WYROK TRYBUNAŁU

z dnia 18 czerwca 2002 r.(*)

Zbliżenie ustawodawstw – Znaki towarowe – Dyrektywa 89/104/EWG – Artykuły 3 ust. 1 i 3, art. 5 ust. 1 i art. 6 ust. 1 lit. b) – Oznaczenia, z których może składać się znak towarowy – Oznaczenia składające się wyłącznie z kształtu towaru

W sprawie C‑299/99

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Court of Appeal (England & Wales), wniosek o wydanie, w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między

Koninklijke Philips Electronics NV

a

Remington Consumer Products Ltd,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 3 ust. 1 i 3, art. 5 ust. 1 i art. 6 ust. 1 lit. b) pierwszej dyrektywy Rady nr 89/104/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. mającej na celu zbliżenie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych (Dz.U. 1989, L 40, str. 1),

TRYBUNAŁ

w składzie: G.C. Rodríguez Iglesias, prezes, P. Jann, F. Macken (sprawozdawca) i N. Colneric, oraz S. von Bahr, prezesi izb, C. Gulmann, D.A.O. Edward, A. La Pergola, J.‑P. Puissochet, J.N. Cunha Rodrigues i C.W.A. Timmermans, sędziowie,

rzecznik generalny: D. Ruiz-Jarabo Colomer,

sekretarz: D. Louterman-Hubeau, kierownik wydziału,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

–        w imieniu Koninklijke Philips Electronics NV przez H. Carra oraz D. Andersona, QC, oraz przez profesora W.A. Hoynga, umocowanego początkowo przez Eversheds Solicitors, a następnie przez Allen & Overy, solicitors,

–        w imieniu Remington Consumer Products Ltd przez Lochners Technology Solicitors, solicitors,

–        w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez R. Magrill, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez S. Moore, barrister,

–        w imieniu rządu francuskiego przez K. Rispal-Bellanger oraz A. Maitrepierre, działające w charakterze pełnomocników,

–        w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez K. Banks, działającą w charakterze pełnomocnika,

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag Koninklijke Philips Electronics NV, reprezentowanej przez H. Cara i W.A. Hoynga, Remington Consumer Products Ltd, reprezentowanej przez S. Thorleya, QC, i R. Wyanda, QC, rządu Zjednoczonego Królestwa, reprezentowanego przez R. Magrill, wspieranej przez D. Alexandera, barrister oraz Komisji, reprezentowanej przez K. Banks, na rozprawie w dniu 29 listopada 2000 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 23 stycznia 2001 r.,

wydaje następujący

Wyrok

1        Postanowieniem z dnia 5 maja 1999 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 9 sierpnia 1999 r., Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) skierował, na podstawie art. 234 WE, siedem pytań prejudycjalnych, dotyczących wykładni art. 3 ust. 1 i 3, art. 5 ust. 1 i art. 6 ust. 1 lit. b) pierwszej dyrektywy Rady 89/104/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. mającej na celu zbliżanie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych (Dz.U. 1989, L 40, str. 1, zwanej dalej „dyrektywą”).

2        Pytania te zostały podniesione w ramach sporu między spółką Koninklijke Philips Electronics NV (zwaną dalej „Philips”) a spółką Remington Consumer Products Ltd (zwaną dalej „Remington”) w kontekście powództwa o naruszenie praw ze znaku towarowego, który Philips zarejestrował na podstawie  jego używania zgodnie z Trade Marks Act 1938 (ustawy o znakach towarowych z 1938 r.)

 Ramy prawne

 Przepisy wspólnotowe

3        Celem dyrektywy jest, zgodnie z jej pierwszym motywem, zbliżanie ustawodawstw państw członkowskich w zakresie znaków towarowych celem usunięcia istniejących różnic, które mogłyby przeszkadzać w swobodnym przepływie towarów i swobodzie świadczenia usług oraz mogłyby zakłócać konkurencję w ramach wspólnego rynku.

4        Niemniej jednak, jak wynika z trzeciego motywu, dyrektywa ta nie ma na celu zbliżenia ustawodawstw państwa członkowskich w pełnym zakresie w dziedzinie znaków towarowych.

5        Artykuł 2 dyrektywy, zatytułowany „Oznaczenia, z których może składać się znak towarowy”, stanowi:

„Znak towarowy może składać się z jakiekolwiek oznaczenia, które można przedstawić w formie graficznej, w szczególności z wyrazów, łącznie z nazwiskami, rysunków, liter, cyfr, kształtu towarów lub ich opakowań, pod warunkiem, że oznaczenia takie umożliwiają odróżnianie towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw”.

6        Artykuł 3 dyrektywy, który wylicza podstawy odmowy lub stwierdzenia nieważności rejestracji, stanowi:

„1. Nie są rejestrowane, a za nieważne uznaje się już zarejestrowane:

a)      oznaczenia, które nie mogą stanowić znaku towarowego;

b)      znaki towarowe, które pozbawione są jakiegokolwiek odróżniającego charakteru;

c)      znaki towarowe, które składają się wyłącznie z oznaczeń lub wskazówek mogących służyć w obrocie do oznaczania rodzaju, jakości, ilości, przeznaczenia, wartości, pochodzenia geograficznego lub czasu produkcji towaru lub świadczenia usługi, lub innych właściwości towarów lub usług;

d)      znaki towarowe, które składają się wyłącznie z oznaczeń lub wskazówek, które weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w uczciwych i utrwalonych praktykach handlowych;

e)      oznaczenia, które składają się wyłącznie z:

–        kształtu wynikającego z charakteru samych towarów, lub

–        kształtu towaru niezbędnego do uzyskania efektu technicznego, lub

–        kształtu zwiększającego znacznie wartość towaru;

[…]

3. Nie można odmówić rejestracji znaku towarowego ani stwierdzać jego nieważności zgodnie z ust. 1 lit. b), c) lub d), jeżeli przed datą złożenia wniosku o rejestrację i w następstwie jego używania znak ten uzyskał charakter odróżniający. Każde państwo członkowskie może ponadto postanowić, że niniejszy przepis będzie miał także zastosowanie, kiedy charakter odróżniający został uzyskany po dacie złożenia wniosku o rejestrację lub po dacie rejestracji.

[…]”.

7        Artykuł 5 ust. 1, który dotyczy praw przyznanych przez znak towarowy, stanowi:

„Zarejestrowany znak towarowy przyznaje właścicielowi wyłączne prawa do tego znaku. Właściciel jest uprawniony do zakazania wszelkim stronom [osobom] trzecim, które nie posiadają jego zgody, używania w obrocie handlowym:

a)      oznaczenia identycznego ze znakiem towarowym dla towarów lub usług identycznych z tymi, dla których znak towarowy jest zarejestrowany;

b)      oznaczenia, w przypadku którego z powodu jego identyczności lub podobieństwa do znaku towarowego oraz identyczności lub podobieństwa towarów lub usług, których dotyczy znak towarowy i to oznaczenie, istnieje prawdopodobieństwo wprowadzenia w błąd wśród opinii publicznej [odbiorców], które obejmuje prawdopodobieństwo skojarzenia oznaczenia ze znakiem towarowym”.

8        Artykuł 6 dyrektywy, zatytułowany „Ograniczenie skutków znaku towarowego”, ma następującą treść:

1.      Znak towarowy nie upoważnia właściciela do zakazania stronie [osobie] trzeciej używania w obrocie handlowym:

a)      jej własnego nazwiska lub adresu;

b)      wskazówek dotyczących rodzaju, jakości, ilości, zamierzonego przeznaczenia, wartości, pochodzenia geograficznego, daty produkcji towarów lub świadczenia usług, lub innych cech charakterystycznych towarów lub usług;

c)      znaku towarowego, jeżeli jest to niezbędne dla wskazania zamierzonego przeznaczenia towaru lub usługi, zwłaszcza akcesoriów lub części zamiennych;

pod warunkiem że osoba ta używa ich zgodnie z uczciwymi praktykami w handlu i przemyśle.

[…]”.

 Przypisy prawa krajowego

9        Rejestrowanie znaków towarowych w Zjednoczonym Królestwie zostało uregulowane w Trade Marks Act 1938. Ustawa ta została zastąpiona przez Trade Marks Act 1994 (ustawę o znakach towarowych z 1994 r.), która wprowadza w życie postanowienia dyrektywy i która zawiera w sobie pewne nowe przepisy odnośnie do już zarejestrowanych znaków towarowych.

10      Zgodnie z załącznikiem 3 do Trade Marks Act 1994 znaki towarowe zarejestrowane na podstawie Trade Marks Act 1938 mogą zostać uznane jako wywołujące identyczne skutki do tych, które wywoływałyby, gdyby zostały zarejestrowane na podstawie Trade Marks Act 1994.

 Postępowanie przed sądem krajowym i pytania prejudycjalne

11      W 1966 r. Philips stworzyła nowy rodzaj elektrycznej maszynki do golenia, zaopatrzonej w trzy obrotowe ostrza. W 1985 r. zgłosiła ona znak towarowy składający się z przedstawienia graficznego kształtu i konfiguracji górnej części tego typu maszynki, składającej się z trzech okrągłych głowic z obracającymi się ostrzami, rozmieszczonych w sposób tworzący trójkąt równoboczny. Tenże znak towarowy został zarejestrowany na podstawie jego używania zgodnie z Trade Marks Act 1938.

12      Remington, spółka konkurencyjna, rozpoczęła w 1995 r. w Zjednoczonym Królestwie produkcję i sprzedaż maszynki do golenia typu DT 55, zaopatrzonej w trzy głowice obrotowe tworzące trójkąt równoboczny według konfiguracji podobnej do tej, którą stosowała Philips.

13      Philips wniosła zatem przeciwko Remington powództwo o naruszenie praw z jej znaku towarowego. W powództwie wzajemnym Remington wniosła o unieważnienie zarejestrowanego przez Philips znaku towarowego.

14      High Court of Justice (England & Wales), Chancery Division (Patents Court) (Zjednoczone Królestwo), uznał roszczenie zawarte w powództwie wzajemnym i nakazał unieważnienie rejestracji znaku towarowego przysługującego Philips na takiej podstawie, że oznaczenie, na które powoływała się Philips, nie umożliwiało odróżniania towarów, których dotyczyła sprawa, od towarów innych przedsiębiorstw oraz że było ono pozbawione charakteru odróżniającego. Zdaniem tego sądu znak będący przedmiotem sporu składał się wyłącznie z oznaczenia służącego w obrocie do oznaczania przeznaczenia towaru oraz z kształtu niezbędnego do uzyskania efektu technicznego i zwiększającego znacznie wartość towaru. Sąd ten dodał, iż nawet gdyby znak towarowy był ważny, prawa z niego nie zostałyby naruszone.

15      Philips wniosła odwołanie od orzeczenia High Court do Court of Appeal.

16      Z uwagi na to, iż strony podniosły kwestie dotyczące wykładni dyrektywy, Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1)      Czy istnieje taka kategoria znaków towarowych, których rejestracja nie jest wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. b)–d) dyrektywy Rady 89/104/EWG […], a których rejestracja jest jednak wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy (z uwagi na to, iż znaki te nie umożliwiają odróżniania towarów właściciela znaku od towarów innych przedsiębiorstw)?

2)      Czy kształt (lub część kształtu) towaru (dla którego zostało zarejestrowane oznaczenie) umożliwia w rozumieniu art. 2 odróżnianie tego towaru jedynie wówczas, gdy zawiera jakiś dodatkowy element dowolny (stanowiący niespełniającą żadnej funkcji dekorację)?

3)      Czy w sytuacji gdy dany podmiot gospodarczy jest jedynym podmiotem oferującym na rynku towary szczególnego rodzaju, częste używanie oznaczenia składającego się z kształtu (lub części kształtu) tych towarów i niezawierającego żadnego dodatkowego elementu dowolnego jest wystarczające do nadania oznaczeniu charakteru odróżniającego w rozumieniu art. 3 ust. 3, w sytuacji gdy w wyniku tego używania znaczna część danych sprzedawców i odbiorców:

a)      kojarzy ten kształt z tym podmiotem gospodarczym, a nie z innym przedsiębiorstwem;

b)      sądzi, iż – w braku odmiennego wskazania – towary o tym kształcie pochodzą od tego podmiotu gospodarczego?

4)      a) Czy można obejść ograniczenie zawarte w sformułowaniu »oznaczenia, które składają się wyłącznie z kształtu towaru niezbędnego do uzyskania efektu technicznego«, znajdującym się w art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie, poprzez wykazanie, iż istnieją inne kształty, które pozwalają na osiągnięcie tego samego efektu technicznego, lub

b)      czy kształt nie może być przedmiotem rejestracji na podstawie niniejszego przepisu, jeśli zostanie wykazane, że zasadnicze właściwości tego kształtu mogą zostać przypisane wyłącznie efektowi technicznemu, lub

c)      czy istnieje jakieś inne – a jeśli tak, to jakie – kryterium dla ustalenia, czy omawiane ograniczenie ma zastosowanie?

5)      Artykuł 3 ust. 1 lit. c) dyrektywy ma zastosowanie do znaków towarowych, które składają się wyłącznie z oznaczeń lub wskazówek, mogących służyć w obrocie do oznaczania rodzaju, jakości, ilości, przeznaczenia […] towaru lub usługi. Artykuł 6 ust. 1 lit. b) dyrektywy ma zastosowanie do używania przez osoby trzecie wskazówek dotyczących rodzaju, jakości, ilości, zamierzonego przeznaczenia […] towaru lub usługi. Słowo wyłącznie pojawia się zatem w art. 3 ust. 1 lit. c), a pominięte jest w art. 6 ust. 1 lit. b) dyrektywy. Czy przy właściwej wykładni dyrektywy to pominięcie oznacza, że nawet jeśli znak towarowy, który stanowi kształt, jest zarejestrowany w sposób zgodny z prawem, to prawa z tego znaku nie będą w oparciu o art. 6 ust. 1 lit. b) naruszone, w sytuacji gdy

a)      użycie kształtu towarów, o którym mowa, jest i byłoby traktowane jako wskazówka odnosząca się do rodzaju towarów lub ich przeznaczenia oraz

b)      w braku odmiennego wskazania znaczna część danych sprzedawców i odbiorców sądzi, iż towary o tym kształcie pochodzą od właściciela tego znaku towarowego?

6)      Czy wyłączne prawa przyznane na podstawie art. 5 ust. 1 mają zakres pozwalający właścicielowi znaku na uniemożliwienie osobom trzecim używania oznaczeń identycznych lub podobnych, w sytuacji gdy to używanie nie ma charakteru wskazującego na pochodzenie towaru, czy też ograniczają się one do uniemożliwienia używania, które w całości lub w części wskazuje na pochodzenie towaru?

7)      Czy użycie kształtu towaru mające stanowić naruszenie praw ze znaku towarowego, który to kształt jest, czy też byłby uważany za wskazówkę, odnoszącą się do rodzaju, do którego towar ten należy, lub do jego przeznaczenia, ma charakter taki, iż wskazuje na pochodzenie towaru, jeśli znaczna część danych sprzedawców lub odbiorców sądzi, iż w braku odmiennej wzmianki produkty o określonym kształcie pochodzą od właściciela znaku towarowego?”.

17      Pismem złożonym w sekretariacie Trybunału w dniu 25 kwietnia 2001 r. Philips wniosła o otwarcie na nowo procedury ustnej, która została zamknięta w dniu 24 stycznia 2001 r. po przedstawieniu opinii rzecznika generalnego oraz po połączeniu niniejszej sprawy ze sprawami Linde AG (C‑53/01), Winward Industries (C‑54/01) i Rado (C‑55/01), w których wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożone przez Bundesgerichtshof (Niemcy) zostały zarejestrowane w sekretariacie Trybunału w dniu 8 lutego 2001 r.

18      W uzasadnieniu swojego wniosku Philips utrzymuje, że przed udzieleniem w niniejszej sprawie odpowiedzi sądowi krajowemu rozważnym byłoby wzięcie pod uwagę zdania, jakie wyraził Bundesgerichtshof w sprawach cytowanych w poprzednim punkcie, w których zostały podniesione podobne kwestie, i umożliwienie w ten sposób przedstawienia swych uwag w tym względzie przez osoby zainteresowane.

19      W pismach z dni 8 i 16 maja 2001 r. Remington wyraziła sprzeciw wobec powyższego wniosku o otwarcie na nowo procedury ustnej i o połączenie spraw.

20      Należy przypomnieć, że Trybunał może z urzędu lub na wniosek rzecznika generalnego, a także stron, zarządzić otwarcie procedury ustnej na nowo w trybie art. 61 regulaminu, gdy uzna, że sprawa nie jest dostatecznie wyjaśniona lub powinna zostać zbadana w świetle argumentu, który nie był rozważany przez strony (zob. wyrok z dnia 10 lutego 2000 r. w sprawach połączonych C‑270/97 i C‑271/97 Deutsche Post, Rec. str. I‑929, pkt 30).

21      Trybunał uznaje, iż nie należy łączyć niniejsze sprawy ze sprawami wymienionymi w pkt 17 niniejszego wyroku oraz iż posiada on wszelkie niezbędne informacje do udzielenia odpowiedzi na pytania podniesione w sprawie przed sądem krajowym.

22      Z tego względu należy oddalić wniosek Philips.

 W przedmiocie pytania pierwszego

23      Zadając pytanie pierwsze, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy istnieje taka kategoria znaków towarowych, których rejestracja nie jest wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. b)–d) i art. 3 ust. 3 dyrektywy, a których rejestracja jest jednak wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy z takiego powodu, iż znaki te nie umożliwiają odróżniania towarów właściciela znaku od towarów innych przedsiębiorstw.

24      Zdaniem Philips, zadając to pytanie, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy istnieje szczególna kategoria znaków towarowych, które pomimo tego, iż faktycznie mają charakter odróżniający, nie mają w świetle przepisów prawa zdolności odróżniających. Philips uważa, iż taki przypadek nie może mieć miejsca z uwagi na rozumowanie przyjęte przez Trybunał w wyroku z dnia 4 maja 1999 r. w sprawach połączonych C‑108/97 i 109/97 Windsurfing Chiemsee, Rec. str. I‑2779. Z zastrzeżeniem wyjątku przewidzianego w art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, jeśli kształt uzyskał charakter odróżniający, zgodnie z ust. 3 tego przepisu, podstawy odmowy lub unieważnienia rejestracji wyliczone w ust. 1 lit. a)–d) nie mają zastosowania i kształt ten nie może być uważany za pozbawiony charakteru odróżniającego w znaczeniu prawnym.

25      Remington podnosi, że istnieje duża różnica pomiędzy z jednej strony oznaczeniami, które nie spełniają przesłanek przewidzianych w art. 2 dyrektywy, ponieważ nie umożliwiają odróżniania towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa, a zatem pomiędzy oznaczeniami, o których mowa w art. 3 ust. 1 lit. a) tej dyrektywy, a z drugiej strony znakami towarowymi, które nie spełniają kryteriów wymienionych w art. 3 ust. 1 lit. b)–d) tej dyrektywy. Podczas gdy te pierwsze nie mogłyby nigdy stanowić przedmiotu rejestracji, nawet jeśli wykazano by ich „używanie na szeroką skalę”, te drugie mogą zostać zarejestrowane, zgodnie z ust. 3 tego przepisu, jeśli zostanie udowodnione, że nabyły one w następstwie używania charakteru odróżniającego.

26      Rząd Zjednoczonego Królestwa twierdzi, że jeżeli zostanie wykazane, że oznaczenie, które przy pobieżnej analizie zdaje się nie posiadać charakteru odróżniającego, nabyło taki charakter, oznaczenie to winno faktycznie umożliwiać odróżnianie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innych przedsiębiorstw w rozumieniu art. 2 dyrektywy. W wyżej wymienionym wyroku w sprawie Windsurfing Chiemsee Trybunał podkreślił, że dyrektywa dopuszcza zarejestrowanie wyrazów o charakterze wyłącznie opisowym, które przy pobieżnej analizie zdają się nie umożliwiać odróżniania towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw w rozumieniu powyższego art. 2, jeśli wyrazy te faktycznie uzyskały charakter odróżniający w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy, a w konsekwencji nabrały wtórnego znaczenia jako znak towarowy.

27      Rząd francuski podnosi, że dyrektywa nie wyklucza sama w sobie rejestracji szczególnej kategorii znaków towarowych. Artykuł 3 dyrektywy może w konkretnym przypadku przyczynić się do wyłączenia pewnych oznaczeń spod ochrony przysługującej znakom towarowym, lecz nie należy go interpretować jako wyłączającego spod tej ochrony całej kategorii oznaczeń jako takiej.

28      Komisja podnosi, iż znak towarowy, który uzyskał charakter odróżniający w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy, nie może zostać pozbawiony możliwości rejestracji na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy z takiego powodu, iż nie umożliwia odróżniania towarów właściciela znaku towarowego od towarów innych przedsiębiorstw.

 Ocena Trybunału

29      W tym zakresie należy na wstępie przypomnieć, jak zostało to zaznaczone w dziesiątym motywie dyrektywy, że ochrona udzielana znakowi towarowemu ma w szczególności na celu zabezpieczenie jego funkcji wskazania pochodzenia.

30      Z orzecznictwa Trybuna wynika również, iż podstawową funkcją znaku towarowego jest zagwarantowanie konsumentowi lub użytkownikowi końcowemu określenia pochodzenia towaru lub usługi oznaczonych tym znakiem, pozwalając mu na odróżnienie, bez obawy, iż zajdzie pomyłka, tego towaru lub usługi od towarów lub usług mających inne pochodzenie, oraz to, iż aby znak towarowy mógł spełniać swą rolę zasadniczego elementu w systemie niezakłóconej konkurencji, którego wprowadzenie jest jednym z celów traktatu, musi stanowić gwarancję, że wszystkie oznaczone nim towary lub usługi zostały wyprodukowane lub są świadczone pod kontrolą określonego przedsiębiorstwa, któremu można przypisać odpowiedzialność za ich jakość (zob. w szczególności wyrok z dnia 11 listopada 1997 r. w sprawie C‑349/95 Loendersloot, Rec str. I‑6227, pkt 22 i 24, oraz z dnia 29 września 1998 r. w sprawie C‑39/97 Canon, Rec. str. I‑5507, pkt 28).

31      Ta podstawowa funkcja znaku towarowego wynika również z treści i struktury różnych przepisów dyrektywy dotyczących podstaw odmowy rejestracji.

32      Przede wszystkim art. 2 dyrektywy stanowi, że znaki towarowe mogą składać się z jakichkolwiek oznaczeń, pod warunkiem że z jednej strony można je przedstawić w formie graficznej, a z drugiej strony umożliwiają one odróżnianie towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw.

33      Ponadto, zgodnie z zasadami ustanowionymi w art. 3 ust. 1 lit. b)–d) dyrektywy, nie są rejestrowane, a za nieważne uznaje się już zarejestrowane znaki towarowe, które pozbawione są charakteru odróżniającego, znaki towarowe opisowe oraz znaki towarowe, które składają się wyłącznie z oznaczeń lub wskazówek, które weszły do języka potocznego lub są zwyczajowo używane w uczciwych i utrwalonych praktykach handlowych (ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt 45).

34      Wreszcie, art. 3 ust. 3 dyrektywy wprowadza istotne złagodzenie zasady zawartej w ust. 1 lit. b)–d) tego przepisu, stanowiąc, że oznaczenie może uzyskać charakter odróżniający, którego początkowo nie miało, w następstwie jego używania i może zatem zostać zarejestrowane jako znak towarowy. W tych właśnie okolicznościach oznaczenie nabiera charakteru odróżniającego, który stanowi przesłankę dokonania jego rejestracji (zob. ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt 44).

35      Jak zaznaczył Trybunał w pkt 46 ww. wyroku w sprawie Windsurfing Chiemsee, nabyty w następstwie używania charakter odróżniający, podobnie jak charakter odróżniający stanowiący jedną z przesłanek ogólnych wymaganych dla rejestracji znaku towarowego na podstawie art. 3 ust. 1 lit. b), oznacza, iż znak towarowy umożliwia identyfikację towaru, dla którego wnosi się o jego rejestrację, jako pochodzącego od określonego przedsiębiorstwa, a zatem odróżnienie tego towaru od towarów pochodzących od innych przedsiębiorstw.

36      Co prawda art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy stanowi, że nie są również rejestrowane, a za nieważne uznaje się już rejestrowane oznaczenia, które nie mogą stanowić znaku towarowego.

37      Tym niemniej z brzmienia art. 3 ust. 1 lit. a) oraz ze struktury dyrektywy jasno wynika, że przepis ten ma zasadniczo na celu wykluczenie spod rejestracji oznaczeń, które nie mają generalnej zdolności do stanowienia znaku towarowego, a zatem które nie mogą być wyrażone w sposób graficzny lub nie umożliwiają odróżniania towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw.

38      Z tego względu art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy – podobnie jak zasada przewidziana w ust. 1 lit. b)–d) tego przepisu – stanowią przeszkodę do zarejestrowania oznaczeń lub wskazówek, które nie spełniają jednego z dwóch wymogów ustanowionych w art. 2 dyrektywy, a mianowicie wymogu, aby oznaczenia takie umożliwiały odróżnianie towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw.

39      Z tego wynika, że nie istnieje kategoria znaków towarowych posiadających charakter odróżniający ze względu na ich właściwości lub nabyty w następstwie ich używania, które nie umożliwiałyby odróżniania towarów lub usług w rozumieniu art. 2 dyrektywy.

40      Mając na względzie powyższe rozważania, należy odpowiedzieć na pytanie, pierwsze, że nie istnieje kategoria znaków towarowych, których rejestracja nie jest wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. b)–d) dyrektywy, a których rejestracja jest jednak wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy z takiego powodu, że znaki te nie umożliwiają odróżniania towarów właściciela znaku od towarów innych przedsiębiorstw.

 W przedmiocie pytania drugiego

41      Zadając pytanie drugie, sąd krajowy zmierza do ustalenia, czy kształt towaru (a mianowicie towaru, dla którego zostało zarejestrowane oznaczenie) umożliwia w rozumieniu art. 2 dyrektywy odróżnianie tego towaru jedynie wówczas, gdy kształt ten zawiera jakiś dodatkowy element dowolny, taki jak niespełniającą żadnej funkcji dekorację.

42      W tym zakresie Philips podnosi, że gdyby – wbrew jej stanowisku w sprawie pierwszego pytania – istniała pewna kategoria znaków towarowych, dla których możliwe jest wykazanie, iż uzyskały one charakter odróżniający, lecz które mimo tego nie umożliwiają odróżniania towarów, niesłusznym byłoby stosowanie kryterium dodatkowego elementu dowolnego, na które powołuje się sąd krajowy dla określenia znaków towarowych, które wchodzą w skład tej kategorii. Gdyby okazało się konieczne stworzenie szczególnej kategorii znaków towarowych, które nie umożliwiają odróżniania towarów, choć mają faktycznie charakter odróżniający, Philips sugeruje, aby posłużyć się kryterium alternatywnym polegającym na zbadaniu, czy rozpatrywany znak towarowy stanowi jedyny praktycznie możliwy sposób opisania danych towarów.

43      Remington utrzymuje natomiast, że jeśli kształt towaru nie zawiera żadnego dodatkowego elementu dowolnego, jest on jedynie kształtem w znaczeniu funkcjonalnym, który nie umożliwia odróżniania towarów wyprodukowanych pod tym znakiem towarowym od identycznych towarów innego przedsiębiorstwa. W takim przypadku jedynie dodatkowy element dowolny byłby w stanie spełnić funkcję wskazania pochodzenia. Ponadto Remington podnosi, że stopień charakteru opisowego jest czynnikiem ważnym, albowiem im bardziej oznaczenie ma charakter opisowy, tym mniej jest ono odróżniające. W konsekwencji oznaczenie całkowicie opisowe nie umożliwia odróżniania towarów, a obecność dodatkowego elementu dowolnego jest konieczna, aby oznaczenie to mogło uzyskać charakter odróżniający.

44      W tym zakresie rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że dla ustalenia, czy oznaczenie umożliwia odróżnianie towarów w rozumieniu art. 2 dyrektywy, zbędnym jest badanie, czy oznaczenie składające się z kształtu zawiera jakiś dodatkowy element dowolny czy dekoracyjny.

45      Zdaniem rządu francuskiego z przepisów art. 2 i 3 dyrektyw nie wynika w żaden sposób, jakoby kształt towaru umożliwiał odróżnianie tego towaru od towarów innych przedsiębiorstw jedynie pod warunkiem, że zawiera dodatkowy element dowolny, stanowiący niespełniającą żadnej funkcji dekorację.

46      Mając na względzie uwagi zgłoszone do pierwszego pytania, Komisja proponuje pominąć odpowiedź na pytanie drugie. W każdym razie zaznacza ona, iż art. 2 i art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy nie tworzą niezależnej podstawy odmowy rejestracji oznaczenia związanej z brakiem jego charakteru odróżniającego.

 Ocena Trybunału

47      Po pierwsze, należy przypomnieć, iż z art. 2 dyrektywy wynika, że znak towarowy ma charakter odróżniający, jeśli pozwala odróżnić towary lub usługi, dla których wnioskowana jest rejestracja z uwagi na ich pochodzenie. W tym zakresie wystarczy – jak wynika z pkt 30 niniejszego wyroku – aby znak towarowy pozwalał danemu kręgowi odbiorców na odróżnienie towaru lub usługi, oznaczonych tym znakiem, od towarów lub usług o innym pochodzeniu handlowym oraz na dojście do wniosku, że wszystkie oznaczone tym znakiem towary lub usługi zostały wyprodukowane, sprzedane lub dostarczone pod kontrolą właściciela tego znaku, któremu może zostać przypisana odpowiedzialność za ich jakość.

48      Po drugie, art. 2 dyrektywy nie dokonuje rozróżnienia między różnymi kategoriami znaków towarowych. Kryteria oceny charakteru odróżniającego trójwymiarowych znaków towarowych takich, o których mowa w postępowaniu przed sądem krajowym, nie są zatem odmienne od tych mających zastosowanie do innych kategorii znaków towarowych.

49      W szczególności dyrektywa wcale nie wymaga, aby kształt towaru, dla którego zarejestrowane jest oznaczenie, posiadał jakieś dodatkowe elementy dowolne. Zgodnie z art. 2 dyrektywy dany kształt winien jedynie umożliwiać odróżnienie towaru właściciela znaku od towarów innych przedsiębiorstw, a zatem spełniać swoją podstawową funkcję, a mianowicie gwarantować pochodzenie towaru.

50      Mając na względzie powyższe rozważania, należy odpowiedzieć na pytanie drugie, że aby umożliwiać odróżnianie towaru w rozumieniu art. 2 dyrektywy, kształt towaru, dla którego zarejestrowane jest oznaczenie, nie musi posiadać żadnego dodatkowego elementu dowolnego, takiego jak niespełniająca żadnej funkcji dekoracja.

 W przedmiocie pytania trzeciego

51      Zadając pytanie trzecie, sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy w przypadku gdy dany podmiot gospodarczy jest jedynym podmiotem oferującym na rynku towary szczególnego rodzaju, częste używanie oznaczenia składającego się z kształtu tych towarów jest wystarczające do nadania temu oznaczeniu charakteru odróżniającego w rozumieniu art. 3 ust. 3 w sytuacji, gdy w wyniku tego używania znaczna część sprzedawców i odbiorców kojarzy ten kształt z tym podmiotem gospodarczym, a nie z innym przedsiębiorstwem, lub sądzi, iż – w braku odmiennego wskazania – towary o tym kształcie pochodzą od tego podmiotu gospodarczego.

52      Zdaniem Philips kryterium zawarte w art. 3 ust. 3 dyrektywy jest spełnione, gdy z powodu używania na szeroką skalę pewnego szczególnego kształtu określeni sprzedawcy i dany krąg odbiorców są przekonani, że towary o tym kształcie pochodzą od określonego przedsiębiorstwa. Ponadto Philips uważa, że posiadanie przez wiele lat faktycznego monopolu na towary o omawianym kształcie stanowi ważny dowód, który potwierdza uzyskanie przez niego charakteru odróżniającego. Gdyby dany podmiot gospodarczy chciał wnioskować o rejestrację na podstawie uzyskania charakteru odróżniającego w następstwie używania, monopol faktyczny byłby w praktyce warunkiem wstępnym dla tego typu rejestracji.

53      Remington utrzymuje, że w przypadku kształtu, który odzwierciedla wyłącznie właściwości funkcjonalne, należy dostarczyć niezbitych dowodów na potwierdzenie tego, iż sam kształt był używany również jako oznaczenie pochodzenia, z takim skutkiem, iż nadano temu kształtowi wystarczające dla uzasadnienia rejestracji znaczenie wtórne. W przypadku istnienia monopolu na dostawę towarów należy zwrócić szczególną uwagę na zagwarantowanie tego, aby badanie stanu faktycznego ograniczało się do kwestii istotnych.

54      Rząd Zjednoczonego Królestwa uważa, że każdy kształt, którego rejestracji odmawia się na podstawie art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, nie może podlegać ochronie na podstawie ust. 3 tego przepisu, albowiem ten ostatni przepis ma zastosowanie jedynie do oznaczeń, które zostałyby uznane za nieważne w myśl ust. 1 lit. b)– d) tego przepisu, nie zaś do oznaczeń, o których mowa w art. 3 ust. 1 lit. e). Tym niemniej – zakładając, że nie odmawia się rejestracji kształtu na podstawie tego ostatniego przepisu – rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że przesłanki przewidziane w ust. 3 omawianego artykułu nie są spełnione, jeśli rozpoznawanie przez krąg odbiorców nie wiąże się ze znakiem towarowym, lecz wynika z monopolu na dostawę towarów.

55      Rząd francuski uważa, iż na pytanie trzecie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Wymagany przez art. 3 ust. 3 dyrektywy charakter odróżniający można doskonale tłumaczyć faktem, iż z uwagi na używanie znaczna część danych sprzedawców i danego kręgu odbiorców kojarzy kształt towarów z określonym podmiotem gospodarczym, a nie innym przedsiębiorstwem, oraz sądzi, że towary o tym kształcie pochodzą od tego podmiotu gospodarczego.

56      Zdaniem Komisji bez względu na to, czy charakter odróżniający został uzyskany w warunkach monopolu czy też w inny sposób, wymogi zawarte w art. 3 ust. 3 dyrektywy zostają spełnione z chwilą, gdy znaczna część danego kręgu odbiorców sądzi, że towary opatrzone znakiem towarowym pochodzą od określonego przedsiębiorstwa.

 Ocena Trybunału

57      Należy w tym zakresie przypomnieć tytułem wstępu, że jeśli zostanie udzielona odmowa rejestracji kształtu na podstawie art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, którego to przepisu dotyczy pytanie czwarte, kształt ten nie może w żadnym wypadku zostać zarejestrowany na podstawie ust. 3 omawianego przepisu.

58      Z drugiej strony art. 3 ust. 3 dyrektywy przewiduje, że znak, którego rejestracji odmawia się na podstawie ust. 1 lit. b)–d) tego przepisu, może w następstwie jego używania uzyskać charakter odróżniający, którego początkowo nie posiadał, i może zatem zostać zarejestrowany jako znak towarowy. To właśnie w wyniku używania znak towarowy uzyskuje charakter odróżniający, który stanowi przesłankę jego rejestracji.

59      Charakter odróżniający znaku towarowego, w tym charakter odróżniający uzyskany w następstwie jego używania, należy oceniać w stosunku do towarów i usług, dla których wniesiono o rejestrację znaku.

60      Jak wynika z pkt 51 ww. wyroku w sprawie Windsurfing Chiemsee, przy ocenie charakteru odróżniającego będącego przedmiotem wniosku o rejestrację znaku towarowego można wziąć pod uwagę w szczególności udział tego znaku towarowego w rynku, intensywność, zasięg geograficzny i okres używania tego znaku towarowego, wysokość nakładów poczynionych przez przedsiębiorstwo na jego promocję, odsetek zainteresowanych odbiorców, który dzięki temu znakowi rozpoznaje towar jako pochodzący od określonego przedsiębiorstwa, jak również opinie izb handlowych i przemysłowych oraz innych stowarzyszeń zawodowych.

61      Trybunał orzekł również, iż jeśli na podstawie tych danych właściwy organ uzna, że zainteresowani odbiorcy lub co najmniej znaczna ich część rozpoznają dzięki temu znakowi dany towar jako pochodzący od określonego przedsiębiorstwa, organ ten winien w każdym razie dojść do wniosku, że wymagana przez art. 3 ust. 3 dyrektywy przesłanka dokonania rejestracji tego znaku została spełniona (ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt 52).

62      Tym niemniej należy na samym początku zaznaczyć, że Trybunał uściślił, gdy chodzi o okoliczności, w których można uznać za spełnioną wymaganą przez art. 3 ust. 3 dyrektywy przesłankę rejestracji znaku, iż okoliczności tych nie można ustalać jedynie na podstawie danych o charakterze ogólnym i abstrakcyjnym, takich jak określone procentowo liczby (ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt 52).

63      Następnie należy ocenić charakter odróżniający składającego się z kształtu towaru oznaczenia, nawet jeśli charakter ten został uzyskany w następstwie jego używania, uwzględniając domniemany sposób postrzegania rozpatrywanej kategorii towarów lub usług przez przeciętnego konsumenta, właściwie poinformowanego, dostatecznie uważnego i rozsądnego (zob. podobnie wyrok z dnia 16 lipca 1998 r. w sprawie C‑210/96 Gut Springenheide i Tusky, Rec. str. I‑4657, pkt 31).

64      Rozpoznawanie towaru jako pochodzącego od określonego przedsiębiorstwa przez zainteresowanych odbiorców winno być dokonywane na podstawie użycia znaku jako znaku towarowego, a zatem na podstawie jego właściwości i skutków, które umożliwiają mu odróżnianie danego towaru od towarów innych przedsiębiorstw.

65      Mając na względzie powyższe rozważania, należy odpowiedzieć na pytanie trzecie, że w sytuacji gdy dany podmiot gospodarczy jest jedynym podmiotem oferującym na rynku towary szczególnego rodzaju, częste używanie oznaczenia składającego się z kształtu tych towarów może stać się wystarczające dla nadania temu oznaczeniu charakteru odróżniającego w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy, w sytuacji gdy w wyniku tego używania znaczna część zainteresowanych odbiorców kojarzy ten kształt z tym podmiotem gospodarczym, a nie innym przedsiębiorstwem, lub sądzi, iż towary o tym kształcie pochodzą od tego podmiotu gospodarczego. Tym niemniej – gdy chodzi o okoliczności, w których wymagana przez ten przepis przesłanka jest spełniona – do sądu krajowego należy zbadanie, czy zostały one ustalone na podstawie konkretnych i wiarygodnych danych, czy został uwzględniony domniemany sposób postrzegania rozpatrywanej kategorii towarów lub usług przez przeciętnego konsumenta, właściwie poinformowanego i dostatecznie uważnego i rozsądnego oraz czy rozpoznawanie towaru jako pochodzącego od określonego przedsiębiorstwa przez zainteresowanych odbiorców zostało dokonane na podstawie użycia znaku jako znaku towarowego.

 W przedmiocie pytania czwartego

66      Zadając czwarte pytanie, sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż oznaczenie, które składa się wyłącznie z kształtu towaru, nie może stanowić przedmiotu rejestracji na podstawie tego przepisu, jeśli zostanie wykazane, że zasadnicze właściwości funkcjonalne owego kształtu są uwarunkowane wyłącznie efektem technicznym. Sąd ten zapytuje jednocześnie, czy można obejść podstawę odmowy lub stwierdzenia nieważności rejestracji, zawartą w tym przepisie, poprzez wykazanie, że istnieją inne kształty, które pozwalają na osiągnięcie tego samego efektu technicznego.

67      W tym zakresie Philips podnosi, że celem powyższego przepisu dyrektywy jest zapobieganie uzyskaniu monopolu na określony efekt techniczny za pomocą ochrony przyznanej znakowi towarowemu. Tym niemniej rejestracja znaku towarowego składającego się z kształtu, który stanowi wyraz efektu technicznego, nie nakłada nierozsądnych ograniczeń ani na przemysł, ani na wynalazczość, jeśli ten sam efekt techniczny może zostać osiągnięty za pomocą innych kształtów, które są dla innych konkurujących podmiotów gospodarczych proste w realizacji. Zdaniem Philips istnieje mnóstwo rozwiązań zastępujących kształt stanowiący znak towarowy, o którym mowa w postępowaniu przed sądem krajowym, które zapewniłyby ten sam efekt techniczny w zakresie golenia przy kosztach porównywalnych do kosztów jej własnych towarów.

68      Zdaniem Remington, zgodnie z oczywistym znaczeniem art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, winno się odmawiać rejestracji kształtu, który jest konieczny do osiągnięcia efektu technicznego, wówczas gdy kształt ten spełnia swą funkcję, dochodząc do tego efektu, przy czym nie jest jedynym możliwym do spełnienia tej funkcji kształtem. Wykładnia przepisu zalecana przez Philips byłaby tak zawężająca, że wyłączenie to stałoby się bezużyteczne, i pociągałaby ona za sobą konieczność przeprowadzania badania technicznego różnych wzorów, co oznaczałoby, że dyrektywa nie mogłaby zapewnić ochrony interesu publicznego.

69      Rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że rejestracji winno odmawiać się, w przypadku gdy zasadnicze właściwości kształtu, z którego składa się oznaczenie, są uwarunkowane wyłącznie efektem technicznym.

70      Zdaniem rządu francuskiego wyłączenie, o którym mowa w art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie, ma na celu uniknięcie sytuacji, w której dochodziłoby do obejścia ochrony wynalazków technicznych, która jest ograniczona w czasie, poprzez uciekanie się do zasad odnoszących się do znaku towarowego, którego skutki są potencjalnie bardziej trwałe.

71      Zarówno rząd francuski, jak i rząd Zjednoczonego Królestwa uważają, iż nie można obejść podstawy odmowy rejestracji, przewidzianej w art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy, ustalając, że istnieją inne kształty, które mogą doprowadzić do osiągnięcia tego samego efektu technicznego.

72      Mając na względzie zarówno genezę prawną art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, jak i konieczność ścisłego interpretowania wyjątków, Komisja uważa, że właściwym kryterium jest istnienie innych kształtów pozwalających na osiągnięcie tego samego zamierzonego efektu technicznego.

 Ocena Trybunału

73      W tym miejscu należy przede wszystkim przypomnieć, że zgodnie z art. 2 dyrektywy oznaczenie składające się z kształtu towaru może co od zasady stanowić znak towarowy, pod warunkiem że oznaczenie takie jest z jednej strony możliwe do przedstawienia w formie graficznej, z drugiej zaś umożliwia odróżnianie towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw.

74      Następnie należy również przypomnieć, że podstawy odmowy rejestracji oznaczeń składających się z kształtu towaru są wprost wymienione w art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy. Na mocy tego przepisu nie są rejestrowane, a za nieważne uznaje się już zarejestrowane, oznaczenia, które składają się wyłącznie z kształtu wynikającego z charakteru samych towarów lub kształtu towaru niezbędnego do uzyskania efektu technicznego czy też kształtu zwiększającego znacznie wartość towaru. Zgodnie z motywem siódmym dyrektywy te podstawy odmowy zostały wymienione w dyrektywie w sposób wyczerpujący.

75      Należy wreszcie stwierdzić, że znaki, którym rejestracja zostanie odmówiona z powodu jednej z podstaw wyliczonych w art. 3 ust. 1 lit. b)–d) dyrektywy, mogą – zgodnie z ust. 3 tego samego przepisu – uzyskać charakter odróżniający w następstwie ich używania. Natomiast oznaczenie, którego odmowa rejestracji została oparta na art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, nie może nigdy uzyskać charakteru odróżniającego w następstwie jego używania w rozumieniu art. 3 ust. 3.

76      Powyższy art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy dotyczy zatem pewnych oznaczeń, które nie mają zdolności do bycia znakami towarowymi, i stanowi wstępną przeszkodę do tego, aby znak składający się wyłącznie z kształtu towaru mógł zostać zarejestrowany. Jeśli jakiekolwiek kryterium wyliczone w tym przepisie zostanie spełnione, oznaczenie składające się wyłącznie z kształtu towaru czy też z jego graficznego przedstawienia nie może zostać zarejestrowane jako znak towarowy.

77      Poszczególne przesłanki odmowy rejestracji wymienione w art. 3 dyrektywy powinny zatem być interpretowane w świetle interesu ogólnego, który leży u podstaw każdej z nich (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt. 25–27).

78      Celem podstaw odmowy rejestracji, wymienionych w art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy, jest uniknięcie tego, by ochrona prawa do znaku prowadziła do przyznania właścicielowi znaku monopolu na rozwiązania techniczne lub właściwości użytkowe towaru, których użytkownik mógłby poszukiwać w towarach konkurencji. W ten sposób art. 3 ust. 1 lit. e) zmierza do uniknięcia tego, by ochrona przyznana przez prawa do znaku rozciągała się ponad oznaczenia umożliwiające odróżnienie towarów lub usług od towarów lub usług oferowanych przez konkurencję w sposób prowadzący do stworzenia przeszkody uniemożliwiającej konkurencji swobodne oferowanie towarów, zawierających te same rozwiązania techniczne lub powyższe właściwości użytkowe, w konkurencji z właścicielem znaku.

79      W szczególności w kwestii oznaczeń wyliczonych w art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy, składających się wyłącznie z kształtu towaru koniecznego do osiągnięcia efektu technicznego, należy stwierdzić, że przepis ten ma na celu odmowę rejestracji kształtów, których zasadnicze właściwości spełniają funkcję techniczną, albowiem wyłączność, stanowiąca nieodłączną cechę praw ze znaku, tworzyłaby przeszkodę dla możliwości oferowania przez konkurentów towaru spełniającego tę samą funkcję lub co najmniej przeszkodę dla swobodnego wyboru przez nich rozwiązania technicznego, które zamierzają zastosować dla spełnienia tego typu funkcji przez ich towar.

80      Ponieważ art. 3 ust. 1 lit. e) dyrektywy służy ochronie interesu ogólnego, który wymaga, by kształt, którego podstawowe elementy są związane z funkcją techniczną i zostały zastosowane dla realizacji tejże funkcji, mógł być swobodnie używany przez wszystkich, przepis ten uniemożliwia zastrzeżenie tego typu oznaczeń na rzecz jednego przedsiębiorstwa z uwagi na ich rejestrację jako znaki towarowe (zob. podobnie ww. wyrok w sprawie Windsurfing Chiemsee, pkt 25).

81      Odnośnie do kwestii, czy wykazanie istnienia innych kształtów, które pozwalają na osiągnięcie tego samego efektu technicznego, może pozwolić na obejście podstawy odmowy lub stwierdzenia nieważności rejestracji, zawartej w art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie, należy stwierdzić, że nic w treści tego przepisu nie pozwala na dojście do podobnego wniosku.

82      Uniemożliwiając rejestrację powyższych oznaczeń, art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy stanowi odzwierciedlenie słusznego celu, jakim jest niepozwolenie jednostkom na wykorzystywania rejestracji znaku towarowego dla osiągnięcia lub przedłużenia wyłącznych praw w stosunku do rozwiązań technicznych.

83      Jeśli zasadnicze właściwości funkcjonalne kształtu towaru są uwarunkowane wyłącznie efektem technicznym, powyższy art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie wyklucza rejestrację oznaczenia składającego się z tego kształtu, nawet jeśli efekt techniczny, o którym mowa, może zostać osiągnięty za pomocą innych kształtów.

84      Mając na względzie powyższe rozważania należy odpowiedzieć na pytanie czwarte, że art. 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż oznaczenie, które składa się wyłącznie z kształtu towaru, nie może stanowić przedmiotu rejestracji na podstawie tego przepisu, jeśli zostanie wykazane, że zasadnicze właściwości funkcjonalne tego kształtu są uwarunkowane wyłącznie efektem technicznym. Ponadto nie można obejść podstawy odmowy lub stwierdzenia nieważności rejestracji zawartej w tym przepisie poprzez wykazanie istnienia innych kształtów, które pozwalają na osiągnięcie tego samego efektu technicznego.

85      Sąd krajowy uściśla, iż w przypadku potwierdzenia przez Trybunał jego własnej wykładni art. 3 dyrektywy, dalsza analiza pytań odnoszących się do naruszenia praw ze znaku towarowego nie jest konieczna. Z uwagi na to, iż odpowiedź na pytanie czwarte potwierdza tę wykładnię, nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie piąte, szóste i siódme.

 W przedmiocie kosztów

86      Koszty poniesione przez rządy Zjednoczonego Królestwa i francuski oraz przez Komisję, które przedstawiły Trybunałowi swoje uwagi, nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem; do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez Court of Appeal (England & Wales) (Civil Division), postanowieniem z dnia 5 maja 1999 r., orzeka, co następuje:

1)      Nie istnieje kategoria znaków towarowych, których rejestracja nie jest wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. b)–d) i art. 3 ust. 3 pierwszej dyrektywy Rady 89/104/EWG z dnia 21 grudnia 1988 r. mającej na celu zbliżanie ustawodawstw państw członkowskich odnoszących się do znaków towarowych, a których rejestracja jest jednak wykluczona na podstawie art. 3 ust. 1 lit. a) dyrektywy z takiego powodu, że znaki te nie umożliwiają odróżniania towarów właściciela znaku od towarów innych przedsiębiorstw

2)      Aby umożliwiać odróżnianie towaru w rozumieniu art. 2 dyrektywy 89/04, kształt towaru, dla którego zarejestrowane jest oznaczenie, nie wymaga żadnego dodatkowego elementu dowolnego, takiego jak niespełniająca żadnej funkcji dekoracja

3)      W sytuacji gdy dany podmiot gospodarczy jest jedynym podmiotem oferującym na rynku towary szczególnego rodzaju, częste używanie oznaczenia składającego się z kształtu tych towarów może stać się wystarczające dla nadania temu oznaczeniu charakteru odróżniającego w rozumieniu art. 3 ust. 3 dyrektywy 89/104, w sytuacji gdy w wyniku tego używania znaczna część zainteresowanych odbiorców kojarzy ten kształt z tym podmiotem gospodarczym, a nie innym przedsiębiorstwem, lub sądzi, iż towary o tym kształcie pochodzą od tego podmiotu gospodarczego. Tym niemniej – gdy chodzi o okoliczności, w których wymagana przez ten przepis przesłanka jest spełniona – do sądu krajowego należy zbadanie, czy zostały one ustalone na podstawie konkretnych i wiarygodnych danych, czy został uwzględniony domniemany sposób postrzegania rozpatrywanej kategorii towarów lub usług przez przeciętnego konsumenta, właściwie poinformowanego i dostatecznie uważnego i rozsądnego, oraz czy rozpoznawanie towaru jako pochodzącego od określonego przedsiębiorstwa przez zainteresowanych odbiorców zostało dokonane na podstawie użycia znaku jako znaku towarowego.

4)      Artykuł 3 ust. 1 lit. e) tiret drugie dyrektywy należy interpretować w ten sposób, iż oznaczenie, które składa się wyłącznie z kształtu towaru, nie może stanowić przedmiotu rejestracji na podstawie tego przepisu, jeśli zostanie wykazane, że zasadnicze właściwości funkcjonalne tego kształtu są uwarunkowane wyłącznie efektem technicznym. Ponadto nie można obejść podstawy odmowy lub stwierdzenia nieważności rejestracji zawartej w tym przepisie poprzez wykazanie istnienia innych kształtów, które pozwalają na osiągnięcie tego samego efektu technicznego.

Wyrok ogłoszono na posiedzeniu jawnym w Luksemburgu w dniu 18 czerwca 2002 r.

* Język postępowania: angielski.