OPINIA RZECZNIKA GENERALNEGO
LAILI MEDINY
przedstawiona w dniu 18 kwietnia 2024 r.(1)
Sprawa C‑760/22
FP,
QV,
IN,
YL,
VD,
JF,
OL
przy udziale:
Sofiyska gradska prokuratura (prokuratury miejskiej w Sofii)
[wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym złożony przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii, Bułgaria)]
Odesłanie prejudycjalne – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Karta praw podstawowych Unii Europejskiej – Artykuł 47 i 48 – Dyrektywa (UE) 2016/343 – Prawo do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym – Uczestnictwo w rozprawie zdalnej za pośrednictwem wideokonferencji podczas pandemii COVID-19 – Obowiązek obecności na rozprawie
I. Wprowadzenie
1. Cyfryzacja wymiaru sprawiedliwości niesie ze sobą ważne skutki w dziedzinie podstawowych praw procesowych w postępowaniu karnym, szczególnie prawa do obecności na rozprawie i poszanowania prawa do obrony. Konieczność zapewnienia ciągłości wymiaru sprawiedliwości w czasie pandemii COVID-19 i interes publiczny, jakim była ochrona zdrowia publicznego, doprowadziły do sytuacji, w której państwa członkowskie na całym świecie wprowadzały w obrębie własnych systemów prawnych wideokonferencje w postępowaniach karnych albo korzystały z nich na większą skalę i powszechnie(2). Ponowny wzrost liczby wyzwań wynikających ze „zdalnej obecności oskarżonego”(3) prowadzi do delikatnych pytań o właściwą równowagę między korzystaniem z podstawowych praw procesowych w postępowaniu karnym a korzystaniem z rozwiązań cyfrowych w celu skutecznego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.
2. W prawie Unii przysługujące podejrzanym i oskarżonym prawo procesowe, jakim jest prawo do obecności na rozprawie, stanowiące istotny element prawa podstawowego, jakim jest prawo do rzetelnego procesu sądowego zapisane w art. 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „Kartą”), ustanowiono w art. 8 ust. 1 dyrektywy (UE) 2016/343(4). W sprawie rozpoznawanej w postępowaniu głównym stawia się pytanie, czy przepis ten sprzeciwia się wydaniu przez sąd prowadzący postępowanie karne postanowienia zezwalającego oskarżonemu na uczestnictwo w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji pomimo braku w prawie krajowym konkretnej podstawy prawnej przewidującej taki tryb uczestnictwa. Stwarza to Trybunałowi możliwość dokonania po raz pierwszy wykładni prawa do obecności na rozprawie w kontekście korzystania z wideokonferencji lub innych technologii komunikacji zdalnej.
II. Ramy prawne
Prawo Unii
Dyrektywa 2016/343
3. Motywy 9, 33, 35 oraz 48 dyrektywy 2016/343 stanowią:
„(9) Celem niniejszej dyrektywy jest wzmocnienie prawa do rzetelnego procesu sądowego w postępowaniu karnym przez ustanowienie wspólnych norm minimalnych dotyczących niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie.
[…]
(33) Prawo do rzetelnego procesu sądowego stanowi jedną z podstawowych zasad społeczeństwa demokratycznego. Prawo podejrzanych i oskarżonych do obecności na rozprawie wywodzi się z tego prawa i powinno być zapewnione w całej Unii.
[…]
(35) Prawo podejrzanych lub oskarżonych do obecności na rozprawie nie jest prawem bezwzględnym. W pewnych okolicznościach podejrzani lub oskarżeni powinni mieć możliwość zrzeczenia się tego prawa, w sposób wyraźny lub dorozumiany, lecz jednoznaczny.
[…]
(48) Ponieważ w niniejszej dyrektywie ustanawia się normy minimalne, państwa członkowskie powinny mieć możliwość rozszerzenia zakresu praw określonych w niniejszej dyrektywie w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony. Poziom ochrony zapewnianej przez państwa członkowskie nigdy nie powinien być niższy niż poziom wynikający z norm określonych w Karcie lub [europejskiej konwencji praw człowieka (zwanej dalej „EKPC”)], zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał Sprawiedliwości i Europejski Trybunał Praw Człowieka”.
4. Artykuł 1 dyrektywy 2016/343, zatytułowany „Przedmiot”, stanowi:
„W niniejszej dyrektywie ustanawia się wspólne normy minimalne dotyczące:
[…];
b) prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym”.
5. Artykuł 8 tej dyrektywy, zatytułowany „Prawo do obecności na rozprawie”, w ust. 1 i 2 stanowi:
„1. Państwa członkowskie zapewniają podejrzanym lub oskarżonym prawo do obecności na rozprawie.
2. Państwa członkowskie mogą postanowić, że rozprawa, której wynikiem może być orzeczenie w przedmiocie winy lub niewinności podejrzanego lub oskarżonego, może odbyć się pod jego nieobecność, pod warunkiem że:
a) podejrzanego lub oskarżonego powiadomiono we właściwym czasie o rozprawie i o konsekwencjach niestawiennictwa; lub
b) podejrzany lub oskarżony, którego powiadomiono o rozprawie, jest reprezentowany przez umocowanego obrońcę, wybranego przez tego podejrzanego lub oskarżonego lub wyznaczonego z urzędu”.
Prawo bułgarskie
6. Artykuł 6a ust. 2 Zakon za merkite i deystviyata po vreme na izvanrednoto polozhenie, obyaveno s reshenie na Narodnoto sabranie ot 13.03.2020 i za preodolyavane na posleditsite (ustawy o środkach i działaniach w czasie stanu wyjątkowego, ogłoszonego uchwałą Zgromadzenia Narodowego z dnia 13 marca 2020 r., i w celu przezwyciężenia jego skutków, zwanej dalej „ustawą o środkach w czasie stanu wyjątkowego”), obowiązującej do dnia 31 maja 2022 r., stanowił:
„W czasie stanu wyjątkowego lub, odpowiednio, nadzwyczajnej sytuacji epidemicznej i przez dwa miesiące po jej odwołaniu, jawne rozprawy sądu […] mogą być przeprowadzane na odległość, przy czym zapewnia się bezpośrednie wirtualne uczestnictwo stron i uczestników w procesie lub, odpowiednio, w postępowaniu. W odniesieniu do przeprowadzonych rozpraw sporządza się protokół podlegający niezwłocznej publikacji, zaś zapis rozprawy przechowuje się do upływu terminu na sprostowanie i uzupełnienie protokołu, chyba że w ustawie zawierającej przepisy postępowania przewidziano inaczej. Sąd […] powiadamia strony, kiedy rozprawa zostanie przeprowadzona na odległość”.
7. Artykuł 55 Nakazatelno-protsesualen kodeks (kodeksu postępowania karnego, zwanego dalej „NPK”) stanowi:
„Oskarżony ma następujące prawa: […] uczestniczenia w postępowaniu karnym”.
8. Zgodnie z art. 269 NPK:
„(1) W sprawach, w których oskarżono oskarżonego o popełnienie zbrodni, obecność oskarżonego na rozprawie jest obowiązkowa.
(2) Gdy wymaga tego ustalenie prawdy materialnej, sąd może zarządzić stawiennictwo oskarżonego również w sprawach, w których jego obecność nie jest obowiązkowa.
(3) Gdy nie stoi to na przeszkodzie ustaleniu prawdy materialnej, sprawa może zostać rozpatrzona pod nieobecność oskarżonego, jeżeli:
1. oskarżony nie przebywa pod wskazanym przez siebie adresem lub zmienił miejsce pobytu, nie informując o tym właściwego organu;
2. jego miejsce zamieszkania w kraju nie jest znane i nie zostało ustalone w wyniku należytego poszukiwania;
3. został prawidłowo wezwany, nie wskazał uzasadnionych przyczyn swojego niestawiennictwa i spełniono wymogi procedury określonej w art. 247c ust. 1;
4. przebywa on poza granicami Republiki Bułgarii, oraz:
a) miejsce jego zamieszkania nie jest znane;
b) nie może on być wezwany z innych przyczyn;
c) został prawidłowo wezwany i nie wskazał ważnych powodów niestawiennictwa”.
9. Artykuł 115 ust. 2 NPK stanowi:
„Oskarżony nie może być przesłuchiwany w ramach delegowania uprawnień lub wideokonferencji, z wyjątkiem wypadków, gdy znajduje się poza granicami kraju i nie będzie to stanowiło przeszkody dla ustalenia prawdy materialnej”.
10. Artykuł 474 ust. 1 NPK stanowi:
„Organ sądowy innego państwa może przeprowadzić w ramach wideokonferencji lub konferencji telefonicznej przesłuchanie osoby, która jest świadkiem lub biegłym w postępowaniu karnym i znajduje się w Republice Bułgarii, a także przesłuchanie w obecności oskarżonego, wyłącznie jeśli nie jest to sprzeczne z podstawowymi zasadami bułgarskiego prawa. Przesłuchanie w ramach wideokonferencji z uczestnictwem oskarżonego można przeprowadzić wyłącznie za jego zgodą i po tym, gdy uczestniczące bułgarskie organy sądowe i organy sądowe innego państwa uzgodniły sposób przeprowadzenia wideokonferencji”.
III. Zwięzłe przedstawienie stanu faktycznego i przebiegu postępowania głównego
11. FP jest ścigany za udział w grupie przestępczej utworzonej w celu osiągnięcia korzyści majątkowej i popełniania w porozumieniu przestępstw podatkowych z art. 255 Nakazatelen kodeks (kodeksu karnego, zwanego dalej „NK”). W świetle NK stanowi to poważne przestępstwo [zbrodnię].
12. Od początku postępowania FB jest reprezentowany przez obrońcę.
13. Wyrokiem z dnia 11 kwietnia 2019 r. FB został uznany za winnego przez dawny Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) i skazany na karę sześciu miesięcy pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres trzech lat. Wyrok ten uchylono w postępowaniu apelacyjnym. Sprawę przekazano do ponownego rozpoznania do innej izby dawnego Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowanego sądu karnego) – Sofiyski gradski sad (sądu dla miasta Sofii, Bułgaria), będącego sądem odsyłającym. Ponowne rozpoznanie sprawy rozpoczęło się w dniu 30 czerwca 2021 r.
14. Podczas jawnej rozprawy wstępnej w dniu 12 października 2021 r. FP złożył wniosek o zdalny udział w rozprawie za pośrednictwem internetowego łącza komunikacyjnego zapewniającego obraz wideo i dźwięk, ponieważ mieszkał i pracował w Zjednoczonym Królestwie. Oświadczył, że zapoznał się ze wszystkimi materiałami w sprawie i że zdalny udział w rozprawie nie będzie skutkował naruszeniem jego praw.
15. Prawnik FP był fizycznie obecny na sali rozpraw i oświadczył, że wszelkie nowe materiały mogą być przekazywane FP elektronicznie, tak aby umożliwić mu zapoznanie się z nimi w odpowiednim czasie. Obrońca FP stwierdził również, że konsultacje z klientem można by zorganizować, stosując odrębne połączenie, z którego można by korzystać bez przerywania transmisji wideo – poza salą sądową.
16. Sąd odsyłający zezwolił FP na zdalny udział w rozprawie jawnej dnia 12 października 2021 r. na podstawie art. 6a ust. 2 ustawy o środkach w czasie stanu wyjątkowego, zgodnie z gwarancjami i warunkami określonymi przez sąd. W kolejnych rozprawach FP uczestniczył za pośrednictwem wideokonferencji, z wyjątkiem rozprawy w dniu 28 lutego 2022 r., kiedy to był fizycznie obecny na sali rozpraw.
17. Podczas rozprawy zaplanowanej na dzień 13 czerwca 2022 r. FP chciał nadal uczestniczyć w postępowaniu zdalnie. Sąd odsyłający miał jednak wątpliwości, czy prawo bułgarskie nadal dopuszczało tę możliwość, zważywszy, że art. 6a ust. 2 ustawy o środkach w czasie stanu wyjątkowego przestał obowiązywać z dniem 31 maja 2022 r. Sąd odsyłający zauważa, że NPK nie przewiduje możliwości uczestnictwa oskarżonego w postępowaniu karnym za pośrednictwem wideokonferencji, chyba że w pewnych określonych okolicznościach, z których żadna nie zaistniała w niniejszym postępowaniu. Zdaniem sądu odsyłającego przepisy prawa bułgarskiego nie zakazują jednak wprost korzystania z wideokonferencji.
18. Wobec braku konkretnej podstawy prawnej pełnomocnik FB zasugerował, że jego klient mógłby uczestniczyć w rozprawie zdalnie, a jednocześnie formalnie uznano by, że był nieobecny.
19. Sąd odsyłający nie przystał na propozycję uznania, iż FP był nieobecny. Uznał, że chociaż FP nie był fizycznie obecny na sali rozpraw, mógł skutecznie uczestniczyć w rozprawie.
20. Wobec braku w prawie krajowym podstawy prawnej umożliwiającej korzystanie z wideokonferencji sąd odsyłający uznał za konieczne zweryfikowanie, czy zgodne z dyrektywą 2016/343 jest umożliwienie oskarżonemu podjęcia decyzji o sposobie wykonania obowiązku obecności w postępowaniu karnym. W tym względzie sąd odsyłający ma wątpliwości, czy FP należało uznać za obecnego, skoro nie doszło do naruszenia jego praw i podjęto wszystkie działania w celu zapewnienia braku istotnych różnic między jego fizyczną obecnością na sali rozpraw a jego uczestnictwem w postępowaniu z wykorzystaniem połączenia internetowego.
21. W świetle tych rozważań Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii) postanowił zawiesić postępowanie i skierować do Trybunału Sprawiedliwości następujące pytanie prejudycjalne:
„Czy dojdzie do naruszenia prawa oskarżonego do obecności na rozprawie, o którym mowa w art. 8 [ust.] 1 w związku z motywami 33 i 44 dyrektywy [2016/343], jeśli w przeprowadzanych rozprawach sądu w sprawie oskarżony uczestniczy poprzez połączenie online na swój wyraźny wniosek, jest broniony przez obecnego na sali sądowej upełnomocnionego przez niego adwokata, jego połączenie umożliwia mu śledzenie toku rozprawy, wskazywanie dowodów i zapoznawanie się z nimi, może on być wysłuchany bez przeszkód technicznych i zapewniono mu skuteczną i poufną komunikację z adwokatem?”.
22. Uwagi na piśmie przedstawili: FP, rządy węgierski i łotewski oraz Komisja Europejska.
IV. Analiza
A. Przeformułowanie pytania prejudycjalnego
23. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w ramach ustanowionej w art. 267 TFUE procedury współpracy między sądami krajowymi a Trybunałem do tego ostatniego należy udzielenie sądowi krajowemu użytecznej odpowiedzi, która umożliwi mu rozstrzygnięcie zawisłego przed nim sporu. W tym celu Trybunał powinien w razie potrzeby przeformułować przedłożone mu pytania(5).
24. W niniejszej sprawie pytanie sądu odsyłającego wynika z faktu, że o ile NPK wymaga obecności oskarżonego w postępowaniu karnym, w sytuacji gdy dana osoba jest oskarżona o poważne przestępstwo [zbrodnię], o tyle nie przewidziano w nim możliwości uczestnictwa w tym postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji. Z odesłania prejudycjalnego wynika, że istnieją pewne sytuacje, w których uczestnictwo przez internet jest możliwe, szczególnie na etapie postępowania przygotowawczego i w innych szczególnych rodzajach postępowań. Sytuacje te jednak nie mają zastosowania do sprawy rozpoznawanej w postępowaniu głównym(6).
25. FP, oskarżonemu w postępowaniu głównym, zezwolono na uczestnictwo w rozprawie do określonego momentu postępowania, kiedy zastosowanie miała ustawa o środkach w czasie stanu wyjątkowego. Gdy ustawa przestała obowiązywać, wobec braku innego przepisu umożliwiającego uczestnictwo w rozprawie przez internet, FP złożył wniosek o zezwolenie na dalszy zdalny udział w rozprawie przy jednoczesnym uznaniu go za nieobecnego. Sąd odsyłający nie przychylił się do tego wniosku, ponieważ uznał, że uznanie FP za nieobecnego nie byłoby zgodne z jego faktycznym uczestnictwem w postępowaniu. Sąd odsyłający był zdania, że mógł zezwolić FP na podjęcie decyzji, w jaki sposób zamierza on wykonać obowiązek uczestnictwa w postępowaniu karnym (przewidziany w art. 269 ust. 1 NPK), i umożliwić mu uczestnictwo przez internet – pod warunkiem zapewnienia przez sąd oskarżonemu pełnego uczestnictwa w postępowaniu. Ma on jednak wątpliwości, czy postanowienie to jest zgodne z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343.
26. W świetle powyższego sąd odsyłający dąży zasadniczo do ustalenia, czy art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 należy interpretować jako stojący na przeszkodzie temu, by sąd karny umożliwił oskarżonemu, na którym zgodnie z prawem krajowym ciąży obowiązek obecności na rozprawie, możliwość uczestnictwa w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji – pomimo braku wyraźnego przepisu prawa krajowego, który zezwalałby na taki tryb uczestnictwa.
B. Zasady ogólne dotyczące prawa oskarżonego do obecności na rozprawie
27. Artykuł 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 stanowi, że państwa członkowskie zapewniają podejrzanym lub oskarżonym prawo do obecności na rozprawie.
28. Zasady ogólne dotyczące wykonania prawa do obecności na rozprawie ustanowiono w orzecznictwie Trybunału, kierując się orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
29. Ściślej mówiąc, Trybunał Sprawiedliwości przypomniał, że zgodnie z motywem 47 dyrektywy 2016/343 zapewnia ona poszanowanie praw podstawowych i zasad uznanych w karcie i w EKPC, w tym prawa do rzetelnego procesu, domniemania niewinności i prawa do obrony(7).
30. Jak wynika z motywu 33 tej dyrektywy, prawo podejrzanych i oskarżonych do obecności na rozprawie wywodzi się z prawa do rzetelnego procesu sądowego, zapisanego w art. 6 EKPC, któremu odpowiadają, jak stwierdzono w wyjaśnieniach dotyczących karty, art. 47 akapity drugi i trzeci oraz art. 48 karty. Trybunał musi zatem dbać o to, aby dokonywana przez niego wykładnia tych postanowień karty zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 EKPC, tak jak wynika to z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka(8).
31. Z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka wynika, że obecność oskarżonego ma fundamentalne znaczenie dla zapewnienia rzetelnego procesu karnego oraz że obowiązek zagwarantowania oskarżonemu prawa do obecności na sali sądowej jest w tym względzie jednym z istotnych elementów przepisu art. 6 EKPC(9).
32. Co więcej, zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, chociaż w art. 6 ust. 3 lit. c) EKPC przyznano każdej osobie, której zarzuca się popełnienie przestępstwa, prawo do „bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę”, nie określono sposobu wykonania tego prawa. Europejski Trybunał Praw Człowieka przypomniał zatem, że „układającym się stronom pozostawia się wybór środków w celu zapewnienia, aby [prawo to] było zagwarantowane w ich systemach sądownictwa, a zadaniem Trybunału jest jedynie zapewnienie, aby wybrane przez nie metody były zgodne z wymogami rzetelnego procesu sądowego”(10).
33. W związku z tym Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślał, że w świetle prawa do obrony gwarantowanego między innymi w art. 6 ust. 3 lit. c) EKPC z prawa oskarżonego do uczestnictwa w rozprawie wynika prawo tej osoby do skutecznego uczestnictwa w prowadzonym przeciwko niej procesie karnym(11). Ogólnie rzecz ujmując, obejmuje to między innymi nie tylko prawo do obecności, ale też śledzenia przebiegu postępowania(12).
34. Na podstawie tych rozważań Trybunał Sprawiedliwości orzekł, że prawo oskarżonego do obecności na rozprawie, ustanowione w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343, powinno być zagwarantowane w taki sposób, aby można było je wykonywać w postępowaniu karnym przed sądem, zgodnie ze szczegółowymi warunkami odpowiadającymi wymogom rzetelnego procesu. Tym samym prawo to nie sprowadza się do zagwarantowania samej obecności oskarżonego na rozprawach odbywających się w ramach dotyczącego go procesu, lecz wymaga, by osoba ta mogła skutecznie uczestniczyć w tym procesie i wykonywać w tym względzie prawo do obrony(13).
C. Korzystanie z wideokonferencji w postępowaniu karnym zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
35. Europejski Trybunał Praw Człowieka analizował określone problemy związane z prowadzeniem rozpraw za pośrednictwem wideokonferencji z perspektywy prawa do rzetelnego procesu sądowego zagwarantowanego w art. 6 EKPC. Orzecznictwo ETPC zawiera pewne wskazówki w tym względzie(14).
36. Wyrokiem wiodącym, w którym Europejski Trybunał Praw Człowieka dążył do ustalenia zasad korzystania z rozpraw za pośrednictwem internetu, jest wyrok w sprawie Marcello Viola przeciwko Włochom(15). Sprawa ta dotyczyła zarzucanego naruszenia art. 6 EKPC w związku z korzystaniem z wideokonferencji w rozprawach karnych w sposób przewidziany przez włoskiego ustawodawcę. Przepisy, których dotyczyła sprawa, przyjęto w kontekście zwalczania przestępstw mafijnych. Dało to sądowi karnemu możliwość zarządzenia zdalnego uczestnictwa oskarżonego w rozprawach, gdy zastosowanie miały pewne warunki ograniczające przewidziane ustawą.
37. W wyroku tym Europejski Trybunał Praw Człowieka przypominał, po pierwsze, podstawowe zasady dotyczące fundamentalnego znaczenia prawa oskarżonego do obecności na rozprawie i skutecznego uczestnictwa w rozprawie(16).
38. Co się tyczy zastosowania tych zasad w konkretnej sprawie, Europejski Trybunał Praw Człowieka zauważył więc, że uczestnictwo za pośrednictwem wideokonferencji zostało wprost przewidziane w prawie włoskim, w którym w drodze ustawy określono przypadki, w których możliwe jest korzystanie z wideokonferencji, organ właściwy do zarządzenia takiego środka oraz rozwiązania techniczne na potrzeby ustanowienia łącza audiowizualnego. Zauważył, że włoski trybunał konstytucyjny uznał to rozwiązanie za zgodne z (włoską) konstytucją i EKPC.
39. Ponadto Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił, że o ile stosowaniu tej metody nie sprzeciwia się prawo krajowe i międzynarodowe akty prawne, dopuszczalne jest przeprowadzanie dowodów z zeznań świadków lub biegłych również przy ewentualnym udziale osób, wobec których prowadzone jest postępowanie karne. Powołał się w tej kwestii na szereg międzynarodowych aktów prawnych innych niż EKPC(17).
40. W świetle powyższego Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że „uczestnictwo pozwanego w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji nie jest samo w sobie sprzeczne z [EKPC]”. Niemniej jednak orzekł, że to na sądzie spoczywa obowiązek zapewnienia, aby zastosowanie takiego środka w danej sprawie służyło uzasadnionemu celowi, a rozwiązania regulujące jego czynności były zgodne z wymogami poszanowania rzetelności procesu przewidzianymi w art. 6 EKPC(18).
41. Europejski Trybunał Praw Człowieka uznał, że w tej konkretnie sprawie uczestnictwo skarżącego w rozprawie w postępowaniu odwoławczym za pośrednictwem wideokonferencji służyło realizacji uzasadnionego celu w świetle EKPC, a mianowicie ochronie porządku, zapobieżeniu przestępstwu, ochronie świadków i ofiar przestępstw w zakresie ich prawa do życia, wolności i bezpieczeństwa, a także zgodności z wymogiem „rozsądnego czasu” w postępowaniu sądowym(19). Po przeanalizowaniu, czy rozwiązania zastosowane do przeprowadzenia postępowania były zgodne z prawem do obrony, orzekł, że nie doszło do naruszenia prawa do rzetelnego procesu sądowego.
42. W późniejszym orzecznictwie dotyczącym korzystania z wideokonferencji w postępowaniu karnym Europejski Trybunał Praw Człowieka stosował zasady wynikające z wyroku Marcello Viola, szczególnie z perspektywy skuteczności reprezentowania przez pełnomocnika w przypadku oskarżonego stawiającego się przed sądem za pośrednictwem wideokonferencji(20). Przykładowo w wyroku Wielkiej Izby w sprawie Sakhnovskiy przeciwko Rosji(21) Europejski Trybunał Praw Człowieka powtórzył, że wideokonferencja jako forma uczestnictwa w postępowaniu nie jest sama w sobie niezgodna z pojęciem sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy. Należy jednak zapewnić, aby oskarżony mógł śledzić przebieg postępowania i być wysłuchany bez utrudnień technicznych oraz aby zapewniono mu skuteczną i poufną komunikację z adwokatem(22).
43. Istniejące orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka dotyczące korzystania z wideokonferencji odnosi się głównie do sytuacji, w których korzystanie z wideokonferencji stanowi raczej wyjątek, a oskarżony złożył skargę w związku ze stosowaniem takiej metody uczestnictwa w postępowaniu. Dotychczas nie wystąpiła sprawa, w której byłoby przeciwnie, a mianowicie oskarżony skarżyłby się na brak ram prawnych umożliwiających zdalny udział w rozprawie, wskazując iż ów brak stanowi naruszenie prawa do obecności na rozprawie(23).
44. Co ciekawe, w sprawie Dijkhuizen przeciwko Niderlandom skarżący podnosił, że naruszono jego prawo do rzetelnego procesu sądowego poprzez uniemożliwienie mu uczestnictwa w rozprawie fizycznie lub za pośrednictwem wideokonferencji(24). Skarżący w tamtej sprawie był pozbawiony wolności w państwie trzecim, które uniemożliwiało ekstradycję do państwa obcego osób pozbawionych wolności, które zatrzymano ze względu na status podejrzanego w postępowaniu karnym prowadzonym w tym państwie trzecim. Chociaż prawo niderlandzkie przewidywało możliwość uczestniczenia w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji, skarżącemu wielokrotnie odmawiano uczestnictwa w rozprawie w takim trybie. O taką możliwość zwrócił się dopiero na zaawansowanym etapie postępowania. W tamtym momencie, aby sąd krajowy mógł zapewnić wszystkie konieczne rozwiązania, konieczne byłoby ponowne odroczenie rozprawy. Sąd krajowy uznał zatem, że oskarżony zrzekł się prawa do bycia wysłuchanym za pośrednictwem wideokonferencji(25). Europejski Trybunał Praw Człowieka orzekł, że z uwagi na szczególne okoliczności tamtej sprawy nie doszło do naruszenia art. 6.
45. Nawet jeżeli w świetle okoliczności sprawy nie doszło do naruszenia prawa do rzetelnego procesu sądowego, to sprawa Dijkhuizen przeciwko Niderlandom pozostaje istotnym przykładem. Pokazuje, że mogą istnieć sytuacje, w których oskarżony chce być obecny na rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji. Wideokonferencje mogą być narzędziem usprawniającym korzystanie z prawa do obecności na rozprawie w sytuacjach, gdy fizyczne stawienie się na rozprawie byłoby dla oskarżonego niemożliwe lub bardzo trudne.
46. Uważam również za istotne, aby zauważyć, że Europejska Komisja na rzecz Efektywności Wymiaru Sprawiedliwości (CEPEJ) Rady Europy opublikowała wytyczne dotyczące wideokonferencji w postępowaniach sądowych („Guidelines on videoconferencing in judicial proceedings”, zwane dalej „wytycznymi CEPEJ”)(26). Wytyczne CEPEJ zawierają zestaw najważniejszych środków, które powinny stosować państwa i sądy w celu zapewnienia, aby korzystanie z wideokonferencji w postępowaniach sądowych nie podważało prawa do rzetelnego procesu przewidzianego w art. 6 ETPC. Wytyczne zawierają cztery fundamentalne zasady, zestaw wytycznych mających zastosowanie do wszystkich postępowań sądowych, w których podkreślono specyfikę postępowania karnego, a także zestaw wytycznych dotyczących kwestii organizacyjnych i technicznych w zakresie wideokonferencji.
47. W zasadach określonych w wytycznych CEPEJ podkreślono znaczenie poszanowania za każdym razem prawa do rzetelnego procesu sądowego, zasady legalności, rzetelności postępowania i prawa do obrony. Szczególnie pierwsza zasada wytycznych CEPEJ stanowi, że wszystkie gwarancje rzetelnego procesu sądowego przewidziane w EKPC mają zastosowanie również do zdalnych rozpraw prowadzonych we wszystkich postępowaniach sądowych. Zgodnie z drugą zasadą „państwa powinny ustanowić ramy prawne, które przewidują jasne podstawy umożliwiające sądom przeprowadzenie zdalnych rozpraw w postępowaniach sądowych”. Zgodnie z trzecią zasadą „to sąd ma decydować, w obrębie obowiązujących ram prawnych, czy określone rozprawy należy przeprowadzić zdalnie, aby zapewnić ogólną rzetelność postępowania”. Wreszcie zgodnie z czwartą zasadą „we wszystkich postępowaniach sądowych sąd zabezpiecza prawo strony do skutecznej pomocy adwokata, w tym prawo do poufności komunikacji z adwokatem”.
48. Jeżeli chodzi konkretnie o postępowanie karne, w wytycznych CEPEJ stwierdzono, że w okolicznościach, w których „przepisy nie wymagają swobodnej i świadomej zgody oskarżonego, postanowienie sądu w przedmiocie jego uczestnictwa w rozprawie zdalnej powinno służyć uzasadnionemu celowi”. Podkreślono w nich również znaczenie zabezpieczenia skutecznego uczestnictwa oskarżonego i reprezentowania oskarżonego przez prawnika.
49. Z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i wytycznych CEPEJ wynika, że zdalne uczestnictwo w rozprawie może być zgodne z EKPC, o ile zastosowanie mają wszystkie gwarancje dotyczące rzetelnego procesu sądowego. Zgodność zdalnego udziału z prawem do rzetelnego procesu sądowego należy rozpatrywać w kontekście konkretnych obowiązujących ram prawnych oraz warunków i rozwiązań w nich przewidzianych, którymi obwarowane jest korzystanie z wideokonferencji.
D. Korzystanie z wideokonferencji w postępowaniu karnym w świetle prawa Unii
50. Korzystanie z wideokonferencji w krajowym postępowaniu karnym nie zostało objęte harmonizacją na szczeblu Unii. Harmonizacja przepisów dotyczących korzystania z wideokonferencji dotyczy wyłącznie sytuacji transgranicznych objętych szczególnymi przepisami unijnymi(27). Ostatnim wydarzeniem w zakresie tego rodzaju prawodawstwa było przyjęcie rozporządzenia (UE) 2023/2844(28).
51. Stosowanie tego rozporządzenia pozostaje bez uszczerbku dla praw procesowych przewidzianych w karcie i prawie Unii, w tym dyrektywach dotyczących praw procesowych, włączając dyrektywę 2016/343, a w szczególności pozostają bez uszczerbku dla prawa do obecności na rozprawie(29). Ponadto przepisy tego rozporządzenia określające zasady korzystania z wideokonferencji do celów przesłuchań w procedurach współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych nie mają zastosowania do przesłuchań prowadzonych za pośrednictwem wideokonferencji do celów przeprowadzenia dowodu lub procesu sądowego, który mógłby skutkować orzeczeniem o winie lub niewinności osoby podejrzanej lub oskarżonej(30).
52. W zakresie, w jakim rozporządzenie 2023/2844 nie ma zastosowania w sprawie rozpatrywanej w postępowaniu głównym, nie zachodzi potrzeba dalszego komentowania jego przepisów. Wystarczy nadmienić, że w jego przepisach uznano znaczenie uzyskania zgody oskarżonego lub skazanego na korzystanie z wideokonferencji do celów przesłuchania w ramach procedur współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych(31). Co więcej, szczególne okoliczności sprawy uzasadniają wykorzystanie takiej technologii. W rozporządzeniu tym przewidziano również szczególny przepis dotyczący zgodności technologii zdalnej komunikacji z zasadami ochrony danych i wysokim poziomem cyberbezpieczeństwa(32).
E. Czy art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 pozwala na uczestnictwo w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji
53. W tej części analizy zbadam kwestię, czy państwa członkowskie mogą stwierdzić, że z prawa do „obecności” na rozprawie, przewidzianego w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343, można skorzystać za pośrednictwem wideokonferencji, w szczególności gdy o tego rodzaju obecność wprost wnioskował oskarżony, zaś warunki pozwalają na jego skuteczne uczestnictwo.
54. Zgodnie z przytoczonym powyżej orzecznictwem(33), Trybunał musi zapewnić, aby dokonywana przez niego wykładnia art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 zapewniała poziom ochrony, który nie narusza poziomu ochrony gwarantowanego przez art. 6 EKPC, tak jak wynika to z orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka.
55. Z treści art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 jasno wynika, że państwa członkowskie powinny umożliwić podejrzanym i oskarżonym obecność na rozprawie(34).
56. Trybunał dokonał wykładni tego przepisu w wyroku HN (Proces oskarżonego wydalonego z terytorium)w kontekście pytania, czy państwa członkowskie mogły uczynić taką obecność obowiązkową. W tym względzie Trybunał orzekł, że art. 8 dyrektywy 2016/343 ogranicza się do ustanowienia i zakreślenia ram prawa podejrzanych i oskarżonych do obecności na rozprawie, a także wyjątków od tego prawa, nie zobowiązując jednak państw członkowskich ani nie zakazując im wprowadzenia obowiązku obecności każdego podejrzanego lub oskarżonego na rozprawie(35).
57. W tym samym kontekście Trybunał przypomniał, że z art. 1 tej dyrektywy wynika, iż jej celem jest ustanowienie wspólnych norm minimalnych dotyczących niektórych aspektów domniemania niewinności w postępowaniu karnym oraz prawa do obecności na rozprawie w ramach tych postępowań, a nie dokonanie wyczerpującej harmonizacji postępowania karnego(36).
58. Zgodnie z motywem 10 dyrektywy 2016/343 ogranicza się ona do ustanowienia wspólnych norm minimalnych dotyczących ochrony praw procesowych podejrzanych i oskarżonych, by zwiększyć zaufanie państw członkowskich do systemów wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych innych państw członkowskich, przyczyniając się tym samym do ułatwienia wzajemnego uznawania orzeczeń w sprawach karnych(37).
59. Ponadto należy przypomnieć, że tej dyrektywy nie należy interpretować – w świetle minimalnego charakteru zamierzonego w niej celu polegającego na harmonizacji – jako instrumentu kompletnego i wyczerpującego(38).
60. Z uwagi na ograniczony zakres harmonizacji dokonanej przez wspomnianą dyrektywę oraz okoliczność, że nie reguluje ona kwestii, czy państwa członkowskie mogą wymagać stawiennictwa podejrzanego lub oskarżonego na rozprawie, Trybunał orzekł, że kwestia obowiązkowej obecności podlega wyłącznie prawu krajowemu(39).
61. Ten tok rozumowania można zastosować analogicznie w przypadku pytania, czy państwa członkowskie mogą stwierdzić, że prawo do obecności na rozprawie może być na wniosek oskarżonego wykonywane za pośrednictwem wideokonferencji. W przepisie tym brak jest jakiejkolwiek wzmianki na temat takiej możliwości, a ponadto a fortiori nie reguluje prowadzenia rozpraw w postępowaniu karnym za pośrednictwem wideokonferencji. W art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 zwrócono uwagę na doniosłe znaczenie stawiennictwa oskarżonego dla zapewnienia rzetelnego procesu sądowego. Podstawowa gwarancja prawa do obecności obejmuje, jako minimalny standard, prawo do fizycznej obecności na sali sądowej. W świetle znaczenia podstawowej gwarancji przypisywanego fizycznej obecności podejrzanych i oskarżonych prawa tego nie można zastąpić wirtualną obecnością wbrew woli oskarżonego(40). Co więcej, wszelkie ograniczenie prawa do obecności na rozprawie muszą służyć uzasadnionemu celowi i być zgodne z art. 52 karty.
62. Jak już jednak zauważono, w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 ustanowiono ramy prawa do obecności na rozprawie przysługującego podejrzanym i oskarżonym. Ponieważ nie określono w nim, w jaki sposób prawo to ma być wykonywane, państwa członkowskie dysponują pewną swobodą w wyborze środków służących zapewnieniu, aby prawo to było gwarantowane w ich systemach sądownictwa, co pozwala im na zapewnienie dodatkowych sposobów zagwarantowania obecności na rozprawie. Jak wynika z motywu 48 dyrektywy 2016/343, państwa członkowskie mogą rozszerzyć zakres praw określonych w tej dyrektywie w celu zapewnienia wyższego poziomu ochrony(41). Z motywu tego wynika też, że poziom ochrony zapewnianej przez państwa członkowskie nigdy nie powinien być niższy niż poziom wynikający z norm określonych w karcie lub EKPC, zgodnie z ich wykładnią dokonaną przez Trybunał Sprawiedliwości i Europejski Trybunał Praw Człowieka.
63. Z tego względu art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwa członkowskie zezwalały na wykonywanie prawa do obecności na rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji lub innych technologii zdalnej komunikacji na wyraźny wniosek oskarżonego.
64. Niemniej, jeżeli państwa członkowskie zezwalają oskarżonemu na wykonywanie prawa do obecności na rozprawie w sposób zdalny, to wprowadzane przez nie zasady nie mogą podważać celu, którego osiągnięciu służy dyrektywa 2016/343(42). W tym względzie motyw 9 stanowi, że celem tej dyrektywy jest wzmocnienie prawa do rzetelnego procesu sądowego w postępowaniu karnym przez ustanowienie wspólnych norm minimalnych dotyczących prawa do obecności na rozprawie. Państwa członkowskie muszą zatem zapewnić, aby prawo podejrzanego lub oskarżonego do obecności na rozprawie wynikające z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 zagwarantowano w taki sposób, aby mogło być wykonywane zgodnie z wymogami rzetelnego postępowania sądowego, stosownie do art. 47 karty akapity drugi i trzeci oraz jej art. 48. W szczególności taka osoba musi mieć możliwość skutecznego uczestnictwa w rozprawie i skutecznego korzystania z prawa do obrony.
65. Rząd łotewski przytoczył konkretny przykład własnych przepisów krajowych, które dają oskarżonemu możliwość uczestnictwa w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji za jego pełną i świadomą zgodą, w sposób zapewniający prawo do rzetelnego procesu sądowego.
66. W sytuacji gdy odpowiednie ramy ustawodawstwa krajowego są zgodne z wymogami rzetelnego procesu sądowego, a podejrzany lub oskarżony wnosi o zastosowanie takiej metody uczestnictwa i skutecznie uczestniczy we własnej rozprawie, nie można uznać, że zrzekł się prawa do obecności na rozprawie zagwarantowanego w art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343.
67. Z uwagi na ograniczony zakres harmonizacji dyrektywy 2016/343 i ograniczony zakres pytania postawionego w postępowaniu głównym, nie byłoby właściwe próbowanie przedstawienia wyczerpujących wytycznych dotyczących wymogów rzetelnego postępowania sądowego prowadzonego przy zdalnej obecności [oskarżonego]. Ograniczę się do poniższych uwag. Korzystanie z wideokonferencji w postępowaniu karnym i szersza cyfryzacja rozpraw nie są celem samym w sobie, ale środkiem służącym poprawie rzetelności postępowania karnego(43) w ramach „humanocentrycznego” podejścia do wymiaru sprawiedliwości(44). W tym kontekście art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 umożliwia państwom członkowskim zapewnienie możliwości zdalnego uczestnictwa podejrzanych lub oskarżonych w rozprawie, o ile zapewnia się poszanowanie ich prawa do rzetelnego procesu sądowego.
F. Zastosowanie w niniejszej sprawie
68. W aktualnie rozpoznawanej sprawie z postanowienia odsyłającego wynika, że sąd odsyłający powziął wątpliwości, czy można uznać prawo oskarżonego do uczestnictwa w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji pomimo braku konkretnego przepisu prawa bułgarskiego zezwalającego na taki tryb uczestnictwa w przypadku osoby oskarżonej o popełnienie poważnego przestępstwa [zbrodni](45). Przepis, który dopuszczał taki tryb uczestnictwa w czasie trwania stanu nadzwyczajnego wywołanego pandemią COVID-19, przestał obowiązywać, zanim odbyła się rozprawa w ramach postępowania głównego.
69. Wątpliwości sądu odsyłającego dotyczą zatem przede wszystkim zgodności z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 wydanego przez ów sąd postanowienia w przedmiocie zezwolenia na uczestnictwo w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji pomimo braku konkretnej podstawy prawnej.
70. Odpowiedź na te wątpliwości wynika jasno z analizy zawartej w poprzedniej części opinii. W zakresie, w jakim art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 nie reguluje korzystania z wideokonferencji w postępowaniu karnym, nie stoi on na przeszkodzie przepisom krajowym takim jak przepisy bułgarskie – przewidującym obowiązkową obecność fizyczną w przypadku przestępstw stanowiących poważne przestępstwa [zbrodnie] i nieprzewidującym uczestnictwa za pośrednictwem internetu jako ogólnej zasady postępowania. Na obecnym etapie rozwoju prawa Unii to do państw członkowskich należy decyzja, czy i w jakich sytuacjach należy zapewnić możliwość zdalnego uczestnictwa w rozprawie w postępowaniu karnym(46).
71. Artykuł 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 nie przewiduje a fortiori prawa podejrzanych lub oskarżonych do dokonania wyboru między obecnością fizyczną a obecnością za pośrednictwem wideokonferencji.
72. Co więcej, z informacji przedstawionych Trybunałowi nie wynika, aby FP został pozbawiony rzeczywistej możliwości wykonania swojego prawa do obecności na rozprawie ze względu na brak technicznych możliwości pozwalających na uczestnictwo zdalne(47).
73. Wobec braku harmonizacji przepisów na szczeblu Unii, jak zasadniczo zauważyła Komisja, nie można uznać art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 za regulujący sytuację w postępowaniu głównym, w którym sąd karny wydał postanowienie w przedmiocie zezwolenia na skorzystanie z wideokonferencji pomimo braku krajowego ustawodawstwa zezwalającego na taki tryb uczestnictwa. Okoliczność, że sąd odsyłający podejmuje wszystkie niezbędne środki, aby zapewnić przeprowadzenie wideokonferencji w sposób zapewniający zgodność z prawem do rzetelnego procesu sądowego nie zmienia powyższego ustalenia, skoro nie istnieje harmonizacja na szczeblu Unii ani konkretna podstawa prawna. W związku z tym zgodność z prawem odnośnego postanowienia sądu odsyłającego należy zatem badać w świetle prawa krajowego.
74. Z powyższych rozważań wynika, że art. 8 ust. 1 dyrektywy 2016/343 należy interpretować w ten sposób, że nie reguluje on korzystania z wideokonferencji w postępowaniu karnym, pozostawiając tę kwestię w gestii państw członkowskich. W szczególności przepis ten nie reguluje sytuacji, w której sąd karny daje oskarżonemu, na którym zgodnie z prawem krajowym ciąży obowiązek obecności na rozprawie, możliwość uczestnictwa w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji – pomimo braku wyraźnego przepisu prawa krajowego zezwalającego na taki tryb uczestnictwa.
V. Wnioski
75. W świetle powyższego proponuję Trybunałowi, by na pytanie prejudycjalne przedstawione przez Sofiyski gradski sad (sąd dla miasta Sofii, Bułgaria) odpowiedział w następujący sposób:
„Artykuł 8 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym
należy interpretować w ten sposób, że nie reguluje on korzystania z wideokonferencji w postępowaniu karnym, pozostawiając tę kwestię w gestii państw członkowskich. W szczególności przepis ten nie reguluje sytuacji, w której sąd karny daje oskarżonemu, na którym zgodnie z prawem krajowym ciąży obowiązek obecności na rozprawie, możliwość uczestnictwa w postępowaniu za pośrednictwem wideokonferencji – pomimo braku wyraźnego przepisu prawa krajowego zezwalającego na taki tryb uczestnictwa.
1 Język oryginału: angielski.
2 Zobacz Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE, The Functioning of Courts in the Covid-19 Pandemic: A Primer, 2 listopada 2020 r. (dostęp: https://www.osce.org/odihr/469170); A. Sanders. „Video-hearings in Europe before, during and after the Covid-19 Pandemic”, International Journal for Court Administration, nr 12, 2021, s. 1–21.
3 Zobacz A.B. Poulin, „Criminal Justice and Videoconferencing Technology: The Remote Defendant”, Tulane Law Review, nr 78, 2004, s. 1089.
4 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 65, s. 1).
5 Wyrok z dnia 30 stycznia 2024 r., Direktor na Glavna direktsia „Natsionalna politsia” pri MVR – Sofia (C‑118/22, EU:C:2024:97, pkt 31 i przytoczone tam orzecznictwo).
6 Z odesłania prejudycjalnego wynika, że NPK przewiduje możliwość uczestnictwa przez internet w przypadku składania wyjaśnień przez oskarżonego, posiedzenia w przedmiocie wniosku o zastosowanie tymczasowego aresztowania, kontroli sądowej takiego tymczasowego aresztowania lub w przypadku postępowań dotyczących międzynarodowej pomocy prawnej w sprawach karnych.
7 Wyrok z dnia 8 grudnia 2022 r., HYA i in. (Brak możliwości przesłuchania świadków oskarżenia) (C‑348/21, EU:C:2022:965, pkt 39).
8 Ibidem, pkt 40.
9 Ibidem, pkt 41, w którym przytoczono wyrok ETPC z dnia 18 października 2006 r. w sprawie Hermi przeciwko Włochom, CE:ECHR:2006:1018JUD001811402, § 58.
10 Wyrok ETPC z dnia 2 listopada 2010 r., Sakhnovskiy przeciwko Rosji, CE:ECHR:2010:1102JUD002127203, § 95.
11 Zobacz podobnie wyrok z dnia 8 grudnia 2022 r., HYA i in. (Brak możliwości przesłuchania świadków oskarżenia) (C‑348/21, EU:C:2022:965, pkt 42); wyrok ETPC z dnia 5 października 2006 r., Marcello Viola przeciwko Włochom, CE:ECHR:2006:1005JUD004510604, §§ 52, 53; wyrok ETPC z dnia 15 grudnia 2011 r. Al-Khawaja i Tahery przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, CE:ECHR:2011:1215JUD002676605, § 142).
12 Wyrok ETPC z dnia 5 października 2006 r., Marcello Viola przeciwko Włochom, CE:ECHR:2006:1005JUD004510604, § 53.
13 Zobacz podobnie wyrok z dnia 8 grudnia 2022 r., HYA i in. (Brak możliwości przesłuchania świadków oskarżenia) (C‑348/21, EU:C:2022:965, pkt 44).
14 Zobacz „Key Theme – Article 6 (criminal limb), Hearings via video link” [temat kluczowy – artykuł 6 (aspekt karny), rozprawy za pośrednictwem łącza wideo], Sekretariat Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dostęp: https://ks.echr.coe.int/web/echr-ks/article-6-criminal).
15 Wyrok ETPC z dnia 5 października 2006 r., CE:ECHR:2006:1005JUD004510604, § 65.
16 Ibidem, §§ 49–62. Zobacz powyżej pkt 31–33 niniejszej opinii.
17 Ibidem, pkt 66, gdzie wspomniano w szczególności o Europejskiej konwencji o pomocy prawnej w sprawach karnych oraz Konwencji o wzajemnej pomocy w sprawach karnych między państwami członkowskimi Unii Europejskiej z dnia 29 maja 2000 r.
18 Zobacz podobnie wyrok ETPC z dnia 5 października 2006 r. w sprawie Marcello Viola przeciwko Włochom, CE:ECHR:2006:1005JUD004510604, § 67, a także wyrok ETPC z dnia 27 listopada 2007 r. w sprawie Asciutto przeciwko Włochom, CE:ECHR:2007:1127JUD003579502, § 64.
19 Wyrok ETPC z dnia 5 października 2006 r., Marcello Viola przeciwko Włochom, CE:ECHR:2006:1005JUD004510604, § 72.
20 Sprawy te dotyczą głównie Rosji. Zobacz K. Kamber, „The Right to a Fair Online Hearing”, Human Rights Law Review, nr 22, 2022, s. 1–21, na s. 19.
21 Wyrok ETPC z dnia 2 listopada 2010 r., CE:ECHR:2010:1102JUD002127203.
22 Idibem § 98.
23 Co więcej, według mojej wiedzy Europejski Trybunał Praw Człowieka nie orzekał jeszcze konkretnie w przedmiocie skargi dotyczącej powszechnego korzystania z wideokonferencji podczas pandemii jako sposobu na zapewnienie ciągłości wymiaru sprawiedliwości w czasie ogłoszonego stanu wyjątkowego. Rozpatrywana jest sprawa Stephan Kucera przeciwko Austrii, skarga nr 13810/22 w przedmiocie postanowienia austriackiego sądu o przeprowadzeniu rozprawy ustnej w sprawie karnoadministracyjnej w drodze wideokonferencji, w oparciu o przepisy proceduralne mające na celu zapobieganie rozprzestrzenianiu się COVID-19.
24 Wyrok ETPC z dnia 8 czerwca 2021 r., CE:ECHR:2021:0608JUD006159116.
25 Ze względu na szczególne okoliczności sprawy, „mając na uwadze, że sporne postępowanie stanowiło część istotnego i złożonego procesu karnego, w którym było siedmiu podejrzanych, a każdy mieszkał wówczas w innym państwie”, natomiast „skarżący w sposób wielokrotny i jednoznaczny odmawiał współpracy” podczas rozpraw za pośrednictwem wideokonferencji, ETPC uznał, że niderlandzki sąd apelacyjny „miał prawo nie uwzględnić wniosku przedłożonego przez pełnomocnika skarżącego podczas mowy końcowej, którego celem było ponowne przedłużenie postępowania, aby skarżący mógł uczestniczyć w rozprawie za pośrednictwem wideokonferencji” (zob. §§ 56, 60 i 61 wyroku Dijkhuizen przeciwko Niderlandom).
26 CEPEJ, Guidelines on videoconferencing in judicial proceedings, dokument przyjęty przez CEPEJ podczas 36. posiedzenia plenarnego, czerwiec 2021 r. (dostęp: https://edoc.coe.int/en/efficiency-of-justice/10706-guidelines-on-videoconferencing-in-judicial-proceedings.html).
27 Zobacz art. 24 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2014/41/UE z dnia 3 kwietnia 2014 r. w sprawie europejskiego nakazu dochodzeniowego w sprawach karnych (Dz.U. 2014, L 130, s. 1), a także art. 10 konwencji, ustanowionej przez Radę zgodnie z artykułem 34 Traktatu o Unii Europejskiej, o pomocy prawnej w sprawach karnych pomiędzy państwami członkowskimi Unii Europejskiej (Dz.U. 2000, C 197, s. 3).
28 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2844 z dnia 13 grudnia 2023 r. w sprawie cyfryzacji współpracy sądowej i dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach cywilnych i handlowych o charakterze transgranicznym oraz współpracy wymiarów sprawiedliwości i dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych o charakterze transgranicznym oraz zmieniające niektóre akty w tych dziedzinach (Dz.U. L 2023/2844, 27.12.2023).
29 Motyw 55 rozporządzenia 2023/2844.
30 Motyw 43 rozporządzenia 2023/2844.
31 Zobacz motyw 44 i art. 6 rozporządzenia 2023/2844. Zgodnie z akapitem trzecim art. 6 ust. 2 tego rozporządzenia zgody udziela się dobrowolnie i jednoznacznie. Od wymogu uzyskania zgody istnieje wyjątek, który ma zastosowanie, gdy „bez uszczerbku dla zasady dostępu do bezstronnego sądu i prawa do środka ochrony prawnej przewidzianych w krajowym prawie procesowym” osobiste uczestnictwo w przesłuchaniu „może stanowić poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa publicznego lub dla zdrowia publicznego, co do którego wykazano, że jest rzeczywiste oraz aktualne lub przewidywalne”.
32 Zobacz motywy 21 i 22 rozporządzenia 2023/2844.
33 Punkt 30 niniejszej opinii.
34 Wyrok z dnia 15 września 2022 r., HN (Proces oskarżonego wydalonego z terytorium) (C‑420/20, EU:C:2022:679, pkt 32).
35 Ibidem, pkt 40.
36 Ibidem, pkt 41.
37 Wyrok z dnia 19 września 2018 r., Milev (C‑310/18 PPU, EU:C:2018:732, pkt 46).
38 Wyrok z dnia 13 lutego 2020 r., Spetsializirana prokuratura (Rozprawa pod nieobecność oskarżonego) (C‑688/18, EU:C:2020:94, pkt 30).
39 Zobacz podobnie wyrok z dnia 13 lutego 2020 r., Spetsializirana prokuratura (Rozprawa pod nieobecność oskarżonego) (C‑688/18, EU:C:2020:94, pkt 42).
40 Zobacz pkt 48 niniejszej opinii. Zobacz również European Criminal Bar Association, Statement of Principles on the use of Video-conferencing in Criminal Cases in a Post-Covid 19 World, 6 września 2020 r. (dostęp: https://www.ecba.org/extdocserv/20200906_ECBAStatement_videolink.pdf). W kwestii znaczenia zgody można zauważyć, że Conseil Constitutionnel (rada konstytucyjna, Francja) w swoim przełomowym orzeczeniu nr 2020–872 QPC z dnia 15 stycznia 2021 r., M. Krzystof B. (dostęp: https://www.conseil-constitutionnel.fr/decision/2021/2020872QPC.htm) uznała za niekonstytucyjne rozporządzenie rządowe przyjęte w kontekście pandemii COVID-19, które umożliwiało skorzystanie z wideokonferencji bez zgody zainteresowanego przed wszystkimi sądami karnymi, za wyjątkiem sądów orzekających w sprawach o zbrodnie. Conseil constitutionnel (rada konstytucyjna) zauważyła, że w wielu przypadkach korzystanie z wideokonferencji było dla sądu de facto jedynie możliwością, nieobwarowaną żadnymi warunkami prawnymi. Zobacz w tym względzie orientacyjnie A. Danet „Visioconférence dans le procès pénal:« jeu du chat et de la souris »?”, Gazette du Palais, nr 11, 2021, s. 21–24.
41 Przepis ten zasadniczo odzwierciedla regułę określoną w art. 82 ust. 2 TFUE, zgodnie z którą przyjęcie minimalnych norm dotyczących praw jednostek w postępowaniu karnym nie stoi na przeszkodzie temu, aby państwa członkowskie utrzymywały lub wprowadziły wyższy poziom ochrony jednostek.
42 Zobacz analogicznie wyrok z dnia 1 sierpnia 2022 r., TL (Nieobecność tłumacza ustnego i brak tłumaczenia pisemnego) (C‑242/22 PPU, EU:C:2022:611, pkt 77).
43 Zobacz pkt 47 powyżej.
44 Zobacz pkt 5 konkluzji Rady „Dostęp do wymiaru sprawiedliwości – wykorzystanie możliwości wynikających z cyfryzacji” (Dz.U. 2020 C 342I, s. 1), w którym to pkt 5 potwierdzono, że „cyfrowy rozwój wymiaru sprawiedliwości musi mieć charakter humanocentryczny, należy się w nim stale kierować podstawowymi zasadami systemów sądowych, mianowicie niezawisłością i bezstronnością sądów, gwarancją skutecznej ochrony prawnej i prawem do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy w rozsądnym terminie, i dostosować ten rozwój do tych zasad”. Wypowiadając się z perspektywy akademickiej, broniłam stanowiska, zgodnie z którym cyfryzacja nie jest celem samym w sobie, ale częścią „humanocentrycznego” podejścia do wymiaru sprawiedliwości, które ma na celu wzmocnienie prawa podstawowego, jakim jest skuteczna ochrona sądowa. Przykładem w tym względzie może być sytuacja oskarżonego, który nie może być fizycznie obecny na sali rozpraw ze względu na swój stan zdrowia lub wiek: L. Medina, „People-centred Justice and the European Court of Justice”, Lex & Forum, nr 1, 2023, s. 5–10, na s. 7. Zobacz również C. Peristeridou i D. de Vocht, „I’m Not a Cat! Remote Criminal Justice and a Human-Centred Approach to the Legitimacy of the Trial”, Maastricht journal of European and comparative law, nr 30, 2023, s. 97–106.
45 Zobacz pkt 25 niniejszej opinii.
46 Można zaobserwować w tym względzie szereg różnych stanowisk odzwierciedlających różnice w tradycjach prawnych i systemach prawnych państw członkowskich. Zobacz orientacyjnie Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka, OBWE, The Functioning of Courts in the Covid-19 Pandemic: A Primer, op.cit. przypis 2; S. Carrera, V. Mitsilegas i M. Stefan, Criminal Justice, Fundamental Rights and the Rule of Law in the Digital Age – Report of CEPS and QMUL Task Force, CEPS, Queen Mary University of London, Bruksela, maj 2021 r., s. 36–45. W literaturze akademickiej omawia się również ryzyko „dehumanizacji” wymiaru sprawiedliwości czy też ryzyko „pozbawienia procesu sądowego uroczystego charakteru”: zob. K. Lamber, „The Right to a Fair Online Hearing” Human rights law review, nr 22, 2022, s. 1–21; J. Leborne, „La vidéojustice: la justice pénale à l’ère de la vidéo” Cahiers Droit, Sciences & Technologies, 2021, s. 93–109; J.F. Funck., „La vidéoconférence en matière pénale: approche critique, pratique et prospective” Journal des Tribunaux, 2021, s. 257–264, na s. 264, który przedstawia rozważania na temat przyszłości wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych po pandemii i zauważa „dans un monde d’après, qu’il nous appartient de rendre meilleur, veillons à l’humanité de la justice’ (w świecie po [pandemii], który mamy czynić lepszym, musimy strzec ludzkiego aspektu wymiaru sprawiedliwości”).
47 FP nie twierdził na przykład, że został pozbawiony wolności w Zjednoczonym Królestwie bez możliwości podróżowania do Bułgarii ani że jego stan zdrowia lub wiek uniemożliwia mu podróż do Bułgarii.