WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 17 września 2002 r.(*)

Swobodny przepływ osób – Pracownik migrujący – Prawa pobytu członków rodziny pracownika migrującego – Prawa dzieci do kontynuowania nauki w przyjmującym państwie członkowskim – Artykuły 10 i 12 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68 – Obywatelstwo Unii Europejskiej – Prawo pobytu – Dyrektywa 90/364/EWG – Ograniczenia i warunki

W sprawie C‑413/99

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Immigration Appeal Tribunal (Zjednoczone Królestwo) wniosek o wydanie, w ramach zawisłych przed tym sądem sporów między

Baumbast,

R.

a

Secretary of State for the Home Department,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 18 WE i art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2),

TRYBUNAŁ,

w składzie: G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, P. Jann, F. Macken (sprawozdawca), N. Colneric i S. von Bahr, prezesi izb, C. Gulmann, D.A.O. Edward, A. La Pergola, J.P. Puissochet, M. Wathelet, V. Skouris, J.N. Cunha Rodrigues i C.W.A. Timmermans, sędziowie,

rzecznik generalny: L.A. Geelhoed,

sekretarz: L. Hewlett, administrator,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu Wolfganga Baumbasta, Marii Belen Baumbast, Marii Fernandy Sarmiento i Idanelli Baumbast przez N. Blake’a i L. Fransmana, QC, umocowanych przez M. Davidson, solicitor, oraz w imieniu R. przez N. Blake’a i S. Harrison, barrister, umocowanych przez B. Andoniana, solicitor,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez J.E. Collinsa, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez P. Sainiego, barrister,

–        w imieniu rządu niemieckiego przez W.D. Plessinga i B. Muttelsee‑Schön, działających w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez N. Yerrell i C. O’Reilly, działające w charakterze pełnomocników,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag Wolfganga Baumbasta, Marii Belen Baumbast, Marii Fernandy Sarmiento i Idanelli Baumbast, R., rządu Zjednoczonego Królestwa i Komisji na rozprawie w dniu 6 marca 2001 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 5 lipca 2001 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniem z dnia 28 maja 1999 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 28 października 1999 r., Immigration Appeal Tribunal przedłożył na podstawie art. 234 WE cztery pytania prejudycjalne w przedmiocie wykładni art. 18 WE i art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2).

2        Pytania te zostały podniesione w ramach sporu między, po pierwsze, Wolfgangiem Baumbastem, Marią Belen Baumbast, Marią Fernandą Sarmiento i Idanellą Baumbast (zwanymi dalej łącznie „rodziną Baumbast”) i po drugie, R., z jednej strony, a Secretary of State for the Home Department (zwanym dalej „Secretary of State”) z drugiej strony, w związku z jego odmową udzielenia im zezwolenia na pobyt na terytorium Zjednoczonego Królestwa.

 Ramy prawne

 Przepisy wspólnotowe

3        Zgodnie z art. 17 WE:

„1.      Ustanawia się obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego. Obywatelstwo Unii uzupełnia obywatelstwo krajowe, nie zastępuje go jednak.

2.      Obywatele Unii korzystają z praw i podlegają obowiązkom przewidzianym w niniejszym traktacie”.

4        Artykuł 18 ust. 1 WE przewiduje, iż każdy obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania się i przebywania na terytorium państw członkowskich, z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych w traktacie WE i środkach przyjętych w celu jego wykonania.

5        Artykuły 10–12 rozporządzenia nr 1612/68 mają następujące brzmienie:

„Artykuł 10

1.      Prawo osiedlenia się w innym państwie członkowskim wraz z pracownikiem, który jest obywatelem państwa członkowskiego i jest zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają następujące osoby, bez względu na przynależność państwową:

a)      współmałżonek oraz zstępni poniżej 21. roku życia lub pozostający na utrzymaniu pracownika;

b)      wstępni pracownika lub jego współmałżonka, pozostający na jego utrzymaniu.

2.      Państwa członkowskie ułatwiają przyjęcie członka rodziny, którego nie dotyczy przepis ust. 1, jeżeli pozostaje on na utrzymaniu pracownika lub w kraju pochodzenia […] zamieszkuje z nim we wspólnym gospodarstwie domowym.

3.      Do celów ust. 1 i 2 pracownik powinien dysponować dla swojej rodziny lokalem o standardzie przyjętym dla pracowników krajowych w regionie, w którym jest zatrudniony, przy czym przepis niniejszy nie może powodować dyskryminacji pracowników krajowych względem pracowników z innych państw członkowskich.

Artykuł 11

Jeżeli obywatel państwa członkowskiego prowadzi działalność jako pracownik lub osoba pracująca na własny rachunek na terytorium innego państwa członkowskiego, jego małżonek i dzieci w wieku poniżej 21 lat lub pozostające na jego utrzymaniu mają prawo do podejmowania zatrudnienia na całym terytorium tego samego państwa, nawet jeżeli nie są obywatelami któregokolwiek państwa członkowskiego.

Artykuł 12

Dzieci obywatela państwa członkowskiego, który jest lub był zatrudniony na terytorium innego państwa członkowskiego, mają dostęp do powszechnego systemu kształcenia, nauki zawodu oraz szkolenia zawodowego na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa, jeżeli dzieci te mieszkają na jego terytorium.

Państwa członkowskie popierają wszelkie wysiłki zapewniające tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w zajęciach, o jakich mowa”.

6        Na podstawie art. 1 ust. 1 akapit pierwszy dyrektywy Rady 90/364/EWG z dnia 28 czerwca 1990 r. w sprawie prawa pobytu (Dz.U. L 180, s. 26) państwa członkowskie przyznają prawo pobytu obywatelom innych państw członkowskich, którzy nie korzystają z tego prawa na mocy innych przepisów prawa wspólnotowego, oraz członkom ich rodzin określonym w art. 1 ust. 2 tej dyrektywy, pod warunkiem że oni sami oraz członkowie ich rodzin objęci są ubezpieczeniem chorobowym w odniesieniu do wszelkiego ryzyka w przyjmującym państwie członkowskim oraz mają wystarczające środki, by nie stać się obciążeniem dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim w okresie ich pobytu.

7        Zgodnie z art. 1 ust. 1 akapit drugi dyrektywy 90/364 środki określone w akapicie pierwszym tego ustępu uważa się za wystarczające, w przypadku gdy są wyższe niż poziom środków, poniżej którego przyjmujące państwo członkowskie może przyznać pomoc społeczną własnym obywatelom, uwzględniając sytuację osobistą wnioskodawcy oraz, w odpowiednim przypadku, osób przyjętych na podstawie art. 1 ust. 2 tej dyrektywy.

8        Artykuł 1 ust. 1 akapit trzeci dyrektywy 90/364 przewiduje, że w przypadku gdy akapit drugi tego ustępu nie znajduje zastosowania, środki, jakimi dysponuje wnioskodawca, uważa się za wystarczające, jeżeli są wyższe niż minimalna renta z zabezpieczenia społecznego w przyjmującym państwie członkowskim.

9        Zgodnie z art. 1 ust. 2 dyrektywy 90/364:

„Następujące osoby mają prawo osiedlenia się w innym państwie członkowskim wraz z posiadaczem prawa pobytu, bez względu na obywatelstwo:

a)      współmałżonek oraz zstępni pozostający na jego utrzymaniu;

b)      wstępni pozostający na utrzymaniu posiadacza prawa pobytu lub jego współmałżonka”.

10      Artykuł 3 dyrektywy 90/364 przewiduje, że prawo pobytu przysługuje tak długo, jak długo beneficjenci tego prawa spełniają warunki określone w art. 1 tej dyrektywy.

 Przepisy krajowe

11      Artykuł 7 ust. 1 Immigration Act 1988 (ustawy z 1988 r. dotyczącej imigracji) przewiduje:

„Nie wymaga się zezwolenia na wjazd i pozostanie w Zjednoczonym Królestwie zgodnie z Immigration Act 1971 od osoby, która jest do tego uprawniona na mocy prawa wspólnotowego, na które może się bezpośrednio powołać, bądź na mocy przepisu wydanego na podstawie art. 2 ust. 2 European Communities Act 1972 (ustawy z 1972 r. o Wspólnotach Europejskich)”.

12      Artykuł 3 Immigration (European Economic Area) Order 1994 (rozporządzenia z 1994 r. w sprawie imigracji z Europejskiego Obszaru Gospodarczego, 1994 SI 1895, zwanego dalej „EEA Order”) ustanawia ogólną zasadę, zgodnie z którą obywatele państwa będącego stroną Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym z dnia 2 maja 1992 r. (Dz.U. 1994, L 1, s. 3, zwanego dalej „porozumieniem EOG”), a także członkowie ich rodzin mają prawo wjazdu na terytorium Zjednoczonego Królestwa za okazaniem ważnego dowodu tożsamości lub paszportu.

13      Zgodnie z art. 4 ust. 1 EEA Order „osoba zakwalifikowana” jest uprawniona do przebywania na terenie Zjednoczonego Królestwa dopóty, dopóki zachowuje ten status. To prawo rozciąga się na członków rodziny, w tym małżonka na podstawie art. 4 ust. 2 EEA Order.

14      Zgodnie z art. 6 EEA Order taką „osobą zakwalifikowaną” jest między innymi obywatel państwa będącego stroną porozumienia EOG, który podejmuje pracę w Zjednoczonym Królestwie.

15      Punkt 255 United Kingdom Immigration Rules (House of Commons Paper 395) (przepisów imigracyjnych wydanych przez parlament Zjednoczonego Królestwa w 1994 r., zwanych dalej „Immigration Rules”) stanowi:

„Obywatel EOG (niebędący studentem) lub członek rodziny takiej osoby, który otrzymał kartę pobytu lub dokument pobytu ważne na 5 lat i który przebywał na terytorium Zjednoczonego Królestwa, zgodnie z przepisami EEA Order 1994, przez okres 4 lat i nadal tam przebywa, może wystąpić z wnioskiem o umieszczenie na jego karcie pobytu lub (ewentualnie) na jego dokumencie pobytu wzmianki, iż jest on uprawniony do przebywania na terytorium Zjednoczonego Królestwa przez czas nieokreślony”.

 Postępowania przed sądem krajowym

 Sprawa Baumbast

16      Maria Belen Baumbast, obywatelka Kolumbii, wyszła za mąż w Zjednoczonym Królestwie w maju 1990 r. za Wolfganga Baumbasta, który jest obywatelem niemieckim. W skład ich rodziny wchodzą dwie córki: starsza, Maria Fernanda Sarmiento będąca nieślubnym dzieckiem Marii Belen Baumbast posiadającym obywatelstwo kolumbijskie i młodsza, Idanella Baumbast, która ma podwójne obywatelstwo, niemieckie i kolumbijskie.

17      Z postanowienia odsyłającego wynika, iż dla potrzeb wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym strony postępowania przed sądem krajowym uzgodniły, że jeżeli chodzi o pytania dotyczące prawa wspólnotowego, to Maria Fernanda Sarmiento jest również traktowana jako członek rodziny Wolfganga Baumbasta. W konsekwencji w postanowieniu odsyłającym figuruje ona jako jedno z dzieci należących do tej rodziny.

18      W czerwcu 1990 r. członkowie rodziny Baumbast otrzymali karty pobytu ważne na 5 lat. W latach 1990–1993 W. Baumbast wykonywał działalność gospodarczą w Zjednoczonym Królestwie, początkowo jako pracownik, a następnie jako osoba zarządzająca swoim własnym przedsiębiorstwem. Jednakże, jako że po ogłoszeniu upadłości przez jego przedsiębiorstwo nie był on w stanie otrzymać wystarczająco dobrze płatnej pracy w Zjednoczonym Królestwie, począwszy od 1993 r. był on zatrudniony przez niemieckie spółki działające w Chinach i Lesotho. Mimo iż od tego momentu pan Baumbast poszukiwał od czasu do czasu zatrudnienia w Zjednoczonym Królestwie, jego sytuacja zawodowa nie uległa zmianie do czasu wydania postanowienia odsyłającego.

19      W okresie istotnym dla niniejszej sprawy W. i M.B. Baumbast byli właścicielami domu w Zjednoczonym Królestwie, a ich córki uczęszczały tam do szkoły. Nie korzystali oni ze świadczeń pomocy społecznej, zaś w celu otrzymania opieki medycznej udawali się w razie potrzeby do Niemiec, gdyż byli oni tam objęci pełnym ubezpieczeniem chorobowym.

20      W maju 1995 r. M.B. Baumbast wystąpiła z wnioskiem o zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony („indefinite leave to remain”) w Zjednoczonym Królestwie dla siebie samej oraz dla pozostałych członków jej rodziny. W styczniu 1996 r. Secretary of State odmówił przedłużenia karty pobytu W. Baumbasta, jak również dokumentów pobytu M.B. Baumbast i jej dzieci.

21      W dniu 12 stycznia 1998 r. od odmowy tej wniesiona została skarga do Immigration Adjudicator (Zjednoczone Królestwo). Stwierdził on, iż W. Baumbast nie jest ani pracownikiem, ani osobą posiadającą ogólne prawo pobytu w rozumieniu dyrektywy 90/364. Jeżeli chodzi o dzieci, to Immigration Adjudicator uznał, iż korzystają one z niezależnego prawa pobytu na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Ponadto orzekł on, iż pani Baumbast korzysta z prawa pobytu przez okres odpowiadający temu, w trakcie którego jej dzieciom przysługują prawa przewidziane w art. 12 wyżej wymienionego rozporządzenia. Według Immigration Adjudicator prawa pani Baumbast wynikają z obowiązku nałożonego na państwa członkowskie zgodnie z tym przepisem, polegającego na popieraniu wszelkich wysiłków zapewniających tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w zajęciach w przyjmującym państwie członkowskim.

22      W. Baumbast wniósł w swojej sprawie apelację do Immigration Appeal Tribunal od decyzji Immigration Adjudicator. Z kolei Secretary of State wniósł do tego samego sądu apelację od decyzji Immigration Adjudicator odnoszącej się do M.B. Baumbast i jej dwojga dzieci.

 Sprawa R.

23      R., obywatelka Stanów Zjednoczonych, ma ze swojego pierwszego małżeństwa z obywatelem francuskim dwoje dzieci, które mają podwójne obywatelstwo francuskie i amerykańskie. W 1990 r. przeniosła się do Zjednoczonego Królestwa jako małżonka obywatela wspólnotowego, korzystając z praw przyznanych przez traktat WE i otrzymała zezwolenie na pobyt w Zjednoczonym Królestwie do października 1995 r.

24      R. i jej pierwszy mąż rozwiedli się we wrześniu 1992 r., lecz z uwagi na to, że w owym czasie Secretary of State nie podjął żadnych działań w odniesieniu do jej statusu imigranta, nadal przebywała ona w Zjednoczonym Królestwie. Zgodnie z ustaleniami rozwodowymi dzieci miały pozostać ze swoją matką w Anglii i Walii przez okres przynajmniej pięciu lat od czasu rozwodu lub przez inny okres ustalony za wspólnym porozumieniem stron. Po rozwodzie dzieci miały regularny kontakt z ojcem, który nadal przebywa i pracuje w Zjednoczonym Królestwie i który dzieli z ich matką odpowiedzialność za ich wychowanie zarówno z punktu widzenia uczuciowego, jak i finansowego.

25      Z akt sprawy przed sądem krajowym wynika również, iż podczas swojego pobytu w Zjednoczonym Królestwie R. nabyła dom i założyła biuro zajmujące się dekoracją wnętrz, w które zainwestowała pokaźne kwoty pieniędzy. W 1997 r. wyszła ona za mąż za obywatela brytyjskiego.

26      W październiku 1995 r. na podstawie prawa krajowego złożony został wniosek o zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony w Zjednoczonym Królestwie w imieniu i na rzecz R. oraz jej dwóch córek. W dniu 3 grudnia 1996 r. dzieci otrzymały zezwolenie na pobyt na czas nieokreślony w Zjednoczonym Królestwie jako członkowie rodziny pracownika migrującego. Tymczasem wniosek dotyczący R. został odrzucony na tej podstawie, iż Secretary of State nie był przekonany co do tego, że sytuacja rodziny była na tyle wyjątkowa, by uzasadniała skorzystanie z przysługującego mu uznania. W jego opinii dzieci były na tyle młode, że mogłyby się przystosować do życia w Stanach Zjednoczonych, gdyby musiały się tam udać wraz z matką.

27      Jedno z pytań podniesionych w skardze wniesionej do Immigration Adjudicator na odmowę Secretary of State udzielenia R. zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony dotyczyło kwestii, czy ta odmowa narusza prawa, które przysługują jej dzieciom na mocy prawa wspólnotowego, do kształcenia się i przebywania w Zjednoczonym Królestwie, jak również prawo do życia rodzinnego. Immigration Adjudicator oddalił tę skargę w drodze decyzji, od której R. wniosła apelację do Immigration Appeal Tribunal.

 Pytania prejudycjalne

28      Uznając, iż zawisłe przed nim spory wymagają wykładni art. 18 WE i rozporządzenia nr 1612/68, Immigration Appeal Tribunal postanowił zawiesić postępowania i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„Pytania wspólne dla obu spraw

1      a)     Czy dzieci obywatela Unii Europejskiej, które same są obywatelami Unii i które w trakcie pobierania nauki w szkole podstawowej osiedliły się w państwie członkowskim w czasie, gdy ich ojciec (lub rodzic) korzystał z prawa pobytu jako pracownik w innym państwie członkowskim aniżeli państwo, którego jest obywatelem (»państwo przyjmujące«), są uprawnione do przebywania w państwie przyjmującym, aby uczęszczać na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68?

b)      Jakie kryteria powinny zastosować władze krajowe, w sytuacji gdy odpowiedź na poprzednie pytanie może się różnić w zależności od tego, czy:

i)      ich rodzice są rozwiedzeni;

ii)      tylko jedno z rodziców jest obywatelem Unii Europejskiej i ten rodzic nie jest już pracownikiem w państwie przyjmującym;

iii)      same dzieci nie są obywatelami Unii Europejskiej?

2)               W sytuacji gdy dzieciom przysługuje prawo pobytu w państwie przyjmującym w celu uczęszczania w nim na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68, czy obowiązek spoczywający na państwie przyjmującym, aby popierać »wszelkie wysiłki zapewniające tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w zajęciach, o jakich mowa«, powinien być interpretowany w ten sposób, że pozwala on rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje opiekę nad dziećmi (»primary carer«) – niezależnie od tego, czy jest on obywatelem Unii, czy nie – na przebywanie z nimi, aby ułatwić wykonywanie wspomnianego powyżej prawa mimo że:

i)      ich rodzice są rozwiedzeni, lub

ii)      ich ojciec, który jest obywatelem Unii Europejskiej, nie jest już pracownikiem w państwie przyjmującym?

Pytania odnoszące się wyłącznie do sprawy Baumbast

3      a)     Biorąc pod uwagę stan faktyczny sprawy W. Baumbasta, czy może on – jako obywatel Unii Europejskiej – korzystać z mającego bezpośrednie zastosowanie prawa pobytu w innym państwie członkowskim Unii zgodnie z art. 18 WE (poprzednio art. 8a), w sytuacji gdy nie przysługuje mu już prawo pobytu jako pracownikowi zgodnie z art. 39 WE (poprzednio art. 48) i nie jest uprawniony do pobytu w państwie przyjmującym na podstawie żadnego innego przepisu prawa wspólnotowego?

b)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy w konsekwencji jego żona i dzieci korzystają z pochodnych praw do pobytu, zatrudnienia i innych praw?

c)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy korzystają oni z tych praw na podstawie art. 11 i 12 rozporządzenia (EWG) nr 1612/68, czy na podstawie innego przepisu prawa wspólnotowego (jeżeli tak, to jakiego)?

4      a)     Zakładając, iż odpowiedź na poprzednie pytanie zostanie udzielona na niekorzyść obywatela Unii, czy członkowie jego rodziny zachowują prawa pochodne, które nabyli oni początkowo jako tacy członkowie w czasie, gdy osiedlili się wraz z pracownikiem w Zjednoczonym Królestwie?

b)      W przypadku odpowiedzi twierdzącej, jakie warunki mają zastosowanie?”.

 W przedmiocie dopuszczalności dwóch pierwszych pytań prejudycjalnych

29      Tytułem wstępu należy stwierdzić, że z uwag przedłożonych Trybunałowi wynika, iż między rozpoczęciem postępowania w sprawie przed sądem krajowym a wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zarówno M.B. Baumbast i jej dwoje dzieci, jak i R. otrzymali zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony w Zjednoczonym Królestwie. W przypadku R. przyznanie wyżej wymienionego pozwolenia można prawdopodobnie przypisać jej małżeństwu z obywatelem brytyjskim, mimo iż sąd krajowy nie przedstawił żadnych szczegółów w tym względzie. W konsekwencji tylko W. Baumbast nie otrzymał zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony.

30      W tych okolicznościach należy zbadać, czy dwa pierwsze pytania prejudycjalne zadane przez sąd krajowy są dopuszczalne.

31      Postępowanie przewidziane w art. 234 WE stanowi narzędzie współpracy między Trybunałem a sądami krajowymi, dzięki któremu Trybunał przedstawia tym sądom elementy wykładni prawa wspólnotowego, które są im konieczne do rozstrzygnięcia zawisłych przed nim sporów (zob. wyrok z dnia 8 listopada 1990 r. w sprawie C‑231/89 Gmurzynska‑Bscher, Rec. s. I‑4003, pkt 18).

32      Z tego wynika, iż wyłącznie do sądów krajowych, przed które została wniesiona sprawa i które muszą wziąć odpowiedzialność za wydanie rozstrzygnięcia, należy ustalenie w świetle konkretnych okoliczności sprawy zarówno konieczności wydania orzeczenia w trybie prejudycjalnym w celu umożliwienia im wydania rozstrzygnięcia, jak i istotności pytań, z którymi zwracają się one do Trybunału. W związku z tym w przypadku gdy pytania przedłożone przez sądy krajowe dotyczą wykładni przepisu prawa wspólnotowego, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia (zob. w szczególności ww. wyrok w sprawie Gmurzynska‑Bscher, pkt 19 i 20).

33      I tak w ramach podziału obowiązków sądowniczych pomiędzy sądy krajowe a Trybunał przewidzianego w art. 234 WE Trybunał orzeka w trybie prejudycjalnym bez potrzeby badania co do zasady okoliczności, które skłoniły te sądy do wystąpienia do niego z pytaniami i w których proponują one zastosowanie przepisu prawa wspólnotowego, o którego wykładnię zwróciły się one do Trybunału (zob. ww. wyrok w sprawie Gmurzynska‑Bscher, pkt 22).

34      Inaczej byłoby jedynie w przypadku, gdyby okazało się, iż doszło do nadużycia postępowania przewidzianego w art. 234 WE poprzez skorzystanie z niego w rzeczywistości w takim celu, aby doprowadzić Trybunał do wydania orzeczenia w braku istnienia prawdziwego sporu bądź gdyby było oczywiste, iż przepis prawa wspólnotowego, który został przedłożony Trybunałowi w celu dokonania wykładni, nie może być ani bezpośrednio, ani pośrednio zastosowany do okoliczności sprawy (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Gmurzynska‑Bscher, pkt 23, i wyrok z dnia 17 lipca 1997 r. w sprawie C‑130/95 Giloy, Rec. s. I‑4291, pkt 22).

35      Prawdą jest, że zezwolenia na pobyt na czas nieokreślony w Zjednoczonym Królestwie zostały wydane M.B. Baumbast i jej dzieciom w dniu 23 czerwca 1998 r., to jest jeszcze przed wydaniem przez sąd krajowy orzeczenia z dnia 28 maja 1999 r., oraz R. w późniejszym niesprecyzowanym terminie.

36      Jednakże z uwag przedstawionych na rozprawie wynika, iż te zezwolenia zostały wydane zgodnie z prawem angielskim oraz że kwestia praw przyznanych osobom zainteresowanym przez prawo wspólnotowe nie została rozwiązana.

37      Należy również stwierdzić, iż kwestie te pojawiły się w ramach prawdziwego sporu i że sąd krajowy przedstawił Trybunałowi jego stan faktyczny i prawny oraz przyczyny, które skłoniły go do przyjęcia, iż udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania jest konieczne do wydania przez niego orzeczenia.

38      Z powyższego wynika, że dwa pierwsze pytania zadane przez sąd krajowy są dopuszczalne.

 W przedmiocie pytania pierwszego

39      W pytaniu pierwszym sąd krajowy zmierza w gruncie rzeczy do ustalenia, czy dzieci obywatela Unii Europejskiej, które osiedliły się w państwie członkowskim w czasie, gdy ich rodzic korzystał z prawa pobytu jako pracownik migrujący w tym państwie członkowskim, są uprawnione do przebywania w nim, aby uczęszczać na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, i to także wtedy, gdy rodzice rozwiedli się w międzyczasie, gdy tylko jedno z rodziców jest obywatelem Unii i rodzic ten nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim oraz gdy same dzieci nie są obywatelami Unii.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

40      Nawet jeśli R. i rodzina Baumbast przyznają, iż prawo pobytu i prawo dostępu do powszechnego systemu kształcenia w przyjmującym państwie członkowskim przewidziane w art. 10 i 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie są nieograniczone, utrzymują oni, iż przesłanki wymagane dla korzystania z praw wynikających z art. 12 tego rozporządzenia zostały spełnione w sprawach przed sądem krajowym. Faktycznie w sprawie R. nic nie przemawia za tym, iż dzieci przestały być członkami rodziny ich ojca, który nadal pracuje w przyjmującym państwie członkowskim. W sprawie Baumbast jedyną okolicznością wskazującą na to, iż dzieci przestały spełniać przesłanki art. 12 powyższego rozporządzenia, jest fakt, iż ich ojciec nie pracuje już w tym państwie. Niemniej zgodnie z wyrokiem z dnia 15 marca 1989 r. w sprawach połączonych 389/87 i 390/87 Echternach i Moritz, Rec. s. 723 okoliczność ta nie ma żadnego wpływu na dalsze istnienie ich praw.

41      Rządy Zjednoczonego Królestwa i niemiecki utrzymują również, iż prawa, które przysługują dziecku pracownika migrującego zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, pozostają co do zasady w mocy nawet wtedy, gdy rodzice opuszczają przyjmujące państwo członkowskie.

42      Rząd niemiecki twierdzi jednak, iż zgodnie z ww. wyrokiem w sprawach połączonych Echternach i Moritz art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 przyznaje dziecku niezależne prawo pobytu tylko, w przypadku gdy kształcenie nie może być kontynuowane w państwie członkowskim pochodzenia.

43      Jeżeli chodzi w szczególności o sprawę R., to rząd Zjednoczonego Królestwa twierdzi, iż dzieci R. korzystają z prawa do przebywania w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 z tego powodu, iż jakkolwiek R. i ich ojciec są rozwiedzeni, korzysta on nadal ze swoich praw jako pracownik migrujący w Zjednoczonym Królestwie.

44      Jeżeli chodzi o sprawę R., to Komisja utrzymuje, iż jakkolwiek rodzice są rozwiedzeni, dopóki jedno z nich zachowuje status pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim, dzieci korzystają z prawa pobytu na podstawie art. 10 rozporządzenia nr 1612/68 i z prawa dostępu do szkolnictwa na podstawie art. 12 tego samego rozporządzenia.

45      Jeżeli chodzi o sprawę Baumbast, to Komisja twierdzi, iż zgodnie z ww. wyrokiem w sprawach połączonych Echternach i Moritz dziecko pracownika migrującego zachowuje status członka rodziny tego pracownika w rozumieniu rozporządzenia nr 1612/68, w przypadku gdy rodzina dziecka wraca do państwa członkowskiego pochodzenia, a dziecko pozostaje w przyjmującym państwie członkowskim, aby kontynuować w nim naukę, której nie mogłoby kontynuować w państwie członkowskim pochodzenia.

46      Według Komisji nawet jeśli okoliczności faktyczne leżące u podstaw ww. wyroku w sprawach połączonych Echternach i Moritz były szczególne w tym sensie, że dziecko nie było w stanie kontynuować nauki w państwie członkowskim pochodzenia, Trybunał przyjął szeroką wykładnię art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Sytuacja dzieci rodziny Baumbast różni się tylko nieznacznie od sytuacji leżącej u źródła powyższego wyroku i na pierwszy rzut oka nie istnieje zatem żadna przyczyna, która mogłaby doprowadzić do odmiennego wniosku. Komisja konkluduje, że jeżeli Trybunał utrzyma wykładnię dokonaną w owym wyroku, dzieci rodziny Baumbast będą mogły nadal przebywać w Zjednoczonym Królestwie, aby korzystać tam z praw zagwarantowanych w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.

 Ocena Trybunału

47      Aby móc udzielić użytecznej odpowiedzi na pytanie pierwsze, należy dokonać rozróżnienia między dwoma sytuacjami, które stanowią podstawę pytania zadanego przez sąd krajowy.

48      Tytułem wstępu należy przypomnieć, iż art. 1 ust. 1 rozporządzenia nr 1612/68 odnoszący się do statusu pracownika migrującego przewiduje, że każdy obywatel państwa członkowskiego, bez względu na swoje miejsce zamieszkania, ma prawo do podjęcia działalności jako pracownik najemny i prowadzenia tej działalności na terytorium innego państwa członkowskiego.

49      Jeżeli chodzi po pierwsze o sprawę Baumbast, to z akt sprawy wynika, iż sprawa ta różni się od sprawy R. tym, że pan Baumbast, który jest obywatelem niemieckim, wprawdzie przez wiele lat wykonywał w Zjednoczonym Królestwie działalność zarówno jako pracownik najemny, jak i jako osoba prowadząca działalność na własny rachunek i nadal tam przebywa, ale już nie pracuje w Zjednoczonym Królestwie. W tych okolicznościach sąd krajowy pragnie dowiedzieć się, czy jego dzieci mogą kontynuować naukę w Zjednoczonym Królestwie na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68.

50      W tym względzie należy przypomnieć, iż cel rozporządzenia nr 1612/68, a mianowicie swobodny przepływ pracowników, wymaga – dla zagwarantowania takiego przepływu w poszanowaniu wolności i godności – optymalnych warunków do integracji rodziny pracownika wspólnotowego w środowisku przyjmującego państwa członkowskiego (zob. wyrok z dnia 13 listopada 1990 r. w sprawie C‑308/89 Di Leo, Rec. s. I‑4185, pkt 13).

51      Jak zaznaczył to Trybunał w pkt 21 ww. wyroku w sprawach połączonych Echternach i Moritz, aby taka integracja mogła się powieść, niezbędne jest, by dziecko pracownika wspólnotowego miało możliwość uczęszczania do szkoły i studiowania w przyjmującym państwie członkowskim – jak zostało to wyraźnie przewidziane w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 – aby móc ukończyć pomyślnie naukę.

52      W takich okolicznościach jak okoliczności leżące u podstaw sprawy Baumbast utrudnianie dziecku obywatela Unii kontynuacji nauki w przyjmującym państwie członkowskim poprzez odmówienie mu zezwolenia na pobyt mogłoby powstrzymać tegoż obywatela od korzystania z prawa do swobodnego przepływu przewidzianego w art. 39 WE i stwarzałoby zatem przeszkodę w skutecznym wykonywaniu swobody zagwarantowanej w traktacie WE.

53      Mimo iż w ww. wyroku w sprawach połączonych Echternach i Moritz Trybunał orzekł, że dziecko, którego ta sprawa dotyczyła, nie mogło po powrocie swojego ojca do państwa członkowskiego pochodzenia kontynuować w nim nauki ze względu na brak koordynacji świadectw szkolnych, nie zmienia to faktu, iż w wyroku tym Trybunał zmierzał głównie do zagwarantowania – zgodnie z celem integracji członków rodziny pracowników migrujących, któremu przyświeca rozporządzenie nr 1612/68 – aby dziecko jednego z tych pracowników mogło uczęszczać do szkoły i studiować w przyjmującym państwie członkowskim w warunkach, które nie są dyskryminacyjne, w celu pomyślnego ukończenia nauki (zob. również wyrok z dnia 27 września 1988 r. w sprawie 42/87 Komisja przeciwko Belgii, Rec. s. 5445, pkt 10).

54      Gdyby bowiem pozwolić dzieciom obywatela Unii, które znajdują się w takiej samej sytuacji jak dzieci W. Baumbasta, na kontynuowanie nauki w przyjmującym państwie członkowskim jedynie wtedy, gdy nie jest to możliwe w ich państwie członkowskim pochodzenia, byłoby to sprzeczne nie tylko z brzmieniem art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, który przewiduje prawo dostępu do systemu kształcenia dla dzieci obywatela państwa członkowskiego, „który jest lub był zatrudniony” na terytorium innego państwa członkowskiego, ale również z jego duchem.

55      W związku z powyższym zawężająca wykładnia tego przepisu zaproponowana przez rząd niemiecki nie może zostać przyjęta.

56      Jeżeli chodzi o kwestię, czy fakt, iż same dzieci nie są obywatelami Unii, może mieć wpływ na odpowiedź, jaką należy udzielić na pytanie pierwsze, wystarczy przypomnieć, iż zgodnie z art. 10 rozporządzenia nr 1612/68 zstępni pracownika wspólnotowego poniżej 21. roku życia lub pozostający na utrzymaniu pracownika, bez względu na ich przynależność państwową, powinni być uznawani za członków jego rodziny i mają prawo osiedlenia się wraz z tym pracownikiem oraz że w konsekwencji mają prawo dostępu do systemu kształcenia zgodnie z art. 12 tego rozporządzenia.

57      Ponadto prawo osiedlenia się wraz z pracownikiem migrującym, z którego korzystają jego „współmałżonek oraz zstępni poniżej 21. roku życia lub pozostający na utrzymaniu pracownika”, powinno być interpretowane w ten sposób, że przysługuje ono zarówno zstępnym tego pracownika, jak i zstępnym jego współmałżonka. Zawężająca wykładnia tego przepisu w tym sensie, iż tylko wspólne dzieci pracownika migrującego i jego współmałżonka mają prawo do osiedlenia się wraz z nimi, byłaby bowiem sprzeczna z przywołanym powyżej celem rozporządzenia nr 1612/68.

58      Jeżeli chodzi po drugie o sprawę R., to dzieci, do których ta sprawa się odnosi, korzystają – jako członkowie rodziny pracownika będącego obywatelem jednego państwa członkowskiego i zatrudnionego na terytorium innego państwa członkowskiego – z prawa pobytu oraz z prawa do kontynuowania nauki na podstawie art. 10 i 12 rozporządzenia nr 1612/68.

59      Jak wynika z pkt 50 niniejszego wyroku, przepisy te mają na celu ułatwienie integracji pracownika migrującego i jego rodziny w przyjmującym państwie członkowskim, aby osiągnąć cel rozporządzenia nr 1612/68, a mianowicie swobodny przepływ pracowników w poszanowaniu wolności i godności.

60      Mimo iż R. i jej pierwszy mąż rozwiedli się w międzyczasie, z akt sprawy wynika, iż nadal wykonuje on działalność jako pracownik najemny w Zjednoczonym Królestwie i korzysta zatem ze statusu pracownika będącego obywatelem jednego państwa członkowskiego i zatrudnionego na terytorium innego państwa członkowskiego w rozumieniu art. 1 i 10 rozporządzenia nr 1612/68.

61      W tych okolicznościach z przepisów rozporządzenia nr 1612/68, a w szczególności z art. 10 i 12 tego rozporządzenia jednoznacznie wynika, iż dzieci pierwszego męża R. nadal korzystają z prawa pobytu w przyjmującym państwie członkowskim, jak również z prawa do kontynuowania tam nauki na takich samych warunkach jak obywatele tego państwa.

62      Fakt, iż dzieci pierwszego męża R. nie mieszkają z nim na stałe, nie ma wpływu na prawa przysługujące im zgodnie z art. 10 i 12 rozporządzenia nr 1612/68. Przewidując, iż członek rodziny pracownika migrującego ma prawo osiedlenia się wraz z pracownikiem, art. 10 tegoż rozporządzenia nie wymaga, aby dany członek rodziny mieszkał na stałe z tym pracownikiem, ale – jak na to wskazuje art. 10 ust. 3 – wymaga jedynie, aby lokal, którym dysponuje pracownik, odpowiadał standardowi właściwemu dla przyjęcia jego rodziny (zob. wyrok z dnia 13 lutego 1985 r. w sprawie 267/83 Diatta, Rec. s. 567, pkt 18).

63      W świetle powyższych rozważań na pytanie pierwsze należy odpowiedzieć, iż dzieci obywatela Unii Europejskiej, które osiedliły się w państwie członkowskim w czasie, gdy ich rodzic korzystał z prawa pobytu jako pracownik migrujący w tym państwie członkowskim, są uprawnione do przebywania w nim, aby uczęszczać na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68. Fakt, iż rodzice dzieci, o których mowa, rozwiedli się w międzyczasie; fakt, iż tylko jedno z rodziców jest obywatelem Unii oraz że ten rodzic nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim bądź fakt, iż same dzieci nie są obywatelami Unii Europejskiej, nie mają żadnego znaczenia w tym względzie.

 W przedmiocie pytania drugiego

64      W ramach pytania drugiego sąd krajowy zmierza w gruncie rzeczy do ustalenia, czy w przypadku gdy dzieciom przysługuje prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim w celu uczęszczania w nim na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, przepis ten powinien być interpretowany w ten sposób, że pozwala on rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje opiekę nad tymi dziećmi – bez względu na jego przynależność państwową – na przebywanie z nimi, aby ułatwić im korzystanie z tego prawa, nawet jeśli rodzice rozwiedli się w międzyczasie lub rodzic, który jest obywatelem Unii Europejskiej, nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

65      Według R. i rodziny Baumbast przepisy prawa wspólnotowego powinny być interpretowane szeroko, aby prawa, które one przyznają, były skuteczne, zwłaszcza gdy chodzi o prawo tak fundamentalne jak prawo do życia rodzinnego. Uważają oni zatem, iż w przypadku małoletnich dzieci, które spędziły całe życie z matką i nadal z nią mieszkają, odmowa przyznania jej prawa pobytu w okresie nauki dzieci w szkole stanowi ingerencję w ich prawa, która udaremnia wykonywanie danych praw. Twierdzą oni również, iż taka odmowa stanowi nieproporcjonalną ingerencję w życie rodzinne sprzeczną z art. 8 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (zwanej dalej „EKPC”).

66      Rządy Zjednoczonego Królestwa i niemiecki, jak również Komisja proponują, aby Trybunał udzielił odpowiedzi przeczącej na pytanie drugie. Utrzymują oni, iż z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie można wywieść prawa pobytu dla rodziców, którzy są obywatelami państwa trzeciego. Ich prawa zostają ustalone w świetle warunków, które regulują bezpośrednio korzystanie ze swobody przepływu. Po rozwodzie bądź zakończeniu przez małżonka będącego obywatelem wspólnotowym działalności w charakterze pracownika migrującego w przyjmującym państwie członkowskim prawo wspólnotowe nie przyznaje małżonkowi, który jest obywatelem państwa trzeciego, prawa pobytu wywodzącego się z prawa dzieci do kształcenia się.

67      Według rządu Zjednoczonego Królestwa, w przypadku gdy przyjmujące państwo członkowskie zobowiązane jest zezwolić dzieciom na przebywanie w tym państwie w celu uczęszczania na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, jego obowiązek popierania wszelkich wysiłków zapewniających tym dzieciom możliwie najlepsze warunki uczestnictwa w tych zajęciach nie powinien być interpretowany w ten sposób, iż to państwo zobowiązane jest zezwolić osobie, która sprawuje opiekę nad tymi dziećmi, na zamieszkiwanie wraz z nimi. Tenże rząd zaznacza, iż jeżeli i w zakresie, w jakim zostanie ustalone, że odmowa takiego prawa pobytu stanowiłaby nieuzasadnioną ingerencję w życie rodzinne chronione przez art. 8 EKPC, Home Office (ministerstwo spraw wewnętrznych) mogłoby w odstępstwie od Immigration Rules przyznać wyjątkowe prawo pobytu rodzicowi, który sprawuje opiekę nad dzieckiem.

 Ocena Trybunału

68      Po pierwsze, należy zaznaczyć, iż art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 oraz wynikające z niego prawa powinny być interpretowane w kontekście struktury i celu tego rozporządzenia. Z całokształtu jego przepisów wynika, że w celu ułatwienia przemieszczania się członków rodziny pracowników Rada uwzględniła z jednej strony znaczenie, jakie z ludzkiego punktu widzenia odgrywa dla pracownika dołączenie do niego jego rodziny oraz z drugiej strony znaczenie, jakie pod każdym względem ma integracja pracownika i jego rodziny w przyjmującym państwie członkowskim bez żadnej różnicy w traktowaniu w stosunku do obywateli danego państwa (zob. podobnie wyrok z dnia 18 maja 1989 r. w sprawie 249/86 Komisja przeciwko Niemcom, Rec. s. 1263, pkt 11).

69      Jak wynika z odpowiedzi na pytanie pierwsze, art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 zmierza w szczególności do zapewnienia, by dzieci pracownika wspólnotowego mogły, nawet jeżeli on sam nie wykonuje już działalności w charakterze pracownika najemnego w przyjmującym państwie członkowskim, podjąć i w danym wypadku ukończyć naukę w tym państwie członkowskim.

70      Po drugie, należy zaznaczyć, iż z orzecznictwa Trybunału wynika, że prawa, z których korzystają członkowie rodziny pracownika wspólnotowego na podstawie rozporządzenia nr 1612/68, podobnie jak sam status pracownika migrującego, mogą w pewnych okolicznościach nadal istnieć nawet po ustaniu stosunku pracy (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Echternach i Moritz, pkt 21, oraz wyrok z dnia 12 maja 1998 r. w sprawie C‑85/96 Martínez Sala, Rec. s. I‑2691, pkt 32).

71      W okolicznościach, jakie mają miejsce w sprawach przed sądem krajowym, w sytuacji gdy dzieci korzystają na podstawie art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 z prawa do kontynuowania nauki w przyjmującym państwie członkowskim, podczas gdy ich rodzicom, którzy sprawują nad nimi opiekę, grozi utrata ich prawa pobytu, w jednym przypadku z powodu rozwodu z pracownikiem migrującym, zaś w drugim przypadku z tego powodu, iż rodzic, który wykonywał działalność jako pracownik najemny w przyjmującym państwie członkowskim w charakterze pracownika migrującego już tam nie pracuje, nie ulega wątpliwości, iż w przypadku odmówienia tym rodzicom możliwości pozostania w przyjmującym państwie członkowskim w okresie nauki ich dzieci w szkole dzieci te mogłyby zostać pozbawione prawa, jakie zostało im przyznane przez prawodawcę wspólnotowego.

72      Ponadto zgodnie z orzecznictwem Trybunału rozporządzenie nr 1612/68 należy interpretować w świetle wymogu poszanowania życia rodzinnego przewidzianego w art. 8 EKPC. Poszanowanie życia rodzinnego stanowi jedno z podstawowych praw, które zgodnie z utrwalonym orzecznictwem są uznane przez prawo wspólnotowe (zob. ww. wyrok w sprawie Komisja przeciwko Niemcom, pkt 10).

73      Prawo przyznane w art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 dziecku pracownika migrującego do kontynuowania w możliwie najlepszych warunkach nauki w przyjmującym państwie członkowskim wiąże się nieodzownie z tym, iż dziecko to ma prawo do tego, by towarzyszyła mu osoba rzeczywiście sprawująca nad nim opiekę, a zatem, aby ta osoba była w stanie mieszkać z tym dzieckiem w tymże państwie członkowskim podczas trwania jego nauki. Odmowa udzielenia zezwolenia na pobyt rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje opiekę nad dzieckiem korzystającym z prawa do kontynuowania nauki w przyjmującym państwie członkowskim, narusza to prawo.

74      Co do argumentu Komisji, zgodnie z którym z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68 nie można wywieść prawa pobytu dla osoby, która nie jest dzieckiem pracownika migrującego, z tego powodu, iż posiadanie tego statusu jest warunkiem sine qua non korzystania z każdego z praw przewidzianych w tym przepisie, należy przypomnieć, iż biorąc pod uwagę kontekst i cele, do których dąży rozporządzenie nr 1612/68, a zwłaszcza jego art. 12, przepis ten nie może być interpretowany zawężająco (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Diatta, pkt 17) i w każdym razie nie może on zostać pozbawiony skuteczności (effet utile).

75      W świetle powyższych rozważań na pytanie drugie należy odpowiedzieć, że w przypadku gdy dzieciom przysługuje prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim w celu uczęszczania w nim na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, przepis ten powinien być interpretowany w ten sposób, iż pozwala on rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje opiekę nad tymi dziećmi – bez względu na jego przynależność państwową – na przebywanie z nimi, aby ułatwić im korzystanie z tego prawa, nawet jeśli rodzice rozwiedli się w międzyczasie lub rodzic, który jest obywatelem Unii Europejskiej, nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim.

 W przedmiocie pytania trzeciego

76      W pierwszej części pytania trzeciego sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy obywatel Unii Europejskiej, któremu nie przysługuje już prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim jako pracownikowi migrującemu, może – jako obywatel Unii Europejskiej – korzystać tam z prawa pobytu z racji bezpośredniego stosowania art. 18 ust. 1 WE.

 Uwagi przedłożone Trybunałowi

77      Według pana Baumbasta okoliczność, iż prawo do swobodnego przebywania na terytorium państw członkowskich przewidziane w art. 18 WE poddane jest ograniczeniom i że jest ono ustanowione w traktacie WE, nie pozbawia go bezpośredniej skuteczności. Postanowienie to powinno być interpretowane w ten sposób, iż pan Baumbast nadal ma prawo mieszkać w Zjednoczonym Królestwie, nawet jeśli pracuje on poza Unią Europejską. Takie zastosowanie art. 18 WE pozwoliłoby na korzystanie z prawa do swobodnego przepływu ustanowionego w traktacie WE na podstawie samego wykazania przynależności państwowej, pozostawałoby jednak w zgodzie z istniejącym uprzednio prawodawstwem w tej dziedzinie.

78      Rządy Zjednoczonego Królestwa i niemiecki twierdzą, iż prawa pobytu nie można wywodzić bezpośrednio z art. 18 ust. 1 WE. Ograniczenia i warunki wskazane w tym ustępie świadczą o tym, iż nie został on pomyślany jako niezależne postanowienie.

79      Podkreślając polityczne i prawne znaczenie art. 18 WE, Komisja utrzymuje, iż samo brzmienie tego postanowienia, a zwłaszcza jego pierwszy ustęp, ukazują jego granice. W obecnym stanie prawa wspólnotowego prawo do przemieszczania się i do przebywania ustanowione w tym artykule podlega już istniejącym przepisom zarówno prawa pierwotnego, jak i wtórnego, które definiują kategorie osób, którym to prawo może przysługiwać. Prawa te są w dalszym ciągu powiązane bądź z działalnością gospodarczą, bądź z istnieniem wystarczających środków. Jako że trzecie pytanie prejudycjalne opiera się na założeniu, iż pan Baumbast nie może się już powołać na żaden inny przepis prawa wspólnotowego, który mógłby stanowić podstawę jego prawa pobytu w Zjednoczonym Królestwie, Komisja konkluduje, iż w obecnym stanie prawa oraz w takich okolicznościach art. 18 WE nie może być mu przydatny.

 Ocena Trybunału

80      Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem prawo obywateli jednego państwa członkowskiego do wjazdu na terytorium innego państwa członkowskiego i do przebywania w nim stanowi prawo przyznane bezpośrednio przez traktat WE lub, w zależności od przypadku, przez przepisy wydane w celu jego wykonania (zob. w szczególności wyrok z dnia 8 kwietnia 1976 r. w sprawie 48/75 Royer, Rec. s. 497, pkt 31).

81      Nawet jeśli przed wejściem w życie Traktatu o Unii Europejskiej Trybunał sprecyzował, iż prawo pobytu przyznane bezpośrednio przez traktat WE zakłada wykonywanie działalności gospodarczej w rozumieniu art. 48, 52 i 59 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 39 WE, 43 WE i 49 WE) (zob. wyrok z dnia 5 lutego 1991 r. w sprawie C‑363/89 Roux, Rec. s. I‑273, pkt 9), to przecież od tego czasu do traktatu WE wprowadzono status obywatela Unii oraz w art. 18 ust. 1 WE każdemu obywatelowi przyznano prawo do swobodnego przemieszczania się i do swobodnego przebywania na terytorium państw członkowskich.

82      Zgodnie z art. 17 ust. 1 WE obywatelem Unii jest każda osoba mająca przynależność państwa członkowskiego. Status obywatela Unii ma stanowić podstawowy status obywateli państw członkowskich (zob. podobnie wyrok z dnia 20 września 2001 r. w sprawie C‑184/99 Grzelczyk, Rec. s. I‑6193, pkt 31).

83      Traktat o Unii Europejskiej nie wymaga zresztą, aby obywatele Unii wykonywali działalność zawodową, działalność w charakterze pracownika najemnego bądź działalność na własny rachunek, aby mogli korzystać z praw przewidzianych w części drugiej traktatu WE odnoszącej się do obywatelstwa Unii. Ponadto nic w tekście powyższego traktatu nie wskazuje na to, iż obywatele Unii, którzy zamieszkali w innym państwie członkowskim w celu wykonywania tam działalności w charakterze pracownika najemnego, zostają pozbawieni praw, które przyznaje im traktat WE z racji tego obywatelstwa, w momencie gdy ta działalność dobiega końca.

84      Jeżeli chodzi w szczególności o prawo do przebywania na terytorium państw członkowskich przewidziane w art. 18 ust. 1 WE, to należy stwierdzić, iż prawo to jest przyznane bezpośrednio każdemu obywatelowi Unii przez jasne i precyzyjne postanowienie traktatu WE. Już z tego powodu, że jest on obywatelem państwa członkowskiego i tym samym obywatelem Unii, pan Baumbast jest zatem uprawniony do powołania się na art. 18 ust. 1 WE.

85      Prawdą jest, że to prawo obywateli Unii do przebywania na terytorium innego państwa członkowskiego jest przyznane z zastrzeżeniem ograniczeń i warunków ustanowionych przez traktat WE i przez przepisy wydane w celu jego wykonania.

86      Jednakże zastosowanie ograniczeń i warunków dopuszczonych w art. 18 ust. 1 WE w odniesieniu do korzystania z tego prawa pobytu podlega kontroli sądowej. W konsekwencji ewentualne ograniczenia i warunki odnoszące się do tego prawa nie stoją na przeszkodzie temu, by art. 18 ust. 1 WE przyznawał jednostkom prawa, które mogą być przez nie dochodzone na drodze sądowej i które sądy krajowe są zobowiązane chronić (zob. podobnie wyrok z dnia 4 grudnia 1974 r. w sprawie 41/74 Van Duyn, Rec. s. 1337, pkt 7).

87      Jeżeli chodzi o ograniczenia i warunki wynikające z przepisów prawa wtórnego, to art. 1 ust. 1 dyrektywy 90/364 przewiduje, iż państwa członkowskie mogą wymagać od obywateli państwa członkowskiego, którzy chcą skorzystać z prawa pobytu na ich terytorium, aby oni sami oraz członkowie ich rodzin byli objęci ubezpieczeniem chorobowym w odniesieniu do wszelkiego ryzyka w przyjmującym państwie członkowskim oraz aby mieli wystarczające środki, by nie stać się obciążeniem dla systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim w okresie ich pobytu.

88      Co do zastosowania tych warunków w sprawie Baumbast należy zaznaczyć, iż z akt sprawy wynika, że pan Baumbast wykonuje działalność w charakterze pracownika najemnego dla niemieckich spółek w państwach trzecich oraz że ani on, ani jego rodzina nie korzystali z systemu pomocy społecznej w przyjmującym państwie członkowskim. W tych okolicznościach nie kwestionowano, iż pan Baumbast spełnia warunek odnoszący się do posiadania wystarczających środków nałożony przez dyrektywę 90/364.

89      Co do warunku odnoszącego się do ubezpieczenia chorobowego z akt sprawy wynika, że zarówno pan Baumbast, jak i członkowie jego rodziny są objęci pełnym ubezpieczeniem chorobowym w Niemczech. Zdaje się, iż Immigration Adjudicator ustalił, że to ubezpieczenie chorobowe nie może objąć pomocy w nagłych wypadkach udzielonej w Zjednoczonym Królestwie. Do sądu krajowego należy sprawdzenie, czy to ustalenie jest prawidłowe w świetle przepisów rozporządzenia Rady (EWG) nr 1408/71 z dnia 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia społecznego do pracowników najemnych i ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.U. L 149, s. 2). W szczególności należy mieć na uwadze art. 19 ust. 1 lit. a) tego rozporządzenia, który zapewnia, na koszt właściwego państwa członkowskiego, prawo pracownika najemnego lub osoby pracującej na własny rachunek zamieszkujących w innym państwie członkowskim, których stan wymaga leczenia na terytorium państwa członkowskiego zamieszkania, do otrzymania świadczeń rzeczowych ze strony instytucji tego ostatniego państwa.

90      W każdym razie ograniczenia i warunki wskazane w art. 18 WE oraz przewidziane w dyrektywie 90/364 opierają się na poglądzie, iż korzystanie z prawa pobytu obywateli Unii może zostać podporządkowane uzasadnionym interesom państw członkowskich. W tym względzie należy przypomnieć, iż z motywu czwartego dyrektywy 90/364 wynika, że korzystający z prawa pobytu nie mogą stanowić „nieuzasadnionego” obciążenia dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego.

91      Niemniej jednak powyższe ograniczenia i warunki powinny być stosowane z poszanowaniem granic wyznaczonych przez prawo wspólnotowe i zgodnie z ogólnymi zasadami tego prawa, a zwłaszcza z zasadą proporcjonalności. Oznacza to, że przepisy krajowe wydane w tym przedmiocie powinny być odpowiednie i konieczne do osiągnięcia wytyczonego celu (zob. podobnie wyrok z dnia 2 sierpnia 1993 r. w sprawach połączonych C‑259/91, C‑331/91 i C‑332/91 Alluè i in., Rec. s. I‑4309, pkt 15).

92      Jeżeli chodzi o zastosowanie zasady proporcjonalności do okoliczności sprawy Baumbast, to należy po pierwsze przypomnieć, iż nie zakwestionowano tego, iż W. Baumbast dysponuje wystarczającymi środkami w rozumieniu dyrektywy 90/364; po drugie, że pracował on, a zatem mieszkał legalnie w przyjmującym państwie członkowskim przez wiele lat, początkowo jako pracownik najemny, a następnie jako osoba pracująca na własny rachunek; po trzecie, że w tym okresie jego rodzina również mieszkała w przyjmującym państwie członkowskim i została tam nawet po ustaniu jego działalności wykonywanej w tymże państwie w charakterze pracownika najemnego oraz na własny rachunek; po czwarte, że ani W. Baumbast, ani członkowie jego rodziny nie stali się obciążeniem dla finansów publicznych przyjmującego państwa członkowskiego i po piąte, że zarówno W. Baumbast, jak i jego rodzina mają pełne ubezpieczenie chorobowe w innym państwie członkowskim Unii.

93      W tych okolicznościach odmówienie W. Baumbastowi korzystania z prawa pobytu, które przyznaje mu art. 18 ust. 1 WE, wskutek zastosowania przepisów dyrektywy 90/364 z tego powodu, że jego ubezpieczenie chorobowe nie obejmuje pomocy udzielanej w nagłych wypadkach w przyjmującym państwie członkowskim, stanowiłoby nieproporcjonalną ingerencję w korzystanie z tego prawa.

94      Na pierwszą część pytania trzeciego należy zatem odpowiedzieć, iż obywatel Unii Europejskiej, któremu nie przysługuje już w przyjmującym państwie członkowskim prawo pobytu jako pracownikowi migrującemu, może – jako obywatel Unii – korzystać w nim z prawa pobytu dzięki bezpośredniemu stosowaniu art. 18 ust. 1 WE. Korzystanie z tego prawa podlega ograniczeniom i warunkom wskazanym w tym postanowieniu, ale właściwe władze, a w razie potrzeby sądy krajowe muszą czuwać nad tym, by te ograniczenia i warunki były stosowane w poszanowaniu ogólnych zasad prawa wspólnotowego, a zwłaszcza zasady proporcjonalności.

95      W drugiej i trzeciej części pytania trzeciego sąd krajowy zasadniczo zmierza do ustalenia, czy w przypadku gdy W. Baumbastowi przysługiwałoby prawo pobytu na podstawie art. 18 ust. 1 WE, to czy członkowie jego rodziny mieliby prawo pobytu na tej samej podstawie. W świetle odpowiedzi udzielonej na dwa pierwsze pytania nie jest konieczne udzielenie odpowiedzi na te części pytania trzeciego.

96      W świetle odpowiedzi udzielonej na pierwszą część pytania trzeciego nie jest również konieczne udzielenie odpowiedzi na pytanie czwarte.

 W przedmiocie kosztów

97      Koszty poniesione przez rządy Zjednoczonego Królestwa i niemiecki, jak również przez Komisję, którzy przedstawili swoje uwagi Trybunałowi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez Immigration Appeal Tribunal postanowieniem z dnia 28 maja 1999 r., orzeka, co następuje:

1)      Dzieci obywatela Unii Europejskiej, które osiedliły się w państwie członkowskim w czasie, gdy ich rodzic korzystał z prawa pobytu jako pracownik migrujący w tym państwie członkowskim, są uprawnione do przebywania w nim, aby uczęszczać na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty. Fakt, iż rodzice dzieci, o których mowa, rozwiedli się w międzyczasie; fakt, iż tylko jedno z rodziców jest obywatelem Unii oraz że ten rodzic nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim bądź fakt, iż same dzieci nie są obywatelami Unii Europejskiej, nie mają żadnego znaczenia w tym względzie.

2)      W przypadku gdy dzieciom przysługuje prawo pobytu w przyjmującym państwie członkowskim w celu uczęszczania w nim na zajęcia w ramach powszechnego systemu kształcenia zgodnie z art. 12 rozporządzenia nr 1612/68, przepis ten powinien być interpretowany w ten sposób, iż pozwala on rodzicowi, który rzeczywiście sprawuje opiekę nad tymi dziećmi – bez względu na jego przynależność państwową – na przebywanie z nimi, aby ułatwić im korzystanie z tego prawa, nawet jeśli rodzice rozwiedli się w międzyczasie lub rodzic, który jest obywatelem Unii Europejskiej, nie jest już pracownikiem migrującym w przyjmującym państwie członkowskim.

3)      Obywatel Unii Europejskiej, któremu nie przysługuje już w przyjmującym państwie członkowskim prawo pobytu jako pracownikowi migrującemu, może – jako obywatel Unii – korzystać w nim z prawa pobytu dzięki bezpośredniemu stosowaniu art. 18 ust. 1 WE. Korzystanie z tego prawa podlega ograniczeniom i warunkom wskazanym w tym postanowieniu, ale właściwe władze, a w razie potrzeby sądy krajowe muszą czuwać nad tym, by te ograniczenia i warunki były stosowane w poszanowaniu ogólnych zasad prawa wspólnotowego, a zwłaszcza zasady proporcjonalności.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 17 września 2002 r.

* Język postępowania: angielski.