Sprawa C-400/23

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sofiyski gradski sad)

Wyrok Trybunału (czwarta izba) z dnia 16 stycznia 2025 r.

Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa (UE) 2016/343 – Prawo do obecności na rozprawie – Artykuł 8 ust. 2 – Postępowanie prowadzące do wydania zaocznego wyroku skazującego lub uniewinniającego – Warunki – Artykuł 8 ust. 4 – Obowiązek poinformowania osoby skazanej zaocznie o dostępnych środkach prawnych – Artykuł 9 – Prawo do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego, który umożliwia ponowne rozpoznanie sprawy co do jej istoty i może doprowadzić do uchylenia pierwotnego orzeczenia – Artykuł 10 ust. 1 – Prawo do skutecznego środka prawnego – Uregulowania krajowe uzależniające uznanie prawa do wznowienia postępowania od złożenia wniosku o wznowienie postępowania karnego do organu sądowego, przed którym osoba skazana zaocznie ma się stawić

Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Wzmocnienie niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym – Dyrektywa 2016/343 – Prawo do obecności na rozprawie – Postępowanie zaoczne – Prawo do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego – Uregulowania krajowe uzależniające uznanie prawa do wznowienia postępowania od złożenia wniosku o wznowienie postępowania karnego – Dopuszczalność – Przesłanki

(dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2016/343, art. 8 ust. 2, 4, art. 9)

(zob. pkt 43–46, 59–69, 75; pkt 1 sentencji)
Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Wzmocnienie niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym – Dyrektywa 2016/343 – Prawo do obecności na rozprawie – Postępowanie zaoczne – Prawo do wznowienia postępowania lub innego środka prawnego – Obowiązek poinformowania osoby skazanej zaocznie o jej prawie do wznowienia postępowania lub innego środka prawnego – Ocena istnienia tego prawa przez sąd prowadzący postępowanie zaoczne i wskazanie wspomnianego prawa w orzeczeniu doręczonym zainteresowanemu – Dopuszczalność

(dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2016/343, art. 8 ust. 2, 4, art. 9, art. 10 ust. 1)

(zob. pkt 85–87; pkt 2 sentencji)
Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Wzmocnienie niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym – Dyrektywa 2016/343 – Prawo do obecności na rozprawie – Postępowanie zaoczne – Prawo do wznowienia postępowania lub innego środka prawnego – Obowiązek poinformowania osoby skazanej zaocznie o jej prawie do wznowienia postępowania lub innego środka prawnego – Zakres – Wyrok uniewinniający wydany zaocznie – Zaliczenie

(dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2016/343, art. 8 ust. 2, 4, art. 9)

(zob. pkt 90–95; pkt 3 sentencji)

Streszczenie

Trybunał, do którego Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii, Bułgaria) zwrócił się z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, wyjaśnił obowiązki państw członkowskich w ramach postępowań karnych toczących się w trybie zaocznym.

Przed sądem odsyłającym toczy się postępowanie karne przeciwko VB, ściganemu za czyny stanowiące przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności. VB nie otrzymał żadnego formalnego powiadomienia o stawianych mu zarzutach. Ponadto nie został on poinformowany ani o skierowaniu sprawy do sądu, ani tym bardziej o terminie i miejscu rozprawy lub o konsekwencjach niestawiennictwa. Stało się tak, bowiem właściwym organom krajowym nie udało się ustalić miejsca pobytu VB, ponieważ na etapie postępowania przygotowawczego zbiegł on tuż przed interwencją policyjną mającą na celu zatrzymanie podejrzanych.

Uznając, że określone w dyrektywie 2016/343 ( 1 ) warunki przeprowadzenia rozprawy pod nieobecność oskarżonego nie zostały spełnione w niniejszej sprawie, sąd odsyłający kwestionuje zakres obowiązku poinformowania osoby sądzonej zaocznie o dostępnych środkach prawnych ( 2 ). Wskazuje on, że w Bułgarii, od chwili upływu terminu na odwołanie się od zaocznego wyroku skazującego, jedynym dostępnym środkiem odwoławczym od tego wyroku skazującego jest wniosek o wznowienie postępowania karnego, który należy złożyć do Varhoven kasatsionen sad (najwyższego sądu kasacyjnego, Bułgaria). Tymczasem to „prawo do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego” nie jest ani podane do wiadomości, ani nawet uznane w chwili, gdy osoba skazana zaocznie zostaje powiadomiona o wyroku skazującym. Ponadto prawo bułgarskie przewiduje, że osoba, która złożyła wniosek o wznowienie postępowania karnego, pod rygorem umorzenia postępowania karnego, ma obowiązek stawienia się przed sądem, który go rozpozna.

Powziąwszy wątpliwości co do zgodności bułgarskiego systemu proceduralnego z dyrektywą 2016/343, sąd odsyłający zwrócił się do Trybunału z kilkoma pytaniami prejudycjalnymi.

Ocena Trybunału

Przede wszystkim, co się tyczy prawa osoby skazanej zaocznie „do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego” w rozumieniu art. 8 ust. 4 dyrektywy 2016/343, Trybunał uściślił, że dyrektywa ta nie stoi na przeszkodzie temu, by państwo członkowskie ustanowiło system proceduralny, który nie prowadzi automatycznie do wznowienia postępowania karnego, lecz wymaga od osób skazanych zaocznie i zainteresowanych takim wznowieniem złożenia wniosku w tym celu do innego sądu – innego niż sąd, który wydał orzeczenie zaoczne – aby ten inny sąd zweryfikował, czy spełniona jest przesłanka definiująca prawo do wznowienia postępowania, a mianowicie brak spełnienia warunków przewidzianych w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy. Wynika to w szczególności z brzmienia art. 8 ust. 4 rozpatrywanej dyrektywy. Po pierwsze, przedstawienie możliwości zaskarżenia orzeczenia wydanego zaocznie jako elementu proceduralnego odrębnego i niezależnego od „prawa do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego” wskazuje, że państwa członkowskie mają możliwość ustanowienia procedury poprzedzającej przeprowadzenie wznowionego postępowania lub skorzystanie z innego środka prawnego, ponieważ celem takiej procedury może być weryfikacja, czy wyżej wymienione warunki nie zostały spełnione. Po drugie, użycie spójnika „lub” w części zdania „prawo do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego” oznacza, że państwa członkowskie mogą przewidzieć ponowne wszczęcie postępowania karnego w formie wznowienia postępowania lub przewidzieć „inny środek prawny”, równoważny z wznowieniem postępowania.

Trybunał jest zdania, że taki system proceduralny jest zgodny z dyrektywą 2016/343, pod warunkiem że po pierwsze, postępowanie w sprawie wniosku o wznowienie postępowania karnego umożliwia faktycznie przeprowadzenie wznowionego postępowania we wszystkich przypadkach, w których zostanie ustalone, po weryfikacji, że warunki przewidziane w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy nie zostały spełnione, i że po drugie, osoba skazana zaocznie, gdy zostaje poinformowana o wyroku skazującym, jest również poinformowana o istnieniu tego postępowania.

Następnie Trybunał przypomniał, że do sądu odsyłającego należy ocena, czy system proceduralny ustanowiony przez bułgarskiego ustawodawcę jest zgodny z dyrektywą 2016/343, a w szczególności czy postępowanie w sprawie wznowienia postępowania karnego spełnia wszystkie wymogi wynikające z zasady skuteczności.

Co się tyczy oceny poszanowania zasady skuteczności przez system ustanowiony przez ustawodawcę bułgarskiego, Trybunał wskazuje w pierwszej kolejności, że należy zagwarantować, że postępowanie w sprawie wniosku o wznowienie postępowania karnego prowadzi do uznania prawa do wznowienia postępowania we wszystkich przypadkach, w których warunki przewidziane w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy nie zostały spełnione.

W drugiej kolejności należy zweryfikować, czy osoba skazana zaocznie otrzyma – w chwili gdy zostanie poinformowana o istnieniu tego wyroku skazującego lub wkrótce po tym – odpis całości orzeczenia wydanego zaocznie i pouczenie o jej prawach procesowych, w tym w odniesieniu do możliwości złożenia wniosku o wznowienie postępowania karnego oraz sądu, przed którym należy złożyć ten wniosek, a także terminu, w którym należy to uczynić.

W trzeciej kolejności – każde postępowanie w sprawie wniosku o wznowienie postępowania musi zostać zorganizowane w taki sposób, aby wniosek ten został szybko rozpatrzony, tak aby jak najszybciej ustalić, czy postępowanie przeprowadzono zaocznie bez spełnienia warunków przewidzianych w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Ten wymóg szybkości postępowania jest tym bardziej istotny, że orzeczenia wydane zaocznie mogą być wykonalne.

W ostatniej kolejności zasada skuteczności wymaga, aby zainteresowany miał możliwość wypowiedzenia się osobiście lub za pośrednictwem adwokata w kwestii, czy proces zaoczny miał miejsce, mimo że nie zostały spełnione warunki przewidziane w art. 8 ust. 2 dyrektywy 2016/343. Możliwości tej nie można rozumieć jako oznaczającej obowiązek osobistego stawiennictwa zainteresowanego przed sądem rozpatrującym ten wniosek. Spoczywający na zainteresowanym, który dowiedział się o wyroku skazującym i nie został zatrzymany, obowiązek osobistego stawiennictwa przed sądem, do którego złożył wniosek o wznowienie postępowania, sprowadzałby się bowiem do zobowiązania osoby, która nadal przebywa na wolności, do odbywania kary pozbawienia wolności, aby mogła ona skorzystać z prawa do wznowienia postępowania. Byłoby to niezgodne z prawem podstawowym do rzetelnego procesu sądowego.

Ponadto, co się tyczy obowiązku poinformowania osoby sądzonej zaocznie o przysługującym jej prawie do wznowienia postępowania, Trybunał przypomniał ( 3 ), że prawodawca Unii nie sprecyzował, w jaki sposób należy przekazać informację dotyczącą „prawa do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego”. Skoro dyrektywy 2016/343 nie można interpretować w ten sposób, że nakłada ona na sąd orzekający zaocznie obowiązek rozstrzygnięcia w orzeczeniu o prawie do wznowienia postępowania ( 4 ), to pozostawia ona państwom członkowskim szeroki zakres uznania co do jej wdrożenia. Nie można zatem również interpretować jej w ten sposób, że zakazuje ona temu sądowi zbadania w trakcie rozprawy przeprowadzonej w trybie zaocznym, czy spełnione są warunki przewidziane w art. 8 ust. 2, a jeżeli warunki te nie są spełnione, wskazania w orzeczeniu, że zainteresowany ma prawo do wznowienia postępowania. W ramach badania przeprowadzanego w tym względzie przez sąd prowadzący rozprawę w trybie zaocznym ważne jest jednak, aby wysłuchał on adwokata reprezentującego zainteresowanego, który w takiej sytuacji jest nieobecny. Wymogi określone przez dyrektywę 2016/343 są zatem spełnione, gdy sąd prowadzący postępowanie zaocznie sam ocenia – po wysłuchaniu w tym przedmiocie zarówno oskarżenia, jak i obrony – czy spełnione są warunki przewidziane w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy, i, w przypadku gdy tak nie jest, wskazuje w orzeczeniu wydanym zaocznie – którego pełny odpis musi zostać doręczony zainteresowanemu w chwili poinformowania go o tym orzeczeniu lub niezwłocznie po tym – że zainteresowany ma prawo do wznowienia postępowania.

( 1 ) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 65, s. 1). Zgodnie z art. 8 ust. 2 tej dyrektywy „[p]aństwa członkowskie mogą postanowić, że rozprawa, której wynikiem może być orzeczenie w przedmiocie winy lub niewinności podejrzanego lub oskarżonego, może odbyć się pod jego nieobecność, pod warunkiem że:
a) podejrzanego lub oskarżonego powiadomiono we właściwym czasie o rozprawie i o konsekwencjach niestawiennictwa; lub
b) podejrzany lub oskarżony, którego powiadomiono o rozprawie, jest reprezentowany przez umocowanego obrońcę, wybranego przez tego podejrzanego lub oskarżonego lub wyznaczonego z urzędu”.

( 2 ) Artykuł 8 ust. 4 dyrektywy 2016/343 przewiduje bowiem, że w przypadku gdy rozprawa odbywa się bez możliwości spełnienia warunków określonych w art. 8 ust. 2 tej dyrektywy, ponieważ nie można ustalić miejsca pobytu podejrzanego lub oskarżonego pomimo podjęcia rozsądnych starań w tym celu, państwa członkowskie zapewniają, aby w przypadku poinformowania podejrzanych lub oskarżonych o orzeczeniu, w szczególności w chwili ich zatrzymania, zostali oni również poinformowani o możliwości zaskarżenia tego orzeczenia oraz o przysługującym im prawie do wznowienia postępowania lub do innego środka prawnego.

( 3 ) Wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., VB (Informowanie skazanego zaocznie) (C-430/22 i C-468/22, EU:C:2023:458, pkt 27).

( 4 ) Wyrok z dnia 8 czerwca 2023 r., VB (Informowanie skazanego zaocznie) (C-430/22 i C-468/22, EU:C:2023:458, pkt 31).