KOMUNIKAT KOMISJI DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO, RADY, EUROPEJSKIEGO KOMITETU EKONOMICZNO-SPOŁECZNEGO I KOMITETU REGIONÓW

Zapewnianie postępów w ramach Agendy Unii Europejskiej na rzecz gwarancji procesowych dla podejrzanych lub oskarżonych — wzmocnienie podstaw europejskiej przestrzeni wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych

Powszechnie znane jest powiedzenie, że „nie wystarczy, aby sprawiedliwości stało się zadość – musi być także widać, że stało się jej zadość”. W europejskiej przestrzeni sprawiedliwości w następstwie tego założenia obywatele muszą mieć zarówno prawo do rzetelnego procesu sądowego w dowolnym miejscu w Unii Europejskiej, jak i przekonanie o tym, że prawo to im przysługuje, gdy korzystają z prawa do swobodnego przemieszczania się w Unii Europejskiej. Rzetelne funkcjonowanie systemów sądownictwa wymaga wzajemnego zaufania ze strony organów sądowych w państwach członkowskich.

W celu rozwijania tej przestrzeni sprawiedliwości, opartej na wzajemnym uznawaniu i wzajemnym zaufaniu, w programie sztokholmskim[1] Komisja została poproszona o złożenie wniosków mających na celu wzmocnienie praw procesowych podejrzanych i oskarżonych[2]. Zobowiązanie polityczne do skupienia się na zwiększeniu praw obywateli w postępowaniu karnym, tak by zapewnić prawo do rzetelnego procesu w całej Unii Europejskiej, przyczyniło się do powstania agendy Komisji na rzecz praw procesowych.

Obecny pakiet stanowi kontynuację udanego programu legislacyjnego. Stopniowo osiągnięto zadowalające postępy i Unia Europejska przyjęła trzy dyrektywy dotyczące praw procesowych.

· Dyrektywa w sprawie prawa do tłumaczenia ustnego i tłumaczenia pisemnego w postępowaniu karnym, przyjęta w 2010 r., która musi zostać transponowana do dnia 27 października 2013 r.[3] Oskarżonym zapewni się bezpłatnie tłumaczenie ustne nie tylko w toku procesu, ale także w trakcie przesłuchania przez policję i ważnych spotkań z adwokatem, jak również tłumaczenia pisemne dokumentów niezbędnych do skorzystania z przysługującego im prawa do obrony.

· Następnie w 2012 r. przyjęto dyrektywę w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym, która musi zostać wdrożona do dnia 2 czerwca 2014 r.[4] Podejrzanym, którzy zostali zatrzymani, należy zawsze przedstawić pisemne pouczenie w prostym, przystępnym języku z informacją na temat przysługujących im praw. Zostanie ono przetłumaczone, jeżeli zajdzie taka potrzeba.

· Dyrektywę dotyczącą prawa dostępu do adwokata oraz prawa do kontaktu z chwilą pozbawienia wolności przyjęto w października 2013 r.[5] Środek ten stanowi jeden z fundamentów agendy na rzecz praw procesowych. Każdemu podejrzanemu zagwarantowane zostanie prawo do spotkania z adwokatem, począwszy od najwcześniejszych etapów postępowania, aż do jego zakończenia. Ponadto każda osoba pozbawiona wolności ma możliwość kontaktowania się ze swoją rodziną oraz, jeżeli została zatrzymana w innym kraju UE, z placówką konsularną.

Dyrektywy te są kamieniami milowymi w procesie wzmacniania praw procesowych obywateli UE. Nowe rozwiązania w dziedzinie prawa karnego zawarte w traktacie lizbońskim, w tym głosowanie większością kwalifikowaną w Radzie i Parlamencie Europejskim działającym jako współustawodawca, doprowadziły do opracowania tych nowatorskich aktów dzięki wspólnym wysiłkom instytucji.

Ponadto w czerwcu 2011 r. opublikowano zielona księgę w sprawie stosowania przepisów UE dotyczących wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w przypadku zatrzymania, w której zbadano powiązania między zatrzymaniem a wzajemnym zaufaniem w Unii Europejskiej. Warunki zatrzymania mogą mieć bezpośredni wpływ na sprawne wzajemne uznawanie orzeczeń sądowych, z tego względu, że warunki zatrzymania niespełniające norm mogłyby spowodować, że sędzia odmówiłby przekazania osoby, której dotyczy wniosek, np. w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania[6]. Udzielone odpowiedzi wraz z ich analizą opublikowano na stronie internetowej Komisji. Wynika z tego wniosek, że podczas gdy aresztowanie tymczasowe i wspieranie innych zastępczych rozwiązań są istotnymi kwestiami, zgłaszanymi przez państwa członkowskie i społeczeństwo obywatelskie, odpowiednie i terminowe wdrażanie istniejącego prawodawstwa UE stanowi priorytet[7].

W niniejszym Komunikacie przedstawiono pakiet pięciu środków prawnych w celu realizacji agendy na rzecz praw procesowych i dalszego wzmocnienia podstawy europejskiej przestrzeni wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Pakiet ten stanowi uzupełnienie trzech niedawno przyjętych dyrektyw dotyczących praw procesowych.

W skład pakietu wchodzą trzy wnioski dotyczące dyrektyw w zakresie:

(1) wzmocnienia określonych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym,

(2) szczególnych gwarancji procesowych dla dzieci będących podejrzanymi lub oskarżonymi w postępowaniu karnym, oraz

(3) tymczasowej pomocy prawnej dla podejrzanych lub oskarżonych pozbawionych wolności i w sprawie pomocy prawnej w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania.

Ponieważ podjęte środki muszą być proporcjonalne do celu działania UE, przedstawia się również dwa zalecenia Komisji:

(4) w sprawie gwarancji procesowych dla osób wymagających szczególnego traktowania podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym

(5) w sprawie prawa do pomocy prawnej przysługującego osobom podejrzanym lub oskarżonym w postępowaniu karnym.

1.           Uzasadnienie działania na szczeblu UE

· Wspólna podstawa: Karta praw podstawowych Unii Europejskiej oraz Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności

W UE istnieje długa tradycja rozwijania i promowania praw podstawowych. Karta praw podstawowych Unii Europejskiej i Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC) stanowią podstawę ochrony praw podejrzanych lub oskarżonych w systemach wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych w Unii Europejskiej. Traktat nadaje Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej moc prawnie wiążącą[8] i przewiduje przystąpienie Unii Europejskiej do EKPC[9]. Wszystkie państwa członkowskie są sygnatariuszami EKPC. Prawo do skutecznego środka prawnego i do rzetelnego procesu sądowego, do domniemania niewinności i prawo do obrony, przewidziane w art. 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz w art. 6 EKPC, musi być przestrzegane w unijnym obszarze sprawiedliwości. Oznacza to, że w państwach członkowskich uznaje się zasadnicze ramy prawne obejmujące prawa, których dotyczy pakiet.

Zmiana ukierunkowania: lepsze bezpieczeństwo dzięki prawom procesowym i wzajemnemu zaufaniu stanowiącemu warunek wzajemnego uznawania

W dziesięcioleciu poprzedzającym wejście w życie traktatu lizbońskiego, w prawodawstwie UE skoncentrowano się na ułatwieniu zwalczania przestępczości, co spowodowało przyjęcie bardzo dużej liczby instrumentów dotyczących współpracy wymiarów sprawiedliwości i wzajemnego uznawania w celu ścigania sprawców. Najbardziej znanym instrumentem jest decyzja ramowa w sprawie europejskiego nakazu aresztowania, która umożliwia sprawne przekazywanie osób, których dotyczy nakaz, między państwami członkowskimi. Celem jest przede wszystkim zapewnienie, by swobodny przepływ obywateli w UE nie utrudniał transgranicznego egzekwowania prawa.

Te unijne instrumenty umożliwiają krajowym organom sądowym wzajemne, proste i szybkie uznawanie środków dochodzeniowych i wyroków skazujących wobec oskarżonych w całej Unii Europejskiej. Zakładają one, że wniosek powinien być uznany i wykonany, ponieważ w każdym państwie członkowskim działa system wymiaru sprawiedliwości, który w stosunkowo podobnym stopniu gwarantuje prawo do rzetelnego procesu.

System wzajemnego uznawania może działać w sposób zadowalający, jeżeli państwa członkowskie mają wzajemne zaufanie do swoich systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych. Jednakże ochrona praw procesowych podejrzanych lub oskarżonych w dalszym ciągu różni się znacząco między państwami członkowskimi. Sytuacja ta powoduje powstawanie luk, które utrudniają osiągnięcie wzajemnego zaufania niezbędnego w stosunkach między państwami członkowskimi UE. Aby usunąć te luki, Unia Europejska musi zapewnić, by wszystkie państwa członkowskie utrzymywały wspólny minimalny poziom praw procesowych, a także by prawa te mogły być egzekwowane za pośrednictwem prawa UE.

Dlatego też w traktacie lizbońskim w art. 82 ust. 2 lit. b) TFUE umożliwia się podjęcie działań na szczeblu UE w zakresie praw jednostek w postępowaniu karnym. Zostało to podkreślone w mandacie, którego Rada Europejska udzieliła Komisji na lata 2010–2014: „... duże postępy poczyniono w dziedzinie współpracy sądowej i policyjnej, jeśli chodzi o środki ułatwiające ściganie. Obecnie nadszedł czas, by podjąć działania w celu wypośrodkowania między tymi środkami a ochroną praw procesowych jednostki. Należy podjąć starania w celu wzmocnienia gwarancji procesowych i poszanowania praworządności w postępowaniu karnym, bez względu na to, dokąd w Unii Europejskiej jej obywatele postanowią podróżować, gdzie będą się uczyć, pracować lub mieszkać.”[10]

· Zaufanie obywateli do jednakowych warunków w zakresie praw procesowych

Konieczność ochrony prawa do rzetelnego procesu podejrzanych lub oskarżonych ma wyraźny wymiar transgraniczny. Około 14,1 mln obywateli UE mieszka na stałe poza swoim państwem pochodzenia[11], 10 % obywateli UE mieszkało i pracowało za granicą jakiś czas, a 13 % wyjechało za granicę w celu kształcenia lub szkolenia[12]. Ponieważ w Unii Europejskiej osoby nieustannie podróżują i przekraczają granice, a zatem ponoszą ryzyko uczestnictwa w postępowaniu sądowym poza ich krajem zamieszkania, Unia Europejska musi zapewnić jednakowe warunki w odniesieniu do praw procesowych w postępowaniu karnym.

2.           Czas na dobrze przemyślane środki zapewniające postęp w ramach Agendy Unii Europejskiej na rzecz praw procesowych

· Dlaczego podjąć dalsze działania na szczeblu UE?

Niedawno przyjęte dyrektywy dotyczące praw procesowych, po wdrożeniu przez państwa członkowskie, zagwarantują, że podejrzani lub oskarżeni będą korzystać z szerokiego zakresu podstawowych gwarancji. Należy jednak wzmocnić agendę na rzecz praw procesowych.

· Podejrzani lub oskarżeni będą niezwłocznie otrzymywać informacje o prawie do zachowania milczenia, ale co się stanie w przypadku skorzystania z tego prawa? W niektórych państwach członkowskich organy sądowe mogą uznać to milczenie za potwierdzenie dowodów przemawiających na niekorzyść tej osoby. Prawo do rzetelnego procesu musi zyskać solidną podstawę, a ochrona domniemania niewinności musi zostać zapewniona na terytorium całej UE.

· Osobom, które nie posługują się językiem postępowania karnego lub go nie rozumieją zapewnione zostanie tłumaczenie ustne i pisemne, ale co począć z osobami, które, np. ze względu na młody wiek lub niepełnosprawność umysłową nie są w stanie właściwie śledzić postępowania karnego i w nim uczestniczyć? Obowiązujące dyrektywy UE w sprawie gwarancji przysługujących podejrzanym i oskarżonym stosuje się również do dzieci. Jednak ze względu na właściwy dzieciom wymóg szczególnego traktowania, wśród zainteresowanych stron i w państwach członkowskich istnieje powszechne przekonanie, że dzieci powinny podlegać podwyższonej ochronie; na przykład korzystać z obowiązkowego wsparcia adwokata, jeżeli zetknęły się z policją lub systemem wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych[13]. Obecnie prawo do rzetelnego procesu dzieci oraz innych osób wymagających szczególnego traktowania nie jest wystarczająco zagwarantowane w UE — nie istnieją bowiem żadne nadrzędne instrumenty ochrony. W programie sztokholmskim wyraźnie przewiduje się, że należy przyjąć specjalny środek mający na celu zapewnienie wspólnych norm minimalnych w odniesieniu do osób wymagających szczególnego traktowania. Takie normy minimalne doprowadzą do wzmocnienia zaufania państw członkowskich do systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich i przyczynią się do poprawy sytuacji w zakresie wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych. Szczególne gwarancje są niezbędne, by uwzględnić potrzeby dzieci i osób wymagających szczególnego traktowania w trakcie postępowania karnego.

· Dyrektywa dotycząca prawa dostępu do adwokata zapewnia, by każdemu podejrzanemu lub oskarżonemu przysługiwało prawo do adwokata od najwcześniejszego etapu postępowania, np. w trakcie przesłuchania przez policję. Co należy jednak zrobić, jeśli osoby te nie mają środków na adwokata? Będą one wówczas potrzebowały pomocy prawnej, która zagwarantuje skuteczną realizację prawa dostępu do adwokata.

· Konieczność wyważonego działania

Komisja przedstawia wyważony pakiet środków, uwzględniając i szanując różnice między tradycjami i systemami prawnymi państw członkowskich, zgodnie z art. 82 ust. 2 TFUE, w celu pogłębiania wzajemnego zaufania przy jednoczesnym poszanowaniu zasady proporcjonalności (art. 5 TUE). Każdy element został poddany starannej ocenie w celu zadecydowania, czy działania należy podjąć na szczeblu UE, a jeśli tak, to na jakim poziomie i w jakiej formie, z uwzględnieniem potencjalnych kosztów dla państw członkowskich. Potrzeba zachowania ostrożności jest szczególnie oczywista w okresie konsolidacji budżetowej, gdy skutki finansowe powinny podlegać starannej ocenie. Dlatego też, na przykład w dziedzinie pomocy prawnej, Komisja nie proponuje, aby w dyrektywie będącej częścią pakietu zawarte zostały prawnie wiążące wskaźniki służące ocenie kwalifikowalności do uzyskania pomocy prawnej. Ponoszone przez państwa członkowskie koszty służące zapewnieniu tymczasowej pomocy prawnej i pomocy prawnej w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania będą ograniczone.

· Szersza perspektywa: gwarancje procesowe i Prokuratura Europejska

Niniejszy wniosek przyczyni się również do wzmocnienia gwarancji prawnych, które chronią jednostki w postępowaniu prowadzonym przez Prokuraturę Europejską. W niedawno zaprezentowanym wniosku dotyczącym rozporządzenia Rady[14] wyjaśnia się, że podejrzanemu przysługują wszystkie prawa przyznane przez prawodawstwo UE, Kartę praw podstawowych Unii Europejskiej i obowiązujące prawo krajowe; we wniosku tym zawarto wyraźne odwołania do prawa do pomocy prawnej i prawa do domniemania niewinności. Wprowadzenie wzmocnionych praw umocni gwarancje procesowe mające zastosowanie w postępowaniach prowadzonych przez Prokuraturę Europejską, a także będzie również sprzyjać większemu zaufaniu publicznemu w odniesieniu do dobrego funkcjonowania tego urzędu.

3.           Główne elementy wniosku

3.1.        Silne podstawy prawa do rzetelnego procesu — domniemanie niewinności

· Domniemanie niewinności — podstawowa zasada wymiaru sprawiedliwości

To, że oskarżonych uznaje się za niewinnych do chwili udowodnienia winy przez sąd w prawomocnym wyroku, a także to, że ciężar dowodu spoczywa na prokuraturze jest jedną z najstarszych i najbardziej istotnych zasad w postępowaniu karnym, zapisaną we wszystkich istotnych międzynarodowych i regionalnych aktach prawnych w dziedzinie praw człowieka. Artykuł 48 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, opierając się na art. 6 ust. 2 EKPC oraz art. 11 ust. 1 Powszechnej deklaracji praw człowieka, stanowi, że: „każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem”.

Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wyjaśniał zakres zasady domniemania niewinności na przestrzeni lat. Artykuł 6 ust. 2 EKPC obejmuje trzy główne elementy[15]: prawo do niebycia przedstawianym przez organy publiczne jako osoba winna przed wydaniem prawomocnego wyroku[16], zasadę, że ciężar dowodu spoczywa na prokuraturze i każda wątpliwość jest rozstrzygana na korzyść oskarżonego[17], oraz prawo do poinformowania na temat zarzutów[18]. Domniemanie niewinności jest niezbędnym warunkiem rzetelnego procesu sądowego, a Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że naruszenie zasady domniemania niewinności podważa prawo do rzetelnego procesu sądowego[19]. Odnosi się to w szczególności do prawa do nieobciążania siebie winą i odmowy współpracy oraz prawa do zachowania milczenia[20].

Prawo do domniemania niewinności obejmuje różne potrzeby i stopnie ochrony w odniesieniu do osób fizycznych i osób prawnych, jak określono w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości dotyczącym prawa do nieobciążania siebie winą[21]. W niniejszej dyrektywie uwzględnia się te różnice, a zatem stosuje się je wyłącznie do osób fizycznych.

· Domniemanie niewinności jako podstawa i spoiwo praw zawartych w dyrektywach dotyczących praw procesowych

Prawa do rzetelnego procesu, o których mowa w obowiązujących aktach prawnych UE, w tym prawo do informacji, prawo umożliwiające zrozumienie i śledzenie przebiegu postępowania oraz prawo dostępu do adwokata, mają zatem charakter uzupełniający w stosunku do domniemania niewinności oraz są z nim nierozerwalnie związane w odniesieniu do zapewniania rzetelnego procesu sądowego oraz wzajemnego zaufania.

W programie sztokholmskim wezwano Komisję do pogłębienia analizy elementów minimalnych praw procesowych dla podejrzanych i oskarżonych oraz poruszono w szczególności kwestię domniemania niewinności. W dyrektywie Komisja proponuje wzmocnienie niektórych aspektów domniemania niewinności w postępowaniu karnym. Chodzi o te aspekty, które są ściśle związane i niezbędne do tego, by instrumenty dotyczące praw procesowych i wzajemnego uznawania funkcjonowały w atmosferze wzajemnego zaufania. Dyrektywa ta będzie sprzyjała budowaniu kultury zawodowej, w której ogranicza się korzystanie z pewnych środków, takich jak aresztowanie tymczasowe.

· Wzmocnienie niektórych aspektów prawa do domniemania niewinności na poziomie UE

W dyrektywie będącej przedmiotem wniosku skoncentrowano się na niektórych aspektach domniemania niewinności wynikających z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka oraz na przypadkach, gdy istnieje potrzeba określenia wspólnych norm minimalnych, by zapewnić wzajemne zaufanie. Dyrektywa tworzy solidne podstawy funkcjonowania innych instrumentów dotyczących praw procesowych, które już zostały przyjęte lub są przedłożone wraz z niniejszą dyrektywą.

Biorąc ponadto pod uwagę, że prawo oskarżonego do obecności podczas rozprawy jest podstawowym prawem do obrony i elementem prawa do rzetelnego procesu sądowego, zgodnie z wykładnią Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[22], wzmocnienie tego prawa przyczyni się do wzmocnienia prawa do rzetelnego procesu sądowego; kwestia ta została również poruszona we wniosku.

Poziom gwarancji w ustawodawstwie państw członkowskich jest zasadniczo do zaakceptowania i nie wydaje się, aby w tym obszarze występował jakikolwiek problem o charakterze systemowym. W dalszym ciągu istnieją jednak obszary, w których należy udoskonalić gwarancje prawne. Ponadto w całej UE nadal zbyt często występują przypadki naruszenia domniemania niewinności.

(a) Nieinformowanie publicznie o winie przed wydaniem wyroku skazującego

Publiczne oświadczenie złożone przez policję lub organy sądowe, że osoba, w której sprawie nie zapadł jeszcze prawomocny wyrok, jest winna, szkodzi jej reputacji i może mieć wpływ na ławę przysięgłych lub sąd rozpoznający sprawę.

Zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[23], w dyrektywie ustanawia się niewzruszalną zasadę, że przed zapadnięciem prawomocnego wyroku skazującego, w oficjalnych decyzjach oraz oświadczeniach wydanych na przykład przez policję i organy sądowe nie wolno odnosić się do podejrzanego lub oskarżonego jako do winnego. Zasada ta chroni reputację i prywatność osób, którym grozi postępowanie karne.

(b) Ciężar dowodu — jakiekolwiek wątpliwości rozstrzyga się na korzyść podejrzanego lub oskarżonego

W postępowaniu karnym ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu, zaś każdą wątpliwość powinno rozstrzygać się na korzyść podejrzanego lub oskarżonego, bez uszczerbku dla pełnej niezawisłości sądownictwa przy ocenie winy podejrzanego lub oskarżonego. Wyrok musi opierać się na przedstawionych w sądzie dowodach, nie zaś na samych tylko zarzutach lub założeniach. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał jednak, że w szczególnych i ograniczonych przypadkach ciężar dowodu może być przeniesiony na obronę, a przepisy dyrektywy będą odzwierciedlać tę normę, mając na względzie wyważenie interesu publicznego w skutecznym ściganiu przestępstw i prawa do obrony[24].

(c) Prawo do zachowania milczenia — bez przymusu do obciążania siebie winą lub do współpracy

Prawo do milczenia, prawo do nieobciążania siebie winą i prawo do odmowy współpracy są „powszechnie uznanymi międzynarodowymi standardami, które stanowią istotę koncepcji rzetelnego postępowania”[25]. Zapewniają one, by w stosunku do podejrzanego lub oskarżonego nie stosowano niezasadnego przymusu mającego na celu przedstawienie dowodów, co mogłoby naruszyć zasadę, że ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu.

W dyrektywie będącej przedmiotem wniosku nie tylko utrzymuje się te zasady w odniesieniu do osób fizycznych, ale przewiduje się szczególny środek prawny. Wyłączony zostanie każdy dowód, który został uzyskany z naruszeniem tych praw, z wyjątkiem szczególnych przypadków, gdy wykorzystanie takiego dowodu nie wpłynie na ogólną rzetelność postępowania.

(d) Prawo do obecności na rozprawie — wspólne normy minimalne i środek prawny

Jeżeli sprawa podejrzanego lub oskarżonego jest rozstrzygana in absentia, tzn. toczy się pod jego nieobecność, prawo do obrony jest zagrożone: oskarżonym odbiera się bowiem szansę na przedstawienie sądowi ich wersji zdarzeń, a zatem obalenia dowodów.

Decyzją ramową 2009/299/WSiSW[26] udoskonalono ochronę takich oskarżonych w różnych innych instrumentach unijnych dotyczących wzajemnego uznawania orzeczeń sądowych, zgodnie ze standardami Europejskiego Trybunału Praw Człowieka[27], poprzez wprowadzenie przesłanki odmowy w sprawach objętych współpracą wymiarów sprawiedliwości, jeżeli pewne wspólne normy minimalne nie są przestrzegane.

W dyrektywie będącej przedmiotem wniosku potwierdza się prawo podstawowe oskarżonego do obecności na rozprawie, określone przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, i przedstawia się je jako minimalną normę unijną mającą zastosowanie także w krajowym postępowaniu karnym. Odstępstwa od tego prawa są bardzo nieliczne, co ma na celu zagwarantowanie, że nie dojdzie do nadmiernych opóźnień w wymiarze sprawiedliwości z powodu oskarżonych działających w złej wierze. W przypadkach, w których prawo do obecności na rozprawie zostało naruszone, przewiduje się szczególny środek prawny – wprowadzony przez ETPC[28] – w postaci ponownego rozpoznania sprawy.

3.2.        Ochrona dla najbardziej potrzebujących — specjalne gwarancje dla osób wymagających szczególnego traktowania

· Kto potrzebuje szczególnej ochrony i dlaczego?

Program sztokholmski podkreśla potrzebę wzmocnienia praw osób, które wymagają szczególnego traktowania w postępowaniu karnym: „ważne jest, aby szczególną uwagę poświęcono osobom podejrzanym lub oskarżonym, które z racji np. wieku lub stanu psychicznego lub fizycznego nie są w stanie zrozumieć lub śledzić treści lub znaczenia postępowania”[29].

Normy międzynarodowe odzwierciedlają ich szczególne potrzeby, są one również potwierdzone w orzecznictwie ETPC. Niektóre osoby mogą wymagać szczególnego traktowania, ponieważ nie są w stanie skutecznie uczestniczyć w postępowaniu karnym: „»skuteczne uczestnictwo« w tym kontekście zakłada, że oskarżony rozumie ogólnie charakter procesu sądowego i wyzwania, z którymi musi się zmierzyć, w tym pojmuje znaczenie kary, która może być na niego nałożona”[30].

Z definicji za wymagające szczególnego traktowania uznaje się dzieci, ze względu na ich młody wiek, niepełny rozwój fizyczny i psychiczny oraz emocjonalną niedojrzałość[31]. Dzieci są również bardziej narażone na niewłaściwe traktowanie oraz problemy zdrowotne niż inni podejrzani lub oskarżeni; w wielu przypadkach dzieci mogą nawet nie być w stanie tych problemów odpowiednio nazwać. W związku z tym wszystkie państwa członkowskie uznają dzieci za wymagające szczególnych gwarancji i ochrony w postępowaniu karnym.

Sytuacja przedstawia się inaczej w przypadku dorosłych. Powody, dla których osoba dorosła nie może uczestniczyć skutecznie w postępowaniu, mogą być wielorakie, na przykład choroba umysłowa lub fizyczna lub trudności w uczeniu się. W państwach członkowskich UE nie istnieje ogólnie przyjęta definicja osoby dorosłej wymagającej szczególnego traktowania w postępowaniu karnym.

· Dyrektywa skoncentrowana na najważniejszych gwarancjach dla dzieci

Trzy dotychczas przyjęte dyrektywy dotyczące praw procesowych mają zastosowanie do wszystkich podejrzanych lub oskarżonych, w tym dzieci. Jednakże nawet jeśli przewidziano pewne gwarancje przeznaczone specjalnie dla dzieci, nie uwzględniono w nich szczególnych potrzeb dzieci np. trudności w rozumieniu lub śledzeniu postępowania lub wręcz niemożliwość takiego działania, oraz większego ryzyka złego traktowania ze względu na ich bezbronność.

Dyrektywa będąca przedmiotem niniejszego wniosku zapewni, by:

· gwarancje procesowe miały zastosowanie do dzieci od chwili, w której są podejrzane lub oskarżone o popełnienie przestępstwa (zakres);

· dzieci korzystały ze wsparcia ze strony swoich rodziców lub innych stosownych osób, oraz by w przypadku zatrzymania zarówno dzieci, jak i ich rodzice, zostali pouczeni o przysługujących im prawach;

· by dzieci nie mogły zrzekać się prawa do adwokata, ponieważ istnieje duże ryzyko, że nie rozumiałyby konsekwencji swoich działań; obowiązkowy dostęp do adwokata jest podstawowym środkiem wyrażonym w dyrektywie będącej przedmiotem wniosku;

· ich sytuacja osobista i rodzinna oraz ich potrzeby były odpowiednio ocenione przed wydaniem wyroku oraz by dzieci zostały poddane badaniu lekarskiemu, gdy zostaną pozbawione wolności; aby w trakcie postępowania, przesłuchania były prowadzone w warunkach, które uwzględniają wiek i poziom dojrzałości dziecka, oraz by dokonano zapisu audiowizualnego przesłuchania przez policję, chyba że byłoby to nieproporcjonalne;

· nie rozstrzygano spraw dzieci pod ich nieobecność; w celu zapewnienia, by dzieci nie mogły zostać uznane za winne bez możliwości podważenia przesłanek takiego wyroku i zrozumienia przesłanek ewentualnego wyroku skazującego, zapobieżenia popełnieniu kolejnego przestępstwa przez dzieci oraz wspierania ich integracji społecznej;

· organy sądowe mające do czynienia z dziećmi przeszły specjalistyczne szkolenia; by prywatność dziecka była chroniona w celu ułatwienia jego integracji społecznej, np. poprzez zagwarantowanie, że postępowanie jest przeprowadzane z wyłączeniem jawności;

· dzieci były pozbawione wolności jedynie w ostateczności, oraz by dzieci były osadzone oddzielnie od dorosłych.

Z norm międzynarodowych wynika, że w stosunku do dzieci, które zetknęły się z systemem sądownictwa karnego, powinno stosować się środki alternatywne zamiast kary pozbawiania wolności, dzieci powinny być objęte kształceniem, a wolności powinny być pozbawione jedynie w wyjątkowych okolicznościach. Dzieci znajdują się w szczególnie trudnej sytuacji, kiedy zostają pozbawione wolności, ze względu na nieodłączne ryzyko dla ich fizycznego, psychicznego i społecznego rozwoju. W celu zapobiegania złemu traktowaniu i przemocy w przypadku pozbawienia wolności, należy przewidzieć szereg środków ochronnych. Biorąc pod uwagę te szczególne potrzeby dzieci, w dyrektywie zawarto szczególne przepisy dotyczące szczególnego traktowania dzieci w przypadku pozbawienia wolności.

W dyrektywie będzie się w ten sposób promować prawa dziecka, mając na uwadze międzynarodowe wytyczne i zalecenia dotyczące wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom; dyrektywa stanowi również element Agendy UE na rzecz praw dziecka[32]. Dyrektywa nie ma wpływu na krajowe zasady określania odpowiedzialności karnej[33].

· Zalecenie Komisji gwarantujące, że uznaje się osoby znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji oraz uwzględnia się ich potrzeby

Na tym etapie nie jest możliwe wskazanie, dlaczego uczestnicy postępowania karnego mogą wymagać szczególnego traktowania, ze względów innych niż młody wiek; wszelkie definicje mogą być nawet krytykowane ze względu na możliwą stygmatyzację takich osób. Takie wnioski wyciągnięto z szeregu konsultacji i spotkań z zainteresowanymi stronami oraz państwami członkowskimi.

Jednocześnie zainteresowane strony powszechnie uznają, że niektórzy uczestnicy postępowania karnego potrzebują szczególnych gwarancji w celu zagwarantowania, że rozumieją oni swoje prawa i z nich korzystają. Jeżeli jednostki nie rozumieją postępowania lub skutków działań, takich jak przyznanie się do winy, do czego dochodzi ze względu na to, że wymóg ich szczególnego traktowania nie został zidentyfikowany albo nie zostały wprowadzone szczególne gwarancje, zaistnieje sytuacja określana jako „nierówność broni”, która zmniejsza szanse tych osób na rzetelny proces sądowy oraz zagraża integralności postępowania sądowego. Jeżeli na szczeblu UE nie zostaną podjęte działania, na terytorium całej Unii Europejskiej będziemy mieć nadal do czynienia z nierównym poziomem ochrony. Dlatego też jedynym wyważonym podejściem, które umożliwiłoby pogodzenie względów proporcjonalności i pomocniczości oraz potrzeby podniesienia poziomu ochrony osób wymagających szczególnego traktowania, jest przedstawienie zalecenia Komisji wspierającego najważniejsze prawa osób wymagających szczególnego traktowania w postępowaniu karnym.

· Tworzenie mechanizmów oceny, aby zagwarantować, że osoby znajdujące się w szczególnie trudnej sytuacji zostaną zidentyfikowane, a ich status uznany, oraz że ich szczególne potrzeby będą zaspokojone w postępowaniu karnym, stanowi zasadniczy element zalecenia. Zaleca się, aby ocena była przeprowadzona przez niezależnego eksperta, co zagwarantuje, że stopień podatności na zagrożenia zostanie prawidłowo ustalony, a szczególne potrzeby danej osoby rozpoznane.

· Ustanowienie odpowiednich gwarancji dla osób wymagających szczególnego traktowania: w zaleceniu wzywa się państwa członkowskie do wprowadzenia konkretnych gwarancji na podstawie oceny, takich jak obowiązkowy dostęp do adwokata, pomoc stosownych osób trzecich, nagrywanie przesłuchań policji w postaci zapisu audiowizualnego i pomoc lekarska.

Zalecenie, zapewniając państwom członkowskim większą elastyczność niż dyrektywa, przyczyni się jednak do podniesienia standardów dotyczących praw procesowych osób dorosłych wymagających szczególnego traktowania i pogłębiania wzajemnego zaufania. Komisja dokona oceny stopnia, w jakim państwa członkowskie przyjęły środki w celu realizacji zalecenia, cztery lata po jego publikacji, oraz w razie potrzeby, zaproponuje środki legislacyjne mające na celu wzmocnienie praw procesowych osób wymagających szczególnego traktowania.

3.3.        Prawo dostępu do adwokata realizowane w sposób skuteczny — prawo do pomocy prawnej

Artykuł 47 ust. 3 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej, dla którego podstawą jest art. 6 ust. 3 lit. c) EKPC, stanowi, że „pomoc prawna jest udzielana osobom, które nie posiadają wystarczających środków, w zakresie w jakim jest ona konieczna dla zapewnienia skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości”.

Prawo do pomocy prawnej jest nieodłącznie związane z prawem dostępu do adwokata. Osoby, które nie mają środków, nie będą realizowały w sposób skuteczny prawa dostępu do adwokata, o ile państwo nie zapewni im pomocy prawnej w celu uzyskania wsparcia prawnego. W związku z tym należy udostępnić pomoc prawną tym, którzy jej potrzebują, aby prawo dostępu do adwokata było realizowane skutecznie, a także w celu dalszego wzmocnienia wzajemnego zaufania w Unii Europejskiej.

Dyrektywa dotycząca niektórych aspektów prawa do pomocy prawnej

· Zagwarantowanie pomocy prawnej na rzecz dostępu do adwokata wtedy, kiedy jest to najbardziej potrzebne — „tymczasowa pomoc prawna”

Na początkowych etapach postępowania podejrzany lub oskarżony znajduje się w szczególnie trudniej sytuacji, zwłaszcza jeżeli został pozbawiony wolności. Dostęp do adwokata na tych etapach ma pierwszorzędne znaczenie dla ochrony prawa do rzetelnego procesu, w tym prawa do nieobciążania siebie winą, zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Artykuł 6 EKPC stanowi, że, co do zasady, podejrzani lub oskarżeni mają dostęp do pomocy prawnej od momentu zatrzymania przez policję lub aresztowania tymczasowego, i że wsparcie to przysługuje z urzędu, jeśli zachodzi taka potrzeba. Oskarżeni nie powinni czekać na dostęp do adwokata do momentu rozpatrzenia złożonego przez nich wniosku o przyznanie pomocy prawnej i przeprowadzenia oceny ich kwalifikowalności.

W związku z powyższym będąca przedmiotem wniosku dyrektywa w sprawie prawa do pomocy prawnej przewiduje, że podejrzani lub oskarżeni, którzy zostali pozbawieni wolności, będą mieli dostęp do pomocy prawnej na wczesnych etapach postępowania, aż do chwili podjęcia przez właściwy organ ostatecznej decyzji w sprawie wniosku o przyznanie pomocy prawnej.

· Poświęcenie szczególnej uwagi sytuacji tych osób, które podlegają postępowaniu dotyczącemu europejskiemu nakazowi aresztowania

W celu zwiększenia wzajemnego zaufania w całej Unii Europejskiej dyrektywa w sprawie dostępu do adwokata zapewnia prawo do podwójnej reprezentacji prawnej w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania, tj. zarówno w państwie członkowskim wykonującym nakaz, jak i w państwie członkowskim go wydającym. Aby prawo to było realizowane w sposób skuteczny, istnieje jednak potrzeba zagwarantowania dostępu do pomocy prawnej w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania.

Osobom poszukiwanym na mocy europejskiego nakazu aresztowania należy również zapewnić prawo do tymczasowej pomocy prawnej, gdy zostaną one pozbawione wolności w państwie członkowskim wykonującym nakaz, tak aby nie musiały czekać na poradę prawną do chwili rozpatrzenia wniosku o przyznanie pomocy prawnej.

Zalecenie dotyczące niektórych innych zagadnień dotyczących pomocy prawnej w postępowaniu karnym

· Ku uspójnieniu kryteriów podejmowania decyzji w sprawie prawa do pomocy prawnej

Z art. 47 ust. 3 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 6 ust. 3 lit. c) EKPC wynika, że państwa członkowskie mogą określić, czy dana osoba ma prawo do pomocy prawnej, jeżeli nie ma ona wystarczających środków („ocena zdolności finansowej”) lub interes wymiaru sprawiedliwości wymaga jej udzielenia, na przykład w zawiłej sprawie lub ze względu na sytuację osobistą podejrzanego, wagę przestępstwa lub surowość potencjalnej sankcji karnej („ocena zasadności”).

W państwach członkowskich istnieją różnice co do sposobu, w jaki kryteria kwalifikowalności są powiązane i stosowane. Niektóre państwa członkowskie stosują tylko ocenę zdolności finansowej, inne stosują ocenę zasadności, a niektóre państwa dokonują oceny mieszanej. Występują również znaczne różnice w sposobie interpretowania oceny zdolności finansowej i oceny zasadności, a także w sposobie ich pojmowania.

Ze względu na ogromną różnorodność systemów pomocy prawnej, a także konieczność utrzymywania proporcjonalności wszystkich środków, zwłaszcza w czasie trudności gospodarczych i finansowych, kwestia ta została poruszona w zaleceniu. Zapewnia ono wspólne obiektywne kryteria, które należy brać pod uwagę przy ocenie kwalifikowalności mającej na celu uzyskanie pomocy prawnej. Zostały w nim omówione ramy prawne oceny zgodnie z linią orzeczniczą Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zalecenie sprzyja także uspójnianiu różnych systemów prawnych, mając na uwadze wzmocnienie wzajemnego zaufania.

· Zapewnienie jakości i skuteczności usług w ramach pomocy prawnej

Europejski Trybunał Praw Człowieka stwierdził, że samo wyznaczenie adwokata opłacanego ze środków publicznych nie wystarczy do wypełnienia obowiązku państwa do zapewnienia nieodpłatnej pomocy prawne[34]. Musi ono również zapewnić, by wsparcie udzielane w ramach pomocy prawnej było praktyczne i skuteczne. W tym celu w zaleceniu wzywa się państwa członkowskie do utworzenia mechanizmów gwarantujących usługi wysokiej jakości w ramach pomocy prawnej, promowanie systemów wyznaczania adwokatów oraz doskonalenia zawodowego specjalistów z zakresu pomocy prawnej i adwokatów świadczących takie usługi. Wdrożenie zalecenia przyczyni się do poprawy jakości i skuteczności usług świadczonych w ramach pomocy prawnej oraz zwiększenia wzajemnego zaufania do systemów wymiaru sprawiedliwości w innych państwach członkowskich.

Aby zwiększyć skuteczność i udoskonalić stosowanie zalecenia, Komisja pragnie zwrócić się do działającej już grupy ekspertów w dziedzinie współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych. Grupa może pomóc Komisji w opracowaniu wytycznych dotyczących stosowania zalecenia oraz ułatwić wymianę najlepszych praktyk między państwami członkowskimi. Komisja dokona oceny stopnia, w jakim państwa członkowskie przyjęły środki w celu realizacji zalecenia, po upływie czterech lat od jego publikacji oraz, w razie potrzeby, zaproponuje środki legislacyjne w celu wzmocnienia prawa do pomocy prawnej w postępowaniu karnym.

4.           Wnioski

W pakiecie tym odzwierciedlono wspólne minimalne normy dotyczące prawa do rzetelnego procesu sądowego w Unii Europejskiej; jednocześnie sprzyja on postępom w realizacji agendy Komisji na rzecz praw procesowych. Pakiet ten, wraz z szeregiem funkcjonujących instrumentów, mający na celu urzeczywistnienie, poprzez wspólne normy minimalne, transgranicznej współpracy sądowej w atmosferze wzajemnego zaufania, sprzyja rozwojowi europejskiej przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości.

W najbliższym czasie nowy system wprowadzony przez traktat lizboński stanie się w pełni skuteczny. Przewidziany w traktacie system przejściowy w dziedzinie sprawiedliwości i spraw wewnętrznych — obejmujący dawny „trzeci filar” — wygasa bowiem dnia 30 listopada 2014 r. Począwszy od tej daty, Komisja będzie miała uprawnienia wykonawcze w zakresie całego dorobku prawnego wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych, a Europejski Trybunał Sprawiedliwości – pełną jurysdykcję nad przedlizbońskimi instrumentami dotyczącymi wzajemnego uznawania. Zmiany te, wraz ze stworzeniem ogólnounijnego systemu ścigania w celu zwalczania nadużyć finansowych na szkodę interesów finansowych UE, zmienią europejską przestrzeń wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych.

Biorąc pod uwagę umiędzynaradawianie się przestępstw, wzrośnie liczba wniosków o przeprowadzenie dochodzenia lub wykonanie orzeczeń w sprawach karnych w całej UE w następstwie wdrożenia licznych środków wzajemnego uznawania. Tym bardziej jest zatem powód, by dążyć do postępów w realizacji Agendy Unii Europejskiej na rzecz praw procesowych poprzez szybkie przyjęcie nowego pakietu.

W dłuższej perspektywie ramy prawne dotyczące praw procesowych na szczeblu UE zostaną wprowadzone do prawa krajowego. Wpływ pakietu na przestrzeganie prawa do rzetelnego procesu sądowego w praktyce będzie musiał zostać dokładnie przeanalizowany, a wszystkie luki zidentyfikowane, mając ewentualnie na uwadze przygotowanie ujednoliconego wniosku dotyczącego praw do rzetelnego procesu.

[1]               Dz.U. C 115 z 4.5.2010, s. 1.

[2]               Dz.U. C 291 z 4.12.2009, s. 1.

[3]               Dyrektywa 2010/64/UE z dnia 20 października 2010 r., Dz.U. L 280 z 26.10.2010, s. 1-7.

[4]               Dyrektywa 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r., Dz.U. L 142 z 1.6.2012, s. 1–10.

[5]               Dyrektywa 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r., Dz.U. L 294 z 6.11.2013, s. 1–12.

[6]               Decyzja ramowa Rady 2002/584/WSiSW z dnia 13 czerwca 2002 r. w sprawie europejskiego nakazu aresztowania i procedury wydawania osób między państwami członkowskimi (Dz.U. L 190 z 18.7.2002, s. 1–18).

[7]               http://ec.europa.eu/justice/newsroom/criminal/opinion/110614_en.htm.

[8]               Artykuł 6 ust. 1 TUE.

[9]               Artykuł 6 ust. 3 TUE.

[10]             Motyw 10, Dz.U. C 291 z 4.12.2009, s. 1.

[11]             Eurostat, Statystyki dotyczące migracji i populacji migrantów (marzec 2013 r.).

[12]             Eurobarometr 337/2010.

[13]             Zob. np. Wytyczne Komitetu Ministrów Rady Europy w sprawie wymiaru sprawiedliwości przyjaznego dzieciom.

[14]             Wniosek dotyczący rozporządzenia Rady w sprawie ustanowienia Prokuratury Europejskiej z 17.7.2013, COM(2013) 534 final.

[15]             Wyrok z dnia 6 grudnia 1988 r. w sprawie Barberà, Messegué i Jabardo przeciwko Hiszpanii, skarga nr 10588/83, 10589/83 i 10590/83.

[16]             Wyrok z dnia 25 marca 1983 r. w sprawie Minelli przeciwko Szwajcarii, skarga nr 8660/79.

[17]             Zob. przypis 14.

[18]             Jest to przedmiotem dyrektywy 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym.

[19]             Wyrok z dnia 26 stycznia 1996 r. w sprawie John Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 18731/91.

[20]             Wyrok w sprawie John Murray przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, zob. wyżej; wyrok z dnia 25 lutego 1993 r. w sprawie Funke przeciwko Francji, skarga nr 10828/84; wyrok z dnia 17 grudnia 1996 r. w sprawie Saunders przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 19187/91.

[21]             Zob. m.in. wyrok w sprawie Komisja przeciwko SGL Carbon C-301/04 P, Zb. Orz. [2006] I-5915 oraz wyrok w sprawa Mannesmannröhren-Werke przeciwko Komisji T-112/98, Zb. Orz. [2001] II-732.

[22]             Wyrok z dnia 12 lutego 1985 r. w sprawie Colozza przeciwko Włochom, skarga nr 9024/80.

[23]             Wyrok z dnia 25 marca 1983 r. w sprawie Minelli przeciwko Szwajcarii, skarga nr 8660/79; wyrok z dnia 10 lutego 1995 r. w sprawie Allenet de Ribemont przeciwko Francji, skarga nr 15175/89; wyrok z dnia 21 września 2006 r. w sprawie Pandy przeciwko Belgii, skarga nr 13583/02; wyrok z dnia 14 czerwca 2011 r. w sprawie Garlicki przeciwko Polsce, skarga nr 36921/07.

[24]             Wyrok z dnia 7 października 1988 r. w sprawie Salabiaku przeciwko Francji, skarga nr 10519/83; wyrok z dnia 6 grudnia 1988 r. w sprawie Barberà, Messegué i Jabardo przeciwko Hiszpanii, skarga nr 10590/83.

[25]             Wyrok z 21 grudnia 2000 r. w sprawie Heaney i McGuiness przeciwko Irlandii, skarga nr 34720/97.

[26]             Decyzja ramowa Rady 2009/299/WSiSW z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniająca decyzje ramowe 2002/584/WSiSW, 2005/214/WSiSW, 2006/783/WSiSW, 2008/909/WSiSW oraz 2008/947/WSiSW, Dz.U. L 81 z 27.3.2009, s. 24-36.

[27]             Wyrok z dnia 12 lutego 1985 r. w sprawie Colozza przeciwko Włochom, skarga nr 9024/80.

[28]             Zob. przypis 25.

[29]             Dz.U. L 291 z 4.12.2009, s.1

[30]             Wyrok z dnia 10 listopada 2004 r. w sprawie S.C. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, skarga nr 60958/00.

[31]             W art. 1 Konwencji ONZ w sprawie praw dziecka, która została ratyfikowana przez wszystkie państwa członkowskie UE i przez UE, każdą osobę poniżej 18 roku życia należy uznać za dziecko.

[32]             Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z dnia 15.2.2011, COM(2011) 60 final.

[33]             Jest to wiek, po osiągnięciu którego można pociągnąć dziecko do odpowiedzialności karnej za jego czyny.

[34]             Wyrok ETPC z dnia 4 października 2010 w sprawie Pavlenko przeciwko Rosji, skarga nr 42371/02, pkt 99.