[pic] | KOMISJA EUROPEJSKA |

Bruksela, dnia 22.12.2010

KOM(2010) 783 wersja ostateczna

SPRAWOZDANIE KOMISJI DLA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY

Pamięć o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne w Europie

WPROWADZENIE

Na przestrzeni wieków istnienie reżimów totalitarnych prowadziło do naruszania praw podstawowych i całkowitego braku poszanowania godności ludzkiej. Takiej tragicznej przeszłości doświadczyła większość państw członkowskich. Obecnie, zgodnie ze słowami deklaracji berlińskiej z 2007 r. przyjętej z okazji pięćdziesiątej rocznicy podpisania traktatów rzymskich, „integracja europejska oznacza, że wyciągnęliśmy naukę z krwawych konfliktów i bolesnej historii. Dziś żyjemy razem w sposób, jaki nigdy wcześniej nie był możliwy.”.

Pamięć o historii Europy jest wspólnym dziedzictwem zarówno pokolenia dzisiejszego, jak i przyszłych pokoleń wszystkich Europejczyków. Rozprawienie się ze skutkami zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne wymaga dzielenia się wiedzą i propagowania pamięci o tych czynach. W programie sztokholmskim[1] podkreśla się, że „Unia to obszar wspólnych wartości, których nie da się pogodzić ze zbrodniami ludobójstwa, zbrodniami przeciwko ludzkości i zbrodniami wojennymi, w tym zbrodniami popełnionymi przez reżimy totalitarne. Każde państwo członkowskie stosuje własne podejście do tych kwestii, ale aby pojednanie było możliwe, pamięć o takich zbrodniach musi być pamięcią zbiorową i wspólną – w miarę możliwości dla nas wszystkich – i przez nas wszystkich pielęgnowaną. Do obowiązków Unii należy tworzenie warunków sprzyjających pojednaniu.”

W listopadzie 2008 r. Rada przyjęła decyzję ramową w sprawie zwalczania pewnych form i przejawów rasizmu i ksenofobii za pomocą środków prawnokarnych. Jej stosowanie ograniczone jest do przestępstw popełnionych ze względu na rasę, kolor skóry, wyznawaną religię, pochodzenie oraz przynależność narodową lub etniczną. Nie obejmuje ona przestępstw popełnionych z innych względów, na przykład przez reżimy totalitarne. W oświadczeniu dodanym do protokołu Rady w momencie przyjęcia decyzji ramowej Rada zwraca się do Komisji, by w terminie dwóch lat od daty wejścia w życie tej decyzji ramowej przeanalizowała i przedstawiła Radzie informacje na temat tego, czy potrzebny jest dodatkowy akt prawny obejmujący publiczne aprobowanie, negowanie lub rażące pomniejszanie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowane przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna, takich jak status społeczny czy przekonania polityczne. Zapytanie to powtórzono w programie sztokholmskim.

W rezolucji z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie świadomości europejskiej i totalitaryzmu również Parlament Europejski podkreślił znaczenie pielęgnowania pamięci o wydarzeniach z przeszłości. Parlament Europejski zaznacza, że jest ono szczególnie istotne dla osiągnięcia pojednania, które nie może przebiegać bez prawdy i upamiętniania wydarzeń z przeszłości.

Państwa członkowskie zajmowały się i nadal się zajmują delikatną i skomplikowaną kwestią tego, jak najlepiej dotrzeć do prawdy i jak zapisać historię w taki sposób, aby przyszłe pokolenia mogły wyciągnąć naukę z przerażających sytuacji i zbrodni, które miały miejsce w przeszłości. Każde państwo członkowskie zajmuje się tymi zagadnieniami na swój sposób, ale Komisja może ułatwiać ten proces, zachęcając do dyskusji i dzielenia się doświadczeniami oraz propagując stosowanie najlepszych praktyk.

Celem niniejszego sprawozdania jest przedstawienie, w jaki sposób Komisja zamierza odegrać znaczącą rolę w tym procesie oraz stworzenie podstaw do dalszej dyskusji na temat tego, w jaki sposób Unia Europejska może się przyczynić do propagowania pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne. Ma ono również służyć udzieleniu odpowiedzi na zapytanie Rady, czy potrzebny jest dodatkowy akt prawny regulujący tę dziedzinę.

Przygotowanie sprawozdania

W celu przygotowania niniejszego sprawozdania Komisja podjęła szereg działań przygotowawczych. W listopadzie 2007 r. Komisja zorganizowała w Brukseli seminarium wysokiego szczebla zatytułowane „Jak uporać się z pamięcią o systemach totalitarnych w Europie: ofiary i pojednanie”[2].

W oświadczeniu dodanym do protokołu Rady w momencie przyjęcia decyzji ramowej wskazano, że Komisja zorganizuje europejskie wysłuchanie publiczne dotyczące zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych popełnionych przez systemy totalitarne oraz dotyczące osób, które publicznie aprobują, negują lub rażąco pomniejszają te zbrodnie. Podkreślono również, że należy odpowiednio zadośćuczynić niesprawiedliwości i w razie potrzeby przedłożyć projekt decyzji ramowej w sprawie tych zbrodni. Wysłuchanie to – współorganizowane przez Komisję i prezydencję słoweńską – odbyło się w dniu 8 kwietnia 2008 r. w Brukseli[3].

W 2009 r. Komisja sfinansowała przeprowadzone przez niezależny ośrodek badanie, które miało na celu sporządzenie przeglądu faktów dotyczących stosowanych w państwach członkowskich praktyk związanych z zachowaniem pamięci o przestępstwach popełnionych przez reżimy totalitarne[4]. „Badanie dotyczące sposobu, w jaki państwa członkowskie podchodzą do kwestii pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne w Europie” (zwane dalej „badaniem”) zostało przeprowadzone na początku 2010 r., a jego wyniki przekazano państwom członkowskim i Parlamentowi Europejskiemu. Opracowanie to jest dostępne na stronach internetowych Komisji.

W maju 2010 r. do państw członkowskich wysłano kwestionariusz w celu uzyskania informacji merytorycznych na temat sytuacji w państwach członkowskich dotyczącej pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne[5].

PAMIęć O ZBRODNIACH POPEłNIONYCH PRZEZ REżIMY TOTALITARNE W EUROPIE – SYTUACJA W POSZCZEGÓLNYCH PAńSTWACH CZłONKOWSKICH

Informacje ogólne

Z badania wynika, że wszystkie państwa członkowskie, których dotyczy ta kwestia, podjęły działania związane z dziedzictwem zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne. Państwa członkowskie zastosowały różne podejścia, w zależności od ich historii, szczególnych okoliczności, kultury i systemów prawnych. Badanie pokazuje, że nie istnieje jednolity model działania dla wszystkich państw i każde państwo stosuje sobie tylko właściwe połączenie różnych instrumentów i praktyk (sprawiedliwość w stosunku do ofiar, sprawiedliwość w stosunku do sprawców, poszukiwanie prawdy, zachowanie pamięci, inicjatywy na rzecz propagowania wiedzy). Wybór instrumentów, działań i praktyk może się znacząco różnić, nawet w przypadku państw członkowskich, które ucierpiały na skutek tych samych reżimów totalitarnych.

Okazanie sprawiedliwości ofiarom jest kwestią mającą istotne znaczenie dla udanego przejścia z systemu totalitarnego do demokracji. Najważniejsze działania, za pomocą których można to osiągnąć, to między innymi przeprowadzenie procesów sądowych sprawców przestępstw, mechanizmy poszukiwania prawdy, otwarcie archiwów, postępowania lustracyjne, rehabilitacja ofiar i odszkodowania dla nich oraz zwrot skonfiskowanego mienia. Badanie pokazuje również, jak zróżnicowane są podmioty zaangażowane w tę kwestię: w szczególności chodzi tu o organizacje pozarządowe, organy urzędowe i pozaurzędowe. Na przykład Estonia, Łotwa, Polska i Słowenia utworzyły organy urzędowe o kompetencjach ogólnych, podczas gdy inne państwa członkowskie zdecydowały się utworzyć organy wyspecjalizowane.

Istotne jest również zachowanie i propagowanie pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne, w szczególności ze względu na potrzebę informowania młodszych pokoleń o tym, jak ważne jest szerzenie demokracji i praw podstawowych. Badanie pokazuje, że takie przekonanie jest jedną z kilku myśli przewodnich, jeżeli chodzi o postępowanie UE w sprawie zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne. Dobrze zachowany, zorganizowany i łatwo dostępny zbiór wspomnień o koszmarach z przeszłości może się stać skutecznym narzędziem służącym celom edukacyjnym oraz zwiększaniu świadomości. Z badania wynika, że istotną rolę w tym zakresie odegrały organizacje pozarządowe.

Edukacja i podnoszenie świadomości

Aktywna edukacja obywatelska ma do odegrania znaczącą rolę w promowaniu kompetencji obywatelskich i wartości demokratycznych wśród młodzieży. Ostatnie badania pokazują bliską zależność między edukacją a aktywną postawą obywatelską. Inicjatywy na rzecz nauczania i informowania o przeszłości obejmują między innymi odwiedzanie muzeów, miejsc męczeństwa, obozów zagłady, projekcje filmów fabularnych i dokumentalnych w szkołach oraz wsparcie działań kulturalnych i twórczości artystycznej. Z informacji otrzymanych przez Komisję można wywnioskować, że działania związane z szerzeniem wiedzy i informowaniem o zbrodniach popełnionych przez totalitarny reżim komunistyczny są podejmowane jedynie w tych państwach członkowskich, w których taki reżim panował.

Zasadniczo we wszystkich państwach członkowskich stworzono miejsca pamięci i pomniki upamiętniające zbrodnie popełnione przez reżimy totalitarne. W prawie wszystkich państwach członkowskich, które doświadczyły totalitaryzmu, zachowano miejsca męczeństwa, obozy koncentracyjne i obozy śmierci. W niektórych państwach członkowskich (np. w Republice Czeskiej, Estonii, na Węgrzech, Łotwie, Litwie i w Rumunii) otwarto wyspecjalizowane muzea, poświęcone zbrodniom popełnionym przez totalitarne reżimy komunistyczne.

Dni pamięci

Z badania wynika, że obchody pamięci poświęcone tym samym wydarzeniom niekoniecznie organizowane są w państwach członkowskich tego samego dnia – tytułem przykładu: w 18 państwach członkowskich Holokaust upamiętnia się 27 stycznia (Międzynarodowy Dzień Pamięci o Holokauście), podczas gdy 6 państw członkowskich wybrało dla tego celu inny dzień. W pięciu państwach członkowskich obchodzi się dzień pamięci ofiar reżimów totalitarnych (23 sierpnia), który został zaproponowany przez Parlament Europejski.

Projekty badawcze

Badanie pokazuje, że liczba tematów badań i projektów w tej dziedzinie jest wysoka. W niektórych państwach członkowskich organy urzędowe uruchomiły obszerne programy badawcze. Uniwersytety, instytucje prywatne i fundacje rozwinęły programy bardziej szczegółowe. Projekty badawcze skupiają się w szczególności na ustaleniu faktów historycznych dotyczących zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne oraz na analizie działań podejmowanych w celu rozliczenia okresu zmiany ustrojowej. Badania dotyczące zbrodni popełnionych przez totalitarne reżimy komunistyczne są zdecydowanie bardziej zaawansowane w tych państwach członkowskich, które doświadczyły takich zbrodni.

Symbole totalitaryzmu

Według badania państwa członkowskie stosunkowo szybko usunęły wszelkie symbole związane z pełną represji przeszłością (np. poprzez zmianę nazw ulic, usunięcie symboli z miejsc publicznych itp.). W niektórych państwach członkowskich wykorzystywanie symboli związanych z reżimami totalitarnymi jest wyraźnie zabronione przez prawo. Na przykład w trzech państwach członkowskich (Węgry, Litwa i Polska) zakaz ten odnosi się do symboli związanych z przeszłością komunistyczną.

Ramy prawne dotyczące negowania przestępstw

Wyniki badania oraz odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszach przesłanych przez Komisję państwom członkowskim wskazują na złożoność i rozbieżność przepisów prawnych stosowanych w poszczególnych państwach członkowskich w odniesieniu do aprobowania, negowania lub rażącego pomniejszania zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowanego przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna, takich jak status społeczny czy przekonania polityczne[6]. Zaobserwować można następujący schemat.

Cztery państwa członkowskie wprowadziły krajowe przepisy dotyczące negowania zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne, które wyraźnie obejmują zbrodnie popełnione przez totalitarne reżimy komunistyczne:

- w Republice Czeskiej kodeks karny przewiduje osobny rodzaj przestępstwa w odniesieniu do osób, które publicznie negują, stawiają w wątpliwość, aprobują lub próbują usprawiedliwić zbrodnie ludobójstwa popełnione przez nazistów lub komunistów lub inne zbrodnie przeciwko ludzkości przez nich popełnione[7];

- w Polsce zaprzeczenie zbrodniom nazistowskim, zbrodniom komunistycznym oraz innym zbrodniom przeciwko pokojowi, ludzkości oraz zbrodniom wojennym, które odbywa się publicznie i wbrew faktom, stanowi przestępstwo[8];

- na Węgrzech publiczne zaprzeczenie, kwestionowanie lub pomniejszanie faktu zbrodni ludobójstwa i innych zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych przez reżimy nazistowskie i komunistyczne stanowią przestępstwo[9];

- na Litwie publiczne aprobowanie, zaprzeczanie lub rażące pomniejszanie zbrodni międzynarodowych oraz zbrodni popełnionych przez ZSRR lub nazistowskie Niemcy przeciwko Republice Litewskiej lub jej mieszkańcom stanowi przestępstwo[10].

Wydaje się, że w innych państwach członkowskich, za wyjątkiem Łotwy[11], ciężkie lub niemożliwe jest wyobrażenie sobie, że aprobowanie, negowanie lub rażące pomniejszanie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowane przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna, mogłoby zostać uznane za przestępstwo. Jest to spowodowane brakiem przepisów dotyczących negowania zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych (niezależnie od tego, co było ich przyczyną) oraz faktem, że uznanie takiego postępowania za przestępstwo jest niemożliwe w oparciu o przesłanki dotyczące statusu społecznego czy przekonań politycznych oraz że uznanie takiego postępowania za przestępstwo mogłoby ograniczająco wpływać na wolność wypowiedzi. W niektórych odpowiedziach na pytania zawarte w kwestionariuszu wspomniano jednak, że w takich przypadkach nie można wykluczyć obciążenia zarzutami na podstawie innych przepisów prawa karnego, na przykład na podstawie zakazu podżegania do nienawiści lub przepisu dotyczącego bezczeszczenia „pamięci o zmarłych”.

Z badania oraz odpowiedzi na pytania zawarte w kwestionariuszu wynikałoby, że nie zaistniał jeszcze przypadek wydania przez sąd krajowy wyroku skazującego za publiczne aprobowanie, negowanie lub rażące pomniejszanie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowane przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna.

DZIAłANIA NA SZCZEBLU UNIJNYM NA RZECZ ZACHOWANIA I PROPAGOWANIA PAMIęCI

W rezolucji z dnia 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski podkreślił znaczenie propagowania pamięci o zbrodniach popełnionych przez systemy totalitarne. W dniu 16 czerwca 2009 r. Rada do Spraw Ogólnych przyjęła konkluzje, w których stwierdzono, że „aby zwiększyć świadomość Europejczyków na temat zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne, należy zachować pamięć o burzliwej przeszłości Europy, jako że pojednanie byłoby trudne bez pielęgnowania wspomnień”.

O propagowaniu w całej UE wspólnej pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne była także mowa na wysłuchaniu zorganizowanym przez Komisję i prezydencję słoweńską w kwietniu 2008 r. Zarówno to wysłuchanie, jak i inne konferencje ujawniły istnienie mocnego przekonania, że państwa członkowskie w Europie Zachodniej powinny być bardziej świadome tragicznej przeszłości, której doświadczyły państwa członkowskie w Europie Wschodniej.

Znaczenie tego wymiaru podkreślono również na kilku konferencjach międzynarodowych, takich jak konferencja międzynarodowa w Senacie Republiki Czeskiej w czerwcu 2008 r., na której przyjęto deklarację w sprawie „Sumienia w Europie i komunizmu” („deklaracja praska”), konferencja „Zbrodnie komunizmu” zorganizowana w lutym 2010 r. przez Instytut Badań Systemów Totalitarnych lub konferencja „Europa 70 lat po pakcie Ribbentrop-Mołotow” zorganizowana w październiku 2009 r. przez państwa bałtyckie pod auspicjami Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego. W Parlamencie Europejskim utworzono nieformalną grupę posłów do Parlamentu Europejskiego do spraw „Pogodzenia historii narodów Europy”, której głównym celem jest pogodzenie różnych sposobów przedstawienia historii w krajach europejskich i połączenie ich w jednolitą europejską pamięć o przeszłości.

Podczas tych spotkań opracowano szereg wniosków o podjęcie działań w sprawie zachowania pamięci i propagowania wiedzy na temat zbrodni popełnionych przez totalitarne reżimy komunistyczne. Wiele przykładowych środków i oczekiwań można znaleźć w uwagach dotyczących pierwszego europejskiego wysłuchania w sprawie „Zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne”, podpisanych przez szereg uczestników podczas wysłuchania w dniu 8 kwietnia[12].

W rezolucji z dnia 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski wezwał do ustanowienia dnia 23 sierpnia Ogólnoeuropejskim Dniem Pamięci Ofiar Wszystkich Reżimów Totalitarnych i Autorytarnych oraz czczenia ich pamięci w sposób godny i bezstronny. Estonia, Łotwa, Litwa, Słowenia i Szwecja już wcześniej wprowadziły obchody tego dnia pamięci.

Komisja oddana jest, zgodnie z zakresem swoich obowiązków, propagowaniu pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne w Europie. Komisja uważa, że istotne znaczenie ma usunięcie braków w wiedzy na temat totalitarnej przeszłości wszystkich państw członkowskich, a w szczególności na temat okresu, w czasie którego Europa Wschodnia i Zachodnia podzielone były na dwa odmienne światy. Pamięć i wiedza o tragicznej przeszłości oraz o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne powinny zjednoczyć narody Europy. Ważne jest, aby przyczynić się do uznania i wsparcia wszystkich ofiar reżimów totalitarnych, które spustoszyły Europę. Komisja może ułatwić wymianę doświadczeń i działań podejmowanych w tym obszarze, co stanowić będzie także potwierdzenie znaczenia wartości, na których opiera się Unia Europejska, takich jak poszanowanie godności ludzkiej, wolność i demokracja.

Pełne wykorzystanie programów finansowych UE

Komisja jest gotowa wykorzystać swoje programy finansowe na pomoc zainteresowanych podmiotom we wspieraniu i propagowaniu pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne w Europie. Finansowanie UE może być w szczególności przydatne w przypadku promowania projektów transgranicznych i europejskich.

Program Europa dla Obywateli

Działanie 4 – Aktywna pamięć europejska – w ramach programu „Europa dla Obywateli”[13] zostało opracowane w celu zachowania pamięci ofiar nazizmu i stalinizmu oraz szerzenia wiedzy o wydarzeniach, które miały miejsce w obozach i innych miejscach masowej zagłady ludności cywilnej. Działania te wspierają projekty dotyczące ochrony głównych obiektów i miejsc pamięci związanych z masowymi deportacjami, byłymi obozami koncentracyjnymi i innymi nazistowskimi miejscami męczeństwa i eksterminacji ludności na wielką skalę oraz ochrony archiwów zawierających dokumentację tych wydarzeń i projekty na rzecz zachowania pamięci o ofiarach, a także o osobach, które w skrajnie trudnych warunkach ratowały innych przed Holokaustem. Działanie to wspiera także projekty mające na celu upamiętnienie ofiar masowych eksterminacji i deportacji związanych ze stalinizmem, a także zachowanie pomników i archiwów dokumentujących te wydarzenia. W załączniku do decyzji Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej ten program około 4 % wszystkich zasobów z puli programu przyznano na działanie„Aktywna pamięć europejska” (przy ogólnej kwocie na lata 2007-2013 wynoszącej 215 mln).

- Biorąc pod uwagę strategiczne znaczenie programu ze względu na propagowanie wartości, na których opiera się Unia, oraz rosnącą liczbę wniosków wysokiej jakości, Komisja zbada, w jaki sposób można w przyszłości zapewnić wystarczające zasoby na przeprowadzenie tego działania w przypadku kolejnego programu na lata 2014-2020. Komisja rozpoczęła już przygotowania do nowej edycji programu.

- W ramach ustrukturyzowanego dialogu prowadzonego w związku z programem „Europa dla Obywateli” Komisja rozważa regularne zwoływanie posiedzeń poświęconych „Aktywnej pamięci europejskiej” w celu wymiany doświadczeń, analizy najlepszych praktyk oraz pośredniczenia w kontaktach między głównymi beneficjentami a innymi podmiotami zainteresowanymi, łącznie z akademickimi lub niezależnymi badaczami i ekspertami w tej dziedzinie.

Inne programy Unii Europejskiej

Do propagowania pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne mogą również przyczynić się następujące programy:

- Siódmy program ramowy w zakresie badań i rozwoju technologicznego. W ramach tego programu można finansować działania związane z totalitarną przeszłością Europy. W ramach tematu 8 - „Nauki społeczno-ekonomiczne i humanistyczne” program prac na 2010 r. zawiera szczegółowe zaproszenie do składania wniosków dotyczących tematu „Demokracja i cienie totalitaryzmu i populizmu: doświadczenia europejskie” [14] .Zaproszenie to będzie wsparciem projektu opartego na współpracy na szeroką skalę, w który zaangażowane są ośrodki badawcze w kilku państwach członkowskich UE i który ma na celu zlikwidowanie skutków podziału kontynentu, w następstwie którego doświadczenia i wspomnienia związane z ostatnimi systemami totalitarnymi są odmienne w różnych grupach państw członkowskich. Komisja otrzymała 10 wniosków dotyczących tego tematu, w sprawie których, po przeprowadzeniu oceny przez niezależnych ekspertów oraz procedury wyboru, toczą się obecnie negocjacje.

- MEDIA 2007 jest programem dla wsparcia europejskiego sektora audiowizualnego. Celem programu jest ochrona i promocja europejskiej różnorodności kulturowej oraz dziedzictwa kinematograficznego i audiowizualnego, zapewnienie Europejczykom dostępu do tego dziedzictwa i wspieranie dialogu międzykulturowego oraz zwiększenie obiegu europejskich utworów audiowizualnych na terenie UE i poza nią. W ramach tych celów program MEDIA 2007 może wspierać filmy i inne utwory audiowizualne mówiące o kwestiach związanych z totalitarną przeszłością (wsparcie w ramach tego programu otrzymał m.in. film „Życie na podsłuchu”, niem. Das Leben der Anderen ). Finansowanie w ramach programu MEDIA może także obejmować (lecz nie wyłącznie) koszty opracowania napisów do utworów audiowizualnych, co jest kwestią kluczową w przypadku przepływu utworów audiowizualnych o takiej tematyce między państwami członkowskimi.

- Program wsparcia technologii informacyjnych i komunikacyjnych (ICT-PSP) wspiera ukierunkowaną cyfryzację dorobku kulturowego w ramach jednego z celów związanych z Europeaną[15] . Program ten można by było wykorzystać do przeprowadzenia cyfryzacji treści związanych ze zbrodniami totalitaryzmu (np. książek, nagrań audiowizualnych, dźwiękowych i archiwalnych). Finansowane projekty muszą być przeprowadzone przez ośrodki kulturalne z różnych państw europejskich i ich tematy muszą być przedmiotem zainteresowania szerokiej publiczności lub stosowne treści powinny być udostępnione obywatelom w ramach Europeany bezpośrednio po poddaniu cyfryzacji.

- Program UE „Uczenie się przez całe życie” wspiera transgraniczne projekty propagujące aktywną edukację obywatelską w zakresie szerzenia tolerancji, zwiększenia wiedzy na temat historii Europy, dziedzictwa kulturowego oraz zachowań opartych na wartościach demokratycznych. Komisja prowadzi także prace nad stworzeniem analitycznego modelu aktywnej edukacji obywatelskiej obejmującego dwa wskaźniki złożone, jeden odnoszący się do dorosłych i jeden opisujący kompetencje obywatelskie uczniów. Używana do tego celu definicja robocza określa aktywność obywatelską jako: „uczestnictwo w społeczeństwie obywatelskim i życiu politycznym, cechujące się wzajemnym szacunkiem, niestosowaniem przemocy i będące w zgodzie z prawami człowieka i zasadami demokracji” . Propagowanie aktywnej edukacji obywatelskiej prowadzonej w warunkach formalnych, nieformalnych i pozaformalnych uwalnia tolerancję, zachowania oparte na zasadach demokratycznych oraz wzajemny szacunek dla kultury i historii. Kompetencje obywatelskie oparte na znajomości zasad demokracji, sprawiedliwości, równości, obywatelstwa oraz na prawach człowieka są częścią europejskich ram odniesienia na rzecz kompetencji kluczowych, przyjętych przez Radę ds. Edukacji[16] i wdrożonych na szczeblu krajowym.

- Komisja w bardziej skuteczny sposób poinformuje potencjalnych beneficjentów zajmujących się kwestią pamięci o zbrodniach totalitarnych o możliwości finansowania w ramach tych programów.

23 sierpnia jako Ogólnoeuropejski Dzień Pamięci

Jak dotąd ogłoszony przez Parlament Europejski Ogólnoeuropejski Dzień Pamięci Ofiar Wszystkich Reżimów Totalitarnych i Autorytarnych jest obchodzony na Litwie, Łotwie, w Estonii, Słowenii oraz Szwecji.

Komisja zachęca państwa członkowskie do rozważenia możliwości wprowadzenia tego dnia w świetle ich własnej historii i cech szczególnych.

Platforma europejskiej pamięci i sumienia

W rezolucji z dnia 2 kwietnia 2009 r. Parlament Europejski wezwał do utworzenia platformy europejskiej pamięci i sumienia, która zapewniłaby wsparcie dla tworzenia sieci i współpracy między krajowymi ośrodkami badawczymi specjalizującymi się w dziedzinie historii totalitaryzmu oraz dla stworzenia ogólnoeuropejskiego centrum dokumentacji lub pomnika ofiar wszystkich reżimów totalitarnych. Parlament wzywa także do wzmocnienia istniejących odpowiednich instrumentów finansowych w celu zapewnienia wsparcia dla profesjonalnych badań historycznych dotyczących przedstawionych wyżej zagadnień. W konkluzjach Rady ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych z dnia 16 czerwca 2009 r. z zadowoleniem przyjęto tę inicjatywę, która zapewni wsparcie w tworzeniu sieci kontaktów i współpracy między krajowymi organami związanymi z analizowaniem reżimów totalitarnych i zachowaniem pamięci o nich. Jednym ze sposobów podniesienia świadomości i wymiany doświadczeń w tej dziedzinie jest pośredniczenie w kontaktach między wszystkimi podmiotami zainteresowanymi ze wszystkich państw członkowskich, w tym między akademickimi lub niezależnymi badaczami i ekspertami, w celu wymiany doświadczeń, sposobów analizy i najlepszych praktyk, obejmujących między innymi propagowanie zbiorowej pamięci poprzez programy nauczania.

- Po roku od formalnego uzyskania osobowości prawnej taka platforma mogłaby kwalifikować się do wniosku o przyznanie rocznej dotacji operacyjnej w ramach programu „Europa dla Obywateli”. Komisja uważa za istotne, aby wymiana doświadczeń i najlepszych praktyk łączyła wszystkie podmioty zainteresowane ze wszystkich państw członkowskich, w tym akademickich i niezależnych badaczy i ekspertów.

Możliwość harmonizacji na szczeblu UE?

Rada zwróciła się do Komisji, by przeanalizowała, czy oprócz decyzji ramowej w sprawie rasizmu i ksenofobii potrzebny jest dodatkowy akt prawny dotyczący publicznego aprobowania, negowania lub rażącego pomniejszania zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowanego przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna, takich jak status społeczny czy przekonania polityczne.

Artykuł 83 TFUE stanowi podstawę prawną dla określania przestępstw oraz kar w dziedzinach szczególnie poważnej przestępczości o wymiarze transgranicznym, wynikających z rodzaju lub skutków tych przestępstw lub ze szczególnej potrzeby wspólnego ich zwalczania. Dziedziny te wyszczególniono w art. 83 ust. 1 TFUE. Publiczne aprobowanie, negowanie lub rażące pomniejszanie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości oraz zbrodni wojennych skierowane przeciwko grupie osób, którą definiuje się według kryteriów innych niż rasa, kolor skóry, wyznawana religia, pochodzenie oraz przynależność narodowa lub etniczna nie należy do tych dziedzin. Wykaz dziedzin może być rozszerzony jednogłośną decyzją Rady, po uzyskaniu zgody Parlamentu Europejskiego opartej na zmianach w dziedzinie przestępczości.

Z badania wynika, że obecnie wszystkie państwa członkowskie, zależnie od okoliczności w nich panujących, przyjęły różniące się środki (np. sprawiedliwość dla ofiar, sprawiedliwość dla sprawców, informowanie, polityka dotycząca symboli itd.). Nawet w przypadku państw członkowskich, które miały podobne doświadczenia dotyczące reżimów totalitarnych, przyjęte środki prawne, działania i praktyki oraz harmonogram ich przyjmowania i wprowadzania mogą się od siebie różnić. Z tych względów Komisja uważa, że na obecnym etapie nie spełniono jeszcze warunków, aby można było skorzystać z możliwości harmonizacji na szczeblu UE. Komisja będzie jednak nadal monitorować tę kwestię.

WNIOSKI

Komisja jest przekonana, że Unia Europejska – w ramach swoich kompetencji w tej dziedzinie – ma do odegrania ważną rolę w toczącym się w państwach członkowskich procesie rozliczenia się z przeszłością zbrodni totalitarnych. Unia Europejska opiera się na poszanowaniu praw podstawowych i stanowi nieustającą inspirację i zachętę dla wszystkich narodów mających trudności z pogodzeniem się z cierpieniem doświadczonym w przeszłości. Pamięć o przerażających wydarzeniach z przeszłości musi być przyczynkiem do wspólnego dążenia całej Unii Europejskiej do wprowadzenia w życie myśli „Wasza przeszłość jest naszą przeszłością”. Zachowanie tej pamięci jest naszym zbiorowym obowiązkiem, będącym oznaką hołdu i szacunku dla wszystkich ofiar, które ucierpiały i zginęły, oraz sposobem na to, aby takie wydarzenia już się nie powtórzyły . Pamięć ta jest czynnikiem wspierającym zaangażowanie Unii Europejskiej w przestrzeganie zasad demokracji i poszanowanie praw podstawowych oraz w walkę ze współczesnymi objawami nietolerancji i ekstremizmu.

[pic][pic][pic]

[1] Przyjęty przez Radę Europejską w dniach 10-11 grudnia 2009 r.; Dz.U. C 115 z 4.5.2010, s. 1-38.

[2] Celem seminarium było poszerzenie wiedzy Komisji na temat różnych aspektów związanych z tytułowymi kwestiami oraz określenie tematów do dyskusji w ramach europejskiego wysłuchania publicznego.

[3] Wysłuchanie skupiało się na dwóch głównych aspektach, a mianowicie na uznaniu i pojednaniu. Prezydencja słoweńska opublikowała następujące sprawozdania z tego wysłuchania: „Zbrodnie popełnione przez reżimy totalitarne” oraz „Sprawozdania i prace związane z europejskim wysłuchaniem publicznym z dnia 8 kwietnia w sprawie zbrodni popełnionych przez reżimy totalitarne”, pod redakcją Petera Jambreka.

[4] Badanie dotyczące sposobu, w jaki państwa członkowskie podchodzą do kwestii pamięci o zbrodniach popełnionych przez reżimy totalitarne w Europie. Badanie przedłożone przez prof. dr. Carlosa Closę Montero, Instytut dobra i porządku publicznego, Ośrodek nauk humanistycznych i społecznych, CSIC (hiszpańska Krajowa Rada ds. Badań), Madryt, Hiszpania. http://ec.europa.eu/justice/doc_centre/rights/studies/docs/memory_of_crimes_en.pdf

[5] Na pytania zawarte w kwestionariuszu odpowiedziało 16 państw członkowskich: LV, LT, EE, PL, HU, SK, SL, BG, RO, BE, IRL, SE, FI, PT, ES, DE.

[6] Badanie przedstawia dokładny przegląd sytuacji panującej w państwach członkowskich (zob. pkt 3.3).

[7] Nowy kodeks karny (wszedł w życie dnia 1 stycznia 2010 r.) § 405.

[8] Artykuł 55 Ustawy z dnia 18 grudnia 1998 r o Instytucie Pamięci Narodowej - Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.

[9] Poprawka do kodeksu karnego, która weszła w życie dnia 24 lipca 2010 r.

[10] Artykuł 170 kodeksu karnego.

[11] W kwestionariuszu z odpowiedziami przesłanym przez Łotwę wskazano, że na podstawie art. 74 i 71 ustawy karnej negowanie zbrodni ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości, zbrodni przeciwko pokojowi i zbrodni wojennych oparte, między innymi, na poglądach politycznych lub przynależności do określonej klasy społecznej może być uważane za przestępstwo.

[12] Powtórzone w sprawozdaniu i pracach związanych z wysłuchaniem opublikowanych przez prezydencję słoweńską (zob. powyżej).

[13] Decyzja 1904/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 grudnia 2006 r. ustanawiająca program Europa dla Obywateli na lata 2007-2013.

[14] ftp://ftp.cordis.europa.eu/pub/fp7/docs/wp/cooperation/ssh/h_wp_201001_en.pdf

[15] Dostępna online, wielojęzyczna kolekcja milionów pozycji poddanych cyfryzacji, pochodzących z europejskich muzeów, bibliotek, archiwów i zbiorów multimedialnych.

[16] Dz.U. L 394 z 30.12.2006.