(1)

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 231/2014 (4) utraciło moc z dniem 31 grudnia 2020 r. W celu zachowania skuteczności działań zewnętrznych Unii należy utrzymać ramy planowania i udzielania pomocy zewnętrznej na lata 2021–2027.

(2)

Celem instrumentu pomocy przedakcesyjnej jest przygotowanie beneficjentów do przyszłego członkostwa w Unii i wsparcie ich procesu akcesyjnego. W związku z tym zasadnicze znaczenie ma ustanowienie dla beneficjentów wymienionych w załączniku I specjalnego instrumentu pomocy przedakcesyjnej na lata 2021–2027 (IPA III), by wspierać rozszerzenie, przy jednoczesnym zapewnieniu, aby cele i funkcjonowanie tego instrumentu były zgodne z ogólnymi celami działań zewnętrznych Unii ustanowionymi w art. 21 Traktatu o Unii Europejskiej (TUE), w tym poszanowaniem podstawowych praw i zasad, a także ochroną i propagowaniem praw człowieka, demokracji i praworządności, oraz aby były wobec nich komplementarne. Instrument ten powinien być również komplementarny wobec Instrumentu Sąsiedztwa oraz Współpracy Międzynarodowej i Rozwojowej – Globalny wymiar Europy (ISWMR), ustanowionego rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/947 (5).

(3)

Art. 49 TUE stanowi, że każde państwo europejskie, które szanuje wartości poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, praworządności, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób należących do mniejszości, i zobowiązuje się wspierać te wartości, może złożyć wniosek o członkostwo w Unii. Wartości te są wspólne państwom członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn.

(4)

Państwo europejskie, które złożyło wniosek o przystąpienie do Unii, może zostać jej członkiem dopiero wtedy, gdy zostanie potwierdzone, że spełnia ono całkowicie kryteria przystąpienia ustalone podczas szczytu Rady Europejskiej w Kopenhadze w czerwcu 1993 r. (zwane dalej „kryteriami kopenhaskimi”) i o ile Unia ma zdolność do przyjęcia nowego członka. Kryteria kopenhaskie odnoszą się do stabilności instytucji gwarantujących demokrację, praworządność, prawa człowieka oraz poszanowanie i ochronę mniejszości, istnienia funkcjonującej gospodarki rynkowej oraz możliwości radzenia sobie z presją konkurencyjną i siłami rynkowymi wewnątrz Unii, a także zdolności do przyjęcia nie tylko praw, ale i obowiązków wynikających z Traktatów, w tym do realizacji celów unii politycznej, gospodarczej i walutowej.

(5)

Unijna polityka rozszerzenia jest narzędziem strategicznego zaangażowania na rzecz pokoju, bezpieczeństwa, stabilności i dobrobytu w Europie; dzięki niej Unia zyskuje lepszą pozycję, by mierzyć się z globalnymi wyzwaniami. Polityka ta zwiększa też możliwości gospodarcze i handlowe, co jest korzystne zarówno dla Unii, jak i krajów ubiegających się o członkostwo, jednocześnie zapewniając stopniowe przemiany zachodzące u beneficjentów. Perspektywa członkostwa w Unii ma ogromny transformacyjny wpływ i prowadzi do pozytywnych przemian demokratycznych, politycznych, gospodarczych i społecznych.

(6)

Podstawą procesu rozszerzenia są określone kryteria oraz sprawiedliwa i rygorystyczna warunkowość. Każdy beneficjent jest oceniany według własnych osiągnięć. Ocena poczynionych postępów oraz wskazanie niedociągnięć mają stanowić dla beneficjentów wymienionych w załączniku I bodźce i wskazówki, które pozwolą im kontynuować niezbędne, daleko idące reformy. Dla realizacji możliwości rozszerzenia niezbędne jest zdecydowane przywiązanie do zasady „najpierw kwestie podstawowe”. Podejście zgodne z zasadą „najpierw kwestie podstawowe” łączy nacisk na praworządność i prawa podstawowe z dwoma innymi istotnymi obszarami procesu akcesyjnego: zarządzaniem gospodarczym – zwróceniem szczególnej uwagi na rozwój gospodarczy i poprawę konkurencyjności – oraz wzmocnieniem instytucji demokratycznych i reformą administracji publicznej. Każda z tych trzech podstawowych kwestii ma zasadnicze znaczenie dla procesów reform realizowanych przez beneficjentów wymienionych w załączniku I i odpowiada na podstawowe obawy ich mieszkańców. Postęp poszczególnych krajów ubiegających się o członkostwo zależy od tego, czy szanują one wartości Unii, i od ich zdolności do podjęcia i realizacji niezbędnych reform w celu dostosowania ich systemów politycznych, instytucjonalnych, prawnych, administracyjnych i gospodarczych do przepisów, norm, polityk i praktyk Unii.

(7)

Stosunki dobrosąsiedzkie i współpraca regionalna to zasadnicze elementy procesu rozszerzenia, które mają decydujące znaczenie dla bezpieczeństwa i stabilności całej Unii. Ważne jest również ostateczne, inkluzywne i wiążące rozstrzygnięcie sporów dwustronnych.

(8)

Przyjęcie podstawowych europejskich wartości i zobowiązanie się do ich przestrzegania to decyzja, którą muszą podjąć wszyscy partnerzy aspirujący do członkostwa w Unii. W związku z tym partnerzy powinni przyjąć na siebie odpowiedzialność i zobowiązać się w pełni do przestrzegania europejskich wartości, a także do utrzymywania ładu światowego, opartego na zasadach i wartościach, oraz energicznego realizowania niezbędnych reform w interesie swoich mieszkańców. Obejmuje to stopniowe dostosowywanie się do założeń wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Unii, w szczególności w obszarach istotnych wspólnych interesów, takich jak środki ograniczające i przezwyciężanie dezinformacji oraz innych zagrożeń hybrydowych.

(9)

W komunikacie z dnia 6 lutego 2018 r. zatytułowanym „Wiarygodna perspektywa rozszerzenia dla Bałkanów Zachodnich oraz zwiększone zaangażowanie UE w tym regionie” Komisja podkreśliła zdecydowanie wyrażaną, opartą na zasługach perspektywę członkostwa Bałkanów Zachodnich w Unii. W dniu 5 lutego 2020 r. Komisja przedstawiła zrewidowaną metodologię procesu akcesyjnego w komunikacie zatytułowanym „Usprawnienie procesu akcesyjnego – wiarygodna perspektywa członkostwa w UE dla państw regionu Bałkanów Zachodnich”, który został zatwierdzony przez Radę. Komisja przedstawiła również plan gospodarczy i inwestycyjny dla Bałkanów Zachodnich na rzecz ożywienia gospodarczego po kryzysie związanym z COVID-19 w perspektywie długoterminowej.

(10)

W deklaracji z Sofii z dnia 17 maja 2018 r. i deklaracji z Zagrzebia z dnia 6 maja 2020 r. Unia i jej państwa członkowskie po raz kolejny zapewniły o swoim jednoznacznym poparciu dla europejskiej perspektywy Bałkanów Zachodnich i o swoim zaangażowaniu na wszystkich szczeblach, by wspierać przemiany polityczne, gospodarcze i społeczne w regionie. W deklaracji z Zagrzebia Unia i jej państwa członkowskie potwierdziły swoją głęboką solidarność z partnerami z Bałkanów Zachodnich, szczególnie w kontekście kryzysu związanego z COVID-19.

(11)

Rada Europejska przyznała status kraju kandydującego Republice Albanii, Islandii, Czarnogórze, Republice Macedonii Północnej, Republice Serbii oraz Republice Turcji. Potwierdziła ona europejską perspektywę Bałkanów Zachodnich w oparciu o proces stabilizacji i stowarzyszenia, który nadal stanowi wspólne ramy stosunków z Bałkanami Zachodnimi. Bez uszczerbku dla stanowisk w sprawie statusu lub dla wszelkich przyszłych decyzji, które podejmie Rada Europejska lub Rada, kraje korzystające z takiej europejskiej perspektywy, którym nie przyznano statusu kraju kandydującego, mogą być uznawane za potencjalnych kandydatów wyłącznie do celów niniejszego rozporządzenia. W marcu 2015 r. rząd Islandii zwrócił się do Unii, aby nie uważała Islandii za kraj kandydujący, jednak oficjalnie nie wycofał wniosku Islandii o członkostwo.

(12)

Pomoc powinna również być udzielana zgodnie z umowami zawieranymi przez Unię z beneficjentami wymienionymi w załączniku I. Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna przed wszystkim pozwolić beneficjentom wymienionym w załączniku I wzmocnić instytucje demokratyczne oraz praworządność, przeprowadzić reformę sądownictwa i administracji publicznej, zapewnić poszanowanie praw podstawowych, w tym praw osób należących do mniejszości, oraz propagować równość płci, tolerancję, włączenie społeczne i zasadę niedyskryminacji, w tym w odniesieniu do osób w szczególnie trudnej sytuacji, dzieci i osób z niepełnosprawnościami. Powinna ona również wspierać rozwój społecznej gospodarki rynkowej zgodnie z kluczowymi zasadami i prawami określonymi w Europejskim filarze praw socjalnych uroczyście ogłoszonym i podpisanym w dniu 17 listopada 2017 r. przez Parlament Europejski, Radę i Komisję (6). Pomoc nie powinna dotyczyć żadnych działań przyczyniających się do jakichkolwiek form segregacji lub wykluczenia społecznego.

(13)

W związku z tym, że stosunki dobrosąsiedzkie i współpraca regionalna to zasadnicze elementy procesu rozszerzenia, pomoc powinna również nadal wspierać wysiłki beneficjentów wymienionych w załączniku I na rzecz zacieśniania regionalnej, makroregionalnej i transgranicznej współpracy oraz przyspieszenia rozwoju terytorialnego, w tym poprzez realizowanie unijnych strategii makroregionalnych. Programy te powinny przyczynić się w większym stopniu do dobrego eksponowania pomocy w Unii i w państwach beneficjentach wymienionych w załączniku I. Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna również wspomagać rozwój gospodarczy i społeczny beneficjentów oraz ich zarządzanie gospodarcze, wspierać integrację gospodarczą z jednolitym rynkiem Unii, w tym współpracę celną, propagować otwarty i sprawiedliwy handel, wzmacniający agendę na rzecz inteligentnego, zrównoważonego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu – w tym poprzez realizację polityk w dziedzinie rozwoju regionalnego i polityki spójności, polityk w dziedzinie rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich, polityki społecznej i polityki zatrudnienia, w tym mobilności pracowników – rozwój gospodarki cyfrowej i społeczeństwa cyfrowego oraz wspierać badania i innowacje, także w kontekście inicjatywy przewodniej z 2018 r. „Agenda cyfrowa dla Bałkanów Zachodnich”.

(14)

Działania realizowane w ramach IPA III powinny wspierać pojednanie, budowanie pokoju i zapobieganie konfliktom poprzez wysiłki mediacyjne, środki budowy zaufania, oraz procesy, które promują sprawiedliwość, poszukiwanie prawdy, reparacje i gwarancje niepowtórzenia.

(15)

Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna być wykorzystywana do zwiększania bezpieczeństwa zdrowotnego i gotowości na wypadek stanu zagrożenia zdrowia publicznego, jak również do podejmowania działań – w uzupełnieniu innych instrumentów unijnych – w odpowiedzi na silny wstrząs gospodarczy wywołany pandemią COVID-19 oraz do łagodzenia jej poważnych skutków społeczno-gospodarczych poprzez uruchomienie zasobów w celu przyspieszenia odbudowy gospodarczej regionu.

(16)

Szczególny nacisk należy położyć na tworzenie dalszych możliwości dla młodzieży, w tym młodych pracowników, zapewniając przy tym, aby możliwości takie przyczyniały się do społeczno-gospodarczego rozwoju beneficjentów wymienionych w załączniku I. Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna też mieć na celu rozwiązanie problemu drenażu mózgów.

(17)

Wysiłki Unii na rzecz wspierania – z wykorzystaniem finansowania w ramach IPA III – postępów w reformach realizowanych przez beneficjentów wymienionych w załączniku I powinny być przedmiotem odpowiednich działań komunikacyjnych prowadzonych przez tych beneficjentów, jak również przez Unię. W tym względzie Unia powinna zintensyfikować działania komunikacyjne i promocyjne, aby zapewnić eksponowanie finansowania w ramach IPA III.

(18)

Unia powinna udzielać – korzystając z doświadczenia państw członkowskich – wsparcia w zakresie transformacji w związku z przystąpieniem na rzecz beneficjentów wymienionych w załączniku I. Współpraca taka powinna w szczególności obejmować wymianę doświadczeń zgromadzonych przez państwa członkowskie w trakcie ich własnych procesów reform.

(19)

Wzmacnianie praworządności, w tym niezależności sądów, walka z korupcją, praniem pieniędzy i przestępczością zorganizowaną, a także przejrzystość, dobre rządzenie na wszystkich szczeblach oraz reforma administracji publicznej, w tym w dziedzinie zamówień publicznych, konkurencji i pomocy państwa, w dalszym ciągu są kluczowymi wyzwaniami i mają dla beneficjentów zasadnicze znaczenie w kontekście zbliżania się do Unii i przygotowania do pełnego przyjęcia obowiązków związanych z członkostwem w Unii. Z uwagi na bardziej długotrwały charakter reform przeprowadzanych w tych obszarach i na konieczność wykazania postępów, pomoc finansowa udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna jak najszybciej zostać wykorzystana do rozwiązania tych kwestii.

(20)

Zgodnie z zasadą demokracji uczestniczącej Komisja powinna zachęcać każdego z beneficjentów wymienionych w załączniku I do wzmocnienia zdolności parlamentarnych, nadzoru parlamentarnego, procedur demokratycznych i sprawiedliwej reprezentacji.

(21)

Wzmocniona współpraca strategiczna i operacyjna dotycząca bezpieczeństwa pomiędzy Unią a beneficjentami wymienionymi w załączniku I ma kluczowe znaczenie dla skutecznego i efektywnego zwalczania zagrożeń dla bezpieczeństwa, zagrożeń związanych z przestępczością zorganizowaną i zagrożeń terrorystycznych.

(22)

Współpraca na poziomie międzynarodowym i regionalnym w zakresie migracji, w tym dalsze konsolidowanie zdolności w zakresie zarządzania granicami i migracjami, zapewnienie dostępu do ochrony międzynarodowej, wymienianie się istotnymi informacjami, wzmocnienie kontroli granicznych i wysiłków służących radzeniu sobie z migracją nieuregulowaną, przeciwdziałanie przymusowym wysiedleniom i zwalczanie handlu ludźmi i przemytu ludzi, to ważny aspekt współpracy między Unią a beneficjentami wymienionymi w załączniku I.

(23)

Należy zwiększyć zdolności beneficjentów wymienionych w załączniku I w zakresie komunikacji, by zapewnić poparcie opinii publicznej dla unijnych wartości oraz korzyści i obowiązków wynikających z potencjalnego członkostwa w Unii, a także ich zrozumienie, zwalczając jednocześnie dezinformację.

(24)

Konieczne jest, aby Unia przewodziła transformacji w kierunku zdrowej planety i lepiej połączonego świata. Europejski Zielony Ład, ustanowiony w komunikacie Komisji z dnia 11 grudnia 2019 r., stanowi odnowione zobowiązanie w tym zakresie i nowe ramy strategiczne służące osiągnięciu tego globalnego celu. Unia powinna wykorzystać swój wpływ, wiedzę fachową i pomoc finansową, aby zmobilizować beneficjentów wymienionych w załączniku I do wkroczenia wraz z nią na ścieżkę zrównoważonego rozwoju. Niniejsze rozporządzenie powinno zatem wspierać zielony program działań poprzez wzmocnienie ochrony środowiska, przyczynianie się do łagodzenia zmiany klimatu i zwiększenie odporności na nią oraz przyspieszanie przejścia na gospodarkę niskoemisyjną.

(25)

Beneficjenci wymienieni w załączniku I muszą być lepiej przygotowani do mierzenia się z globalnymi wyzwaniami, takimi jak zrównoważony rozwój i zmiana klimatu, oraz zachowywać zgodność z wysiłkami Unii w celu odpowiedzi na te problemy. Odzwierciedlając znaczenie przeciwdziałania zmianie klimatu zgodnie z zobowiązaniami Unii na rzecz realizacji porozumienia paryskiego przyjętego na podstawie Ramowej konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (7) i celów zrównoważonego rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych, IPA III powinna przyczynić się do uwzględniania działań w dziedzinie klimatu w politykach Unii i do osiągnięcia celu ogólnego zakładającego, że 30 % wydatków budżetowych Unii zostanie przeznaczonych na wspieranie celów klimatycznych, oraz dążenia, by 7,5 % budżetu w 2024 r. oraz 10 % w 2026 r. i 2027 r. stanowiły wydatki związane z różnorodnością biologiczną, przy uwzględnieniu faktu, że cele w zakresie klimatu i różnorodności biologicznej nakładają się na siebie. Oczekuje się, że w ramach działań realizowanych w ramach IPA III 18 % całkowitej puli środków finansowych IPA III będzie przyczyniać się do realizacji celów klimatycznych, a celem będzie zwiększenie tego odsetka do 20 % do 2027 r. Podczas przygotowywania i realizacji IPA III zostaną określone właściwe działania, a całkowity wkład z IPA III powinien być uwzględniony w odpowiednich procesach ewaluacji i przeglądu.

(26)

Działania realizowane w ramach IPA III powinny wspierać realizację przyjętej we wrześniu 2015 r. Agendy Organizacji Narodów Zjednoczonych na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030 jako agendy uniwersalnej, w którą w pełni zaangażowane są Unia i jej państwa członkowskie i którą zatwierdzili wszyscy beneficjenci wymienieni w załączniku I. Aby osiągnąć te cele, obok działań, w których jednym z głównych celów jest klimat, działania realizowane w ramach IPA III powinny, w miarę możliwości, uwzględniać cele zrównoważenia środowiskowego i cele w zakresie zmiany klimatu we wszystkich sektorach, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony środowiska i przeciwdziałania zanieczyszczeniom transgranicznym, a także powinny służyć do włączania zielonego wzrostu do strategii krajowych i lokalnych, w tym poprzez wspieranie kryteriów zrównoważonego rozwoju w zamówieniach publicznych. Działania realizowane w ramach IPA III powinny uwzględniać zasadę „nie wyrządzaj szkody”, i w jak największym stopniu powinny być zgodne z unijną systematyką, w szczególności by zapewnić zrównoważony charakter inwestycji na Bałkanach Zachodnich i w Turcji.

(27)

Przy wykonywaniu niniejszego rozporządzenia należy kierować się zasadami równości płci oraz wzmocnienia pozycji kobiet i dziewcząt, a także dążyć do ochrony i promowania praw kobiet i dziewcząt zgodnie z unijnymi planami działania w sprawie równości płci i odpowiednimi konkluzjami Rady oraz konwencjami międzynarodowymi, w tym konkluzjami Rady w sprawie kobiet, pokoju i bezpieczeństwa z dnia 10 grudnia 2018 r. Ugruntowanie równości płci oraz wzmocnienie pozycji kobiet w działaniach zewnętrznych Unii oraz zwiększenie wysiłków na rzecz osiągnięcia minimalnych standardów wyników wskazanych w unijnych planach działania w sprawie równości płci powinny prowadzić do przyjęcia uwzględniającego płeć, transformacyjnego podejścia we współpracy między Unią a beneficjentami wymienionymi w załączniku I. Równość płci powinna być odzwierciedlona i uwzględniana w całym procesie wdrażania niniejszego rozporządzenia.

(28)

W niniejszym rozporządzeniu określono pulę środków finansowych na cały czas trwania IPA III, która podczas corocznej procedury budżetowej ma stanowić dla Parlamentu Europejskiego i Rady główną kwotę odniesienia w rozumieniu pkt 18 Porozumienia międzyinstytucjonalnego z dnia 16 grudnia 2020 r. między Parlamentem Europejskim, Radą Unii Europejskiej i Komisją Europejską w sprawie dyscypliny budżetowej, współpracy w kwestiach budżetowych i należytego zarządzania finansami oraz w sprawie nowych zasobów własnych, w tym również harmonogramu wprowadzania nowych zasobów własnych (8).

(29)

Komisja oraz państwa członkowskie powinny zapewnić zgodność, spójność, konsekwentność oraz komplementarność swojej pomocy, w szczególności poprzez regularne konsultacje oraz częste wymiany informacji na poszczególnych etapach cyklu udzielania pomocy, w tym na poziomie lokalnym. Należy również podjąć kroki niezbędne do zapewnienia lepszej koordynacji z innymi darczyńcami i komplementarności wobec nich, w tym poprzez regularne konsultacje. Komisja powinna zapewnić, aby prowadzono należyte konsultacje z odpowiednimi zainteresowanymi podmiotami działającymi na terytorium beneficjentów wymienionych w załączniku I, w tym, stosownie do okoliczności, organizacjami społeczeństwa obywatelskiego oraz władzami lokalnymi i regionalnymi, a także by podmioty te miały dostęp – w stosownym czasie – do właściwych informacji, aby umożliwić im odgrywanie istotnej roli w trakcie opracowywania i realizacji programów oraz w związanych z tym procesach monitorowania. Społeczeństwo obywatelskie powinno odgrywać większą rolę w programach realizowanych za pośrednictwem organów rządowych oraz w przypadku otrzymywania pomocy unijnej jako bezpośredni beneficjent. W podobny sposób pomoc unijna powinna również wspierać obrońców praw człowieka.

(30)

Priorytety działań służących osiągnięciu celów w stosownych obszarach polityki wspieranych na podstawie niniejszego rozporządzenia należy określić w ramach programowania opracowywanych przez Komisję na czas obowiązywania unijnych wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027 (zwanych dalej „ramami programowania IPA”). Ramy programowania IPA powinny zostać opracowane w partnerstwie z beneficjentami wymienionymi w załączniku I, zgodnie z ogólnymi ramami polityki i zasadami, jak również z ogólnymi i szczegółowymi celami ustanowionymi w niniejszym rozporządzeniu, i powinny one należycie uwzględniać stosowne strategie krajowe. Ramy programowania IPA powinny określać obszary, które mają uzyskiwać pomoc, wraz z orientacyjnymi alokacjami na każdy obszar wsparcia, w tym prognozami dotyczącymi wydatków związanych z klimatem.

(31)

Wsparcie starań beneficjentów wymienionych w załączniku I na rzecz zreformowania ich systemów politycznych, prawnych i gospodarczych z myślą o członkostwie w Unii leży we wspólnym interesie Unii i tych beneficjentów. Pomoc powinna opierać się zarówno na podejściu opartym na wynikach, jak i na zasadzie sprawiedliwego podziału, i tym samym zapewniać postępy wszystkich beneficjentów wymienionych w załączniku I. Pomoc powinna być ukierunkowana i dostosowana do ich indywidualnej sytuacji, z uwzględnieniem wszelkich dalszych wysiłków niezbędnych do osiągnięcia celów niniejszego rozporządzenia. Potrzeby i zdolności beneficjentów wymienionych w załączniku I należy uwzględniać zgodnie z zasadą sprawiedliwego podziału, by unikać sytuacji, w której niektórzy beneficjenci uzyskaliby pomoc na nieproporcjonalnie niskim poziomie w porównaniu z innymi beneficjentami. Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna mieć zróżnicowany zakres i stopień intensywności stosownie do wyników osiąganych przez beneficjentów wymienionych w załączniku I, szczególnie ich zaangażowania w realizację reform i czynienia postępów w tym zakresie, w szczególności w dziedzinie praworządności i praw podstawowych, instytucji demokratycznych i reformy administracji publicznej, rozwoju gospodarczego i konkurencyjności.

(32)

W przypadku gdy stosowne wskaźniki pokazują znaczny regres lub stały brak postępów u beneficjenta wymienionego w załączniku I w obszarach objętych podejściem zgodnym z zasadą „najpierw kwestie podstawowe”, zakres i stopień intensywności pomocy powinien zostać odpowiednio zmodyfikowany, bez uszczerbku dla uprawnień Rady dotyczących przyjmowania środków ograniczających w następstwie decyzji w sprawie zerwania lub ograniczenia w całości lub w części stosunków gospodarczych i finansowych z jednym lub z większą liczbą państw trzecich zgodnie z art. 215 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE) oraz bez uszczerbku dla uprawnienia Komisji do zawieszenia płatności lub realizacji umów w sprawie finansowania zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) 2018/1046 (9) (zwanym dalej „rozporządzeniem finansowym”). Należy zwrócić należytą uwagę na poszanowanie przez beneficjentów zasad Karty Narodów Zjednoczonych i prawa międzynarodowego.

(33)

Komisja powinna dokonywać raz w roku oceny wdrażania ram programowania IPA, opisując sposób realizacji podejścia opartego na wynikach i zasady sprawiedliwego podziału. Ocena ta powinna też obejmować aktualną sytuację dotyczącą poziomu finansowania poszczególnych celów, jak również beneficjentów wymienionych w załączniku I. Ocena powinna także umożliwiać komitetowi ustanowionemu niniejszym rozporządzeniem uzyskiwanie odpowiednich informacji w celu udzielania pomocy Komisji.

(34)

Komisja powinna zapewnić jasne mechanizmy monitorowania i ewaluacji w celu zapewnienia skutecznej rozliczalności i przejrzystości przy wykonywaniu budżetu Unii, a także skutecznej oceny postępów w realizacji celów niniejszego rozporządzenia. Jeżeli jest to możliwe i stosowne, należy monitorować i poddawać ewaluacji rezultaty działań Unii na podstawie uprzednio zdefiniowanych, przejrzystych, właściwych dla danego kraju i mierzalnych wskaźników, dostosowanych do specyfiki i celów IPA III.

(35)

Przejście od zarządzania bezpośredniego funduszami przedakcesyjnymi przez Komisję do zarządzania pośredniego przez beneficjentów powinno następować stopniowo i odpowiednio do rzeczywistych możliwości każdego z beneficjentów, z uwzględnieniem zasad dobrego rządzenia. Komisja powinna przyjąć odpowiednie środki nadzorcze zapewniające ochronę interesów finansowych Unii oraz, w razie potrzeby, być w stanie odwrócić ten proces przejścia. W toku udzielania pomocy należy nadal korzystać ze struktur i instrumentów, które okazały się przydatne w procesie przedakcesyjnym.

(36)

Unia powinna dążyć do jak najefektywniejszego wykorzystania dostępnych zasobów w celu optymalizacji wpływu prowadzonych przez nią działań zewnętrznych. Cel ten należy osiągnąć poprzez zapewnienie spójności, konsekwentności i komplementarności wobec unijnych instrumentów finansowania zewnętrznego, jak również poprzez synergię z innymi politykami i programami Unii, takimi jak „Horyzont Europa” – program ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji – ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/695 (10), „Erasmus+”, ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/817 (11), program Kreatywna Europa, ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/818 (12), Europejski Zielony Ład, Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji, ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1056 (13), oraz instrument „Łącząc Europę”, ustanowiony rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1153 (14), w tym, w stosownych przypadkach, spójność z pomocą makrofinansową i komplementarność wobec niej.

(37)

Aby zmaksymalizować wpływ połączonych interwencji na osiągnięcie wspólnych celów, powinna zostać zapewniona możliwość wnoszenia wkładów z IPA III na działania podejmowane w ramach innych programów, o ile wkłady nie będą miały na celu pokrycia tych samych kosztów.

(38)

Finansowanie unijne w ramach IPA III powinno być wykorzystywane do finansowania działań związanych z międzynarodowym wymiarem „Erasmus+”, a realizacja tych działań powinna być dokonana zgodne z rozporządzeniem (UE) 2021/817.

(39)

Do niniejszego rozporządzenia zastosowanie mają horyzontalne zasady finansowe przyjęte przez Parlament Europejski i Radę na podstawie art. 322 TFUE. Zasady te zostały ustanowione w rozporządzeniu finansowym i określają w szczególności procedurę uchwalania i wykonywania budżetu w drodze dotacji, nagród, zamówień i zarządzania pośredniego oraz przewidują kontrolę odpowiedzialności podmiotów upoważnionych do działań finansowych. Zasady przyjęte na podstawie art. 322 TFUE obejmują także ogólny system warunkowości służący ochronie budżetu Unii.

(40)

Z uwagi na to, że poszanowanie demokracji, praw człowieka i praworządności ma zasadnicze znaczenie dla należytego zarządzania finansami i skutecznego finansowania unijnego zgodnie z rozporządzeniem finansowym, powinno być możliwe zawieszanie pomocy w razie pogorszenia się sytuacji w zakresie demokracji, praw człowieka lub praworządności spowodowanego przez beneficjenta wymienionego w załączniku I.

(41)

Rodzaje finansowania oraz metody wykonywania określone na podstawie niniejszego rozporządzeniu powinny być wybierane na podstawie stopnia, w jakim umożliwiają osiągnięcie szczegółowych celów działań i uzyskanie rezultatów, z uwzględnieniem w szczególności kosztów kontroli, obciążeń administracyjnych oraz spodziewanego ryzyka braku zgodności. Powinno to obejmować uwzględnianie korzystania z płatności ryczałtowych, stawek zryczałtowanych i kosztów jednostkowych, a także finansowanie niepowiązane z kosztami, o których mowa w art. 125 ust. 1 rozporządzenia finansowego.

(42)

Unia powinna nadal stosować wspólne zasady realizacji swoich działań zewnętrznych. Zasady i procedury wdrażania unijnych instrumentów finansowania działań zewnętrznych są określone w rozporządzeniu (UE) 2021/947. Należy ustanowić dodatkowe szczegółowe przepisy dotyczące konkretnych sytuacji, w szczególności w obszarach polityki w zakresie współpracy transgranicznej, rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich.

(43)

Działania zewnętrzne są często realizowane w bardzo zmiennym środowisku, wymagającym ciągłego i szybkiego dostosowania do zmieniających się potrzeb partnerów Unii oraz do globalnych wyzwań, takich jak prawa człowieka, demokracja i dobre rządzenie, bezpieczeństwo i stabilność, zmiana klimatu i ochrona środowiska, migracja nieuregulowana i przymusowe wysiedlenia oraz ich podstawowe przyczyny. Pogodzenie zasady przewidywalności z potrzebą szybkiego reagowania na nowe potrzeby oznacza w konsekwencji dostosowanie realizacji finansowej programów. Aby zwiększyć zdolność Unii do reagowania na nieprzewidziane potrzeby, przy jednoczesnym poszanowaniu zasady jednoroczności budżetu Unii, niniejsze rozporządzenie powinno zachować mechanizmy elastyczności dopuszczone na mocy rozporządzenia finansowego w ramach innych polityk, mianowicie przeniesienia i ponowne zaciąganie zobowiązań na środki finansowe, na które już zaciągnięto zobowiązania, przy jednoczesnym przestrzeganiu celów i założeń określonych w niniejszym rozporządzeniu. Pozwoli to zapewnić wydajne wykorzystanie środków finansowych Unii zarówno na rzecz obywateli Unii, jak i beneficjentów wymienionych w załączniku I, zwiększając w ten sposób maksymalnie środki finansowe Unii dostępne na potrzeby interwencji w ramach działań zewnętrznych Unii.

(44)

Nowy Europejski Fundusz na rzecz Zrównoważonego Rozwoju Plus (EFZR+), ustanowiony rozporządzeniem (UE) 2021/947, opierając się na swoim poprzedniku, powinien stanowić zintegrowany pakiet finansowy zapewniający zdolność finansowania w formie dotacji, gwarancji budżetowych i innych instrumentów finansowych na całym świecie, w tym na rzecz beneficjentów wymienionych w załączniku I. Ramy inwestycyjne dla Bałkanów Zachodnich powinny zapewniać zarządzanie operacjami realizowanymi w ramach EFZR+ obejmującymi Bałkany Zachodnie i podejmowanymi na podstawie niniejszego rozporządzenia. Komitet sterujący ram inwestycyjnych dla Bałkanów Zachodnich obejmuje, w stosownych przypadkach, beneficjentów z Bałkanów Zachodnich wymienionych w załączniku I, podmioty wnoszące wkład do Europejskiego Wspólnego Funduszu na rzecz Bałkanów Zachodnich, odpowiednie instytucje finansowe i odpowiednie organizacje regionalne. Specjalna rada strategiczna ds. operacji realizowanych w ramach EFZR+ obejmujących Bałkany Zachodnie powinna nadal mieć inkluzywny charakter.

(45)

Gwarancja na działania zewnętrzne, ustanowiona rozporządzeniem (UE) 2021/947, wspiera operacje realizowane w ramach EFZR+, a IPA III powinna przyczynić się do zaspokajania potrzeb w zakresie tworzenia rezerw na potrzeby operacji na rzecz beneficjentów wymienionych w załączniku I, w tym w odniesieniu do tworzenia rezerw i do zobowiązań wynikających z pożyczek udzielanych w ramach pomocy makrofinansowej.

(46)

Istotne jest zapewnienie, aby programy współpracy transgranicznej były realizowane spójnie z ramami ustalonymi w programach działań zewnętrznych i rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2021/1059 (15). W niniejszym rozporządzeniu powinny zostać ustanowione przepisy szczególne dotyczące współfinansowania.

(47)

Roczne lub wieloletnie plany działania i środki, o których mowa w niniejszym rozporządzeniu, stanowią programy prac na podstawie rozporządzenia finansowego. Roczne lub wieloletnie plany działania składają się z zestawu środków zebranych w jednym dokumencie.

(48)

Zgodnie z rozporządzeniem finansowym, rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE, Euratom) nr 883/2013 (16) i rozporządzeniami Rady (WE, Euratom) nr 2988/95 (17), (Euratom, WE) nr 2185/96 (18) i (UE) 2017/1939 (19) interesy finansowe Unii należy chronić za pomocą proporcjonalnych środków, w tym środków w zakresie zapobiegania nieprawidłowościom – w tym nadużyciom finansowym – ich wykrywania, korygowania i prowadzenia w ich sprawie postępowań, odzyskiwania środków utraconych, nienależnie wypłaconych lub nieodpowiednio wykorzystanych oraz, w stosownych przypadkach, nakładania kar administracyjnych. W szczególności, zgodnie z rozporządzeniami (Euratom, WE) nr 2185/96 i (UE, Euratom) nr 883/2013, Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF) jest uprawniony do prowadzenia dochodzeń administracyjnych, w tym kontroli na miejscu i inspekcji, w celu ustalenia, czy miały miejsce nadużycia finansowe, korupcja lub wszelka inna nielegalna działalność na szkodę interesów finansowych Unii. Zgodnie z rozporządzeniem Rady (UE) 2017/1939 Prokuratura Europejska (EPPO) jest uprawniona do prowadzenia postępowań przygotowawczych oraz wnoszenia i popierania oskarżeń w sprawie przestępstw naruszających interesy finansowe Unii, jak przewidziano w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2017/1371 (20). Zgodnie z rozporządzeniem finansowym każda osoba lub podmiot, które otrzymują środki finansowe Unii, mają w pełni współpracować w celu ochrony interesów finansowych Unii, przyznać Komisji, OLAF, Trybunałowi Obrachunkowemu oraz, w przypadku państw członkowskich, które uczestniczą we wzmocnionej współpracy na podstawie rozporządzenia (UE) 2017/1939, EPPO niezbędne prawa i dostęp, a także zapewniać, aby wszelkie osoby trzecie uczestniczące w wykonywaniu środków finansowych Unii przyznały tym organom równoważne prawa. Beneficjenci wymienieni w załączniku I powinni też niezwłocznie zgłosić Komisji nieprawidłowości, w tym nadużycia finansowe, będące przedmiotem wstępnych ustaleń w postępowaniach administracyjnych lub sądowych, oraz regularnie informować ją o przebiegu postępowań administracyjnych i sądowych. W celu zbliżenia do dobrych praktyk w państwach członkowskich, zgłaszanie to powinno odbywać się za pomocą środków elektronicznych ustanowionych przez Komisję, przy użyciu systemu zarządzania nieprawidłowościami.

(49)

Pomoc udzielana na podstawie niniejszego rozporządzenia powinna być wdrażana w sposób przejrzysty, rozliczalny i odpolityczniony. Komisja powinna ściśle monitorować tę sytuację, w tym na poziomie lokalnym.

(50)

Komunikacja sprzyja debacie demokratycznej, wzmacnia kontrolę instytucjonalną i nadzór instytucjonalny nad finansowaniem unijnym oraz przyczynia się do zwiększenia wiarygodności Unii. Unia i beneficjenci finansowania unijnego powinni lepiej eksponować działania Unii i odpowiednio informować o wartości dodanej unijnego wsparcia. W tym kontekście, zgodnie z rozporządzeniem finansowym, umowy zawarte z odbiorcami finansowania unijnego powinny zawierać zobowiązania dotyczące zapewnienia odpowiedniego eksponowania działań Unii, a w przypadku gdy zobowiązania te nie są wykonywane, Komisja powinna w stosownym czasie podjąć odpowiednie działania.

(51)

W celu uwzględnienia wszelkich zmian w ramach polityki rozszerzenia lub istotnych zmian sytuacji beneficjentów wymienionych w załączniku I, należy przekazać Komisji uprawnienia do przyjmowania aktów zgodnie z art. 290 TFUE dotyczących dostosowywania i aktualizowania priorytetów tematycznych dotyczących pomocy wymienionych w załącznikach II i III oraz do przyjęcia aktu delegowanego w celu uzupełnienia niniejszego rozporządzenia przez określenie niektórych celów szczegółowych i priorytetów tematycznych dotyczących pomocy. Szczególnie ważne jest, aby w czasie prac przygotowawczych Komisja prowadziła stosowne konsultacje, w tym na poziomie ekspertów, oraz aby konsultacje te prowadzone były zgodnie z zasadami określonymi w Porozumieniu międzyinstytucjonalnym z dnia 13 kwietnia 2016 r. w sprawie lepszego stanowienia prawa (21). W szczególności, aby zapewnić Parlamentowi Europejskiemu i Radzie udział na równych zasadach w przygotowaniu aktów delegowanych, instytucje te otrzymują wszelkie dokumenty w tym samym czasie co eksperci państw członkowskich, a eksperci tych instytucji mogą systematycznie brać udział w posiedzeniach grup eksperckich Komisji zajmujących się przygotowaniem aktów delegowanych.

(52)

W celu zapewnienia jednolitych warunków wykonywania niniejszego rozporządzenia, w szczególności dotyczących szczególnych warunków i struktur zarządzania pośredniego z beneficjentami wymienionymi w załączniku I i wdrażania pomocy na rzecz rozwoju obszarów wiejskich, należy powierzyć Komisji uprawnienia wykonawcze. Uprawnienia te powinny być wykonywane zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 182/2011 (22). W procesie ustanawiania jednolitych warunków wykonywania niniejszego rozporządzenia należy uwzględnić doświadczenia z zarządzania dotychczasową pomocą przedakcesyjną oraz z jej wdrożenia. Te jednolite warunki należy zmienić, o ile wymaga tego sytuacja.

(53)

Komitet utworzony na mocy niniejszego rozporządzenia powinien również posiadać uprawnienia w zakresie aktów prawnych i zobowiązań na podstawie rozporządzenia Rady (WE) nr 1085/2006 (23) i rozporządzenia (UE) nr 231/2014, jak również w zakresie wykonywania art. 3 rozporządzenia Rady (WE) nr 389/2006 (24).

(54)

Ponieważ cele niniejszego rozporządzenia nie mogą zostać osiągnięte w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, natomiast możliwe jest ich lepsze osiągnięcie na poziomie Unii, może ona podjąć działania zgodnie z zasadą pomocniczości określoną w art. 5 TUE. Zgodnie z zasadą proporcjonalności określoną w tym artykule niniejsze rozporządzenie nie wykracza poza to, co jest konieczne do osiągnięcia tych celów.

(55)

Aby zapewnić ciągłość udzielania wsparcia w odpowiednim obszarze polityki oraz umożliwić rozpoczęcie wdrażania od początku obowiązywania wieloletnich ram finansowych na lata 2021–2027, niniejsze rozporządzenie powinno wejść w życie w trybie pilnym i być stosowane z mocą wsteczną od dnia 1 stycznia 2021 r.,