnie pokrywać własne wydatki.

(60) – Zobacz także ww. w przypisie 26 moją opinię w sprawie Komisja przeciwko Hiszpanii, pkt 89.

(61) – Wyżej wymieniony w przypisie 10 wyrok w sprawie Förster, pkt 55.

(62) – Zobacz opinię rzecznika generalnego J. Mazáka w ww. w przypisie 10 sprawie Förster, pkt 129­‐135.

(63) – Są to najliczniejsze grupy osób, które spełniałyby wymogi uzyskania MNSF, jeżeli zniesiono by warunek zamieszkania. Dane szacunkowe wynikają z pomnożenia szacowanej liczby takich osób przez średni koszt per capita, która to kwota obejmuje stypendium podstawowe, stypendium dodatkowe i dodatek z tytułu kosztów podróży.

(64) – Nie jest również znana liczna studentów, którzy otrzymują dofinansowanie studiów w Niderlandach oraz korzystają z MNSF, aby studiować za granicą. Zobacz również pkt 16 powyżej.

(65) – Zobacz również wyrok z dnia 21 lipca 2011 r. w sprawie C-503/09 Stewart, Zb.Orz. s. I-6497, pkt 95 i przytoczone tam orzecznictwo; ww. w przypisie 2 wyrok w sprawie Morgan i Bucher, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo. Zobacz również opinię rzecznika generalnego J. Mazáka w ww. w przypisie 10 sprawie Förster, pkt 133.

(66) – Zobacz wyrok z dnia 23 marca 2004 r. w sprawie C-138/02 Collins, Rec. s. I-2703, pkt 72.

(67) – Wyrok z dnia 20 października 2005 r. w sprawie C-111/03 Komisja przeciwko Szwecji, Zb.Orz. s. I-8789, pkt 66 i przytoczone tam orzecznictwo.

(68) – Pracownikiem migrującym jest „[k]ażda osoba, która wykonuje działalność skuteczną i rzeczywistą” oraz która „przez pewien czas […] na rzecz innej osoby i pod jej zwierzchnictwem, świadczy pracę, za którą otrzymuje wynagrodzenie”. Do tej kategorii osób nie należą osoby, które wykonują „działalność w takim stopniu ograniczoną, że wydaje się ona mieć zupełnie marginalny i pomocniczy charakter”: zobacz ww. w przypisie 13 wyrok w sprawie Meeusen, pkt 13 i przytoczone tam orzecznictwo.

(69) – Wyrok z dnia 9 marca 1999 r. w sprawie C-212/97 Centros, Rec. s. I-1459, pkt 24, 25 i przytoczone tam orzecznictwo.

(70) – Zobacz pkt 154 mojej opinii w sprawie C-73/08 Bressol i in. i Chaverot i in. (wyrok z dnia 13 kwietnia 2010 r.), Zb.Orz. s. I-2735.

(71) – Zobacz art. 149 ust. 2 WE (obecnie art. 165 ust. 2 TFUE) oraz zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 10 lipca 2001 r. w sprawie mobilności studentów, osób odbywających kształcenie, wolontariuszy, nauczycieli i szkoleniowców na obszarze Wspólnoty (2001/613/WE) (Dz.U. L 215, s. 30).

(72) – Cel polegający na zachęcaniu studentów do powrotu do państwa członkowskiego ich pochodzenia po ukończeniu studiów za granicą może być troską państw członkowskich, w których odpływ studentów przekracza liczbę studentów do tych krajów przybywających. Zobacz np. sprawozdanie Working Group on Portability of Grants and Loans, Report to the Bologna Follow Up Group (grupy roboczej w dziedzinie możliwości przenoszenia stypendiów i pożyczek, sprawozdanie dla Bologna Follow Up Group) (http://www.ond.vlaanderen.be/hogeronderwijs/bologna/documents/WGR2007/Portability_of_grants_and_loans_final_report2007.pdf), s. 15 oraz zalecanie Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 18 grudnia 2006 r. w sprawie mobilności transnarodowej we Wspólnocie w celach edukacji i szkolenia: Europejska karta na rzecz jakości mobilności (2006/961/WE) (Dz.U. L 394, s. 5), załącznik.

(73) – Zobacz pkt 100 powyżej.

(74) – Na przykład przyznanie finansowania mogłoby zostać uzależnione od powrotu studenta do Niderlandów w celu podjęcia pracy przez minimalny okres.

(75) – Zobacz pkt 67 i 70 powyżej.

(76) – Zobacz punkty 130‐132 niniejszej opinii.