M. POIARESA MADURA
przedstawiona w dniu 21 listopada 2007 r. ( 1 )
Sprawa C-412/06
Annelore Hamilton
przeciwko
Volksbank Filder eG
„Ochrona konsumentów — Umowy zawarte poza lokalem przedsiębiorstwa — Dyrektywa 85/577/EWG — Artykuł 4 akapit pierwszy oraz art. 5 ust. 1 — Umowa kredytu długoterminowego — Prawo do odstąpienia”
1. |
W niniejszym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunał został wezwany do zajęcia stanowiska w przedmiocie tego, czy wziąwszy pod uwagę dyrektywę Rady 85/577/EWG z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa ( 2 ), przepisy krajowe mogą ograniczyć w czasie wykonywanie prawa do odstąpienia przez konsumenta, który zawarł umowę w ramach sprzedaży obwoźnej, mimo iż otrzymał on błędną informację na temat tego prawa. |
I — Postępowanie przed sądem krajowym, ramy prawne i pytania prejudycjalne
2. |
Skarżąca w sprawie przed sądem krajowym, A. Hamilton, zaciągnęła w swoim miejscu zamieszkania w 1992 r. pożyczkę u przedstawiciela Volksbank Filder eG w celu sfinansowania nabycia udziałów w funduszu nieruchomości. |
3. |
W 1998 r. A. Hamilton stwierdziła istotne zmniejszenie miesięcznych wypłat z funduszu, który miał jej pozwolić na pokrycie znacznej części odsetek od pożyczki. Postanowiła ona zatem zmienić strukturyzację swego długu dzięki zawarciu umowy oszczędnościowo-budowlanej, optując na rzecz pożyczki przejściowej, tak iż z końcem kwietnia 1998 r. spłaciła ona w całości pożyczkę zaciągniętą w Volksbank Filder eG, który w konsekwencji zwolnił ją z zabezpieczeń pierwotnej pożyczki. |
4. |
Choć zgodnie z art. 7 ust. 2 zdanie trzecie ustawy o kredycie konsumenckim (Verbraucherkreditgesetz) skarżąca przed sądem krajowym otrzymała informację na temat jej prawa do odstąpienia, informacja ta okazała się błędna w zakresie, w jakim nie dotyczyła ona przesłanek prawa do odstąpienia w ramach sprzedaży obwoźnej. |
5. |
Należy wyjaśnić, że w prawie niemieckim przekazanie błędnej informacji dotyczącej prawa do odstąpienia jest równoznaczne z brakiem informacji. W takiej sytuacji art. 2 ust. 1 zdanie czwarte ustawy o prawie odstąpienia od transakcji sprzedaży obwoźnej i podobnych transakcji (Gesetz über den Widerruf von Haustürgeschäften und ähnlichen Geschäften, zwanej dalej „HWiG”) ( 3 ) stanowi, że: „W braku przekazania takiej informacji prawo klienta do odstąpienia od umowy wygasa dopiero po upływie miesiąca po obustronnym całkowitym wykonaniu świadczenia”. |
6. |
Tymczasem dopiero w dniu 16 maja 2002 r., czyli wiele lat po obustronnym całkowitym wykonaniu świadczenia przez obydwie ze stron, A. Hamilton odstąpiła od pierwotnej umowy pożyczki, mimo iż art. 2 ust. 1 zdanie czwarte HWiG ogranicza tę możliwość do miesiąca od chwili całkowitego wykonania umowy. |
7. |
Dlatego też sąd odsyłający zastanawia się nad zgodnością art. 2 ust. 1 zdanie czwarte HWiG z dyrektywą 85/577. |
8. |
W rzeczy samej bowiem art. 4 tej dyrektywy stanowi: „W przypadku transakcji objętych zakresem art. 1 przedsiębiorcy są zobowiązani zawiadomić konsumentów na piśmie o przysługującym im prawie do odstąpienia od umowy w terminie wymienionym w art. 5, podając nazwisko i adres osoby, wobec której można dochodzić tego prawa. […] Państwa członkowskie zapewnią ustanowienie właściwych środków ochrony konsumentów w krajowym ustawodawstwie, w przypadku gdy informacje określone w niniejszym artykule nie zostaną dostarczone”. |
9. |
Na mocy art. 5 dyrektywy 85/577: „1. Konsument ma prawo do odstąpienia od umowy przez wysłanie zawiadomienia w terminie nie krótszym niż siedem dni od otrzymania zawiadomienia określonego w art. 4, zgodnie z procedurą ustanowioną w ustawodawstwie krajowym. Wystarczy, jeśli zawiadomienie zostanie wysłane przed końcem tego terminu. 2. Wysłanie przez konsumenta zawiadomienia zwalnia konsumenta z wszelkich zobowiązań wynikających z [rozwiązanej] umowy”. |
10. |
Trybunał miał już okazję zająć stanowisko w przedmiocie wykładni art. 4 akapit trzeci i art. 5 ust. 1 dyrektywy 85/577 w wyroku w sprawie Heininger ( 4 ). W owej sprawie skarżąca nie otrzymała żadnej informacji na temat jej prawa do odstąpienia. W takich okolicznościach przepisy niemieckie uzależniały jednakże możliwość skorzystania z tego prawa od dochowania rocznego terminu biegnącego od dnia zawarcia umowy. Trybunał orzekł:
|
11. |
Właśnie po zapoznaniu się z ww. wyrokiem w sprawie Heininger A. Hamilton odstąpiła w dniu 16 maja 2002 r. od pierwotnej umowy pożyczki. W dniu 27 grudnia 2004 r. wniosła ona powództwo o zwrot zapłaconych odsetek i kwoty pożyczki oraz o odszkodowanie z tytułu odsetek wpłaconych na rzecz kasy oszczędnościowo-budowlanej (Bausparkasse). |
12. |
Sąd odsyłający zastanawia się jednak nad dokładnym znaczeniem ww. wyroku w sprawie Heininger, albowiem nie jest on w stanie jednoznacznie wywnioskować z tej sprawy, czy dyrektywa 85/577 w każdym przypadku zabrania ustawodawcy krajowemu ograniczenia prawa do odstąpienia. |
13. |
Orzeczeniem z dnia 2 października 2006 r. Oberlandesgericht Stuttgart postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
W wypadku przeczącej odpowiedzi Trybunału na pytanie pierwsze:
|
II — Ocena
14. |
Artykuł 4 dyrektywy 85/577 ustanawia zasadę, zgodnie z którą „przedsiębiorcy są zobowiązani zawiadomić konsumentów na piśmie o przysługującym im prawie do odstąpienia od umowy w terminie wymienionym w art. 5 […]”. |
15. |
Zasada ta zmierza do zagwarantowania, zgodnie z celem stawianym sobie przez dyrektywę 85/577, ochrony konsumenta w ramach umów zawartych wskutek sprzedaży obwoźnej. Według tego podejścia prawo do odstąpienia powinno być pojmowane jako przedłużenie prawa konsumenta do informacji. |
16. |
Ponadto, w przypadku gdy odpowiednia informacja nie została przekazana konsumentowi, dyrektywa 85/577 obarcza ustawodawcę krajowego zadaniem ustanowienia „właściwych środków ochrony konsumentów” ( 5 ). |
17. |
Niemniej jednak Trybunał wyjaśnił, że jeśli konsument nie został powiadomiony o przysługującym mu prawie do odstąpienia, względy pewności prawa nie mogą przeważać celem uzasadnienia ograniczenia praw wprost przyznanych przez dyrektywę 85/577 dla ochrony konsumenta przed ryzykiem wynikającym z faktu zawarcia umowy w ramach sprzedaży obwoźnej ( 6 ). |
18. |
Wypada w tym miejscu stwierdzić, że przekazanie błędnej informacji powinno zostać zrównane z brakiem informacji w rozumieniu dyrektywy 85/577. |
19. |
Na poparcie tej wykładni art. 4 akapit trzeci tej dyrektywy stanowi, że „[p]aństwa członkowskie zapewnią ustanowienie właściwych środków […], w przypadku gdy informacje określone w niniejszym artykule nie zostaną dostarczone” ( 7 ). Wynika z tego, że jeśli przekazana informacja nie spełnia wymogów nałożonych w art. 4 akapit pierwszy dyrektywy 85/577, informacja nie może być uznana za skuteczną, a w konsekwencji na państwach członkowskich spoczywa odpowiedzialność ustanowienia odpowiednich środków dla zagwarantowania ochrony konsumenta w taki sam sposób jak w przypadku całkowitego braku informacji na temat prawa do odstąpienia. Nie ma bowiem żadnego powodu, dla którego należałoby czynić różnicę między brakiem informacji a przekazaniem błędnej informacji, skoro w obydwu przypadkach konsument zostaje tak samo wprowadzony w błąd w przedmiocie jego prawa do odstąpienia. |
20. |
Jednakże sytuacja, z jaką mamy do czynienia w niniejszej sprawie, nie jest w każdym calu jednakowa z tą, która legła u podstaw ww. wyroku w sprawie Heininger. Skłania ona w rzeczywistości do dokonania nieznacznego wyjaśnienia owego orzeczenia. |
21. |
Z okoliczności faktycznych, których opis został przesłany Trybunałowi i które zostały potwierdzone na rozprawie, można w istocie wywnioskować, że A. Hamilton dowiedziała się o przysługującym jej prawie do odstąpienia wskutek ogłoszenia wspomnianego wyroku w sprawie Heininger i że to na tej podstawie postanowiła ona po kilku miesiącach wypowiedzieć początkową umowę pożyczki. |
22. |
Sytuacja ta prowadzi do zastanowienia się, czy celowe jest utrzymywanie prawa do odstąpienia niezależnie od wszelkich limitów czasowych, gdy można ustalić, że konsument dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o swym prawie, mimo iż informacja ta nie została mu przekazana przez przedsiębiorcę, z którym łączy go stosunek umowny. |
23. |
Nie chodzi o podważanie rozstrzygnięcia, na mocy którego w braku informacji na temat prawa do odstąpienia powinna istnieć możliwość dochodzenia tego prawa w każdej chwili, lecz o zbadanie, czy nie byłoby zasadne uznanie, że skoro uprawniony miał możliwość dowiedzenia się o przysługującym mu prawie, państwa członkowskie mają podstawy, w ramach przysługującego im na mocy art. 4 akapit trzeci dyrektywy 85/577 marginesu swobodnego uznania, do określenia terminu, którego należy dochować celem skutecznego odstąpienia. |
24. |
Szereg argumentów przemawia za powyższym. W tym względzie należy stwierdzić, że ograniczenie w czasie możliwości skorzystania z określonego prawa, najczęściej określane jako „przedawnienie”, stanowi zasadę wspólną porządkom prawnym różnych państw członkowskich ( 8 ). Ta zasada mogłaby nawet ostatecznie znaleźć potwierdzenie na poziomie wspólnotowym w perspektywie ustanowienia wspólnych ram odniesienia w dziedzinie europejskiego prawa umów ( 9 ). Istnienie ogólnej zasady przedawnienia powinno w ten sposób zostać uznane za fakt, pozostawiając państwom członkowskim margines swobodnego uznania niezbędny do wdrożenia tej zasady do ich systemu prawnego. |
25. |
Jednakże ponieważ przedawnienie jest zasadniczo uzasadniane względami pewności prawa ( 10 ), względy te, zgodnie z orzeczeniem w sprawie Heininger, nie mogą przeważać nad obowiązkiem poinformowania konsumenta ( 11 ). W rzeczy samej, dopóki konsument nie otrzymał informacji dotyczącej przysługującego mu prawa do odstąpienia, dopóty nie jest on w stanie objąć świadomością pełni przysługującego mu prawa. W konsekwencji nie można powołać się wobec konsumenta na przedawnienie prawa do odstąpienia w braku takiej informacji. Ochrona tego prawa została uznana w owym orzeczeniu w sprawie Heininger za fundamentalną dla celów zagwarantowania konsumentowi informacji na temat prawa, jakie przysługuje mu na mocy dyrektywy 85/577, stąd poinformowanie konsumenta stanowi zasadniczą gwarancję skuteczności dyrektywy 85/577. Zezwolenie na ograniczenie w czasie prawa do odstąpienia także wtedy, gdy zasadnicza przesłanka nie została spełniona, prowadziłoby tym samym do ochrony nie konsumenta, lecz przedsiębiorcy, tworząc w ten sposób sytuację bezpośrednio sprzeczną z celem stawianym w dyrektywie. |
26. |
Jednakże z chwilą, gdy możliwe jest ustalenie, że konsument, który zgodnie z orzecznictwem Trybunału powinien „wykazać się pewnym poziomem uwagi i rozeznania” ( 12 ), miał możliwość dowiedzenia się o przysługującym mu prawie do odstąpienia, ograniczenie w czasie możliwości dochodzenia prawa do odstąpienia wydaje się uzasadnione nawet wtedy, gdy informacja nie pochodzi od przedsiębiorcy. |
27. |
Jeśli zostało bowiem wykazane, że informacja ta dotarła do świadomości osoby zainteresowanej, zakładany w dyrektywie 85/577 cel ochrony konsumenta został w pełni osiągnięty. Rozstrzygnięcie to nie prowadzi do pozbawienia konsumenta jego prawa do odstąpienia, lecz jedynie do ograniczenia w czasie możliwości skorzystania z niego, jeżeli mimo posiadania owej informacji na temat przysługującego mu prawa lub możliwości dowiedzenia się o nim konsument nie skorzystał z niego w określonym terminie. W tych okolicznościach stabilność obrotu prawnego, a nawet uczciwość transakcji handlowych wymaga, aby została zachowana właściwa równowaga między ochroną konsumenta, gwarantowaną dzięki zapewnieniu mu informacji i dzięki istnieniu prawa do odstąpienia, a zasadą stabilności obrotu prawnego, która z chwilą, gdy zostało wykazane, iż konsument wie lub mógł się dowiedzieć o istnieniu przysługującego mu prawa, powinna pozwolić na uznanie, że umowa nie może zostać podana w wątpliwość po upływie pewnego terminu liczonego od momentu otrzymania wymaganej informacji. |
28. |
Dyrektywa 85/577 nie wymaga szerszej ochrony, która w sposób nieproporcjonalny polegałaby na pozostawieniu do swobodnego uznania konsumenta, który został powiadomiony o przysługującym mu prawie do odstąpienia, wyboru najkorzystniejszego momentu do podważenia wiążącego go stosunku umownego. Brak jakiegokolwiek ograniczenia w czasie prawa do odstąpienia w sytuacji, gdy konsument był świadomy przysługującego mu prawa, ewidentnie wykracza moim zdaniem poza zakładany w dyrektywie cel ochrony konsumenta. Ochrona konsumenta nie wyklucza ograniczenia jego prawa do odstąpienia, skoro art. 5 ust. 1 wprost ustanawia tego rodzaju możliwość, jeśli wymagana przez dyrektywę informacja została zapewniona na warunkach przewidzianych w tym przepisie. Dlatego nawet jeśli informacja dotrze do konsumenta z opóźnieniem i w innym trybie niż ten przewidziany w dyrektywie, te okoliczności nie wywierają wpływu na cel ochrony konsumenta w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa. |
29. |
Ponadto dyrektywy 94/47/WE ( 13 ) i 97/7/WE ( 14 ), dotyczące odpowiednio umów „time-sharing” i umów zawieranych na odległość, ustanawiają wprost w swych przepisach termin, po przekroczeniu którego nawet w braku informacji na temat prawa do odstąpienia nie można już skorzystać z tego prawa. |
30. |
Rzeczywiście trudne wydaje mi się stwierdzenie za rządem niemieckim, że wraz z dyrektywą dotyczącą sprzedaży obwoźnej, dyrektywy te tworzą „pakiet ochronny” zakładający w trosce o spójność prawa, iż siłą rzeczy istnieje ograniczenie w zakresie korzystania z tego prawa wynoszące trzy miesiące ( 15 ). Rozpatrywaną przez nas dyrektywę odróżnia potrzeba wzmocnionej ochrony konsumenta w sytuacji, gdy znajduje się on w fizycznym kontakcie ze sprzedawcą, którego wpływ może być w tej sytuacji odbierany znacznie silniej przez konsumenta ( 16 ). Opinię tę wydaje się podzielać Trybunał w ww. wyroku w sprawie Heininger we fragmencie, w którym stwierdza, że w ramach sprzedaży obwoźnej można powołać się wobec konsumenta na ograniczenie prawa do odstąpienia dopiero z chwilą, gdy konsument ten ma świadomość istnienia tego prawa. Niemniej jednak nie można zaprzeczyć temu, że dyrektywy te stanowią świadectwo istnienia zasady wspólnej prawom państw członkowskich, którą można także odnaleźć na poziomie wspólnotowym, a która polega na ustanowieniu ograniczenia czasowego w zakresie wykonywania określonego prawa, jeśli prawo to nie było używane przez taki okres, który pozwala wątpić w to, czy uprawniony z jego tytułu będzie kiedykolwiek go dochodził. |
31. |
Dlatego z chwilą ustalenia, że konsument dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o przysługującym mu prawie, można uznać, iż istnieje zasada wspólna prawom państw członkowskich, zgodnie z którą zarówno uczciwość transakcji handlowych, jak i stabilność obrotu prawnego oznaczają, iż w ramach marginesu swobodnego uznania przysługującego im na mocy art. 4 akapit trzeci dyrektywy 85/577 państwa członkowskie mogą określić termin, w obrębie którego można skutecznie odstąpić od umowy, który biegnie od chwili zawiadomienia konsumenta, choćby nawet było ono spóźnione. |
32. |
Dlatego też w odpowiedzi na pytania sądu krajowego należy stwierdzić, że wykładni dyrektywy 85/577 należy dokonywać w ten sposób, iż na ograniczenie prawa do odstąpienia można się powołać wobec konsumenta od momentu, gdy dowiedział się on lub mógł się dowiedzieć o przysługującym mu prawie i że oceny tego wymogu należy dokonywać w oderwaniu od daty zawarcia lub całkowitego wykonania umowy. W ten sposób przepisy krajowe, które ustalają początek biegu terminu do skorzystania z prawa do odstąpienia na chwilę całkowitego wykonania umowy przez obydwie ze stron nawet wtedy, gdy konsument nie wiedział o przysługującym mu prawie, nie osiągają celów zakładanych w dyrektywie 85/577. |
33. |
Jednakże przepisy art. 4 akapity pierwszy i trzeci oraz art. 5 ust. 1 dyrektywy 85/577 nie sprzeciwiają się temu, aby w ramach przysługującego im marginesu swobodnego uznania państwa członkowskie ustanowiły termin, w trakcie którego można skutecznie skorzystać z prawa do odstąpienia, a którego początek biegnie od chwili, gdy zostanie wykazane, że konsument dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o przysługującym mu prawie. |
III — Wnioski
34. |
Mając na względzie powyższe rozważania, proponuję Trybunałowi udzielenie na przedłożone mu przez Oberlandesgericht Stuttgart pytania prejudycjalne następującej odpowiedzi: Wykładni dyrektywy Rady z dnia 20 grudnia 1985 r. w sprawie ochrony konsumentów w odniesieniu do umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa należy dokonywać w ten sposób, iż wyklucza ona możliwość powołania się wobec konsumenta na ograniczenie w czasie prawa do odstąpienia, jeśli nie otrzymał on informacji na temat tego prawa lub gdy informacja ta była błędna. Natomiast przepisy art. 4 akapity pierwszy i trzeci oraz art. 5 ust. 1 dyrektywy 85/577 nie sprzeciwiają się temu, aby w ramach przysługującego im marginesu swobodnego uznania państwa członkowskie ustanowiły termin, w trakcie którego można skutecznie skorzystać z prawa do odstąpienia, a którego początek biegnie od chwili, gdy zostanie wykazane, że konsument dowiedział się lub mógł się dowiedzieć o przysługującym mu prawie. |
( 1 ) Język oryginału: francuski.
( 2 ) Dz.U. L 372, s. 31.
( 3 ) Przepis ten został od tego czasu zmieniony przez ustawę wprowadzającą zmiany do prawa zobowiązań (Schuldrechtsmodernisierungsgesetz, BGBl. 2001 I, s. 3138). Ustawa ta weszła w życie z dniem 1 stycznia 2002 r. i od tej chwili zniesione zostało wygaśnięcie prawa do odstąpienia w przypadku, gdy konsument nie został właściwie poinformowany o tym prawie. Niemniej jednak, w braku skutku retroaktywnego owego przepisu, rozpatrywana tu przez nas sprawa pozostaje objęta zakresem obowiązywania art. 2 ust. 1 zdanie czwarte HWiG.
( 4 ) Wyrok z dnia 13 grudnia 2001 r. w sprawie C-481/99, Rec. s. I-9945.
( 5 ) Artykuł 4 akapit trzeci tej dyrektywy.
( 6 ) Wyżej wspomniany wyrok w sprawie Heininger, pkt 47.
( 7 ) Wyróżnienie własne.
( 8 ) Zobacz między innymi badania przeprowadzone przez komisję Lando, Principles of European Contract Law, część III, O. Lando, E. Clive, A. Prüm, i R. Zimmermann wyd. Kluwer Law International, Haga 2003, w szczególności rozdział 14; Le code européen des contrats, propozycja projektu przygotowana przez akademię europejskich specjalistów w dziedzinie prawa prywatnego, koordynator: G. Gandolfi, księga I, A. Giuffrè, Mediolan 2004, w szczególności tytuł X oraz s. 260 i nast. i Principles of existing EC Contract Law (Acquis Principles), Contract I, Pre-contractual Obligations, Conclusion of contract, Unfair Terms, 1er ROM prac, Sellier 2007, w szczególności s. 98 i nast. oraz s. 166 i nast.
( 9 ) Komisja wypowiada się w ten sposób na rzecz przygotowania wspólnych ram odniesienia. Zobacz między innymi komunikat Komisji skierowany do Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie europejskiego prawa umów i rewizji dorobku [COM(2004) 651 wersja ostateczna] oraz pierwszy roczny raport na temat stanu zaawansowania europejskiego prawa umów i rewizji dorobku [COM(2005) 456 wersja ostateczna]. Można skutecznie powołać się na badania przeprowadzone na ten temat między innymi przez W. Van Gervena, „Comparative law in a texture of communitarization of national laws and europeanization of community law”, w: Judicial Review in the European Union — Liber amicorum in honour of Lord Slynn of Hadley, Kluwer Law International, Haga, vol. I, 2000, s. 433–445; R. Schulze’a, „The Acquis Communautaire and the Development of European Contrat Law”, w: Schulze/Ebers/Grigoleit (nr 25), s. 15, oraz bardziej ogólnie na temat techniki stosowania zasad wspólnych prawom państw członkowskich przez orzecznictwo wspólnotowe, Y. Galmot „Réflexions sur le recours au droit comparé par la Cour de justice des Communautés européennes”, RFDA, 1990, s. 255.
( 10 ) Zobacz badania opisane w przypisie 9.
( 11 ) Wyżej wymieniony wyrok w sprawie Heininger, pkt 47.
( 12 ) Zobacz między innymi wyrok z dnia 13 stycznia 2000 r. w sprawie C-220/98 Estée Lauder, Rec. s. I-117, pkt 17 i 30.
( 13 ) Dyrektywa 94/47/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 października 1994 r. w sprawie ochrony nabywców w odniesieniu do niektórych aspektów umów odnoszących się do nabywania praw do korzystania z nieruchomości w oznaczonym czasie (Dz.U. L 280, s. 83).
( 14 ) Dyrektywa 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość (Dz.U. L 144, s. 19).
( 15 ) Termin trzech miesięcy został przewidziany zarówno w art. 5 zdanie pierwsze pkt 1 tiret drugie dyrektywy 94/47, jak i w art. 6 ust. 1 zdanie czwarte dyrektywy 97/7.
( 16 ) W ten sposób stwierdzono, że „prawodawca [wspólnotowy] wychodzi w istocie z założenia, że posiadanie wszystkich obiektywnych danych na temat danej czynności prawnej nie oznacza jeszcze, że konsument nie może dać się uwieść kontrahentowi, który — co zresztą należy do umiejętności wymaganych w jego zawodzie — potrafi okazać się bardzo przekonujący”, w: N. Rzepecki Droit de la consommation et théorie générale du contrat, Institut de droit des affaires, Aix-en-Provence 2002, s. 100.