Wydanie tymczasowe
OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
ATHANASIOSA RANTOSA
przedstawiona w dniu 11 kwietnia 2024 r.(1)
Sprawa C‑792/22
Parchetul de pe lângă Judecătoria Rupea,
LV,
CRA,
LCM
Postępowanie karne
przeciwko
MG,
przy udziale
SC Energotehnica SRL Sibiu
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Curtea de Apel Braşov (sąd apelacyjny w Braszowie, Rumunia)]
Odesłanie prejudycjalne – Polityka społeczna – Dyrektywa 89/391/EWG – Środki w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy – Zasada skuteczności prawa Unii – Śmierć pracownika podczas wykonywania prac – Równoległe postępowanie karne i postępowanie administracyjne przed sądami krajowymi – Prawomocny wyrok sądu administracyjnego, zgodnie z którym to wykonywanie prac nie stanowi „wypadku przy pracy” – Uregulowanie krajowe przewidujące, że taki prawomocny wyrok ma powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym – Możliwość zakwalifikowania przez ten sąd karny owego wykonywania prac jako „wypadku przy pracy” i orzeczenia sankcji karnych i cywilnych
I. Wprowadzenie
1. W następstwie śmierci elektryka, mającej miejsce podczas wykonywania prac w instalacji elektrycznej, wszczęto postępowanie administracyjne przeciwko spółce, która zatrudniała ofiarę oraz równolegle wszczęto postępowanie karne przeciwko brygadziście elektrykowi pracującemu na rzecz tej spółki z tytułu nieprzestrzegania środków prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz nieumyślnego spowodowania śmierci, w ramach którego to postępowania rodzina zmarłego elektryka wniosła powództwo cywilne przeciwko wspomnianej spółce oraz brygadziście.
2. Po zakończeniu postępowania administracyjnego sąd administracyjny prawomocnym wyrokiem orzekł, że to wykonywanie prac nie stanowiło „wypadku przy pracy”, wskutek czego sankcje administracyjne nałożone na tę samą spółkę zostały uchylone. Ponadto uregulowanie krajowe, wprowadzone przez sąd konstytucyjny państwa członkowskiego, którego sprawa dotyczy, przewiduje, że prawomocne wyroki sądów innych niż sądy karne, dotyczące kwestii wstępnej w postępowaniu karnym, mają powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym. Tymczasem zakwalifikowanie owego wykonywania prac jako „wypadku przy pracy” stanowi taką kwestię wstępną.
3. Czy dyrektywa 89/391/EWG(2), która ma na celu poprawę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy, stoi na przeszkodzie takiemu uregulowaniu krajowemu, które uniemożliwia rozpatrującemu sprawę sądowi karnemu zbadanie kwestii, czy to samo wykonywanie prac może zostać zakwalifikowane jako „wypadek przy pracy” i w konsekwencji orzeczenie sankcji karnych lub cywilnych wobec brygadzisty i pracodawcy? Takie jest w istocie pytanie zadane przez Curtea de Apel Braşov (sąd apelacyjny w Braszowie, Rumunia), który jest sądem karnym w sprawie w postępowaniu głównym.
4. Rozpatrywana sprawa, która ma charakter bezprecedensowy, daje Trybunałowi sposobność do sprecyzowania zasad powiązania między krajowymi środkami zaskarżenia, w celu zagwarantowania zainteresowanym stronom, w ramach wdrażania dyrektywy 89/391, poszanowania zasady skuteczności prawa Unii, a w szczególności ochrony prawa do obrony.
I. Ramy prawne
A. Prawo Unii
5. Rozdział I dyrektywy 89/391, zatytułowany „Przepisy ogólne”, obejmuje art. 1–4. Artykuł 1 tej dyrektywy, zatytułowany „Cel”, stanowi:
„1. Celem niniejszej dyrektywy jest wprowadzenie w życie środków wzmacniających ochronę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w pracy.
2. W tym zakresie zawiera ona ogólne zasady dotyczące ochrony przed zagrożeniami zawodowymi i ochrony w zakresie ochrony bezpieczeństwa i zdrowia, eliminacji zagrożeń i czynników sprzyjających powstawaniu wypadków, informowania, konsultacji, wyważonego udziału, zgodnie z prawodawstwem krajowym i/lub przyjętymi procedurami, oraz szkolenia pracowników i ich przedstawicieli, jak również zawiera ona ogólne wytyczne odnoszące się do wprowadzenia w życie wymienionych zasad.
3. Niniejsza dyrektywa nie zmienia istniejących lub przyszłych przepisów krajowych i wspólnotowych, które byłyby bardziej korzystne dla ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy”.
6. Artykuł 4 wspomnianej dyrektywy przewiduje:
„1. Państwa członkowskie powinny podjąć niezbędne kroki celem zapewnienia przestrzegania przepisów prawnych, koniecznych do wprowadzenia w życie niniejszej dyrektywy w stosunku do pracodawców, pracowników i przedstawicieli pracowników.
2. Państwa członkowskie powinny w szczególności zapewnić odpowiednie środki kontroli i nadzoru”.
7. Artykuł 5 tej samej dyrektywy, zatytułowany „Przepisy ogólne”, który znajduje się w jej rozdziale II, zatytułowanym „Obowiązki pracodawców”, stanowi:
„1. Pracodawca ponosi odpowiedzialność w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy pracownikom w każdym aspekcie odnoszącym się do ich pracy.
[…]
3. Zobowiązania pracowników w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy nie powinny wpływać na zasady odpowiedzialności pracodawcy.
4. Niniejsza dyrektywa nie ogranicza zdolności państw członkowskich do wykluczenia lub ograniczenia odpowiedzialności pracodawcy wszędzie tam, gdzie zaistnieją nadzwyczajne lub nieprzewidziane okoliczności, będące poza kontrolą pracodawcy, lub też w wypadku wyjątkowych okoliczności, których konsekwencji nie można było uniknąć, pomimo stosowania wszystkich środków ostrożności.
Państwa członkowskie nie muszą wykorzystać możliwości wymienionej w pierwszym akapicie”.
B. Prawo rumuńskie
1. Kodeks karny
8. Artykuł 192 Legea nr. 286/2009 privind Codul penal (ustawy nr 286/2009 ustanawiającej kodeks karny) z dnia 17 lipca 2009 r.(3), w brzmieniu obowiązującym w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym (zwanej dalej „kodeksem karnym”), zatytułowany „Nieumyślne spowodowanie śmierci”, stanowi w ust. 2:
„Nieumyślne spowodowanie śmierci wynikające z nieprzestrzegania przepisów prawnych lub środków ostrożności przewidzianych dla wykonywania zawodu lub wykonywania określonej działalności podlega karze pozbawienia wolności od lat dwóch do siedmiu. W przypadku gdy naruszenie przepisów prawnych lub środków ostrożności samo w sobie stanowi przestępstwo, stosuje się przepisy dotyczące zbiegu przestępstw”.
9. Artykuł 350 tego kodeksu, zatytułowany „Nieprzestrzeganie środków prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy”, przewiduje w ust. 1 i 3:
„1) Nieprzestrzeganie przez jakąkolwiek osobę obowiązków i środków przewidzianych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, stwarzające bezpośrednie zagrożenie wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową, podlega karze pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat trzech lub grzywnie.
[…]
3) Czyny, o których mowa w ust. 1 i 2 podlegają karze pozbawienia wolności od trzech miesięcy do roku lub grzywnie w przypadku, gdy zostały popełnione w wyniku niedbalstwa”.
2. Kodeks postępowania karnego
10. Artykuł 52 Legea nr. 135/2010 privind Codul de procedură penală (ustawy nr 135/2010 ustanawiającej kodeks postępowania karnego) z dnia 1 lipca 2010 r.(4), w brzmieniu obowiązującym w czasie zaistnienia okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym (zwanej dalej „kodeksem postępowania karnego”), zatytułowany „Kwestie wstępne”, stanowi:
„1) Sąd karny jest właściwy do orzekania w przedmiocie każdej kwestii wstępnej dla rozstrzygnięcia sprawy, nawet jeśli ze względu na jej charakter kwestia ta należy do właściwości innego sądu, z wyjątkiem sytuacji, w których właściwość nie należy do władzy sądowniczej.
2) Kwestia wstępna jest rozstrzygana przez sąd karny zgodnie z przepisami i środkami dowodowymi dotyczącymi dziedziny, do której odnosi się ta kwestia.
3) Prawomocne wyroki sądów innych niż sądy karne, dotyczące kwestii wstępnej w postępowaniu karnym, mają powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, z wyjątkiem okoliczności dotyczących istnienia przestępstwa”.
3. Ustawa nr 319/2006
11. Legea nr. 319/2006 a securităţii şi sănătăţii în muncă (ustawa nr 319/2006 o bezpieczeństwie i higienie pracy) z dnia 14 lipca 2006 r.(5). (zwana dalej „ustawą nr 319/2006”) transponuje dyrektywę 89/391 do rumuńskiego porządku prawnego. Zgodnie z art. 5 lit. g) tej ustawy:
„Na użytek niniejszej ustawy stosuje się następujące definicje:
[…]
g) wypadek przy pracy – nagły uraz, a także ostre zatrucie zawodowe, które nastąpiły w trakcie wykonywania pracy lub obowiązków służbowych i powodują czasową niezdolność do pracy przez co najmniej 3 dni kalendarzowe, niepełnosprawność lub śmierć”.
12. Artykuł 7 ust. 4 lit. c) wspomnianej ustawy stanowi:
„Bez uszczerbku dla innych przepisów niniejszej ustawy, uwzględniając charakter działalności przedsiębiorstwa i/lub jednostki organizacyjnej, pracodawca jest zobowiązany:
[…]
c) uwzględniać możliwości pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przy powierzaniu im pracy”.
13. Artykuł 20 ust. 1 lit. b) tej samej ustawy przewiduje:
„Pracodawca musi zapewnić warunki umożliwiające każdemu pracownikowi przejście wystarczającego i odpowiedniego szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, w szczególności w formie uzyskania informacji i instrukcji specyficznych dla jego pracy i stanowiska:
[…]
b) przy zmianie zatrudnienia lub przy przeniesieniu”.
14. Artykuł 22 ustawy nr 319/2006 stanowi:
„Każdy pracownik musi wykonywać swoją pracę zgodnie ze swoim przeszkoleniem i przygotowaniem oraz instrukcjami otrzymanymi od pracodawcy, w taki sposób, aby nie narażać na ryzyko wypadku przy pracy lub choroby zawodowej siebie i innych osób, na które mogą mieć wpływ działania i zaniechania podejmowane przez niego w ramach pracy”.
4. Dekret nr 1146/2006
15. Aneks I do Hotărârea Guvernului nr. 1146/2006 privind cerințele minime de securitate și sănătate pentru utilizarea în muncă de către lucrători a echipamentelor de muncă (dekretu rządowego nr 1146/2006 w sprawie minimalnych wymogów w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny dotyczących używania sprzętu roboczego przez pracowników) z dnia 30 sierpnia 2006 r.(6). (zwanego dalej „dekretem nr 1146/2006”), ma następujące brzmienie:
„[...]
3.3.2.1. W zakresie instalacji elektrycznych i sprzętu roboczego do instalacji elektrycznych, ochrona przed porażeniem prądem w wyniku dotyku bezpośredniego zapewniana jest przez środki techniczne, uzupełniane środkami organizacyjnymi.
[…]
3.3.2.3. Ochrona przed porażeniem prądem w wyniku dotyku bezpośredniego zapewniana jest w drodze następujących środków organizacyjnych:
a) prace w instalacjach elektrycznych (usuwanie awarii, naprawy, podłączenia, etc.) mogą być wykonywane tylko przez elektryków, którzy są wykwalifikowani, upoważnieni i przeszkoleni w zakresie danej pracy;
b) prace muszą być wykonywane na podstawie jednej z form pracy;
[…]
e) dla każdej pracy w instalacjach elektrycznych muszą zostać sporządzone instrukcje pracy;
[…]
3.3.2.4. Prace w instalacjach, maszynach, sprzęcie i urządzeniach wykorzystujących energię elektryczną są dozwolone tylko na podstawie następujących form pracy:
[…]
d) ustnych poleceń (DV);
[…]
3.3.23.1. W przypadku instalacji elektrycznych lub sprzętu roboczego do instalacji elektrycznych, w których wykonywane są prace po odłączeniu napięcia lub bez odłączenia napięcia, należy stosować elektroizolacyjne środki ochrony.
[…]
3.3.23.4. Prace bez odłączenia napięcia w instalacjach i urządzeniach elektrycznych muszą być wykonywane przez pracowników upoważnionych do wykonywania prac pod napięciem.
[…]”
II. Spór w postępowaniu głównym, pytania prejudycjalne i postępowanie przed Trybunałem
16. Z postanowienia odsyłającego wynika, że w dniu 5 września 2017 r. pracujący na rzecz spółki Energotehnica elektryk (zwany dalej „ofiarą”) zmarł wskutek porażenia prądem podczas wykonywania prac polegających na wymianie oprawy oświetlenia zewnętrznego słupa elektroenergetycznego niskiego napięcia w gospodarstwie rolnym położonym w gminie Ticușu, okręg Braszów (Rumunia) (zwanych dalej: „rozpatrywanym wykonywaniem prac”).
17. W ramach postępowania administracyjnego Inspectoratul Teritorial de Muncă Brașov (terytorialna inspekcja pracy w Braszowie, Rumunia, zwana dalej „TIP”) przeprowadziła dochodzenie obejmujące wysłuchanie świadków oraz uzyskanie stosownych dokumentów dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy. Po zakończeniu tegoż dochodzenia, w dniu 9 września 2019 r., TIP sporządziła protokół z dochodzenia (zwany dalej „protokołem z dochodzenia”), w którym zakwalifikowała rozpatrywane wykonywanie prac jako „śmiertelny wypadek przy pracy”.
18. W ramach tegoż protokołu TIP nałożyła na spółkę Energotehnica administracyjne kary pieniężne za dopuszczenie do wykonywania prac w działającej instalacji elektrycznej, bez odłączenia napięcia, przez nieupoważniony, nieprzeszkolony personel oraz za nieudostępnienie pracownikowi materiałów wchodzących w zakres szczególnych tematów szkoleń. Sankcje te nie zostały faktycznie zastosowane z uwagi na zawieszenie ich wykonania do zakończenia postępowania karnego. Żadna kara administracyjna nie została nałożona na osobę zatrudnioną w tej spółce, ponieważ - zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy nr 319/2006 - przestępstwa administracyjne stanowią jedynie czyny popełnione przez pracodawców znajdujących się w jednej z sytuacji przewidzianych w tej ustawie, nie zaś te popełnione przez pracowników.
19. Spółka Energotehnica wniosła przeciwko TIP skargę do sądu administracyjnego Tribunalul Sibiu (sądu okręgowego w Sybinie, Rumunia), żądając stwierdzenia nieważności protokołu z dochodzenia. Wysłuchano jedynie dwóch świadków, kolegów ofiary. Wyrokiem z dnia 10 lutego 2021 r. sąd ten uwzględnił ową skargę i stwierdził nieważność tegoż protokołu z dochodzenia w części, tj. w odniesieniu do ustaleń dotyczących spółki Energotehnica. W tym względzie wspomniany sąd uznał, po pierwsze, że rozpatrywane wykonywanie prac miało miejsce poza godzinami pracy, a po drugie, że nie było żadnych dowodów potwierdzających, że ofierze wydano ustne polecenie wykonania tychże prac. TIP wniosła odwołanie od tegoż wyroku do Curtea de Apel Alba Iulia (sądu apelacyjnego w Alba Iulia, Rumunia), który, wyrokiem z dnia 14 czerwca 2021 r., uwzględnił zarzut nieważności podniesiony przez spółkę Energotehnica wskazując, że oddala to odwołanie z powodu braku jego uzasadnienia.
20. Równolegle z postępowaniem administracyjnym, prokurator Parchetul de pe lângă Judecătoria Rupea (prokuratury przy sądzie pierwszej instancji w Rupei, Rumunia) wszczął postępowanie karne. Akt oskarżenia przeciwko MG, jako brygadziście elektrykowi zatrudnionemu w spółce Energotehnica, został wniesiony przez prokuratora w dniu 31 lipca 2020 r. do Judecătoria Rupea (sądu pierwszej instancji w Rupei) w związku z popełnieniem następujących przestępstw: po pierwsze przestępstwa nieprzestrzegania środków prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy, o których mowa w art. 350 ust. 1 i 3 kodeksu karnego, a po drugie przestępstwa nieumyślnego spowodowania śmierci, przewidzianego w art. 192 ust. 2 kodeksu karnego w związku z art. 38 ust. 1 tegoż kodeksu, dotyczącym realnego zbiegu przestępstw. W tymże akcie oskarżenia stwierdzono, że w dniu 5 września 2017 r., około godziny 18.00, po zakończeniu czasu pracy, MG, będący osobą odpowiedzialną za organizację miejsca pracy, którego konkretne obowiązki polegały na organizowaniu pracy, szkoleniu personelu wykonującego pracę oraz podejmowaniu środków w celu zapewnienia urządzeń bezpieczeństwa w miejscu pracy i środków ochrony przewidzianych w szczegółowych instrukcjach dla każdego stanowiska pracy, wydał podlegającej mu ofierze ustne polecenie pracy polegającej na rozpatrywanym wykonywaniu prac, bez podjęcia wymaganych środków bezpieczeństwa i higieny pracy (a mianowicie powierzenia tego zadania jedynie personelowi wykwalifikowanemu w zawodzie elektryka, upoważnionemu i przeszkolonemu w zakresie wykonania przedmiotowej pracy, pod nadzorem brygadzisty) oraz w warunkach, w których owe prace były wykonywane bez odłączenia napięcia działającej instalacji elektrycznej i bez użycia elektroizolacyjnych rękawic ochronnych.
21. W ramach tegoż postępowania karnego, prowadzonego przeciwko MG, przesłuchano naocznych świadków oraz włączono do akt sprawy stosowne dokumenty dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. Przedstawiono także akta dochodzenia dotyczącego rozpatrywanego wykonywania prac, w tym protokół z dochodzenia. W ramach wspomnianego postępowania karnego, LV, CRA i LCM, odpowiednio: żona, córka i syn ofiary, wystąpili również z powództwem cywilnym (zwani dalej „powodami cywilnymi”) i zażądali zasądzenia od MG i spółki Energotehnica odszkodowania z tytułu śmierci ofiary. Żadne dochodzenie karne nie zostało prowadzone w stosunku do spółki Energotehnica, która ma jedynie status strony ponoszącej odpowiedzialność cywilną, ponieważ - zgodnie z rumuńskim prawem cywilnym – spółka ta ma ustawowy lub umowny obowiązek naprawienia, w całości lub w części, samodzielnie lub solidarnie, szkody spowodowanej przestępstwem i jest pociągnięta do odpowiedzialności w ramach postępowania.
22. Wyrokiem karnym z dnia 24 grudnia 2021 r. Judecătoria Rupea (sąd pierwszej instancji w Rupei) uznał MG za niewinnego popełnienia przestępstw nieprzestrzegania środków prawnych w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy oraz nieumyślnego spowodowania śmierci. Ponadto sąd ten oddalił jako bezzasadne powództwo cywilne wytoczone przez powodów cywilnych przeciwko MG oraz spółce Energotehnica. W tym względzie wspomniany sąd rozpatrujący sprawę uznał w pierwszej kolejności, że nie zostało udowodnione ponad wszelką rozsądną wątpliwość, że MG wydał ustne polecenie wykonania pracy, mając na względzie, że jedynym oświadczeniem bezpośrednio potwierdzającym owo plecenie wykonania pracy jest oświadczenie naocznego świadka, które jednak nie zostało potwierdzone żadnym innym bezpośrednim dowodem oraz mając na uwadze, że inni pracownicy, również obecni, zaprzeczyli, by słyszeli wspomniane polecenie wykonania pracy. Ten sam sąd, w drugiej kolejności, stwierdził, że rozpatrywane wykonywanie prac miało miejsce około godziny 18.30–18.40, to znaczy po zakończeniu czasu pracy (mającym miejsce około między godziną 17.00 a 18.00), w związku z czym wykonywania tych prac nie można zakwalifikować jako „wypadku przy pracy”.
23. Prokurator oraz powodowie cywilni wnieśli apelację od tego wyroku do Curtea de Apel Brașov (sądu apelacyjnego w Braszowie), który jest sądem odsyłającym. W postępowaniu przed tym sądem prokurator argumentował, powołując się na oświadczenie naocznego świadka, które zostało potwierdzone twierdzeniami innych pracowników obecnych na miejscu zdarzenia, że istnieją dowody ponad wszelką rozsądną wątpliwość, iż MG wydał ofierze ustne polecenie realizacji rozpatrywanego wykonywania prac. Powodowie cywilni twierdzili, powołując się na oświadczenie tego samego naocznego świadka oraz na protokół z dochodzenia, że istnieją dowody na poparcie oskarżenia.
24. Sąd odsyłający wskazuje, że rozpatrując apelację w ramach postępowania karnego prowadzonego przeciwko MG, jest on zobowiązany do zbadania sprawy we wszystkich jej aspektach prawnych i faktycznych, ponieważ apelacja jest środkiem zaskarżenia bezwzględnie dewolutywnym. W tych okolicznościach sąd ten mógłby powtórnie przeprowadzić dowody zebrane w pierwszej instancji oraz przeprowadzić nowe dowody, a także dokonać nowej oceny całości materiału dowodowego. Wspomniany sąd zaznacza jednak, że Tribunalul Sibiu (sąd okręgowy w Sybinie) orzekł już w przedmiocie okoliczności faktycznych sprawy w postępowaniu głównym, uznając, że rozpatrywane wykonywanie prac nie stanowiło wypadku przy pracy. Sąd odsyłający podkreśla, że stanowisko to może być dla niego wiążące z uwagi na powagę rzeczy osądzonej, zważywszy że ta sytuacja procesowa stanowi „kwestię wstępną” w postępowaniu karnym w rozumieniu art. 52 kodeksu postępowania karnego.
25. W tym względzie sąd ten zauważa, że Curtea Constituțională (trybunał konstytucyjny, Rumunia), wyrokiem nr 102/2021 z dnia 17 lutego 2021 r., uwzględnił zarzut niezgodności z konstytucją odnoszący się do art. 52 ust. 3 kodeksu postępowania karnego, który stanowił, że prawomocne wyroki sądów innych niż sądy karne, dotyczące kwestii wstępnej w postępowaniu karnym, mają powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, z wyjątkiem okoliczności dotyczących istnienia przestępstwa. Curtea Constituțională (trybunał konstytucyjny) stwierdził zatem, że zawarte w tym przepisie wyrażenie „z wyjątkiem okoliczności dotyczących istnienia przestępstwa” było niezgodne z konstytucją. W tym kontekście Curtea Constituțională (trybunał konstytucyjny) orzekł w szczególności, że kwestie wstępne stanowią aspekty sprawy niemające charakteru karnego, które muszą zostać rozwiązane przed uregulowaniem kwestii dotyczących istoty sprawy karnej i które dotyczą istnienia zasadniczego elementu struktury przestępstwa, takiego jak sytuacja poprzedzająca popełnienie przestępstwa lub istotny element treści przestępstwa.
26. W niniejszym przypadku, zdaniem sądu odsyłającego, zakwalifikowanie rozpatrywanego wykonywania prac jako „wypadku przy pracy” stanowiłoby zasadniczy element struktury przestępstwa, mający charakter przesłanki faktycznej lub prawnej, której istnienie należy zbadać przed właściwym rozpoznaniem sprawy karnej i która w związku z tym może być uznana za „kwestię wstępną” w rozumieniu art. 52 ust. 3 kodeksu postępowania karnego.
27. Sąd odsyłający podkreśla również, że w sprawie w postępowaniu głównym Tribunalul Sibiu (sąd okręgowy w Sybinie) lub Curtea de Apel Alba Iulia (sąd apelacyjny w Alba Iulia) mogły postanowić o zawieszeniu postępowania na podstawie różnych środków proceduralnych, w szczególności przy zastosowaniu zasady przewidzianej w rumuńskim kodeksie postępowania cywilnego, zgodnie z którą postępowanie karne decyduje o stanie postępowania cywilnego. Jednak w rozpatrywanym przypadku zawieszenie postępowania ze względu na zawisłe postępowanie karne nie zostało podniesione przed sądami administracyjnymi, bez żadnej sankcji proceduralnej, ponieważ zawieszenie postępowania, zgodnie z przepisami kodeksu postępowania cywilnego, jest dla sądu cywilnego fakultatywne.
28. Sąd odsyłający dodaje, że w okolicznościach, w których powodowie cywilni w postępowaniu karnym nie uczestniczyli w postępowaniu administracyjnym i w których pracodawca wygrał spór w tym ostatnim postępowaniu wyłącznie przeciwko właściwemu organowi administracyjnemu (a mianowicie TIP), powinien on uznać MG za niewinnego popełnienia zarzucanych mu przestępstw i w konsekwencji oddalić jako bezzasadne powództwo cywilne wytoczone przez powodów cywilnych, jeżeli, jak wymaga tego wyrok nr 102/2021 Curtea Constituțională (trybunału konstytucyjnego), przyznał on bezwzględną powagę rzeczy osądzonej orzeczeniu sądu administracyjnego kwalifikującemu rozpatrywane wykonywanie prac jako „mające miejsce poza godzinami pracy”. Tymczasem taka sytuacja naruszałaby zasadę ochrony pracowników oraz zasadę odpowiedzialności pracodawcy, zapisane w art. 1 ust. 1 i 2 oraz w art. 5 ust. 1 dyrektywy 89/391 w związku z art. 31 ust. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”).
29. W tych okolicznościach Curtea de Apel Braşov (sąd apelacyjny w Braszowie) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:
„1) Czy zasada ochrony pracowników i zasada odpowiedzialności pracodawcy, zapisane w art. 1 ust. 1 i 2 oraz art. 5 ust. 1 dyrektywy [89/391], wdrożonej do prawa krajowego [ustawą nr 319/2006], w związku z art. 31 ust. 1 [Karty], stoją na przeszkodzie uregulowaniu takiemu jak mające zastosowanie w postępowaniu głównym, [wprowadzonemu] orzeczeniem krajowego sądu konstytucyjnego, zgodnie z którym sąd administracyjny może, na wniosek pracodawcy i wyłącznie w postępowaniu kontradyktoryjnym z państwowym organem administracji, orzec prawomocnie, że dane zdarzenie nie może zostać zakwalifikowane jako wypadek przy pracy w rozumieniu owej dyrektywy, i może w ten sposób uniemożliwić sądowi karnemu – do którego zarówno prokuratura wniosła akt oskarżenia przeciwko pracownikowi odpowiedzialnemu, jak i powód cywilny wniósł powództwo cywilne przeciwko temu samemu pracodawcy jako stronie ponoszącej odpowiedzialności cywilną w postępowaniu karnym i przeciwko jego pracownikowi – wydanie odmiennego orzeczenia w odniesieniu do kwalifikacji tego samego zdarzenia jako wypadku przy pracy, [która to kwalifikacja] stanowi znamię przestępstw będących przedmiotem postępowania karnego (w przypadku braku którego nie można stwierdzić ani odpowiedzialności karnej, ani odpowiedzialności cywilnej oprócz odpowiedzialności karnej), biorąc pod uwagę powagę rzeczy osądzonej prawomocnego wyroku sądu administracyjnego?
2) W przypadku [udzielenia odpowiedzi] twierdzącej [na pytanie pierwsze], czy zasadę pierwszeństwa prawa Unii należy interpretować w ten sposób, że stoi ona na przeszkodzie przepisowi krajowemu lub praktyce krajowej, zgodnie z którymi krajowe sądy powszechne są związane orzeczeniami krajowego sądu konstytucyjnego i nie mogą z tego powodu, chyba że dopuszczą się przewinienia dyscyplinarnego, odstąpić z urzędu od stosowania orzecznictwa wynikającego z tych orzeczeń, nawet jeśli uznają w świetle wyroku Trybunału, że orzecznictwo to jest sprzeczne z art.1 ust. 1 i 2 oraz art. 5 ust. 1 dyrektywy 89/391, wdrożonej do prawa krajowego ustawą nr 319/2006, w związku z art. 31 ust. 1 [Karty]?”
30. Uwagi na piśmie zostały przedłożone przez Parchetul de pe lângă Judecătoria Rupea (prokuraturę przy sądzie pierwszej instancji w Rupei), rząd rumuński oraz Komisją Europejską.
31. Zgodnie z wnioskiem Trybunału, w niniejszej opinii zajmę się analizą pierwszego pytania prejudycjalnego.
III. Analiza
32. Poprzez pierwsze pytanie prejudycjalne sąd odsyłający dąży w isotcie do ustalenia, czy dyrektywę 89/391 należy interpretować w ten sposób, że stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, na podstawie którego sąd administracyjny może orzec prawomocnym wyrokiem mającym powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, że dane zdarzenie nie stanowi „wypadku przy pracy”, co w konsekwencji uniemożliwia rozpoznającemu sprawę sądowi karnemu orzeczenie sankcji karnych lub cywilnych wobec pracownika będącego osobą odpowiedzialną za organizację miejsca pracy oraz wobec pracodawcy.
A. W przedmiocie dopuszczalności pierwszego pytania prejudycjalnego
33. W uwagach na piśmie rząd rumuński podniósł niedopuszczalność pierwszego pytania prejudycjalnego, a w konsekwencji również drugiego pytania prejudycjalnego, z tego względu, po pierwsze, że przepis prawa krajowego, którego zgodność z dyrektywą 89/391 jest rozpatrywana, a mianowicie art. 52 kodeksu postępowania karnego, dotyczy kwestii powagi rzeczy osądzonej. Po drugie art. 5 ust. 1 tej dyrektywy ustanawia spoczywający na pracodawcy ogólny obowiązek zapewnienia bezpieczeństwa, nie rozstrzygając o konkretnej formie odpowiedzialności. Przedmiotem zaś sporu w postępowaniu głównym jest odpowiedzialność karna pracownika za śmierć innego pracownika, podczas gdy owa dyrektywa, o wykładnię której wniesiono, dotyczy obowiązków pracodawcy względem pracowników. W związku z tym sąd odsyłający nie powinien orzekać w przedmiocie stosunku prawnego objętego zakresem stosowania tejże dyrektywy.
34. W rozpatrywanej sprawie należy zauważyć, że rodzina ofiary wytoczyła powództwo cywilne przed sądem odsyłającym przeciwko MG i spółce Energotehnica. W konsekwencji sąd ten rozpoznaje powództwo przeciwko pracodawcy, który może ponosić odpowiedzialność cywilną, jeżeli rozpatrywane wykonywanie prac zostanie zakwalifikowane jako „wypadek przy pracy”. Ponadto kwestia nałożenia na pracodawcę sankcji cywilnych związana jest z zakresem zasady powagi rzeczy osądzonej wyroku wydanego przez sąd administracyjny. Zasady proceduralne regulujące sądowe postępowanie odwoławcze, przewidziane przez rozpatrywane uregulowanie krajowe, wykazują zatem związek z odpowiedzialnością ponoszoną przez pracodawcę w przypadku, gdy ten, w ramach wdrażania dyrektywy 89/391 przez dane państwo członkowskie, nie zapewnił ochrony bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników w pracy.
35. W konsekwencji uważam, że pierwsze pytanie prejudycjalne jest dopuszczalne.
B. W przedmiocie odpowiedzi na pierwsze pytanie prejudycjalne
36. Należy przypomnieć, że dyrektywa 89/391 została przyjęta na podstawie art. 118a traktatu EWG (obecnie, po zmianie, art. 153 TFUE), na podstawie którego państwa członkowskie uzgodniły wprowadzenie ulepszeń w zakresie ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników oraz ujednolicenie warunków przy zachowaniu wprowadzonych już ulepszeń istniejących w tej dziedzinie. Artykuł 1 ust. 1 i 2 tej dyrektywy stanowi zatem, że jej celem jest wprowadzenie w życie środków wzmacniających ochronę bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w pracy oraz że w tym zakresie zawiera ona ogólne zasady dotyczące ochrony przed zagrożeniami zawodowymi i ochrony w zakresie ochrony bezpieczeństwa i zdrowia, eliminacji zagrożeń i czynników sprzyjających powstawaniu wypadków, informowania, konsultacji, wyważonego udziału, zgodnie z prawodawstwem krajowym i/lub przyjętymi procedurami, oraz szkolenia pracowników i ich przedstawicieli, jak również zawiera ona ogólne wytyczne odnoszące się do wprowadzenia życie wymienionych zasad.
37. Ponadto art. 4 owej dyrektywy przewiduje w ust. 1, że państwa członkowskie powinny podjąć niezbędne kroki celem zapewnienia przestrzegania przepisów prawnych, koniecznych do wprowadzenia w życie niniejszej dyrektywy w stosunku do pracodawców, pracowników i przedstawicieli pracowników, a w ust. 2, że państwa członkowskie powinny w szczególności zapewnić odpowiednie środki kontroli i nadzoru(7). Artykuł 5 ust. 1 dyrektywy 89/391 stanowi również, że pracodawca ponosi odpowiedzialność w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa i higieny pracy pracownikom w każdym aspekcie odnoszącym się do ich pracy. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału nie można potwierdzić tego, że na pracodawcy powinna spoczywać odpowiedzialność niezależnie od winy na mocy samego art. 5 ust. 1 tej dyrektywy, ponieważ przepis ten ogranicza się do ustanowienia ogólnego obowiązku zapewnienia bezpieczeństwa spoczywającego na pracodawcy, bez rozstrzygania co do formy odpowiedzialności(8).
38. Ustępy 3 i 4 tego art. 5 uściślają, że zobowiązania pracowników w zakresie bezpieczeństwa i zdrowia w pracy nie powinny wpływać na zasady odpowiedzialności pracodawcy i że ta dyrektywa nie ogranicza zdolności państw członkowskich do wykluczenia lub ograniczenia odpowiedzialności pracodawcy wszędzie tam, gdzie zaistnieją nadzwyczajne lub nieprzewidziane okoliczności, będące poza kontrolą pracodawcy, lub też w wypadku wyjątkowych okoliczności, których konsekwencji nie można było uniknąć, pomimo stosowania wszystkich środków ostrożności.
39. Z tekstu dyrektywy 89/391 wynika, że chociaż odwołuje się ona do zasady odpowiedzialności pracodawcy i ustanawia obowiązki o charakterze generalnym dotyczące ochrony bezpieczeństwa i higieny pracy pracowników w każdym aspekcie odnoszącym się do ich pracy, nie zawiera ona żadnego szczegółowego przepisu dotyczącego sankcji stosowanych przez państwa członkowskie wobec pracodawców, którzy nie przestrzegali tych obowiązków. Ponadto prawodawca Unii przyjął wiele dyrektyw szczegółowych w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391(9), w szczególności dyrektywy: 89/654/EWG(10), 89/656/EWG(11) i 2009/104/WE(12). Jednak dyrektywy te również nie zawierają szczegółowych przepisów dotyczących nakładania sankcji na pracodawców, którzy nie zapewnili ochrony w dziedzinie bezpieczeństwa i zdrowia pracowników(13).
40. Ponadto art. 31 Karty, zatytułowany „Należyte i sprawiedliwe warunki pracy”, przewiduje w ust. 1, że „[k]ażdy pracownik ma prawo do warunków pracy szanujących jego zdrowie, bezpieczeństwo i godność”. W konsekwencji przepis ten, powołany przez sąd odsyłający w jego pierwszym pytaniu prejudycjalnym, nie dotyczy sankcji, które mogą zostać nałożone w przypadku, gdy nie zapewniono ochrony bezpieczeństwa i zdrowia pracowników.
41. Co się tyczy, w szczególności, rozpatrywanego wykonywania prac, którego zakwalifikowanie jako „wypadku przy pracy” jest przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym, pragnę zauważyć, że zgodnie z art. 34 ust. 1 Karty, Unia uznaje i szanuje prawo do świadczeń z zabezpieczenia społecznego oraz do usług społecznych zapewniających ochronę w takich przypadkach, jak w szczególności wypadki przy pracy. Natomiast prawo Unii obecnie nie reguluje kryteriów pozwalających na zakwalifikowanie danego zdarzenia jako „wypadku przy pracy”, ani sankcji mających zastosowanie wobec pracodawcy w następstwie takiego wypadku ani zasad ustalania odszkodowania, jakie należy przyznać ofierze.
42. W rozpatrywanej sprawie sąd odsyłający wyraża wątpliwość w przedmiocie zgodności z prawem Unii zasady proceduralnej przewidzianej przez uregulowanie krajowe, zgodnie z którym prawomocny wyrok sądu administracyjnego, uznający, że rozpatrywane wykonywanie prac nie stanowi „wypadku przy pracy”, ma przed nim, tj. sądem karnym, powagę rzeczy osądzonej, co uniemożliwiało mu orzeczenie sankcji karnej wobec MG, jak również sankcji cywilnych wobec tego ostatniego i/lub wobec spółki Energotehnica(14).
43. W tym względzie z orzecznictwa Trybunał wynika, że wobec braku przepisów unijnych w tej dziedzinie zadaniem każdego państwa członkowskiego, zgodnie z zasadą autonomii procesowej państw członkowskich, jest określenie zasad postępowania administracyjnego i sądowego, aby zapewnić wysoki poziom ochrony praw, zagwarantowanej jednostkom przez prawo Unii(15). Zasady te nie mogą być mniej korzystne niż w przypadku podobnych postępowań w zakresie ochrony uprawnień wywodzonych z wewnętrznego porządku prawnego (zasada równoważności) i nie mogą powodować w praktyce, że korzystanie z uprawnień wynikających z prawa Unii stanie się niemożliwe lub nadmiernie utrudnione (zasada skuteczności)(16). Ponadto, co się tyczy w szczególności powagi rzeczy osądzonej, wobec braku uregulowań Unii w tym zakresie, tryb wdrażania zasady powagi rzeczy osądzonej należy również do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich na mocy zasady ich autonomii proceduralnej, przy poszanowaniu jednakże zasad równoważności i skuteczności(17).
44. Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, jeśli chodzi o zasadę skuteczności, to każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy krajowe przepisy proceduralne czynią niemożliwym lub zbyt utrudnionym stosowanie prawa Unii, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych przed poszczególnymi sądami krajowymi. Z tej perspektywy należy rozważyć w razie potrzeby zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądownictwa, takie jak ochrona prawa do obrony, zasada pewności prawa i prawidłowy przebieg postępowania(18).
45. Innymi słowy, gdy państwa członkowskie określają zasady proceduralne regulujące sądowe postępowanie odwoławcze mające na celu ochronę praw przyznanych przez dyrektywę 89/391, muszą one zapewnić poszanowanie prawa do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu, ustanowionego w art 47 Karty, który stanowi potwierdzenie zasady skutecznej ochrony sądowej(19).
46. W związku z tym, przy dokonywaniu wyboru sankcji, państwa członkowskie są zobowiązane do przestrzegania zasady skuteczności, która wymaga ustanowienia sankcji skutecznych i odstraszających, nie wymagając jednak co do zasady, aby sankcje te miały szczególny charakter.(20). Sankcje te mogą zatem mieć charakter karny i/lub cywilny. W sytuacji niezastosowania sankcji wobec pracodawcy, który nie przestrzega przepisów krajowych dokonujących transpozycji dyrektywy 89/391, tj. w rozpatrywanej sprawie ustawy nr 319/2006, skuteczność (effet utile) i skuteczna ochrona praw gwarantowanych przez tę dyrektywę zostałyby podważone, mimo że art. 153 ust. 1 lit. a) TFUE dotyczy polepszania środowiska pracy w celu ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników.
47. Sprawa w postępowaniu głównym dotyczy możliwości nałożenia sankcji karnych i cywilnych, związanej nie z zasadą ne bis in idem(21), lecz z zasadą powagi rzeczy osądzonej, jako że sąd administracyjny stwierdził już, że rozpatrywane wykonywanie prac nie może zostać zakwalifikowane jako „wypadek przy pracy”. W tym względzie pragnę zauważyć, że stosowanie zasady „postępowanie karne decyduje o stanie postępowania cywilnego” nakłada na sąd cywilny, w sytuacji gdy wszczęto postępowanie cywilne i karne w związku z tym samym czynem, zawieszenie postępowania w oczekiwaniu na wydanie ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie karnej(22). W rozpatrywanej sprawie prawo rumuńskie stosuje zasadę przeciwną, a mianowicie, że postępowanie cywilne(23) decyduje o stanie postępowania karnego. Z postanowienia odsyłającego wynika bowiem, że w sprawie w postępowaniu głównym sąd administracyjny mógł zawiesić postępowanie w oczekiwaniu na prawomocne orzeczenie sądu karnego, lecz że takie zawieszenie postępowania jest dla sądu administracyjnego fakultatywne, wobec czego zastosowano art. 52 ust. 3 kodeksu postępowania karnego, zgodnie z którym prawomocne wyroki sądów innych niż sądy karne, dotyczące kwestii wstępnej w postępowaniu karnym, mają powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym(24).
48. W świetle orzecznictwa Trybunału należy stwierdzić, że taki przepis nie jest sprzeczny z prawem Unii, w zakresie, w jakim pozwala na uniknięcie wydania sprzecznych orzeczeń mogących naruszyć pewność prawa(25), z zastrzeżeniem, jak wskazano w pkt 43 niniejszej opinii, przestrzegania zasady skuteczności prawa Unii.
49. Pragnę dodać, że w sytuacji, gdy sąd administracyjny przeprowadza badanie co do istoty, oceniając w sposób szczegółowy całość materiału dowodowego w przedmiocie kwalifikacji zdarzenia jako „wypadku przy pracy”, sam fakt, że sąd administracyjny jest nadrzędny w stosunku do sądu karnego, nie może, jako taki, pociągać za sobą gorszego niż należyte sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Postępowanie karne nie może bowiem być uznawane, z definicji, za korzystniejsze dla ofiary i/lub dla powodów cywilnych niż postępowanie administracyjne, ponieważ, jak stanowi art. 48 ust. 1 Karty, którego treść odpowiada art. 6 ust. 2 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r., każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem(26). Osobie oskarżonej przed sądem karnym musi zatem przysługiwać prawo domniemania niewinności.
50. W rozpatrywanej sprawie sąd odsyłający podkreśla, że postępowanie administracyjne toczyło się wyłącznie pomiędzy spółką Energotehnica a TIP, bez uczestnictwa w tym postępowaniu prokuratora i powodów cywilnych, podczas gdy są oni reprezentowani w ramach postępowania karnego.
51. W tym względzie z postanowienia odsyłającego nie wynika wyraźnie, czy powodowie cywilni mieli rzeczywistą możliwość uczestniczenia w postępowaniu przed sądem administracyjnym w celu, w szczególności, przedstawienia dowodów na poparcie kwalifikacji rozpatrywanego wykonywania prac jako „wypadku przy pracy”. W takiej sytuacji, w tym, w przypadku gdyby w praktyce nie uczestniczyli w postępowaniu, dyrektywa 89/391 nie sprzeciwia się uregulowaniu, zgodnie z którym sąd administracyjny może prawomocnie orzec wyrokiem mającym powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, że dane zdarzenie nie stanowi wypadku przy pracy.
52. Natomiast w sytuacji, w której powodowie cywilni zostali pozbawieni możliwości uczestnictwa w postępowaniu przed sądem administracyjnym, uważam, że zasada skuteczności prawa Unii nie jest przestrzegana. Jak zostało bowiem wskazane w pkt 44 niniejszej opinii, zasada ta wymaga poszanowania prawa do obrony, a w szczególności umożliwienia zainteresowanym stronom skutecznego przedstawienia ich stanowiska. W tym względzie, w rozpatrywanej sprawie wydaje się nie do pomyślenia, by rodzina ofiary nie mogła skorzystać z prawa do skutecznej ochrony sądowej, zagwarantowanego w art. 47 Karty, to znaczy aby była pozbawiona prawa dostępu do sądów(27).
53. W konsekwencji w takiej sytuacji, jak podniosła Komisja w uwagach na piśmie, powodowie cywilni muszą mieć gwarancję możliwości przedstawienia w postępowaniu przed sądem karnym nowych dowodów, do których nie można się było odnieść przed sądem administracyjnym, w szczególności dotyczących kwestii zakwalifikowania rozpatrywanego wykonywania prac jako „wypadku przy pracy”. Prawomocny wyrok sądu administracyjnego nie może zatem w tych warunkach mieć powagi rzeczy osądzonej przed sądem karnym, a ten ostatni musi umożliwić powodom cywilnym uczestnictwo w toczącym się przed nim postępowaniu, nawet jeśli ostatecznie sytuacja ta jest trudna do pogodzenia z poszanowaniem zasady pewności prawa, ponieważ takie uczestnictwo może prowadzić do sprzecznych wyroków sądu administracyjnego i karnego. W takiej sytuacji do danego państwa członkowskiego należy dokonanie wyboru zasad proceduralnych, które wydają się najbardziej odpowiednie, aby umożliwić pogodzenie takich sprzecznych wyroków(28).
54. W świetle całości powyższych rozważań proponuję, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne odpowiedzieć, że dyrektywę 89/391 należy interpretować w ten sposób, że nie stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym sąd administracyjny może orzec, prawomocnym wyrokiem mającym powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, że dane zdarzenie nie stanowi „wypadku przy pracy”, co w konsekwencji uniemożliwia sądowi karnemu orzeczenie sankcji karnych lub cywilnych wobec pracownika będącego osobą odpowiedzialną za organizację miejsca pracy i wobec pracodawcy, o ile zagwarantowane jest poszanowanie zasady skuteczności prawa Unii, co oznacza, że powodowie cywilni muszą mieć rzeczywistą możliwość przedstawienia przed sądem karnym dowodów dotyczących kwalifikacji tego zdarzenia jako „wypadku przy pracy”, jeżeli zostali oni pozbawieni możliwości przedstawienia tych dowodów przed sądem administracyjnym.
IV. Wnioski
55. W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pierwsze pytanie prejudycjalne przedstawione przez Curtea de Apel Braşov (sąd apelacyjny w Braszowie, Rumunia) Trybunał odpowiedział w następujący sposób:
Dyrektywę Rady 89/391/EWG z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy
należy interpretować w ten sposób, że:
nie stoi ona na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, zgodnie z którym sąd administracyjny może orzec, prawomocnym wyrokiem mającym powagę rzeczy osądzonej przed sądem karnym, że dane zdarzenie nie stanowi „wypadku przy pracy”, co w konsekwencji uniemożliwia sądowi karnemu orzeczenie sankcji karnych lub cywilnych wobec pracownika będącego osobą odpowiedzialną za organizację miejsca pracy i wobec pracodawcy, o ile zagwarantowane jest poszanowanie zasady skuteczności prawa Unii, co oznacza, że powodowie cywilni muszą mieć rzeczywistą możliwość przedstawienia przed sądem karnym dowodów dotyczących kwalifikacji tego zdarzenia jako „wypadku przy pracy”, jeżeli zostali oni pozbawieni możliwości przedstawienia tych dowodów przed sądem administracyjnym.
1 Język oryginału: francuski.
2 Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. w sprawie wprowadzenia środków w celu poprawy bezpieczeństwa i zdrowia pracowników w miejscu pracy (Dz.U. 1989, L 183, s. 1). W odniesieniu do procesu przyjmowania tej dyrektywy zob. D. Walters, „The Framework Directive”, Regulating Health and Safety Management in the European Union : A Study of the Dynamics of Change, Bruxelles, P.I.E. Peter Lang S.A., 2002, s. 39 - 57.
3 Monitorul Oficial al României, część I, nr 510 z dnia 24 lipca 2009 r.
4 Monitorul Oficial al României, część I, nr 486 z dnia 15 lipca 2010 r.
5 Monitorul Oficial al României, część I, nr 646 z dnia 26 lipca 2006 r.
6 Monitorul Oficial al României, część I, nr 815 z dnia 3 października 2006 r.
7 Chociaż sąd odsyłający nie wymienia art. 4 dyrektywy 89/391 w swoim pierwszym pytaniu prejudycjalnym, to należy przypomnieć, że w ramach procedury współpracy przewidzianej w art. 267 TFUE, Trybunał może uznać, że należy dostarczyć sądowi odsyłającemu wszystkie elementy wykładni prawa Unii, które mogą być użyteczne dla rozstrzygnięcia zawisłej przed tym sądem sprawy, bez względu na to, czy sąd odsyłający odniósł się do nich w treści swych pytań, czy też nie. Do Trybunału należy wyprowadzenie z całości informacji przedstawionych mu przez sąd krajowy, a w szczególności z uzasadnienia postanowienia odsyłającego, tych aspektów prawa, które wymagają wykładni w świetle przedmiotu sporu w postępowaniu głównym (zob. w szczególności wyrok z dnia 16 listopada 2023 r., Ministerstvo vnútra Slovenskej republiky, C‑283/22, EU:C:2023:886, pkt 34 i przytoczone tam orzecznictwo).
8 Wyrok z dnia 14 czerwca 2007 r., Komisja/Zjednoczone Królestwo (C‑127/05, EU:C:2007:338, pkt 42).
9 Przepis ten stanowi, że „Rada, stanowiąc na wniosek Komisji na podstawie art. 118a traktatu EWG, przyjmuje szczegółowe dyrektywy, między innymi w dziedzinach wymienionych w załączniku”.
10 Dyrektywa Rady z dnia 30 listopada 1989 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy (pierwsza szczegółowa dyrektywa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.U. 1989, L 393, s. 1).
11 Dyrektywa Rady z dnia 30 listopada 1989 r. w sprawie minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników korzystających z wyposażenia ochronnego (trzecia dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.U. 1989, L 393, s. 18).
12 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 września 2009 r. dotycząca minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny użytkowania sprzętu roboczego przez pracowników podczas pracy (druga dyrektywa szczegółowa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.U. 2009, L 260, s. 5).
13 Jednocześnie inne dyrektywy wdrażające politykę społeczną Unii zawierają szczegółowe przepisy dotyczące mających zastosowanie sankcji, jak dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz.U. 2000, L 303, s. 16), której art. 17 stanowi, że „[p]aństwa członkowskie ustanowią zasady stosowania sankcji obowiązujących wobec naruszeń przepisów krajowych przyjętych zgodnie z niniejszą dyrektywą i podejmą wszelkie niezbędne działania dla zapewnienia ich stosowania. Sankcje, które mogą określać wypłacenie odszkodowania ofierze, muszą być skuteczne, proporcjonalne i dolegliwe. […]”
14 Pragnę przypomnieć, że do sądu odsyłającego należy zbadanie, czy zgodnie z prawem krajowym powaga rzeczy osądzonej wiążąca się z wyrokiem sądu administracyjnego obejmuje okoliczności niniejszej sprawy, a jeśli tak – zbadanie skutków przewidzianych przez to prawo (zob. analogicznie wyrok z dnia 7 kwietnia 2022 r., Avio Lucos, C‑116/20, EU:C:2022:273, pkt 99 i przytoczone tam orzecznictwo).
15 Wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., Nemzeti Adatvédelmi és Információszabadság Hatóság (C‑132/21, EU:C:2023:2, pkt 45).
16 Wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., Nemzeti Adatvédelmi és Információszabadság Hatóság (C‑132/21, EU:C:2023:2, pkt 48 i przytoczone tam orzecznictwo). Zasada równoważności wymaga, by krajowe przepisy proceduralne regulujące sytuacje podlegające prawu Unii nie były mniej korzystne niż przepisy regulujące podobne sytuacje podlegające prawu krajowemu (zob. wyrok z dnia 3 czerwca 2021 r., Bankia, C‑910/19, EU:C:2021:433, pkt 46). Ponieważ poszanowanie tej zasady nie zostało zakwestionowane przez sąd odsyłający i ponieważ Trybunał nie dysponuje żadnymi dowodami, które mogłyby wywołać wątpliwości co to zgodności przepisów krajowych rozpatrywanych w postępowaniu głównym ze wspomnianą zasadą, ta ostatnia nie będzie zatem w dalszej części omawiana.
17 Postanowienie z dnia 7 marca 2023 r., Willy Hermann Service (C‑561/22, EU:C:2023:167, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).
18 Zobacz wyrok z dnia 25 stycznia 2024 r., Caixabank (Przedawnienie zwrotu kosztów hipotecznych) (od C‑810/21 do C‑813/21, EU:C:2024:81, pkt 45 i przytoczone tam orzecznictwo).
19 Zobacz analogicznie wyrok z dnia 12 stycznia 2023 r., Nemzeti Adatvédelmi és Információszabadság Hatóság (C‑132/21, EU:C:2023:2, pkt 50 i przytoczone tam orzecznictwo).
20 Zobacz podobnie wyroki: z dnia 2 maja 2018 r., Scialdone (C‑574/15, EU:C:2018:295, pkt 33) i z dnia 17 maja 2023 r., Cezam (C‑418/22, EU:C:2023:418, pkt 28 i przytoczone tam orzecznictwo).
21 Zgodnie z orzecznictwem Trybunału, zasada ne bis in idem zakazuje kumulacji zarówno postępowań, jak i sankcji o charakterze karnym, w rozumieniu art. 50 Karty, za te same czyny przeciwko tej samej osobie (wyrok z dnia 25 stycznia 2024 r., Parchetul de pe lângă Curtea de Apel Craiova i in., C‑58/22, EU:C:2024:70, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo). W każdym jednak razie w rozpatrywanej sprawie postępowanie administracyjne i cywilne toczą się przeciwko różnym osobom.
22 Zobacz opinia rzecznika generalnego Saugmandsgaard Øe w sprawach połączonych CRPNPAC i Vueling Airlines (C‑370/17 i C‑37/18, EU:C:2019:592, przypis 106).
23 Jak zauważa sąd odsyłający, sąd administracyjny jest sądem cywilnym lato sensu.
24 Zobacz pkt 27 niniejszej opinii.
25 Zobacz podobnie w dziedzinie VAT, wyrok z dnia 24 lutego 2022 r., SC Cridar Cons (C‑582/20, EU:C:2022:114, pkt 38).
26 Pragnę wspomnieć, że, zgodnie z orzecznictwem Trybunału, zasada ta ma zastosowanie, gdy chodzi o określenie obiektywnych znamion czynu zabronionego mogącego skutkować nałożeniem sankcji administracyjnych o charakterze karnym (zob. wyrok z dnia 10 listopada 2022 r., DELTA STROY 2003, C‑203/21, EU:C:2022:865, pkt 51 i przytoczone tam orzecznictwo).
27 Zobacz podobnie wyrok z dnia 30 stycznia 2024 r., Agentsia „Patna infrastruktura” (Europejskie finansowanie infrastruktury drogowej) (C‑471/22, EU:C:2024:99, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).
28 Zobacz analogicznie opinia rzecznika generalnego Richarda de la Toura w sprawie Nemzeti Adatvédelmi és Információszabadság Hatóság (C 132/21, EU:C:2022:661, pkt 67).