1. 

Court of Appeal (England and Wales) (Civil Division), rozpoznając odwołanie od wyroku High Court of Justice (Commercial Court), zwrócił się do Trybunału z kilkoma pytaniami, które wymagają od tego sądu zmierzenia się z kwestią, która jest jednocześnie bardzo złożona pod względem prawnym oraz ogromnie wrażliwa z socjo-politycznego punktu widzenia. Czasami, gdy pytania są skomplikowane, odpowiedzi są proste. Tak nie jest w tym przypadku. W skrócie, sytuacja, która legła u podstaw niniejszej sprawy przedstawia się następująco. Fiński operator połączeń promowych pomiędzy Helsinkami a Tallinem zamierzał przenieść miejsce swojej siedziby do Estonii, aby skorzystać z niższego poziomu płac i stamtąd świadczyć swoje usługi. Fiński związek zawodowy, wspierany przez międzynarodowe zrzeszenie związków zawodowych, próbował temu zapobiec i zagroził akcjami strajkowymi oraz bojkotami, w razie gdyby spółka miała przenieść się i nie zachować obecnego poziomu płac. Problemy prawne spowodowane takim stanowiskiem dotyczą skutku horyzontalnego postanowień traktatu o swobodnym przepływie oraz związku między prawami socjalnymi a prawami do swobodnego przepływu.

2.

Viking Line ABP (zwana dalej „Viking Line”) jest fińskim pasażerskim przewoźnikiem promowym. OÜ Viking Line Eesti jest estońską spółką zależną. Viking Line jest właścicielem „Roselli”, promu pływającego pod fińską banderą na trasie Tallin-Helsinki pomiędzy Estonią a Finlandią. Załogę „Roselli” stanowią członkowie The Finnish Seamen’s Union (fińskiego związku marynarzy, zwanego dalej „FSU”).

3.

FSU, z siedzibą w Helsinkach, jest krajowym związkiem zawodowym marynarzy. Zrzesza około 10000 członków, w tym członków załogi „Roselli”. FSU jest fińską filią the International Transport Workers’ Federation (międzynarodowej federacji pracowników transportu, zwanej dalej „ITF”).

4.

ITF stanowi federację, z siedzibą w Londynie, zrzeszającą 600 związków zawodowych pracowników transportu w 140 państwach. Jednym z głównych celów polityki ITF jest zapobieganie praktyce „tanich bander” (flags of convenience, zwana dalej „TB”). W postępowaniu przed Commercial Court, przewodniczący ITF wyjaśnił, że „głównymi celami kampanii TB jest eliminacja tanich bander oraz zagwarantowanie w ten sposób rzeczywistego związku między przynależnością statku a przynależnością państwową jego właściciela, oraz ochrona i poprawa warunków pracy marynarzy na statkach TB”. Stosownie do dokumentu przedstawiającego politykę TB, za statek pływający pod tanią banderą uważa się statek „z którego pożytki z własności są czerpane poza państwem przynależności statku i spoza państwa przynależności sprawowana jest nad nim rzeczywista kontrola”. Ten sam dokument stanowi, że „związki zawodowe w państwie faktycznego czerpania korzyści mają prawo zawierać porozumienia dotyczące statków, z których korzyści czerpane są w tym państwie”. Kampania TB jest prowadzona również za pomocą bojkotów oraz innych akcji solidarnościowych.

5.

„Rosella” przynosiła straty w związku z konkurencją ze strony statków pływających pod estońską banderą na tej samej trasie pomiędzy Tallinnem a Helsinkami. Wynagrodzenia załóg estońskich są niższe niż wynagrodzenia załóg fińskich. Ponieważ „Rosella” eksploatowana jest pod banderą fińską, przepisy prawa fińskiego oraz postanowienia porozumień zbiorowych zobowiązują Viking Line do wypłacania jej załodze wynagrodzeń na poziomie wynagrodzeń fińskich.

6.

W październiku 2003 r. Viking Line zamierzała zmienić przynależność „Roselli” i zarejestrować statek w Estonii, mając nadzieję na zawarcie porozumienia zbiorowego z estońskim związkiem zawodowym. Poinformowała o tym zamiarze załogę oraz FSU. FSU dał Viking Line jasno do zrozumienia, że sprzeciwia się projektowi zmiany przynależności „Roselli”.

7.

W dniu 4 listopada 2003 r. FSU zwrócił się za pośrednictwem poczty elektronicznej do ITF z prośbą o poinformowanie wszystkich zrzeszonych w niej związków zawodowych o zaistniałym problemie oraz o nienegocjowanie z Viking Line. W dniu 6 listopada 2003 r. ITF wykonała to, o co ją proszono i wysłała okólnik stosownie do polityki TB. Okólnik stwierdzał, że korzyści z eksploatacji statku „Rosella” są wciąż czerpane w Finlandii, a tym samym to FSU zachowuje prawa do prowadzenia rokowań. Wzywał on zrzeszonych członków do niepodejmowania negocjacji z Vikingiem. Zrzeszone związki zawodowe nie podjęłyby działań wbrew okólnikowi z uwagi na zasadę solidarności. Niezastosowanie się do wskazówek w nim zawartych mogłoby prowadzić do podjęcia sankcji — w najgorszym wypadku do wykluczenia z ITF ( 2 ). Okólnik pozbawił w ten sposób Viking Line faktycznej możliwości pominięcia FSU i prowadzenia bezpośrednich rozmów z estońskim związkiem zawodowym.

8.

Co więcej FSU podnosił, że porozumienie w sprawie załogi „Roselli” wygasło w dniu 17 listopada 2003 r. i w rezultacie FSU nie był już dłużej zobowiązany do zachowania społecznego spokoju. FSU zapowiedział rozpoczęcie strajku dotyczącego „Roselli” w dniu 2 grudnia 2003 r. Domagał się zwiększenia załogi „Roselli” o osiem osób oraz albo zaniechania przez Viking Line planów zmiany przynależności statku, albo w razie zmiany przynależności statku zatrudnienia załogi zgodnie z fińskim prawem pracy. Viking Line wszczął postępowanie przed helsińskim sądem pracy o stwierdzenie, że porozumienie w sprawie załogi pozostawało w mocy oraz przed helsińskim sądem okręgowym o zastosowanie środka tymczasowego przeciwko akcji strajkowej. Jednak żaden z sądów nie był w stanie wysłuchać Viking Line w odpowiednim czasie.

9.

W dniu 2 grudnia 2003 r. Viking Line zakończył spór w obliczu zagrożenia strajkiem. Viking Line zgodził się na zwiększenie zatrudnienia oraz powstrzymanie się z procesem zmiany przynależności statku do dnia 28 lutego 2005 r. Zgodził się również przerwać postępowanie przed sądem pracy i sądem okręgowym.

10.

ITF nigdy nie wycofała swego okólnika, więc wezwanie zrzeszonych związków zawodowych do niepodejmowania rokowań z Viking Line pozostawało w mocy. Tymczasem „Rosella” nadal przynosiła straty. Viking Line, który wciąż zamierzał zmienić przynależność statku na estońską, planował uczynić to po wygaśnięciu nowego porozumienia w sprawie załogi, czyli po dniu 28 lutego 2005 r.

11.

Przewidując, że ponowna próba zmiany bandery „Roselli” pociągnie za sobą znowu działania zbiorowe ze strony ITF i FSU, Viking Line w dniu 18 sierpnia 2004 r. wniósł powództwo do Commercial Court w Londynie, domagając się, by sąd ten nakazał ITF wycofanie jej okólnika oraz zakazał FSU zakłócania korzystania przez Viking Line z prawa do swobody przepływu w związku ze zmianą przynależności „Roselli”. Podczas gdy postępowanie sądowe pozostawało w toku, przedłużono porozumienie zbiorowe w sprawie załogi dotyczące „Roselli” do lutego 2008 r. Tym samym data 28 lutego 2005 r. przestała mieć krytyczne znaczenie, ale „Rosella” wciąż przynosiła straty w związku z warunkami pracy, które z perspektywy Viking Line były mniej korzystne niż estońskie warunki pracy. Rozwiązanie tej kwestii zatem wciąż pozostawało ważne. Orzeczeniem z dnia 16 czerwca 2005 r. Commercial Court nakazał ostatecznie ITF i FSU powstrzymanie się od akcji zbiorowych pod warunkiem nierozwiązywania przez Viking Line umów o pracę z żadnym pracownikiem w wyniku zmiany bandery.

12.

W dniu 30 czerwca 2005 r. ITF i FSU wnieśli odwołanie od tego orzeczenia do Court of Appeal (sądu apelacyjnego) (Civil Division). Postanowieniem z dnia 3 listopada 2005 r. Court of Appeal zwrócił się do Trybunału Sprawiedliwości z szeregiem szczegółowych pytań prejudycjalnych ( 3 ). Mam nadzieję, że zbytnio nie uproszczę sprawy, gdy celem zwięzłości, streszczę te pytania do trzech kluczowych kwestii.

13.

Pierwszą kwestią jest to, czy poprzez analogię z rozstrzygnięciem Trybunału w sprawie Albany ( 4 ), działania zbiorowe, takie jak będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym, nie są objęte zakresem art. 43 WE lub art. 1 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 4055/86 ( 5 ) z przyczyn dotyczących wspólnotowej polityki społecznej.

14.

Po drugie, sąd krajowy zwraca się z pytaniem, czy te same postanowienia „wywołują horyzontalny skutek bezpośredni, przyznając prywatnemu przedsiębiorcy prawa, na które może się on powoływać przeciwko […] związkowi zawodowemu lub zrzeszeniu związków zawodowych w przypadku działania zbiorowego podjętego przez ten związek lub zrzeszenie”.

15.

Wreszcie sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy w okolicznościach takich jak w sprawie przed sądem krajowym, działania takie jak będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym stanowią ograniczenie swobody przepływu, a jeśli tak, to czy są one obiektywnie uzasadnione, właściwe, proporcjonalne i „prowadz[ą] do osiągnięcia równowagi między podstawowym prawem socjalnym, jakim jest prawo do podejmowania działań zbiorowych a swobodą przedsiębiorczości i swobodą świadczenia usług”. W odniesieniu do tego sąd krajowy zmierza również do ustalenia, czy działania będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym muszą być uznane za bezpośrednio dyskryminujące, pośrednio dyskryminujące czy niedyskryminujące i w jakim zakresie wpłynęłoby to na ich ocenę w świetle odpowiednich zasad dotyczących swobody przepływu.

16.

Pytania, z którymi zwrócił się sąd krajowy dotyczą art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 oraz art. 43 WE.

17.

Rozporządzenie nr 4055/86 reguluje swobodę świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi i między państwami członkowskimi a państwami trzecimi. To rozporządzenie sprawia, że „wszelkie zasady traktatowe regulujące swobodę świadczenia usług” znajdują zastosowanie do transportu morskiego między państwami członkowskimi ( 6 ). Artykuł 1 ust. 1 rozporządzenia stanowi, że „swoboda świadczenia usług transportu morskiego między państwami członkowskimi […] stosuje się do obywateli państw członkowskich prowadzących działalność gospodarczą, zarejestrowaną w państwie członkowskim innym niż państwo pochodzenia osoby, na rzecz której usługi mają być świadczone”. Zasadniczo przepis ten wyraża w dziedzinie transportu morskiego zasadę swobody świadczenia usług gwarantowaną na mocy art. 49 WE ( 7 ).

18.

Jakkolwiek, niniejsza sprawa dotyczy głównie swobody przedsiębiorczości gwarantowanej przez art. 43 WE. Zmiana bandery „Roselli” przez Viking Line oznaczałaby skorzystanie z prawa do swobody przedsiębiorczości. Jak Trybunał orzekł w wyroku w sprawie Factortame i in., rejestracja statku eksploatowanego „celem wykonywania działalności gospodarczej, która przewiduje utworzenie stałej siedziby w danym państwie członkowskim”, stanowi założenie przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 43 WE ( 8 ).

19.

A zatem Viking Line zamierza w pierwszej kolejności skorzystać ze swego prawa do swobody przedsiębiorczości, aby następnie skorzystać ze swego prawa do swobody świadczenia usług. Natomiast ITF i FSU zamierzają uzależnić korzystanie przez Viking Line z jej prawa do swobody przedsiębiorczości od pewnych warunków i grożą bojkotem świadczenia pasażerskich usług promowych przez Viking Line, gdyby ta zdecydowała się zmienić banderę „Roselli”, nie spełniając ich warunków.

20.

FSU i ITF stoją na stanowisku, że podjęte przez związek zawodowy lub zrzeszenie związków zawodowych działania zbiorowe, które promują cele wspólnotowej polityki socjalnej, nie są objęte ani zakresem art. 43 WE, ani rozporządzenia nr 4055/86. Uważają, że zastosowanie przepisów o swobodnym przepływie podważałoby prawo pracowników do rokowań zbiorowych i strajku celem zawarcia porozumienia zbiorowego. W tym względzie wskazują, że prawo do zrzeszania się i prawo do strajku jest jako prawo podstawowe chronione w wielu aktach międzynarodowych. Ponadto przestrzeganie prawa do strajku w kontekście rokowań zbiorowych jest tradycją konstytucyjną wspólną państwom członkowskim, a tym samym stanowi ogólna zasadę prawa wspólnotowego. Opierając się przez analogię na tezach Trybunału zawartych w wyroku w sprawie Albany ( 9 ), FSU i ITF twierdzą, że postanowienia socjalne tytułu XI traktatu faktycznie wykluczają zastosowanie art. 43 WE i rozporządzenia nr 4055/86 w obszarze sporów pracowniczych, takich jak spór w postępowaniu przed sądem krajowym.

21.

W swoim pierwszym pytaniu sąd krajowy zwraca się zasadniczo z pytaniem, czy pogląd ten jest właściwy. Moim zdaniem odpowiedź musi być przecząca.

22.

FSU i ITF podnoszą, że zastosowanie postanowień o swobodnym przepływie w kontekście podjętych przez związek zawodowy lub zrzeszenie związków zawodowych działań zbiorowych podważyłoby cele wspólnotowej polityki socjalnej i przeczyłoby fundamentalnemu charakterowi prawa do zrzeszania się i prawa do strajku. Twierdzenie to jest jednak niewłaściwe.

23.

Przepisy o przedsiębiorczości i swobodzie świadczenia usług w żaden sposób nie dają się pogodzić z ochroną praw podstawowych lub z osiągnięciem celów wspólnotowej polityki socjalnej. Ani traktatowe normy odnoszące się do swobodnego przepływu, ani prawo do zrzeszania się, ani prawo do strajku nie są absolutne. Ponadto nic w traktacie nie wskazuje na to, że cele wspólnotowej polityki socjalnej muszą zawsze mieć pierwszeństwo przed takim celem, jak właściwie funkcjonujący wspólny rynek. Wprost przeciwnie, włączenie obu politycznych celów do traktatu oznacza, że zamierzeniem Wspólnoty jest ich wspólna realizacja. A zatem okoliczność, że ograniczenie swobody przepływu wynika z korzystania z prawa podstawowego lub postępowania objętego zakresem postanowień dotyczących polityki socjalnej nie sprawia, że postanowienia o swobodnym przepływie nie mają zastosowania.

24.

Wniosek taki potwierdza orzecznictwo. W sprawie Schmidberger rząd austriacki zezwolił na demonstrację, która ograniczała swobodny przepływ dóbr. Uznał on, że zakaz takiej demonstracji naruszałby prawo do swobody wypowiedzi oraz prawo do swobody zgromadzenia ( 10 ). W sprawie Omega Trybunał badał środek mający na celu ochronę ludzkiej godności, lecz który ograniczał swobodę świadczenia usług ( 11 ). W obu sprawach Trybunał przyznał, że przedmiotem sporu były prawa podstawowe, które muszą być przestrzegane jako ogólne zasady prawa wspólnotowego ( 12 ). A jednak w żadnej ze spraw Trybunał nie orzekł, że w rezultacie rozpatrywane ograniczenia były wyłączone z zakresu stosowania zasad dotyczących swobody przepływu. Zamiast tego Trybunał stwierdził, że chociaż zasady te miały zastosowanie, to ograniczenia w swobodnym przepływie nie wychodziły ponad to, co mogło zasadnie być uznane za konieczne dla potrzeb ochrony przedmiotowego prawa podstawowego ( 13 ).

25.

Podobnie Trybunał wielokrotnie orzekał, że interes publiczny, związany z polityką społeczną, może uzasadniać pewne ograniczenia w swobodzie przepływu dopóty, dopóki te ograniczenia nie wychodzą ponad to co jest konieczne ( 14 ). Trybunał nigdy jednak nie przyznał, że takie ograniczenia nie wchodzą w zakres stosowania postanowień o swobodnym przepływie. W istocie, by wskazać tylko kilka przykładów z orzecznictwa, normy dotyczące ochrony środowiska ( 15 ), konsumentów ( 16 ), różnorodności prasy ( 17 ) i zdrowia publicznego ( 18 ) zostały uznane za objęte zakresem postanowień dotyczących swobody przepływu. Z pewnością byłoby to osobliwe, gdyby dojść do wniosku, że środki przyjęte w interesie polityki społecznej są w przeciwieństwie do tego wyłączone z badania w ramach zasad dotyczących swobody przepływu.

26.

Wreszcie nie jestem też przekonany rzekomą analogią z orzeczeniem w sprawie Albany ( 19 ). Sprawa Albany dotyczyła porozumienia zbiorowego pomiędzy organizacjami reprezentującymi pracodawców i pracowników o ustanowieniu sektorowego funduszu emerytalnego o obowiązkowej przynależności. Trybunał orzekł, że z uwagi na swój charakter i cel, rozpatrywane porozumienie nie jest objęte zakresem przedmiotowym art. 81 WE. Jednak okoliczność, że umowa lub działalność jest wyłączona z zakresu stosowania reguł konkurencji niekoniecznie musi oznaczać, że jest również wyłączona z zakresu stosowania zasad dotyczących swobody przepływu. Wprost przeciwnie, orzeczenia w sprawach Wouters ( 20 ) i Meca-Medina ( 21 ) wskazują, że umowa lub działalność może być objęta jednym pakietem zasad, a w tym samym czasie być wyłączona z innego ( 22 ).

27.

Ponadto główną troską w sprawie Albany wydaje się być uniknięcie ewentualnej sprzeczności w traktacie. Traktat promuje dialog społeczny prowadzący do zawierania porozumień zbiorowych w sprawie warunków pracy i płacy. Jednak cel ten byłby w poważnym stopniu podważony, gdyby w tym samym czasie traktat zakazywał takich porozumień z uwagi na wywoływane przez nie skutki w dziedzinie konkurencji ( 23 ). W rezultacie porozumienia zbiorowe muszą posiadać „ograniczony immunitet w zakresie reguł konkurencji” ( 24 ). Natomiast postanowienia traktatu odnośnie do swobody przepływu nie przedstawiają takiego ryzyka sprzeczności, ponieważ, jak już wskazałem wyżej, postanowienia te można pogodzić z celami polityki społecznej ( 25 ).

28.

Zatem proponuję, by Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pierwsze pytanie, z jakim zwrócił się sąd krajowy: „Działania zbiorowe podjęte przez związek zawodowy lub zrzeszenie związków zawodowych, których zamiarem jest promowanie celów wspólnotowej polityki socjalnej, nie są z samego tylko tego względu wyłączone z zakresu stosowania art. 43 WE i rozporządzenia nr 4055/86”.

29.

Drugie pytanie przedstawione przez sąd krajowy odnosi się horyzontalnego skutku art. 43 WE i 49 WE ( 26 ). FSU i ITF twierdzą, że postanowienia te nie nakładają na nich zobowiązań, ponieważ odnoszą się do środków państwowych. Podnoszą, że zarówno FSU, jak i ITF są osobami prawnymi prawa prywatnego i nie posiadają jakichkolwiek kompetencji normatywnych. Viking natomiast podnosi, że powinien mieć możliwość powoływania się na rozpatrywane postanowienia, w szczególności ze względu na zdolność ingerowania w prawa do swobody przepływu przez związki zawodowe.

30.

Zbadam tę kwestię w czterech etapach. W pierwszej kolejności, jako punkt wyjścia, wyjaśnię, że rozpatrywane postanowienia mogą tworzyć obowiązki dla podmiotów prywatnych. Po drugie, spróbuję wyjaśnić, do jakiego rodzaju działań prywatnych mają zastosowanie normy dotyczące swobody przepływu. Po trzecie, zajmę się często ignorowanym, a jednak ważnym problemem: jak można pogodzić skutek horyzontalny postanowień dotyczących swobody przepływu z poszanowaniem sposobu, w jaki prawo krajowe pragnie chronić prywatną autonomię i rozwiązywanie konfliktów przez podmioty prywatne?. Wreszcie, po tych uwagach natury ogólnej, zaproponuję odpowiedź na pytanie, czy przedsiębiorstwo może opierać się na postanowieniach art. 43 WE i art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 w postępowaniu przeciwko związkowi zawodowemu lub zrzeszeniu związków zawodowych.

31.

Traktat nie rozstrzyga wyraźnie kwestii skutku horyzontalnego art. 43 WE i 49 WE. Jest zatem konieczne przyjrzenie się miejscu i funkcji tych postanowień w ramach traktatu.

32.

Wraz z postanowieniami na temat konkurencji, postanowienia dotyczące swobody przepływu stanowią część spójnych zasad, których cel jest opisany w art. 3 WE ( 27 ). Celem tym jest zapewnienie swobodnego przepływu towarów, osób, usług i kapitału między państwami członkowskimi w warunkach uczciwej konkurencji ( 28 ).

33.

Zasady dotyczące swobody przepływu i reguły konkurencji osiągają ten cel głównie w związku z przyznaniem pewnych praw uczestnikom rynku. Ochrona uczestników rynku polega zasadniczo na umożliwieniu im kwestionowania pewnych utrudnień w konkurowaniu na równych zasadach na wspólnym rynku ( 29 ). Istnienie tej możliwości jest istotnym elementem w dążeniu do osiągnięcia alokacyjnej efektywności w całej Wspólnocie. Bez zasad dotyczących swobody przepływu i reguł konkurencji, niemożliwe byłoby osiągnięcie podstawowego celu Wspólnoty, jakim jest funkcjonowanie wspólnego rynku.

34.

Władze państw członkowskich mogą generalnie ingerować w funkcjonowanie wspólnego rynku poprzez ograniczanie działań uczestników rynku. To samo można powiedzieć o pewnych przedsiębiorstwach działających na podstawie porozumienia lub o tych, które mają pozycję dominującą w znaczącej części wspólnego rynku. Nie jest zatem niespodzianką, że traktat przyznaje uczestnikom rynku prawa, na które ci mogą się powoływać przeciwko władzom państwa członkowskiego oraz takim przedsiębiorstwom. W odniesieniu do tych ostatnich, reguły konkurencji odgrywają tu główną rolę. W odniesieniu do władz państw członkowskich rolę tę odgrywają postanowienia dotyczące swobody przepływu ( 30 ). Stąd, aby faktycznie zapewnić uczestnikom rynku ich prawa, reguły konkurencji wywołują skutek horyzontalny ( 31 ), podczas gdy zasady dotyczące swobody przepływu wywołują skutek wertykalny ( 32 ).

35.

Jednak nie stoi to za argumentem a contrario, że traktat wyłącza możliwość skutku horyzontalnego postanowień dotyczących swobody przepływu. Wprost przeciwnie, taki skutek horyzontalny wynikałby logicznie z traktatu, gdzie byłoby to konieczne, aby zapewnić uczestnikom rynku w całej Wspólnocie równe szanse dostępu do jakiejkolwiek części wspólnego rynku.

36.

A zatem sedno rzeczy stanowi następująca kwestia: czy na podstawie traktatu można wywnioskować, że celem zapewnienia właściwego funkcjonowania wspólnego rynku, postanowienia dotyczące swobody przepływu chronią prawa uczestników rynku nie tylko poprzez ograniczenie kompetencji władz państw członkowskich, lecz także poprze ograniczenie autonomii innych podmiotów?

37.

Niektórzy komentatorzy proponowali udzielenie dosadnie przeczącej odpowiedzi na to pytanie, a ich głównym argumentem było to, że reguły konkurencji wystarczą, by uchwycić ingerowanie we właściwe funkcjonowanie wspólnego rynku ze strony podmiotów niepublicznych ( 33 ). Inni jednak wskazywali, że działanie prywatne — tzn. działanie, które nie pochodzi ostatecznie od państwa i do którego nie stosują się reguły konkurencji — może skutecznie blokować właściwe funkcjonowanie wspólnego rynku i że tym samym nie powinno się kategorycznie wyłączać takiego działania z zakresu stosowania zasad dotyczących swobody przepływu ( 34 ).

38.

Wydaje mi się, że to ostatnie stanowisko jest bardziej realistyczne. Jest ono również poparte orzecznictwem. Trybunał przyznał, że zasady dotyczące swobody przepływu mogą ograniczać autonomię jednostek, w szczególności w orzeczeniu w sprawie Komisja przeciwko Francji ( 35 ) i w wyroku w sprawie Schmidberger ( 36 ). W obu wyrokach Trybunał oparł się na tezie, że działanie prywatne może zakłócać cele postanowień dotyczących swobody przepływu. W rezultacie, Trybunał stwierdził, że nie można zezwolić osobom prywatnym na działanie, które nie uwzględnia we właściwym zakresie praw, które inne osoby prywatne czerpią z zasad dotyczących swobody przepływu. W wyroku w sprawie Komisja przeciwko Francji wybuch gwałtownych akcji protestacyjnych ze strony francuskich rolników miał uniemożliwić innym korzystanie ze swobody sprzedaży lub przywozu owoców i warzyw z innych państw członkowskich. W wyroku w sprawie Schmidberger przeszkoda w swobodnym przepływie dóbr nie była nawet w przybliżeniu tak poważna. Jednak Trybunał przeprowadził porównanie wagi swobody wypowiedzi grupy demonstrantów z wagą prawa przewozu spółki do swobodnego przewozu dóbr z jednego państwa członkowskiego do innego i w ten sposób zastosował horyzontalnie podstawową zasadę swobodnego przepływu dóbr.

39.

Można zauważyć, że sprawa Schmidberger dotyczyła powództwa strony prywatnej przeciwko państwu. Takie postępowanie występuje w wielu, jeśli nie we wszystkich, krajowych systemach prawnych, w których przepis konstytucyjny nie może służyć jako samodzielna podstawa skargi w postępowaniu cywilnym. Jest to alternatywny sposób wywołania skutku horyzontalnego praw konstytucyjnych, tzn. poprzez wywodzenie z tych praw obowiązku interweniowania państwa w sytuacjach, gdy konstytucyjne prawa jednego podmiotu prywatnego są zagrożone ze strony działań innego ( 37 ). Wynikającym z tego i równie popularnym sposobem zapewnienia prawom konstytucyjnym mocy normatywnej w stosunkach horyzontalnych jest uznanie ich za wiążące przez sąd w trakcie rozpoznawania sporu pomiędzy podmiotami prywatnymi. Sąd ten, czy to dokonując wykładni klauzuli umownej, czy orzekając w przedmiocie powództwa o odszkodowanie, czy stanowiąc w przedmiocie wniosku o zastosowanie środka tymczasowego musi, jako organ państwa, wydać orzeczenie, które przestrzega praw konstytucyjnych stron ( 38 ). To rozgraniczenie indywidualnych praw w taki sposób zwane jest „mittelbare Drittwirkung” albo „indirect horizontal effect”, albo pośredni skutek horyzontalny. W rezultacie normy konstytucyjne adresowane do państwa zostają przekształcone w normy prawne mające zastosowanie pomiędzy podmiotami prywatnymi, co oznacza, że „rząd jest trzecim uczestnikiem w każdym postępowaniu pomiędzy podmiotami prywatnymi i jest nim w samej formie prawa i sędziego, który je stosuje” ( 39 ).

40.

Odnośnie do rozgraniczenia odpowiednich sfer praw, pośredni skutek horyzontalny może różnić się w formie od bezpośredniego skutku horyzontalnego. Jakkolwiek nie ma między nimi różnicy w treści ( 40 ). To tłumaczy dlaczego orzeczenie w sprawie Defrenne uważa się za uznające „bezpośredni skutek horyzontalny” art. 141 WE, chociaż nawet Trybunał skonstruował skutek horyzontalny tego postanowienia jako obowiązek spoczywający na sądach krajowych ( 41 ). To tłumaczy również, dlaczego podniesiony podczas rozprawy argument Komisji, że Trybunał powinien odrzucić bezpośredni skutek horyzontalny, ponieważ postanowienia dotyczące swobody przepływu i odstępstwa od nich nie były konstruowane by stosować się do podmiotów prywatnych, jest już obalony poprzez orzecznictwo. Gdyby sprawa Schmidberger miała być rozstrzygana jako spór prywatny pomiędzy przedsiębiorstwem transportowym a demonstrantami, Trybunał wciąż musiałby dokonać zważenia swobody przepływu tego pierwszego z prawem do demonstracji tych drugich ( 42 ). Rzeczywiście, niniejsza sprawa mogłaby teoretycznie zostać przedstawiona Trybunałowi w ramach postępowania przeciwko fińskim władzom o niepodjęcie kroków celem zatrzymania zbiorowej akcji protestacyjnej skierowanej przeciwko Viking Line. Nie miałoby to jednak wpływu na istotę problemu: jak pogodzić prawa Viking Line do swobodnego przepływu z prawami FSU i ITF do zrzeszania się i strajku? ( 43 ).

41.

Niemniej jednak nie znaczy to, że normy dotyczące swobody przepływu mogą być zawsze wykorzystywane w postępowaniu przeciwko osobie prywatnej. Kompetencje normatywne i socjoekonomiczne, przynależne władzom państwowym, wiążą się z tym, że władze te posiadają z definicji znaczący potencjał, by stanąć na przeszkodzie właściwemu funkcjonowaniu wspólnego rynku. Pogarsza to fakt, że bez względu na to, czy działania władz państwowych mają z formalnego punktu widzenia charakter ogólny, nigdy nie są tak naprawdę samodzielne. Wyznaczają one wybory polityczne w szerszym kontekście i tym samym mają wpływ na każdego, kto chciałby skorzystać ze swoich praw do swobody przepływu w ramach obszaru ich właściwości. Ponadto władze państwowe są mniej skłonne niż prywatne podmioty gospodarcze dostosować swoje postępowanie w odpowiedzi na zachęty handlowe, które zapewniają normalne działanie rynku ( 44 ). Tym samym zakres stosowania zasad dotyczących swobody przepływu rozciąga się na każde działanie lub zaniechanie państwa, które może stać na przeszkodzie lub czynić mniej atrakcyjnym korzystanie z praw do swobody przepływu ( 45 ).

42.

Z drugiej strony, w wielu okolicznościach podmioty prywatne po prostu nie posiadają takiej władzy, by móc skutecznie pozbawiać innych możliwości korzystania z praw do swobody przepływu. Sprawa indywidualnego sprzedawcy, który odmawia kupowania towarów z innego państwa członkowskiego nie mogłaby zaszkodzić prawidłowemu funkcjonowaniu wspólnego rynku. Z tej to przyczyny, że dostawcy z innych państw członkowskich wciąż mieliby możliwość sprzedaży swoich dóbr innymi drogami. Ponadto sprzedawca najprawdopodobniej ucierpiałby ze strony konkurencji od detalistów, którzy mieli mniej skrupułów, aby kupować zagraniczne towary i którzy w rezultacie mogliby być w stanie zaoferować niższe ceny i większy wybór konsumentom. Już sama taka perspektywa byłaby prawdopodobnie wystarczająca, by zniechęcić do takiego postępowania. A zatem rynek „zajmie się tym”. W takich okolicznościach nie ma podstaw do interwencji ze strony prawa wspólnotowego.

43.

Konsekwencją jest to, że zasady dotyczące swobody przepływu stosują się bezpośrednio do jakiegokolwiek działania prywatnego, które jest w stanie faktycznie przeszkodzić innym w korzystaniu z ich praw do swobody przepływu. Ale jak można określić, że jest to właśnie taka sytuacja? Wydaje się, że nie ma prostej odpowiedzi na tak postawione pytanie. Trybunał w swoim orzecznictwie podejmował ostrożne kroki poprzez potwierdzenie bezpośredniego horyzontalnego stosowania zasad dotyczących swobody przepływu w szczególnych przypadkach.

44.

Wiele tych przypadków dotyczyło korzystania z praw własności intelektualnej ( 46 ). Posiadacze takich praw mają zasadny interes handlowy w korzystaniu ze swych praw w wybrany przez siebie sposób ( 47 ). Niemniej jednak waga tych interesów musi być porównana z wagą zasady swobodnego przepływu dóbr ( 48 ). W przeciwnym razie posiadacze praw własności intelektualnej „byliby w stanie dokonać podziału rynków krajowych i tym samym ograniczyć handel pomiędzy państwami członkowskimi” ( 49 ).

45.

Podobnie, Trybunał zastosował zasady dotyczące swobody przepływu do krajowych i międzynarodowych zawodowych związków sportowych ( 50 ). Łatwo zobaczyć dlaczego. Rozpatrywane związki mają ogromny wpływ na organizację sportu zawodowego jako transgranicznej działalności gospodarczej. Mogą ustanawiać regulaminy, które faktycznie wiążą prawie każdego, kto chce wykonywać taką działalność. Jak Trybunał zauważył w wyroku w sprawie Deliège, „usunięcie przeszkód w swobodnym przepływie osób i w swobodnym przepływie usług między państwami członkowskimi byłoby zagrożone, gdyby usunięcie barier państwowych mogło być zastąpione przeszkodami wynikającymi z wykonywania przez związki lub organizacje niepodlegające prawu publicznemu swojej autonomii prawnej” ( 51 ).

46.

Zastosowanie postanowień dotyczących swobody przepływu do działań prywatnych ma szczególne znaczenie w obszarze warunków pracy i dostępu do zatrudnienia ( 52 ). Trybunał przyznał to w swoim wyroku w sprawie Angonese, gdy zastosował art. 39 WE do prywatnego banku w Bolzano ( 53 ). R. Angonese chciał wziąć udział w konkursie na stanowisko w tym banku. Jednak przystąpienie do konkursu było uzależnione od posiadania zaświadczenia o posługiwaniu się dwoma językami, wydawanego przez władze prowincji Bolzano i tylko tam mogło być uzyskane. Warunek ten powtarzał wymóg istniejący wcześniej w zakresie dostępu do służby publicznej i w tym sensie nawiązywał do ustalonej praktyki. Jak zauważył Trybunał w swoim wyroku, osoby zamieszkujące w Bolzano zwykle uzyskiwały zaświadczenie dla potrzeb zatrudnienia i postrzegały je prawie jak „obowiązkowy krok będący częścią zwykłego wykształcenia” ( 54 ). Chociaż R. Angonese nie posiadał tego zaświadczenia, perfekcyjnie władał dwoma językami i miał dyplomy to potwierdzające. Niemniej jednak odmówiono mu zgody na przystąpienie do konkursu.

47.

Pracownicy nie mogą zmienić swych kwalifikacji zawodowych czy uzyskać innego zatrudnienia tak łatwo jak sprzedawcy mogą zmienić towary lub znaleźć alternatywne sposoby ich sprzedaży. Warunki naboru, takie jak rozpatrywany w sprawie Angonese, stanowią zatem przeszkodę w funkcjonowaniu wspólnego rynku nawet wówczas, gdy są nałożone przez bank prywatny jako część ustalonej praktyki regionalnej. Prawdopodobieństwo, że w długim okresie bodźce ekonomiczne ograniczą takie dyskryminacyjne praktyki przy naborze do pracy jest małym pocieszeniem dla osoby, która szuka pracy dzisiaj. Być może bardziej niż w innym obszarze, powiedzenie „rynek może pozostać nieracjonalny dłużej niż ty wypłacalny” ( 55 ) brzmi prawdziwie w obszarze swobodnego przepływu osób.

48.

Z powyższego wynika, że postanowienia dotyczące swobody przepływu mają zastosowanie do prywatnego działania, które z uwagi na swój ogólny skutek wobec posiadaczy prawa do swobody przepływu, może ograniczyć korzystanie przez nich z takich praw przez ustanowienie przeszkody, której nie mogą racjonalnie ominąć.

49.

Oczywiście teza, że niektóre podmioty prywatne podlegają zasadom dotyczącym swobody przepływu nie oznacza końca ich prywatnej autonomii. Niekoniecznie oznacza również, że muszą zostać poddani takim samym standardom co władze państwowe. Trybunał może stosować różne mierniki badania, w zależności od źródła i powagi zakłócenia korzystania z prawa do swobody przepływu oraz od znaczenia i pewności konkurujących żądań prywatnej autonomii. Innymi słowy, podmioty prywatne mogą wciąż często robić rzeczy, których nie mogą władze ( 56 ).

50.

Trybunał przyznał również, że państwa członkowskie posiadają zakres uznania odnośnie do zapobiegania przeszkodom w swobodnym przepływie wynikającym z zachowania podmiotów prywatnych ( 57 ). W tym względzie Trybunał orzekł, że „do instytucji wspólnotowych nie należy działanie w zastępstwie państw członkowskich oraz przedstawianie im przepisów, które mają uchwalić i faktycznie stosować celem ochrony” wykonywania prawa do swobody przepływu ( 58 ). Zatem postanowienia dotyczące swobody przepływu nie zawsze zapewniają szczególne rozwiązanie dla każdej sprawy, lecz raczej wskazują pewne ramy, w których spór pomiędzy dwoma podmiotami prywatnymi może być rozstrzygnięty ( 59 ).

51.

Ma to ważne następstwo: postanowienia dotyczące swobody przepływu nie zastępują nawet w sprawach objętych ich zakresem stosowania prawa krajowego, jak odpowiednia rama prawna dla oceny sporów pomiędzy podmiotami prywatnymi. Zamiast tego państwa członkowskie mają swobodę regulowania prywatnych działań w zakresie, w jakim przestrzegają granic wyznaczonych przez prawo wspólnotowe.

52.

Ten stopień swobody dla państwa członkowskiego ma implikacje proceduralne. Chociaż normy postępowania cywilnego różnią się pomiędzy krajowymi systemami prawnymi, ich wspólną cechą jest to, że do stron postępowania należy główna odpowiedzialność za ustalenie treści i zakresu ich sporu. Gdyby strony te mogły wszcząć postępowanie przed sądem krajowym jedynie poprzez odniesienie do mających zastosowanie traktatowych norm dotyczących swobody przepływu, powstawałoby zagrożenie, że mające zastosowanie normy krajowe nie byłyby uwzględnione. Aby tak się nie stało, państwa członkowskie mogą wymagać, zgodnie z zasadą autonomii proceduralnej, by postępowanie przeciwko stronie prywatnej o naruszenie prawa do swobody przepływu było wszczęte zgodnie z krajowymi przepisami prawnymi, zgodnie z podstawą skargi — np. czyn niedozwolony lub naruszenie zobowiązań umownych.

53.

Sąd krajowy, rozpoznając spór przed niego wniesiony, powinien stosować prawo krajowe w sposób zgodny z traktatowymi zasadami dotyczącymi swobody przepływu ( 60 ). Jeśli nie jest to możliwe i prawo krajowe jest sprzeczne z zasadami dotyczącymi swobody przepływu, to te ostatnie mają pierwszeństwo ( 61 ). Jeśli nie jest dostępny środek zaskarżenia, ponieważ prawo krajowe nie przewiduje środka, za którego pomocą można byłoby zakwestionować naruszenie prawa do swobody przepływu, wówczas zgodnie z zasadą skuteczności żądanie może opierać się bezpośrednio na odpowiednim postanowieniu traktatu ( 62 ).

54.

Prawo krajowe, oparte na wartościach krajowego systemu prawnego, zachowuje tym samym swoje miejsce w ramie prawnej regulującej spory między stronami prywatnymi. Równocześnie zapewniona jest skuteczność prawa wspólnotowego.

55.

Z okoliczności faktycznych przedstawionych we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że skutek praktyczny skoordynowanych akcji protestacyjnych FSU i ITF, w szczególności w zakresie uniemożliwienia negocjacji ze związkami zawodowymi będącymi członkami ITF w Estonii, polega na uzależnieniu wykonywania przez Viking Line swobody przedsiębiorczości od zgody FSU. Razem zbiorowe akcje protestacyjne FSU i ITF mogą skutecznie ograniczyć wykonywanie prawa do swobody przedsiębiorczości przedsiębiorstwa takiego jak Viking.

56.

A zatem proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na drugie pytanie, z którym zwrócił się sąd krajowy: „art. 43 WE i art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 4055/86 wywołują skutek horyzontalny w krajowym postępowaniu pomiędzy przedsiębiorstwem a związkiem zawodowym lub zrzeszeniem związków zawodowych w okolicznościach takich jak będące przedmiotem postępowania przed sądem krajowym”.

57.

Viking z jasnych pobudek ekonomicznych chciałby przede wszystkim skorzystać ze swojego prawa do swobody przedsiębiorczości. Traktat chroni to prawo, ponieważ możliwość przeniesienia siedziby przedsiębiorstwa do innego państwa członkowskiego, w którym koszty prowadzenia działalności będą niższe, jest kluczowa dla zapewnienia skutecznej wymiany handlowej w ramach Wspólnoty. Gdyby przedsiębiorstwom zezwolono na korzystanie jedynie z nakładów produkcyjnych w określonym państwie czy regionie, to stałoby to na przeszkodzie rozwojowi gospodarczemu tego regionu, jak również tych regionów, w których poszukiwane nakłady są dostępne na lepszych warunkach. Wykonywanie prawa do swobody przedsiębiorczości stanowi zatem narządzie wzrostu gospodarczego dobrobytu wszystkich państw członkowskich ( 63 ).

58.

A jednak, chociaż prawo do swobody przedsiębiorczości generuje ogólne korzyści, to wiąże się również z bolesnymi następstwami, w szczególności dla pracowników przedsiębiorstw, które zdecydowały się na zmianę siedziby. Realizacja rozwoju gospodarczego poprzez wymianę handlową w ramach Wspólnoty w nieunikniony sposób niesie z sobą ryzyko konieczności poddania się zmianom środowiska pracy lub nawet utraty pracy przez pracowników Wspólnoty. To ryzyko właśnie, gdy urzeczywistniło się dla załogi „Roselli”, skłoniło FSU i ITF do podjęcia zbiorowej akcji protestacyjnej.

59.

Chociaż traktat ustanawia wspólny rynek, to nie przymyka oka na pracowników, których dotykają negatywne konsekwencje jego charakterystyki. Wprost przeciwnie, europejski porządek gospodarczy jest stabilnie zakotwiczony w umowie społecznej: pracownicy w ramach całej Europy muszą zaakceptować pojawiające się negatywne konsekwencje, właściwe tworzeniu przez wspólny rynek wzrastającego dobrobytu, w zamian za co społeczeństwo musi zobowiązać się do ogólnej poprawy ich warunków pracy i życia oraz do zapewnienia ekonomicznego wsparcia tym pracownikom, którzy w wyniku działania sił rynkowych popadli w trudności ( 64 ). Jak wskazuje preambuła do traktatu, umowa ta jest zawarta w traktacie.

60.

Prawo do zrzeszania się i prawo do podejmowania działań zbiorowych są istotnymi narzędziami wyrażenia przez pracowników swojego stanowiska i domagania się od rządów i pracodawców wypełnienia ich części umowy społecznej. Zapewniają środki do podkreślenia, że zmiana siedziby, choć ostatecznie korzystna dla społeczeństwa, to pociąga za sobą koszty po stronie pracowników, którzy stracą pracę i że koszty te nie powinny być ponoszone przez samych pracowników. Tym samym prawo do zrzeszania się i prawo do działań zbiorowych mają fundamentalne znaczenie we wspólnotowym porządku prawnym, co potwierdza Karta praw podstawowych Unii Europejskiej ( 65 ). Kluczową kwestią jednak, która leży u podstaw niniejszej sprawy, jest to, do jakich celów można korzystać z działań zbiorowych i jak daleko mogą one się posuwać. Dotyka to ogromnego wyzwania, jakie stoi przed Wspólnotą i jej państwami członkowskimi: zapewnić opiekę pracownikom, którzy mogą znaleźć się w trudnej sytuacji w konsekwencji działania wspólnego rynku, a równocześnie zabezpieczyć ogólne korzyści, jakie płyną z wymiany handlowej wewnątrz Wspólnoty.

61.

Sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy działania planowane przez ITF i FSU „prowadz[ą] do osiągnięcia równowagi między podstawowym prawem socjalnym, jakim jest prawo do podejmowania działań zbiorowych a swobodą przedsiębiorczości i swobodą świadczenia usług”. Umieściwszy ten problem w szerszej perspektywie, teraz można przyjrzeć się bliżej formie i celowi rozpatrywanych działań zbiorowych.

62.

Skoordynowana polityka działań zbiorowych stanowi zwykle uzasadniony środek do ochrony płac i warunków pracy marynarzy. Jednak działania zbiorowe, których skutkiem jest podział rynku pracy i uniemożliwienie zatrudnienia marynarzy z danego państwa członkowskiego, aby chronić stanowiska pracy marynarzy w innym państwie członkowskim, naruszałyby samą istotę zasady niedyskryminacji, na której opiera się wspólny rynek.

63.

Aby ustalić, czy skutkiem polityki skoordynowanych działań zbiorowych, którą obecnie rozpatrujemy, jest podział rynku pracy z naruszeniem zasady niedyskryminacji, użyteczne jest rozróżnienie pomiędzy dwoma rodzajami działań zbiorowych, które mogą być sporne w niniejszej sprawie: działania zbiorowe mające na celu nakłonienie Viking Line do utrzymania stanowisk pracy i warunków pracy obecnej załogi oraz działania zbiorowe mające na celu poprawę warunków zatrudnienia marynarzy w całej Wspólnocie.

64.

Pierwszą przyczyną podjęcia działań zbiorowych przez ITF i FSU może być złagodzenie niekorzystnych następstw zmiany bandery „Roselli” dla obecnej załogi. Skoordynowane działania zbiorowe mogą zatem służyć na przykład zabezpieczeniu ich płac i warunków pracy, uniemożliwieniu zwolnień z pracy lub uzyskaniu właściwych odszkodowań.

65.

Zważywszy na zakres uznania, jaki prawo wspólnotowe pozostawia państwom członkowskim, do sądu krajowego należy określenie, w świetle mających zastosowanie norm krajowych odnośnie do wykonywania prawa do działań zbiorowych, czy rozpatrywane działania wychodzą ponad to, co przepisy krajowe uznają za zgodne z prawem celem ochrony interesów obecnej załogi. Jednak sądy krajowe, dokonując takiej oceny w ramach prawa wspólnotowego, mają obowiązek zapewnienia, że przypadki zmiany siedziby wewnątrz Wspólnoty nie są traktowane mniej korzystanie niż przypadki zmiany siedziby w ramach granic danego państwa.

66.

Zatem, co do zasady, prawo wspólnotowe nie uniemożliwia związkom zawodowym podejmowania — celem ochrony pracowników przedsiębiorstwa — działań zbiorowych, których skutkiem jest ograniczenie prawa przedsiębiorczości przedsiębiorstwa, które zamierza przenieść miejsce swojej siedziby do innego państwa członkowskiego.

67.

Jakkolwiek, działań zbiorowych mających na celu nakłanianie przedsiębiorstwa do utrzymania obecnych miejsc pracy i warunków pracy nie wolno mylić z działaniami zbiorowymi mającymi na celu uniemożliwienie przedsiębiorstwu świadczenia usług, gdy to przeniosło już miejsce swojej siedziby za granicę. Pierwszy rodzaj działań zbiorowych stanowi uzasadniony sposób walki pracowników o ochronę swoich praw i odpowiada temu, co zwykle ma miejsce w przypadku, gdyby dokonywano zmiany siedziby w ramach państwa członkowskiego. Jednak nie można tego powiedzieć o działaniach zbiorowych, których celem jest po prostu uniemożliwianie przedsiębiorstwu, które zmieniło miejsce swojej siedziby, zgodnego z prawem świadczenia usług w państwie członkowskim, w którym wcześniej znajdowała się jego siedziba.

68.

Blokowanie zgodnego z prawem świadczenia przez przedsiębiorstwo, które ma siedzibę w jednym państwie członkowskim, usług w innym państwie członkowskim lub grożenie blokowaniem za pomocą działań zbiorowych stanowi istotnie ten rodzaj bariery handlowej, którą Trybunał uznał w sprawie Komisja przeciwko Francji ( 66 ) za niezgodną z traktatem, ponieważ całkowicie neguje ona rację bytu wspólnego rynku. Co więcej, zezwolenie na ten rodzaj działań niosłoby ze sobą ryzyko tworzenia atmosfery ciągłego stosowania środków odwetowych pomiędzy grupami społecznymi w różnych państwach członkowskich, co mogłoby poważnie zagrozić wspólnemu rynkowi oraz duchowi solidarności w nim osadzonemu.

69.

Przeciwnie do tego co podnoszą ITF i FSU, na tezę tę nie wpływa w najmniejszym stopniu orzecznictwo Trybunału w dziedzinie pracowników delegowanych. W szczególnym kontekście pracowników delegowanych, Trybunał uznał, że postanowienia dotyczące swobody przepływu nie wykluczają prawa państw członkowskich do stosowania norm krajowych dotyczących warunków pracy i płac minimalnych wobec pracowników delegowanych, którzy pracują na ich terytorium czasowo ( 67 ). Państwa członkowskie są uprawnione do stosowania krajowych standardów ochrony pracowników wobec pracowników delegowanych o tyle, o ile jest to niezbędne i proporcjonalne celem zapewnienia pracownikom delegowanym i pracownikom państwa przyjmującego odpowiedniego poziomu ochrony pracowników ( 68 ). Jednak ta linia orzecznictwa wywodzi się głównie z troski o równe traktowanie pracowników i spójność socjalną wśród nich. Celem orzecznictwa w dziedzinie pracowników delegowanych nie jest zezwolenie na nałożenie na przedsiębiorstwa mające siedzibę w innym państwie członkowskim wymogów odnośnie do krajowych warunków pracy i płacy — chociaż może to w pewnym stopniu wywoływać taki skutek — lecz zapewnienie pracownikom, którzy czasowo są zatrudnieni na terytorium państwa członkowskiego takiego poziomu ochrony pracowniczej, jaki posiadają ich koledzy z przyjmującego państwa członkowskiego, wspólnie z którymi często wykonują pracę. Ta kwestia nie jest obecna w niniejszej sprawie.

70.

Naturalnie FSU może, wraz z ITF i innymi związkami zawodowymi, użyć działań zbiorowych jako środka do poprawy warunków zatrudnienia marynarzy w całej Wspólnocie. Polityka mająca na celu koordynację krajowych związków zawodowych, aby promować określony poziom praw marynarzy jest zgodna z prawem do podjęcia działań zbiorowych. W zasadzie stanowi ona racjonalną metodę równoważenia działań przedsiębiorstwa, które poszukuje możliwości obniżenia kosztów pracy poprzez skorzystanie z prawa do swobody przepływu. Nie można lekceważyć w tym względzie okoliczności, że pracownicy cechują się niższym stopniem mobilności niż kapitał czy przedsiębiorstwa. Jeśli pracownicy nie mogą osiągnąć swego celu za pomocą własnych wypowiedzi, muszą działać jako koalicja. Uznanie ich prawa do działania zbiorowego na szczeblu europejskim przenosi zatem po prostu logikę krajowego działania zbiorowego na poziom europejski. Jednak tak samo jak istnieją ograniczenia prawa do działań zbiorowych na poziomie krajowym, tak i istnieją ograniczenia w korzystaniu z takiego prawa na poziomie europejskim.

71.

Polityka skoordynowanych działań zbiorowych mogłaby w sposób dyskryminujący łatwo prowadzić do nadużyć, gdyby była prowadzona w oparciu o zobowiązanie wszystkich krajowych związków zawodowych do wspierania działań zbiorowych któregokolwiek innego związku zawodowego. Umożliwiłoby to jakiemukolwiek związkowi zawodowemu wezwanie innych związków zawodowych do poparcia celem uzależnienia przeniesienia miejsca siedziby do innego państwa członkowskiego od zastosowania preferencyjnych standardów ochrony pracowniczej, nawet po przeniesieniu miejsca siedziby. W rezultacie taka polityka prowadziłaby do ochrony mocy rokowań zbiorowych niektórych krajowych związków zawodowych kosztem interesów innych oraz do podziału rynku pracy z naruszeniem zasad dotyczących swobody przepływu.

72.

Natomiast, jeśli inne związki zawodowe miałyby w efekcie swobodę wyboru w danej sytuacji odnośnie do uczestniczenia w działaniach zbiorowych, wówczas niebezpieczeństwo dyskryminującego nadużycia polityki koordynacyjnej byłoby zażegnane. Sąd krajowy musi rozstrzygnąć, czy jest tak w okolicznościach niniejszej sprawy.

73.

W związku z powyższym proponuję, by Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania, z którymi zwrócił się Court of Appeal: