KOMISJA EUROPEJSKA

Bruksela, dnia 22.11.2017

COM(2017) 690 final

KOMUNIKAT KOMISJI

Roczna analiza wzrostu gospodarczego na 2018 r.

1.Wprowadzenie

Europejska gospodarka umacnia się w zmieniającym się kontekście politycznym Obserwuje się wzrost gospodarczy, który przekracza oczekiwania, a także spadek bezrobocia, ożywienie inwestycji i poprawę finansów publicznych. W ciągu ostatnich 18 kwartałów odnotowano stały wzrost gospodarczy zarówno w UE, jak i w strefie euro; wzrost ten jest elementem ożywienia gospodarczego odczuwalnego już we wszystkich państwach członkowskich. Wzrasta poziom zatrudnienia – w drugim kwartale 2017 r. rekordowa liczba 235,4 mln osób miała pracę. Od początku kadencji obecnej Komisji w UE powstało 8 mln dodatkowych miejsc pracy – z czego 5,5 mln w strefie euro 1 . Stopa bezrobocia wynosi 7,5 % w UE i 8,9 % w strefie euro – to najniższe poziomy odnotowane w ciągu ostatnich dziewięciu (w przypadku UE) i ośmiu lat (w przypadku strefy euro). Zmniejszają się także stopy bezrobocia długotrwałego i bezrobocia młodzieży. Znacząco poprawił się stan finansów publicznych i powoli następuje ożywienie inwestycji. Do tych pozytywnych tendencji przyczyniła się polityka strukturalna oraz korzystne rozwiązania polityki makroekonomicznej.

Ta sytuacja stwarza UE szansę przywrócenia trwałej konwergencji gospodarczej i społecznej. Mimo że wszystkie państwa członkowskie notują dodatni wzrost gospodarczy, to znajdują się one na różnych etapach, jeśli chodzi o cykl koniunkturalny oraz porównanie z wynikami gospodarczymi i poziomem zatrudnienia sprzed kryzysu. Bez pracy wciąż jest 18,9 mln osób, poziom inwestycji nadal jest zbyt niski, wzrost płac jest ograniczony, na rynku pracy utrzymuje się zastój, a inflacja bazowa według prognoz ma pozostać na niskim poziomie. W niektórych państwach członkowskich wysoki poziom zadłużenia hamuje wzrost gospodarczy. Istnieje pole do wzmocnienia dalszego ożywienia gospodarczego, zwłaszcza dzięki reformom strukturalnym, które stwarzają warunki dla pobudzenia inwestycji i zwiększenia wzrostu płac realnych dla wsparcia popytu wewnętrznego, sprzyjając przywróceniu równowagi wewnętrznej i zewnętrznej w strefie euro.

Należy kontynuować wysiłki na rzecz realizacji reform, które są w toku. Jednocześnie jednak potrzebne są dalsze reformy strukturalne, aby gospodarka Europy stała się bardziej stabilna, sprzyjająca włączeniu społecznemu, wydajna i odporna. Europejskie gospodarki i społeczeństwa muszą stać się mniej podatne na zagrożenia, a bardziej zdolne do reagowania na wstrząsy oraz lepiej przygotowane do tego, by dostosowywać się do długoterminowych zmian strukturalnych i czerpać z nich korzyści. W tym celu polityka gospodarcza, finansowa i budżetowa muszą zapewnić stabilność makroekonomiczną i zminimalizować narażenie na wstrząsy zewnętrzne lub wewnętrzne. Efektywne i elastyczne rynki produktowe, rynki pracy i rynki kapitałowe odgrywają zasadniczą rolę w zapewnieniu, aby zasoby były wykorzystywane w najbardziej wydajny sposób. Zwiększona wydajność zależy od inwestycji, innowacji, edukacji i wysoko wykwalifikowanej siły roboczej. Ludzie muszą mieć możliwość wykorzystywania szans w ciągu całego swojego życia zawodowego oraz oparcia się na odpowiednich siatkach bezpieczeństwa socjalnego w razie potrzeby. Do połowy 2018 r. państwa członkowskie powinny wprowadzić odpowiednie środki w celu wdrożenia zalecenia Rady pt. „Ścieżki poprawy umiejętności: nowe możliwości dla dorosłych” 2 , zgodnie z zobowiązaniem podjętym w momencie przyjęcia zalecenia w grudniu 2016 r.

Polityka budżetowa powinna zapewnić odpowiednią równowagę między stabilnością finansów publicznych, w szczególności redukcją wskaźników zadłużenia, jeśli są wysokie, a wspieraniem ożywienia gospodarczego. Niskie koszty finansowania mogą zachęcić rządy do koncentrowania się na wstępie na wysokiej jakości programach inwestycyjnych. W dalszym ciągu priorytetem musi być ograniczenie wysokich poziomów zadłużenia i przywrócenie buforów fiskalnych. Rządy powinny poprawić stabilność finansów publicznych, zwłaszcza w przypadku wysokich wskaźników zadłużenia. Może w tym pomóc eliminowanie luk w prawie podatkowym lub bardziej efektywne wydatkowanie środków. Nadal istotna jest też poprawa struktury finansów publicznych pod względem jakościowym.

Kryzys gospodarczy uwypuklił znaczenie usprawnienia i dokończenia budowy unii gospodarczej i walutowej (UGW) z korzyścią dla całej UE. Wiele zrobiono podczas kryzysu, na przykład powołano Europejską Radę Budżetową oraz ustanowiono krajowe rady ds. produktywności. Utrzymują się jednak luki, które Komisja opisała w dokumencie otwierającym debatę w sprawie pogłębienia unii gospodarczej i walutowej 3 . W grudniu 2017 r. Komisja przedstawi kompleksowy pakiet środków, które mają uczynić UGW bardziej odporną, demokratyczną i efektywną.

Prezentowana roczna analiza wzrostu gospodarczego określa priorytety gospodarcze i społeczne dla Unii Europejskiej i jej państw członkowskich na nadchodzący rok. Trzy fundamenty wzrostu gospodarczego – pobudzanie inwestycji, wprowadzanie reform strukturalnych i zapewnianie odpowiedzialnej polityki budżetowej – przynoszą rezultaty. To podejście należy kontynuować, zważywszy na różne etapy cyklu koniunkturalnego, na których znajdują się państwa członkowskie. Reformy strukturalne mające na celu usprawnienie rynków pracy i polityki społecznej powinny pomóc sile roboczej w zdobyciu potrzebnych umiejętności oraz wspierać równość szans na rynku pracy, uczciwe warunki pracy, podnoszenie wydajności pracy celem wsparcia wzrostu płac oraz trwałe i odpowiednie systemy zabezpieczenia społecznego. Europejski filar praw socjalnych, przyjęty niedawno w formie wspólnej proklamacji 4 instytucji Unii Europejskiej na Szczycie Społecznym w Göteborgu, powinien służyć za kierunkowskaz w tych działaniach. Efektywne i sprawiedliwe systemy podatkowe i systemy zabezpieczenia społecznego oraz skuteczne, nowoczesne instytucje publiczne, wspomagane w miarę możliwości przez struktury e-administracji, odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu zrównoważonej i kompleksowej kombinacji polityki i powinny być traktowane priorytetowo.

Wytyczne polityczne zawarte w niniejszej rocznej analizie wzrostu gospodarczego opierają się na wielu różnych źródłach. Opracowano je w ścisłej współpracy z organami publicznymi i partnerami społecznymi. Wykorzystano w nich orędzie o stanie Unii z 2017 r. przewodniczącego Junckera, europejski filar praw socjalnych, Białą księgę w sprawie przyszłości Europy 5 oraz pięć kolejnych dokumentów otwierających debatę 6 . Uwzględniono w nich także dyskusje z Parlamentem Europejskim, Radą, innymi instytucjami Unii Europejskiej, parlamentami narodowymi i partnerami społecznymi. Rocznej analizie wzrostu gospodarczego towarzyszą: zalecenie dotyczące zalecenia Rady w sprawie polityki gospodarczej w strefie euro 7 , sprawozdanie przedkładane w ramach mechanizmu ostrzegania 8 , komunikat w sprawie projektów planów budżetowych państw członkowskich strefy euro 9 , wniosek w sprawie zmiany wytycznych dotyczących polityki zatrudnienia 10 w celu zapewnienia spójności z europejskim filarem praw socjalnych oraz projekt wspólnego sprawozdania o zatrudnieniu 11 .

2.Pobudzanie inwestycji w celu wsparcia ożywienia gospodarczego i zwiększenia długoterminowego wzrostu gospodarczego

Popyt wewnętrzny odnosi korzyści z ożywienia inwestycji i warunków sprzyjających konsumpcji. Większy optymizm gospodarczy wśród obywateli i przedsiębiorstw wskazuje, że ożywienie zyskuje trwalsze podstawy. W połączeniu ze spadkiem bezrobocia lepsza sytuacja finansowa gospodarstw domowych sprzyja wzrostowi konsumpcji. Potrzebne są jednak dodatkowe środki, aby umożliwić inwestowanie i poprawić przyszłe wyniki gospodarcze, w szczególności przez skupienie się na zrównoważonych projektach przynoszących bardziej długotrwałe korzyści gospodarcze.

Kluczowe dla zapewnienia przyszłych perspektyw wzrostu są inwestycje podnoszące wydajność. Ukierunkowane inwestycje w takich obszarach, jak infrastruktura, edukacja, szkolenia, ochrona zdrowia, badania naukowe, innowacje cyfrowe i gospodarka o obiegu zamkniętym, mogą zwiększyć zarówno wydajność, jak i zatrudnienie. Trzeba jednak zapobiegać powstawaniu baniek finansowych związanych z nieefektywną alokacją zasobów. Kryzys gospodarczy wyraźnie pokazał, że jest to szczególnie istotne w strefie euro, gdzie gospodarki są finansowo bardziej zintegrowane i podatne na większy efekt domina. Pomocny w tym względzie może być bardziej skuteczny nadzór mikro- i makroostrożnościowy.

Bardziej symetryczne przywrócenie równowagi wewnątrz strefy euro przyczyniłoby się do poprawy otoczenia inwestycyjnego. Choć wszystkie państwa powinny usunąć wąskie gardła będące przeszkodą dla inwestycji, to zachęcanie państw strefy euro, które mają duże nadwyżki na rachunku obrotów bieżących, pomoże przywrócić równowagę. Inwestorzy prywatni potrzebują klimatu zaufania i pewności, aby dokonywać inwestycji. Odnowiona strategia dotycząca polityki przemysłowej UE 12 sprzyjać będzie dalszym inwestycjom sektora prywatnego dzięki systemowi zachęt do stosowania nowych technologii cyfrowych i kluczowych technologii prorozwojowych oraz ograniczeniu obecnej nierównowagi między ryzykiem i rentownością.

Wykorzystanie reform do wspierania inwestycji

Państwa członkowskie powinny kontynuować reformy, aby zachęcać do inwestowania, stosując efekt dźwigni finansowej, by za pomocą finansowania publicznego przyciągnąć inwestycje sektora prywatnego, oraz usprawniając otoczenie biznesu. Pomoże to wzmocnić odporność gospodarczą i będzie miało pozytywny wpływ na długoterminową konwergencję gospodarczą i zmniejszenie różnic społecznych. Reformy powinny mieć na celu poprawę otoczenia biznesu, uproszczenie systemu podatkowego i uczynienie go bardziej przyjaznym dla inwestycji, zwiększenie efektywności administracji publicznej oraz ograniczenie braku elastyczności na rynkach pracy i rynkach produktowych.

Silniejsze i bardziej efektywne instytucje publiczne są niezbędne do stworzenia odpornych struktur gospodarczych, które sprzyjają inwestycjom i wzrostowi gospodarczemu, przy pełnym poszanowaniu zasady praworządności. Plan inwestycyjny dla Europy pokazał, że państwa członkowskie, które posiadają mocne struktury koordynacji i planowania, bardziej efektywnie wykorzystują unijne fundusze. Państwom tym zwykle lepiej udaje się zapewnić stabilną serię projektów. Należy wzmacniać struktury planowania i koordynacji, a jednocześnie ograniczać obciążenie administracyjne dla inwestorów. Państwa posiadające bardziej skuteczne instytucje są też mniej podatne na wahania wzrostu i mniej narażone na poważne spadki produkcji globalnej. Dla przykładu efektywny system wymiaru sprawiedliwości wspiera przedsiębiorstwa, ponieważ ułatwia egzekwowanie umów i przyczynia się do zwalczania korupcji. Korupcja stanowi barierę dla inwestycji w niektórych państwach członkowskich, gdyż stwarza niepewność w otoczeniu biznesu, spowalnia procedury i potencjalnie nakłada dodatkowe koszty. Praworządność oraz poprawa niezależności, jakości i efektywności systemów wymiaru sprawiedliwości mają kluczowe znaczenie dla środowiska przyjaznego dla biznesu 13 . Skuteczne ramy prawne dotyczące niewypłacalności umożliwiają restrukturyzację i likwidację nierentownych przedsiębiorstw. Państwa członkowskie, w których zachodzi taka potrzeba, powinny podjąć działania, by z czasem usprawnić swoje instytucje.

Integracja rynków finansowych wciąż pozostaje znacząco w tyle za innymi porównywalnymi gospodarkami. Ma to szczególne znaczenie w przypadku strefy euro, gdzie udział sektora prywatnego w podziale ryzyka jest niezbędny w sytuacji braku kursu wymiany wewnątrz strefy oraz znaczącego udziału sektora publicznego w podziale ryzyka. Potrzebne są szybsze postępy w dokończeniu budowy unii bankowej, w której zmniejszanie ryzyka idzie w parze z podziałem ryzyka. Stabilność makrofinansową znacząco wzmocniłoby przyjęcie wspólnego mechanizmu ochronnego w ramach jednolitego funduszu restrukturyzacji i uporządkowanej likwidacji banków, wspólnego systemu gwarantowania depozytów oraz środków regulacyjnych zaproponowanych przez Komisję w listopadzie 2016 r., a także zmniejszenie liczby zagrożonych aktywów odziedziczonych po kryzysie. Po dokończeniu ich budowy unia bankowa i unia rynków kapitałowych stworzą niezbędne warunki dla zwiększonego transgranicznego świadczenia usług finansowych i wyższego poziomu amortyzacji wstrząsów w strefie euro.

Silniejszy wzrost gospodarczy i specyficzne dla poszczególnych państw działania doprowadziły do znaczącej poprawy jakości aktywów banków w szeregu państw członkowskich. Liczba kredytów zagrożonych na ogół obniża się, choć w niektórych państwach członkowskich utrzymuje się na wysokim poziomie i nadal stanowi przeszkodę dla rentowności banków, zwłaszcza średnich i małych. To z kolei utrudnia finansowanie gospodarki realnej. Należy w trybie pilnym wdrożyć plan działania dotyczący kredytów zagrożonych, uzgodniony w lipcu 2017 r.

Unia rynków kapitałowych daje znaczne możliwości poprawy dostępu do alternatywnych, potencjalnie tańszych źródeł finansowania. Dzięki transgranicznej własności aktywów finansowych zwiększyłaby się zdolność amortyzowania wstrząsów w strefie euro. Sukces unii rynków kapitałowych zależeć będzie od poziomu zaangażowania politycznego Parlamentu Europejskiego i państw członkowskich oraz od sposobu, w jaki uczestnicy rynku wykorzystują dostępne możliwości finansowania i inwestowania.

Istnieje potrzeba zapewnienia większej przejrzystości w odniesieniu do przepływów finansowych. Komisja niedawno wystąpiła z propozycją nowych przepisów dotyczących przejrzystości mających zastosowanie do pośredników, którzy opracowują dla swoich klientów systemy planowania podatkowego i ułatwiają ich stosowanie 14 . Pomogą one w walce z unikaniem opodatkowania. Do końca 2017 r. UE powinna dysponować wykazem jurysdykcji niechętnych współpracy, który stanowić będzie skuteczniejsze narzędzie w relacjach z państwami trzecimi, które dopuszczają się nieuczciwych działań. Komisja w dalszym ciągu będzie też nawoływać do usprawnienia międzynarodowych ram podatkowych, aby zapewnić sprawiedliwe i efektywne opodatkowanie przedsiębiorstw na całym świecie oraz chronić bazę podatkową państw członkowskich.

Handel i inwestycje, które przynoszą korzyści wszystkim, muszą być wolne i uczciwe, zapewniać wzajemne korzyści i działać w oparciu o równe warunki. Komisja prowadzi szereg ambitnych negocjacji handlowych, w celu otwarcia nowych rynków, które są kluczowym czynnikiem sprzyjającym tworzeniu miejsc pracy i wzrostowi gospodarczemu w UE, oraz w celu zapewnienia przestrzegania przepisów w handlu światowym. Kontynuowane są też prace nad reformą instrumentów ochrony handlu, aby umożliwić UE skuteczne i szybkie działanie w przypadku nieuczciwych praktyk handlowych i zakłóceń na rynku. Komisja wystąpiła też z propozycją europejskich ram monitorowania bezpośrednich inwestycji zagranicznych 15 , które budzą obawy związane z bezpieczeństwem lub porządkiem publicznym.

Inwestycje, które zwiększają zrównoważenie środowiskowe, mogą stymulować wydajność całej gospodarki dzięki bardziej efektywnemu gospodarowaniu zasobami i niższym kosztom nakładów, ograniczając jednocześnie koszty zewnętrzne i negatywne efekty zewnętrzne. Wsparcie przechodzenia do gospodarki o obiegu zamkniętym zapewni nowe miejsca pracy w usługach innowacyjnych, usługach konserwacji i naprawy oraz w dziedzinie projektowania i wyrobu nowych, bardziej zrównoważonych produktów. Do konkretnych obszarów, których to potencjalnie dotyczy, należą: udzielanie zamówień publicznych, inwestycje w infrastrukturę gospodarowania odpadami i wodą, budownictwo, surowce krytyczne, biopaliwa i biochemikalia.    

Optymalne wykorzystanie możliwości budżetu UE i budżetów krajowych

W czasie kryzysu gospodarczego i finansowego, kiedy budżety krajowe znalazły się pod silną presją, budżet UE okazał się skutecznym instrumentem wspierania inwestycji w spójność, łączność (transport, energia, sektory cyfrowe), innowacje, środowisko oraz wsparcie dla MŚP. W niektórych państwach członkowskich był lub wciąż jest najważniejszym źródłem inwestowania. Europejski Fundusz na rzecz Inwestycji Strategicznych (EFIS) odegrał ważną rolę katalizatora inwestycji sektora prywatnego. To pokazało, jak szybko budżet UE może reagować na pojawiające się wyzwania i tworzyć znaczną dźwignię finansową 16 . Jednocześnie wejście na rynek tych funduszy pokazało, że ich rzeczywisty wpływ nie będzie odczuwalny, dopóki nie zostaną usunięte inne bariery.

Do listopada 2017 r. plan inwestycyjny dla Europy przyczynił się już do uruchomienia dodatkowych 251,6 mld EUR na inwestycje we wszystkich 28 państwach członkowskich. Jest to 79,8 % pierwotnie zakładanego celu 315 mld EUR. Rozporządzenie EFIS 2.0 przedłuży czas trwania funduszu do końca obowiązujących wieloletnich ram finansowych, czyli do 2020 r. Zwiększy też gwarancje UE z 16 mld do 26 mld EUR, a kapitał Europejskiego Banku Inwestycyjnego z 5 mld do 7,5 mld EUR. To powinno zmobilizować prywatne i publiczne środki na inwestycje na kwotę 500 mld EUR do 2020 r. 

Inwestycje publiczne i prywatne są niezbędne do zwiększenia potencjalnego wzrostu gospodarczego perspektywie średnio- i długoterminowej. Infrastruktura fizyczna i inne rodzaje infrastruktury są potrzebne, aby usprawnić działalność gospodarczą przedsiębiorstw i poprawić ich wydajność. Większy wkład sektora prywatnego w rozwój kapitału ludzkiego i projekty infrastruktury stanowić będzie uzupełnienie wsparcia z sektora publicznego i zapewni efekt dźwigni finansowej. W przyszłości korzystne byłoby ustanowienie ram finansowych sprzyjających inwestycjom i mobilizacji kapitału prywatnego, które umożliwiłyby również łączenie instrumentów finansowych i dotacji, aby pomóc w uruchomieniu projektów.

Europejczycy potrzebują przystępnych cenowo, dostępnych i dobrej jakości usług. Usługi, takie jak opieka nad dziećmi, opieka pozaszkolna, edukacja, szkolenia, mieszkalnictwo, opieka zdrowotna i długoterminowa, są niezbędne do zapewnienia wszystkim równych szans. Istotne są też mieszkalnictwo socjalne i inne rodzaje pomocy mieszkaniowej. Należy tu również uwzględnić ochronę osób znajdujących się w trudnej sytuacji przed nieuzasadnioną przymusową eksmisją i egzekucją z nieruchomości, a także przeciwdziałanie bezdomności.

3.Reformy strukturalne na rzecz wzrostu sprzyjającego włączeniu społecznemu, pozytywnej konwergencji społeczno-gospodarczej i konkurencyjności

Reformy strukturalne są niezbędne, aby umożliwić gospodarce radzenie sobie ze wstrząsami, dostosowanie się do bardziej długoterminowych zmian strukturalnych i osiąganie lepszych wyników społecznych. W wielu państwach kryzys gospodarczy ujawnił brak odpowiednich struktur i zdolności dostosowawczych, które umożliwiłyby łagodniejsze amortyzowanie wstrząsów i przygotowanie gruntu pod szybkie ożywienie gospodarcze. Reformy strukturalne powinny uwzględniać efekty dystrybucyjne w różnych grupach społecznych i regionach. Dzięki temu gospodarki staną się bardziej odporne i konkurencyjne i będą mogły powrócić na ścieżkę długoterminowego wzrostu gospodarczego cechującego się pozytywnymi wynikami społecznymi i gospodarczymi oraz konwergencją.

Odpowiednie planowanie i prezentacja reform strukturalnych ma zasadnicze znaczenie dla ograniczenia krótkoterminowych kosztów i zmaksymalizowania długoterminowych korzyści pod względem zwiększonej wydajności i potencjału wzrostu gospodarczego. Niektóre reformy strukturalne mogą się wiązać z krótkoterminowymi kosztami popytu i efektami dystrybucyjnymi, które należy uwzględnić podczas ich planowania i realizacji. Ogólna skuteczność reform rynku pracy i rynku produktowego na ogół poprawia się, jeśli reformy te są częścią dobrze zaplanowanego pakietu. Ponadto reformy administracji publicznej i otoczenia biznesu pociągają za sobą minimalne koszty krótkoterminowe i mogą być skuteczne na dowolnym etapie cyklu koniunkturalnego, co przemawia na korzyść ich realizacji. Zapewnianie integralności i przejrzystości w administracji publicznej, w tym wprowadzanie skutecznych środków zapobiegania korupcji, jest niezbędne do świadczenia wysokiej jakości usług dla przedsiębiorstw i obywateli.

Zapewnienie większej konwergencji i włączenia społecznego jest szczególnie istotne dla państw członkowskich strefy euro. Reformy, które zwiększają konkurencyjność na rynkach produktowych, usprawniają otoczenie biznesu i podnoszą jakość instytucji, wzmacniają odporność gospodarczą w państwach członkowskich strefy euro. Dalsza integracja na jednolitym rynku okazała się ważnym motorem wzrostu gospodarczego. Zmniejszanie luk w zakresie konkurencyjności wymaga też silniejszych podstaw wzrostu gospodarczego i szybszego wzrostu wydajności w państwach, które pozostają w tyle. Szybszy wzrost płac realnych w całej strefie euro mógłby się przyczynić do utrzymania popytu wewnętrznego.

Wykres 1 – Zmiany realnego PKB na mieszkańca, SE-17 i SE-10(1)	Wykres 2 – Zmiany stóp bezrobocia, UE-28 i SE-19

Uwagi: 1) Dane nie obejmują Irlandii i Luksemburga.

Wspieranie dobrze funkcjonujących rynków pracy i nowoczesnych systemów opieki społecznej

Globalizacja i postęp technologiczny zmieniają nasz sposób życia i pracy. Stwarzają nowe możliwości zwiększenia wydajności, stymulowania przedsiębiorczości, tworzenia miejsc pracy i poprawy poziomu życia. Jednocześnie powodują przemianę coraz większej liczby sektorów gospodarki, modeli działalności gospodarczej i samego rynku pracy, co charakteryzuje się częstszym przechodzeniem między różnymi formami i statusami zatrudnienia. Na rynkach pracy widoczne są oznaki polaryzacji umiejętności, co może skutkować polaryzacją dochodów i słabszą spójnością społeczną. Wpływ zmian jest często najbardziej odczuwalny w skali lokalnej, co rodzi potrzebę ukierunkowanych interwencji publicznych. Coraz częściej stosuje się bardziej elastyczne i niestandardowe formy zatrudnienia. Dla przedsiębiorstw może to być szansa regulowania cykli koniunkturalnych, zaś dla osób indywidualnych możliwość dostosowania kariery zawodowej do pożądanej równowagi między życiem zawodowym a prywatnym. Zjawisko to budzi jednak również obawy o bezpieczeństwo zatrudnienia, zarobki i warunki pracy i może prowadzić do wykluczenia z ochrony socjalnej. Niezwykle ważne jest więc wprowadzenie przepisów z zakresu prawa pracy i ochrony socjalnej, które odpowiadają tej nowej rzeczywistości na rynku pracy.

Partnerzy społeczni są kluczowymi uczestnikami procesu reform. Terminowe i konstruktywne zaangażowanie partnerów społecznych w projektowanie, planowanie kolejności i wdrażanie reform może zwiększyć poczucie odpowiedzialności, wpływ i ostateczny wynik. Należy wypracować nowe formy dialogu społecznego, zbiorowych organizacji i negocjacji, aby sprostać wyzwaniom stawianym przez te nowe formy pracy.

Równe szanse i dostęp do zatrudnienia

Stopa bezrobocia w Europie zbliża się obecnie do poziomu sprzed kryzysu. Zaczyna zmniejszać się ubóstwo i wykluczenie społeczne. Ożywienie gospodarcze jednak wciąż jeszcze nie sięga wszystkich warstw społeczeństwa i gospodarki. Większość państw członkowskich podejmuje działania, aby zmniejszyć zróżnicowanie wynagrodzenia ze względu na płeć, poprawić integrację grup defaworyzowanych na rynku pracy oraz podnieść jakość zatrudnienia i środowiska pracy.

Skuteczna aktywna polityka rynku pracy odgrywa ważną rolę w ograniczaniu bezrobocia młodzieży i bezrobocia długotrwałego. Państwa członkowskie powinny pomagać bezrobotnym, zapewniając wsparcie w poszukiwaniu pracy, szkolenia i możliwości przekwalifikowania, jednocześnie chroniąc osoby, które nie mogą uczestniczyć w rynku pracy. Należy promować mobilność pracowników we wszystkich zawodach, sektorach i lokalizacjach, a jednocześnie zapewniać pełne poszanowanie istniejących praw. Państwa członkowskie powinny też dążyć do bardziej efektywnych i dostosowanych do potrzeb publicznych służb zatrudnienia. Komisja zaproponuje szereg nowych inicjatyw, w tym utworzenie nowego Europejskiego Urzędu ds. Pracy.

Państwa członkowskie muszą pomagać obywatelom w rozwijaniu umiejętności potrzebnych na rynku pracy. W większości państw członkowskich obserwuje się zastój lub spadek poziomu umiejętności podstawowych. W dalszym ciągu niepokój budzi niski poziom umiejętności podstawowych wśród osób dorosłych, który stanowi przeszkodę w rozwoju gospodarki. Przykładowo, 90 % wszystkich stanowisk pracy wymaga umiejętności cyfrowych, ale szacuje się, że 44 % Europejczyków ich nie posiada. Zbyt wiele osób, zwłaszcza nisko wykwalifikowanych, jest bezrobotnych lub ma niepewne zatrudnienie. Odsetek osób uczestniczących w uczeniu się dorosłych jest w zastoju. Konkurencyjność i globalna pozycja gospodarcza Europy zależą od posiadającej wysokie kwalifikacje i umiejętności siły roboczej. Potrzebna jest poprawa jakości i przydatności szkoleń i kwalifikacji.

Dobrej jakości kształcenie i szkolenie musi być dostępne dla wszystkich. Wykształcenie wciąż jest mocno powiązane ze statusem społeczno-ekonomicznym. Należy podjąć wysiłki na rzecz zapewnienia równych szans i dostępu do kształcenia i szkolenia, aby zapewnić włączenie społeczne i lepsze wyniki gospodarcze. Wymaga to inwestowania zarówno we wstępne, jak i ustawiczne kształcenie i szkolenie, zwłaszcza w państwach członkowskich, w których notuje się słabe wyniki nauczania i braki w dostępie do edukacji, szczególnie w przypadku grup defaworyzowanych. Konieczne jest także bardziej ambitne podejście do współpracy z państwami członkowskimi, co zaznaczono w komunikacie Komisji pt. „Wzmocnienie tożsamości europejskiej dzięki edukacji i kulturze” 17 . Ponadto, zgodnie z nowym europejskim programem na rzecz umiejętności 18 , istnieje potrzeba zmodernizowania szkolenia zawodowego i wzmocnienia uczenia się opartego na pracy, w tym za pomocą dobrej jakości programów przygotowania zawodowego. Należy też ułatwić uznawanie umiejętności zdobytych poza formalnym kształceniem i szkoleniem oraz wspieranie uczących się osób dorosłych.

Tworzenie miejsc pracy i uczciwe warunki pracy

Dynamiczne i sprzyjające włączeniu społecznemu rynki pracy są niezbędne do tworzenia dobrej jakości miejsc pracy, zapewnienia włączenia społecznego, stymulowania przedsiębiorczości i wspierania przepływów na rynku pracy. Innowacyjne formy pracy powinny iść w parze z odpowiednim bezpieczeństwem zatrudnienia i dostępną ochroną socjalną. Państwa członkowskie powinny zapewnić uczciwe i równe traktowanie pod względem warunków pracy. Zachowanie odpowiedniej równowagi między elastycznością i bezpieczeństwem na rynku pracy wymaga zajęcia się problemem segmentacji rynków pracy, w tym przez ułatwianie przechodzenia w kierunku otwartych form zatrudnienia.

Popyt na pracę należy też wspierać przez zmniejszenie opodatkowania pracy. Ukierunkowane obniżki opodatkowania pracy mogą w szczególności przyczynić się do włączenia grup pozostających na marginesie rynku pracy, takich jak osoby o niskich dochodach i długotrwale bezrobotne, jednocześnie ograniczając uszczuplenie dochodów podatkowych.

Promowanie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym ma zasadnicze znaczenie dla równości kobiet i mężczyzn oraz większego uczestnictwa kobiet w rynku pracy. Ważne jest zapewnienie wszystkim dostępu do dobrej jakości usług, takich jak opieka nad dziećmi i wczesna edukacja. Lepszą równowagę między życiem zawodowym a prywatnym zapewniają także systemy podatkowe, które nie są krzywdzące dla drugich żywicieli rodziny, oraz odpowiednie urlopy rodzinne i elastyczne sposoby organizacji pracy dla rodziców i opiekunów.

Należy ograniczyć bariery w zatrudnieniu, zwłaszcza w przypadku grup defaworyzowanych, w tym gospodarstw domowych osób samotnie wychowujących dzieci, osób niepełnosprawnych, mniejszości etnicznych, uchodźców i migrantów. Działania na rzecz integracji na rynku pracy muszą się łączyć ze wsparciem w zakresie integracji społecznej, takim jak opieka nad dziećmi, dostęp do opieki zdrowotnej i mieszkalnictwa, a także z usuwaniem barier, takich jak dyskryminacja na rynku pracy. Lepsze wzajemne uzupełnianie się rynku pracy i systemów integracji społecznej pomoże wszystkim grupom szczególnie wrażliwym, przyniesie większy dobrobyt dla wszystkich i stworzy większą spójność społeczną. Trzeba też przystosować środowisko pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych oraz zapewnić ukierunkowane wsparcie finansowe, aby pomóc im w pełni uczestniczyć w rynku pracy i całym społeczeństwie.

Krótkoterminowe działania na rzecz integracji uchodźców i migrantów na rynku pracy należy zastąpić kompleksowymi, bardziej długoterminowymi strategiami, które mają na celu podniesienie ich umiejętności i włączenie ich do rynku pracy. Dostęp do kształcenia i szkolenia daje im lepsze perspektywy zdobycia zatrudnienia, godziwych zarobków i integracji ze społeczeństwem. Poprawia też perspektywy wzrostu dla państwa przyjmującego i umożliwi UE wykorzystanie potencjału uchodźców i ich rodzin, i ich silnej motywacji do aktywnego uczestnictwa w społeczeństwie.

Ochrona socjalna i włączenie społeczne w walce z nierównością i ubóstwem

Systemy zabezpieczenia społecznego powinny zapewniać adekwatne i dobrze ukierunkowane wsparcie dochodu, ułatwiać uczestnictwo w rynku pracy i gwarantować równy dostęp do dobrej jakości usług. Priorytetem powinno być ograniczenie nierówności, w tym za pomocą odpowiednich krajowych systemów podatkowych i systemów zabezpieczenia społecznego. Przy opracowywaniu i wdrażaniu polityk strukturalnych trzeba brać pod uwagę skutki dystrybucyjne reform. Państwa członkowskie powinny zapewnić bezrobotnym odpowiednie świadczenia przez rozsądny okres czasu, który nie stanowi czynnika zniechęcającego do podjęcia pracy. W niektórych państwach członkowskich istnieje potrzeba opracowania bardziej progresywnych systemów podatkowych i systemów zabezpieczenia społecznego, które są na ogół bardziej uniwersalne i w razie potrzeby skuteczniej oparte na kryterium dochodowym. Systemy zabezpieczenia społecznego powinny zapewnić prawo do świadczeń w zakresie minimalnego dochodu osobom, które nie mają wystarczających środków, a także wspierać włączenie społeczne przez zachęcanie wszystkich do uczestnictwa w rynku pracy i w społeczeństwie.

Ochrona socjalna i polityki w zakresie rynku pracy muszą się też dostosować do zmieniających się form zatrudnienia i zwiększonej mobilności pracowników. Ponad połowa niezależnych pracowników w Europie nie jest objęta świadczeniami dla bezrobotnych. Systemy zabezpieczenia społecznego powinny zostać dostosowane do nowych sposobów pracy, a także zapewniać, aby uprawnienia mogły być przenoszone z jednego miejsca pracy do drugiego, ułatwiać kumulację składek z wielu miejsc pracy oraz umożliwiać bezpieczną zmianę pracy.

Państwa członkowskie powinny zapewnić trwałość i adekwatność systemów emerytalnych dla wszystkich. Wymaga to zagwarantowania równych szans dla wszystkich pracowników, w tym osób samozatrudnionych, w zakresie nabywania uprawnień emerytalnych, w tym w systemach dodatkowych. Większość państw członkowskich przeprowadziła reformy swoich systemów emerytalnych, ale potrzebne są dalsze wysiłki, aby uzupełnić wdrożone reformy. Należy przyjąć środki wspierające, aby zapewnić nieodwracalność reform. Dochody emerytalne można zwiększyć przez wydłużenie okresu aktywności zawodowej, powiązanie ustawowego wieku emerytalnego ze średnim trwaniem życia, unikanie wczesnej dezaktywizacji zawodowej oraz wspieranie innych dodatkowych źródeł dochodów emerytalnych. Państwa członkowskie powinny wprowadzić środki zapewniające trwałość publicznych systemów emerytalnych, nawet w niekorzystnych warunkach.

Należy przeprowadzić reformy systemów opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej, aby poprawić ich opłacalność, zapewnić stabilność budżetową oraz zagwarantować jakość i dostęp po przystępnych cenach. Wydatki na opiekę zdrowotną i opiekę długoterminową będą się zwiększać ze względu na starzenie się społeczeństwa oraz niedemograficzne czynniki kosztotwórcze, takie jak postęp technologiczny w metodach leczenia i produktach leczniczych. Z tego względu, aby umożliwić obywatelom dłuższe życie w zdrowiu, potrzebne są działania w ramach polityki, które sprawią, by systemy opieki zdrowotnej i opieki długoterminowej były bardziej opłacalne, oraz zapewnią terminowy dostęp do przystępnej cenowo i dobrej jakości opieki zdrowotnej w zakresie zapobiegania i leczenia.

Innowacje i konkurencyjność

Planowanie rynków produktowych i rynków usług na przyszłość

Nowe technologie i usługi produkcyjne zmieniają europejski przemysł i jego zdolności rozwoju i konkurowania w skali globalnej. Dzięki nim powstają miejsca pracy i zwiększa się wydajność i wartość dla konsumentów, co jest korzystne dla całej gospodarki. Przyszłość europejskiego przemysłu zależy od jego zdolności dostosowania i innowacji przez inwestowanie w nowe technologie, przyjęcie cyfryzacji i obniżanie emisyjności. Konkurencyjność będzie uzależniona od zdolności przechodzenia na bardziej zrównoważone i zasobooszczędne metody produkcji oraz od zdolności wykorzystania zalet technologii cyfrowych. Całe otoczenie biznesu musi ułatwiać innowacje i wspierać tworzenie miejsc pracy.

Reformy strukturalne, które wzmacniają rynki pracy i rynki produktowe oraz wspierają innowacje, odgrywają zasadniczą rolę w zwiększaniu konkurencyjności i odporności gospodarek UE. Dobrze funkcjonujące rynki pracy i rynki produktowe umożliwiają dostosowania za pomocą sprawnej korekty cen oraz wspierają napędzaną innowacjami konkurencyjność, wywołując pozytywny wpływ na długoterminowy wzrost gospodarczy i wyniki społeczne.

Szczególną uwagę należy zwrócić na rozpowszechnienie nowych technologii wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Trudności we wprowadzaniu nowych technologii i uzyskaniu dostępu do świeżego kapitału, z jakimi zmagają się te przedsiębiorstwa, są bardziej odczuwalne w globalnej, opartej na technologii gospodarce. Państwa członkowskie mogą tu odegrać ważną rolę dzięki lepiej funkcjonującej administracji publicznej, poprawie otoczenia biznesu, przyszłościowej polityce w obszarze umiejętności, mobilności pracowników i rozwoju regionalnego, a także dzięki wzmocnieniu pozycji konsumentów. Ponadto warunki umożliwiające konsolidację i rozwój przedsiębiorstw typu start-up mają decydujące znaczenie dla odnowy unijnej bazy produkcyjnej w sytuacji ożywienia gospodarczego.

Coraz ważniejsze dla konkurencyjności przedsiębiorstw są usługi biznesowe. Rośnie popyt na te usługi i zapewniają one coraz większą część wartości dodanej zawartej w wyrobach gotowych. Otwarcie tych usług biznesowych na większą konkurencję byłoby korzystne dla całej gospodarki UE, ponieważ te gałęzie przemysłu wytwórczego, które korzystają z większej liczby usług biznesowych, osiągają lepsze wyniki pod względem wzrostu wydajności niż pozostałe sektory produkcji. 

Większa konkurencja w usługach dystrybucji pozwoliłaby konsumentom czerpać większe korzyści z innowacji i nowych technologii. Konkurencyjne usługi detaliczne powinny umożliwić konsumentom lepsze wykorzystanie możliwości cyfryzacji, bardziej skutecznych łańcuchów wartości, większego wyboru i niższych cen. Odpowiednie egzekwowanie praw konsumentów i prawodawstwa w dziedzinie bezpieczeństwa produktów sprzyjałoby uzyskaniu tych korzyści.

Dalsze zmniejszanie ograniczeń mających zastosowanie do rynków usług poprawiłoby wydajność i konkurencyjność i spowodowałoby tworzenie nowych miejsc pracy. W sektorze usług utrzymują się bariery regulacyjne i administracyjne. W dziedzinie usług biznesowych, budownictwa, nieruchomości i turystyki państwa członkowskie nadal utrzymują nieproporcjonalne wymogi dotyczące czynności zastrzeżonych, narzucają surowe warunki w odniesieniu do form organizacyjno-prawnych przedsiębiorstw i struktur akcjonariatu lub nakładają złożone wymogi uzyskania zezwolenia. Zmniejszenie ograniczeń mających zastosowanie do rynków usług, w tym dotyczących modeli opartych na współpracy, prowadziłoby do silniejszej konkurencji, większej wydajności, tańszych usług i szerszego wyboru dla konsumentów, a także większej liczby miejsc pracy, w szczególności dla młodych wykwalifikowanych specjalistów.

Rynek wewnętrzny UE działa jak trampolina dla przedsiębiorstw europejskich, umożliwiając im rozwój działalności gospodarczej na skalę globalną. Najwięcej miejsc pracy powstaje w sektorach usług informacyjno-komunikacyjnych, administracyjnych i usług wsparcia oraz działalności profesjonalnej, naukowej i technicznej. 85 % tych nowych miejsc pracy powstaje w małych i średnich przedsiębiorstwach. Sektorem, w którym prawdziwy jednolity rynek może przynieść szybkie i konkretne zmiany, jest też obronność. Oznacza to stymulowanie konkurencji przemysłowej, wspieranie wzrostu wydajności, transgraniczny dostęp i współpracę między MŚP w łańcuchu wartości, specjalizację, korzyści skali dla dostawców, optymalne zdolności produkcyjne, niższe koszty produkcji oraz bezpieczeństwo dostaw.

4.Odpowiedzialna polityka budżetowa na rzecz zrównoważoności i konwergencji

Polityka budżetowa dostosowana do warunków w poszczególnych państwach

Po znaczących korektach budżetowych, których dokonano podczas kryzysu, stan finansów publicznych uległ dalszej poprawie dzięki ożywieniu gospodarczemu. Problem utrzymujących się wysokich poziomów długu publicznego w niektórych państwach członkowskich jednak nie został jeszcze rozwiązany. W państwach tych prawdopodobnie wystąpią wyższe koszty pozyskiwania finansowania w momencie, gdy ograniczone zostanie dostosowanie polityki pieniężnej, zwłaszcza w strefie euro. Te wyższe koszty pozyskiwania finansowania wymagać będą dodatkowych wysiłków fiskalnych, aby zahamować wzrost wskaźników zadłużenia. Czas podjąć działania, aby zapobiec jeszcze wyższym kosztom finansowania długu w przyszłości i ustanowić bufory fiskalne, które pomogą naszym gospodarkom zwiększyć odporność na wstrząsy i stworzyć przestrzeń dla wzrostu inwestycji. Ramy zarządzania gospodarczego UE określają jasne przepisy dla państw członkowskich, a jednocześnie umożliwiają elastyczność w przypadkach, w których jest to potrzebne i uzasadnione.

Polityka budżetowa musi być dostosowana do warunków w poszczególnych państwach. Musi być zgodna z paktem stabilności i wzrostu oraz uwzględniać potrzebę stabilności i zrównoważoności. W państwach członkowskich, w których występuje zagrożenie dla długoterminowej stabilności, stopniowa konsolidacja zgodna z unijnymi regułami fiskalnymi powinna mieć na celu taki kurs polityki budżetowej, który wzmacnia trwające ożywienie gospodarcze i zarazem zapewnia stabilność finansów publicznych. Szczególną uwagę należy zwrócić na strukturę zarówno wydatków, jak i dochodów. Państwa członkowskie dysponujące przestrzenią fiskalną powinny ją wykorzystać, aby przyspieszyć potencjalny wzrost gospodarczy i popyt wewnętrzny, zwłaszcza dzięki inwestycjom.

Według prognoz inflacja bazowa ma się utrzymać na niskim poziomie, co stwarza możliwości szybszego wzrostu bez wywierania presji inflacyjnej. W przeważającej mierze dodatni bilans płatniczy strefy euro wskazuje ponadto, że istnieje pole do dalszego rozszerzenia inwestycji sektora prywatnego i zwiększenia konsumpcji. Niskie koszty finansowania oznaczają też, że rządom opłaca się koncentrować środki na wstępie w programach inwestycyjnych za pomocą nowych kredytów, zwłaszcza w sytuacji gdy inwestycje publiczne są na rekordowo niskim poziomie, a występują konkretne potrzeby.

Uwzględniając powyższe argumenty, uważa się, że na 2018 r. w całej strefie euro właściwy będzie ogólnie neutralny kurs polityki budżetowej. Oczekuje się dalszej poprawy sytuacji gospodarczej, co przemawia za redukcją długu publicznego i odbudową buforów fiskalnych, zwłaszcza w państwach o wysokim zadłużeniu. Należy jednak utrzymać, a w niektórych państwach członkowskich nawet zwiększyć inwestycje publiczne, aby wzmocnić potencjał wzrostu gospodarek strefy euro.

Bardziej skuteczny i sprawiedliwy system podatkowy i lepsza jakość wydatków publicznych

Poprawa jakości finansów publicznych, zwłaszcza ich struktury, oraz lepsze wykorzystanie zamówień publicznych mają zasadnicze znaczenie dla zapewnienia skutecznych wydatków publicznych. Reforma administracji publicznej może przynieść szybkie i znaczne oszczędności kosztów. Dostosowanie do zmieniającego się środowiska może wymagać zasadniczej zmiany roli, celu, organizacji i świadczenia usług przez tę administrację. W unijnym pakiecie dotyczącym zamówień publicznych 19 wyznaczono jasne priorytety, aby wspierać udzielanie zamówień w praktyce i pobudzać inwestycje w UE. Przedstawiono w nim mechanizm przeznaczony dla dużych projektów infrastruktury oraz zalecenie dotyczące profesjonalizacji nabywców publicznych. Niezbędne są środki zapobiegające korupcji i zmowom rynkowym między dostawcami oraz procedury przewidujące stanowcze działania w przypadku nieuczciwie udzielonych zamówień.

Skuteczne i uczciwe systemy podatkowe są nieodłączną częścią stabilnych finansów publicznych. Większa przejrzystość i skuteczność mogą pomóc odzyskać publiczne zaufanie do systemów podatkowych i usprawnić pobór podatków. Uczciwe i sprzyjające wzrostowi systemy podatkowe mogą ograniczać nierówności i ubóstwo, stymulować zatrudnienie, wspierać inwestycje sektora prywatnego i usprawniać otoczenie biznesu. Zapewnienie równych warunków działania ma decydujące znaczenie dla rozwiązania problemu korporacji wielonarodowych, które czerpią zyski z działalności na jednolitym rynku, a jednocześnie płacą nieproporcjonalnie niskie podatki. W tym względzie do najważniejszych działań na poziomie UE należy przyjęcie wiążących prawnie środków zapobiegających nadużyciom, zwiększona przejrzystość podatkowa oraz inicjatywy ustawodawcze dotyczące reformy systemu VAT i wspólnej skonsolidowanej podstawy opodatkowania osób prawnych (CCCTB). Komisja ogłosiła też nowy plan działania na rzecz uczciwego i skutecznego opodatkowania gospodarki cyfrowej. Zwalczanie oszustw podatkowych i unikania opodatkowania wymaga skoordynowanego podejścia za pomocą inicjatyw UE i polityk krajowych.

Ambitne, kompleksowe i regularne przeglądy wydatków mogą mieć zasadnicze znaczenie dla poprawy jakości i struktury wydatków publicznych. Przeglądy wydatków pomagają wypracować lub utrzymać odpowiedzialne polityki budżetowe i przyczyniają się do struktury budżetu, która lepiej sprzyja wzrostowi gospodarczemu, ponieważ oferują krytyczny przegląd tendencji w wydatkach publicznych oraz wskazują bardziej inteligentne i skuteczne sposoby wydatkowania pieniędzy podatników. Choć takie inicjatywy stają się coraz bardziej powszechne w państwach członkowskich, to istnieją znaczne możliwości poprawy sposobu ich przeprowadzania oraz, co ważniejsze, ich transformacyjnego wpływu na finanse publiczne po stronie wydatków.

Większy nacisk na strukturę i efektywność wydatków publicznych jest też istotny z punktu widzenia realizacji kluczowych priorytetów politycznych UE. Dla przykładu państwa członkowskie zgodziły się lepiej koordynować wydatki na obronność, co umożliwi również przyrost wydajności. Obecny rozproszony system ma negatywny wpływ na interoperacyjność sprzętu wojskowego. Może też prowadzić do braku przygotowania i gotowości sił zbrojnych oraz luk w zdolnościach obronnych.

5.Dalsze działania

(1)

Zmiana poziomu zatrudnienia netto między III kwartałem 2014 r. a II kwartałem 2017 r.

(2)

Dz.U. C 484 z 24.12.2016. 

(3)

COM(2017) 291.

(4)

Dokument Rady 13129/17.

(5)

COM(2017) 2025.

(6)

COM(2017) 206, COM(2017) 240, COM(2017) 291, COM(2017) 315, COM(2017) 358.

(7)

COM(2017) 770.

(8)

COM(2017) 771.

(9)

COM(2017) 800.

(10)

COM(2017) 677.

(11)

COM(2017) 674.

(12)

COM(2017) 479.

(13)

Publikowana co roku tablica wyników wymiaru sprawiedliwości przedstawia dane dotyczące tych zagadnień w celu poprawy efektywności krajowych systemów wymiaru sprawiedliwości.

(14)

COM(2017) 335.

(15)

COM(2017) 487.

(16)

We wrześniu 2016 r. Komisja przedstawiła wniosek dotyczący wzmocnienia Europejskiego Funduszu na rzecz Inwestycji Strategicznych i przedłużenia okresu jego obowiązywania do roku 2020 (COM(2016) 597).

(17)

COM(2017) 673.

(18)

COM(2016) 381.

(19)

COM(2017) 572.