Sprawa C‑660/21

Procureur de la République

przeciwko

K.B.
i
F.S.

(wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym
złożony przez Tribunal correctionnel de Villefranche-sur-Saône)

Wyrok Trybunału (wielka izba) z dnia 22 czerwca 2023 r.

Odesłanie prejudycjalne – Przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości – Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Dyrektywa 2012/13/UE – Artykuły 3 i 4 – Obowiązek niezwłocznego poinformowania przez właściwe organy podejrzanych i oskarżonych o przysługującym im prawie do odmowy składania wyjaśnień – Artykuł 8 ust. 2 – Prawo do powołania się na naruszenie tego obowiązku – Przepisy krajowe zakazujące sądowi karnemu rozpoznającemu sprawę co do istoty uwzględnienia z urzędu takiego naruszenia – Artykuły 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej

Prawa podstawowe – Prawo do skutecznego środka prawnego i do rozpatrzenia sprawy – Prawo do obrony – Zapisanie zarówno w karcie praw podstawowych, jak i w europejskiej konwencji praw człowieka – Identyczne znaczenie i zakres – Poziom ochrony zapewniany przez kartę nienaruszający poziomu ochrony zagwarantowanego w tej konwencji

(Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47 akapity pierwszy, drugi, art. 48 ust. 2, art. 52 ust. 3)

(zob. pkt 41, 45)
Współpraca wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych – Prawo do informacji w postępowaniu karnym – Dyrektywa 2012/13 – Obowiązek niezwłocznego poinformowania przez właściwe organy podejrzanych i oskarżonych o przysługującym im prawie do odmowy składania wyjaśnień – Prawo do powołania się na naruszenie tego obowiązku – Przepisy krajowe zakazujące sądowi karnemu rozpoznającemu sprawę co do istoty uwzględnienia z urzędu takiego naruszenia – Dopuszczalność – Przesłanki – Konkretna i rzeczywista możliwość uzyskania przez wspomniane osoby dostępu do adwokata – Prawo dostępu do akt i do powołania się na wspomniane naruszenie w rozsądnym terminie

[Karta praw podstawowych Unii Europejskiej, art. 47 akapity pierwszy, drugi, art. 48 ust. 2, art. 51 ust. 1; dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady: 2012/13, art. 3 ust. 1 lit. e), art. 4 ust. 1, art. 8 ust. 2; 2013/48, art. 3, art. 9 ust. 1; 2016/1919]

(zob. pkt 40, 43, 44, 46, 48, 53; sentencja)

Streszczenie

W dniu 22 marca 2021 r. K.B. i F.S. zostali zatrzymani na gorącym uczynku w związku z przestępstwem kradzieży paliwa i przesłuchani przez funkcjonariuszy policji kryminalnej.

Francuski sąd, przed którym toczy się postępowanie karne przeciwko K.B. i F.S., stwierdził, że przeprowadzono czynności dochodzenia i zebrano wyjaśnienia samoobciążające, zanim K.B. i F.S. zostali poinformowani o przysługujących im prawach, z naruszeniem prawa krajowego ( 1 ) transponującego art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13 ( 2 ). Biorąc pod uwagę spóźniony charakter ich zatrzymania w areszcie policyjnym, a także sposób pouczenia o przysługujących im prawach, w szczególności o prawie do odmowy składania wyjaśnień, sąd ten jest zdania, że naruszono prawo do nieobciążania samego siebie. W tych okolicznościach należy co do zasady stwierdzić nieważność przeszukania pojazdu, zatrzymania podejrzanych i wszystkich wynikających z nich czynności. Jednakże, zgodnie z francuskim prawem karnym ( 3 ), zarzuty nieważności postępowania, takie jak naruszenie obowiązku poinformowania danej osoby o prawie do nieskładania wyjaśnień w chwili zatrzymania, muszą zostać podniesione przez zainteresowaną osobę lub jej adwokata przed podjęciem jakiejkolwiek obrony co do istoty. Tymczasem ani podejrzani, ani ich obrońca nie podnieśli zarzutu nieważności opartego na naruszeniu tego obowiązku przed podjęciem obrony co do istoty.

Ponadto sąd odsyłający wskazuje, że według Cour de cassation (sądu kasacyjnego, Francja) zakazano sądom orzekającym co do istoty uwzględnienia z urzędu nieważności postępowania – z wyjątkiem nieważności wynikającej z braku ich właściwości – jeżeli, tak jak w niniejszej sprawie, oskarżony, który ma prawo do korzystania z pomocy obrońcy podczas jego stawiennictwa lub reprezentowania przed sądem orzekającym, może powołać się na taką nieważność przed obroną co do istoty, przy czym oskarżony ten ma ponadto taką samą możliwość w postępowaniu odwoławczym, jeżeli nie stawił się lub nie był reprezentowany w pierwszej instancji.

W tym kontekście sąd ten wniósł do Trybunału o ustalenie, czy nałożony na niego zakaz uwzględniania z urzędu naruszenia obowiązku, takiego jak przewidziany w art. 3 i 4 dyrektywy 2012/13, niezwłocznego poinformowania podejrzanych i oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, jest zgodny z prawem Unii.

W wydanym wyroku Trybunał, w składzie wielkiej izby, odpowiedział, że art. 3 i 4 oraz art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 w związku z art. 47 i 48 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) nie stoją na przeszkodzie przepisom krajowym zakazującym sądowi orzekającemu co do istoty w sprawach karnych uwzględnienia z urzędu, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, naruszenia ciążącego na właściwych organach obowiązku niezwłocznego poinformowania podejrzanych lub oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, jeżeli nie zostali oni pozbawieni konkretnej i rzeczywistej możliwości dostępu do adwokata ( 4 ), w razie potrzeby poprzez skorzystanie z pomocy prawnej ( 5 ), a także jeżeli mieli oni – tak jak w danym wypadku ich adwokat – prawo dostępu do akt ich sprawy i powołania się na to naruszenie w rozsądnym terminie.

Ocena Trybunału

Trybunał przypomniał, że dyrektywa 2012/13 ( 6 ) opiera się na prawach określonych w szczególności w art. 47 i 48 karty i ma na celu promowanie tych praw wobec podejrzanych lub oskarżonych w postępowaniu karnym. Prawo do odmowy składania wyjaśnień jest zagwarantowane nie tylko w art. 48 karty, dotyczącym domniemania niewinności i prawa do obrony, lecz również w art. 47 akapit drugi karty, dotyczącym prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy.

Artykuł 3 ust. 1 lit. e), art. 3 ust. 2 oraz art. 4 ust. 1 i 2 dyrektywy 2012/13 nakładają na właściwe organy państw członkowskich obowiązek niezwłocznego informowania podejrzanych lub oskarżonych o przysługujących im prawach, w szczególności o prawie do odmowy składania wyjaśnień. W każdym wypadku informacji tych należy udzielić najpóźniej przed pierwszym oficjalnym przesłuchaniem podejrzanego lub oskarżonego przez policję lub przez inny właściwy organ.

Zgodnie z art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani lub oskarżeni, lub ich obrońca, mieli prawo do zakwestionowania, zgodnie z procedurami przewidzianymi w prawie krajowym, braku lub odmowy udzielenia przez właściwe organy informacji zgodnie z tą dyrektywą. Ponieważ przepis ten ma w szczególności zastosowanie w sytuacji, gdy informacja dotycząca prawa do odmowy składania wyjaśnień została przekazana z opóźnieniem, podejrzani lub oskarżeni, lub ich obrońca, powinni mieć możliwość zakwestionowania tego braku powiadomienia.

We wspomnianym przepisie nie uściślono jednak ani sposobów, ani terminów, w jakich podejrzani i oskarżeni, a także, w stosownych przypadkach, ich obrońca mogą powołać się na naruszenie obowiązku niezwłocznego poinformowania takich podejrzanych i oskarżonych o ich prawie do odmowy składania wyjaśnień, ani ewentualnych konsekwencji proceduralnych wynikających z braku takiego powołania się, takich jak możliwość uwzględnienia takiego naruszenia z urzędu przez sąd orzekający co do istoty w sprawach karnych dla celów stwierdzenia nieważności postępowania. Państwa członkowskie dysponują zatem zakresem swobody przy określaniu tych sposobów i konsekwencji.

Jednakże przy stosowaniu art. 3 ust. 1 lit. e), art. 4 ust. 1 i art. 8 ust. 2 dyrektywy 2012/13 państwa członkowskie są zobowiązane, zgodnie z art. 51 ust. 1 karty, zapewnić poszanowanie wymogów wynikających zarówno z prawa do skutecznego środka prawnego i prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy, zapisanych w art. 47 akapity pierwszy i drugi karty, jak i z prawa do obrony ustanowionego w art. 48 ust. 2 karty, które zostały skonkretyzowane w tych przepisach dyrektywy 2012/13.

W tym względzie Trybunał zauważył, że zgodnie z wyjaśnieniami przedstawionymi przez rząd francuski francuskie prawo karne ( 7 ) umożliwia podejrzanym lub oskarżonym oraz, w stosownym przypadku, ich obrońcy powołanie się w każdej chwili, między zatrzymaniem a przedstawieniem obrony co do istoty, na każde naruszenie obowiązku niezwłocznego poinformowania podejrzanych lub oskarżonych o przysługującym im prawie do odmowy składania wyjaśnień, przy czym zarówno ci podejrzani i oskarżeni, jak i ich obrońca mają prawo dostępu do akt sprawy, a w szczególności do protokołu stwierdzającego powiadomienie o zatrzymaniu i związanych z nim prawach.

Otóż państwa członkowskie mogą, zgodnie z pozostawionym im w dyrektywie 2012/13 zakresem swobody, ograniczyć w czasie możliwość powoływania się na takie naruszenie na etapie poprzedzającym przedstawienie obrony co do istoty. W szczególności zakaz uwzględnienia z urzędu tego naruszenia przez sąd karny orzekający co do istoty, dla celów stwierdzenia nieważności postępowania, respektuje, co do zasady, prawa określone w karcie, jeżeli podejrzani, oskarżeni lub ich obrońca mieli konkretną i rzeczywistą możliwość powołania się na dane naruszenie i dysponowali w tym celu rozsądnym terminem oraz dostępem do akt sprawy.

W tym kontekście taki wniosek ma zastosowanie wyłącznie w zakresie, w jakim osoby te dysponowały w sposób konkretny i skuteczny – w terminie przysługującym im w celu powołania się na naruszenie art. 3 ust. 1 lit. e) i art. 4 ust. 1 dyrektywy 2012/13 – prawem dostępu do adwokata, które zostało ustanowione w art. 3 dyrektywy 2013/48, a jego wykonywanie zostało ułatwione dzięki mechanizmowi pomocy prawnej przewidzianemu w dyrektywie 2016/1919.

Okoliczność, że podejrzani i oskarżeni muszą mieć zapewnioną przez prawo krajowe konkretną i rzeczywistą możliwość skorzystania z pomocy adwokata, nie wyklucza jednak, że – w przypadku zrzeczenia się tej możliwości – co do zasady do nich należy poniesienie ewentualnych konsekwencji takiego zrzeczenia się, o ile odbywa się ono zgodnie z dyrektywą 2013/48. W tym względzie podejrzanemu lub oskarżonemu udziela się ustnie lub pisemnie jasnych i wystarczających informacji w prostym i zrozumiałym języku na temat treści prawa dostępu do adwokata i możliwych konsekwencji zrzeczenia się tego prawa, zaś zrzeczenie się tego prawa musi być dokonane w sposób dobrowolny i jednoznaczny.

Wreszcie Trybunał wskazał, że zgodnie z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w przypadku stwierdzenia uchybienia proceduralnego do sądów krajowych należy dokonanie oceny, czy uchybienie to zostało usunięte w toku postępowania, które nadal się toczyło, ponieważ brak takiej oceny sam w sobie jest prima facie niezgodny z wymogami rzetelnego procesu sądowego w rozumieniu art. 6 europejskiej konwencji praw człowieka ( 8 ). Tak więc w sytuacji, gdy podejrzany nie został powiadomiony we właściwym czasie o przysługującym mu prawie do nieobciążania samego siebie i do odmowy składania wyjaśnień, należy ocenić, czy pomimo tej luki postępowanie karne w całości można uznać za rzetelne, biorąc pod uwagę szereg czynników, wśród których znajdują się kwestia, czy wyjaśnienia zebrane w braku takiego powiadomienia stanowią integralną lub istotną część dowodów obciążających, a także moc pozostałych dowodów zgromadzonych w aktach sprawy ( 9 ).

( 1 ) Artykuł 63-1 kodeksu postępowania karnego przewiduje w szczególności, że osoba zatrzymana jest niezwłocznie informowana przez oficera policji kryminalnej lub, pod jego kontrolą, przez funkcjonariusza policji kryminalnej o tym, że podczas przesłuchań, po potwierdzeniu swojej tożsamości, przysługuje jej prawo do składania oświadczeń, udzielenia odpowiedzi na zadane pytania lub do zachowania milczenia.

( 2 ) Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/13/UE z dnia 22 maja 2012 r. w sprawie prawa do informacji w postępowaniu karnym (Dz.U. 2012, L 142, s. 1).

( 3 ) W niniejszym wypadku art. 385 kodeksu postępowania karnego.

( 4 ) Zgodnie z art. 3 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/48/UE z dnia 22 października 2013 r. w sprawie prawa dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania oraz w sprawie prawa do poinformowania osoby trzeciej o pozbawieniu wolności i prawa do porozumiewania się z osobami trzecimi i organami konsularnymi w czasie pozbawienia wolności (Dz.U. 2013, L 294, s. 1).

( 5 ) Na warunkach przewidzianych w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/1919 z dnia 26 października 2016 r. w sprawie pomocy prawnej z urzędu dla podejrzanych i oskarżonych w postępowaniu karnym oraz dla osób, których dotyczy wniosek w postępowaniu dotyczącym europejskiego nakazu aresztowania (Dz.U. 2016, L 297, s. 1).

( 6 ) Zobacz motyw 14 dyrektywy 2012/13.

( 7 ) W szczególności art. 63-1 ust. 3, art. 63-4-1 i art. 385 kodeksu postępowania karnego.

( 8 ) Wyrok ETPC z dnia 28 stycznia 2020 r., Mehmet Zeki Çelebi przeciwko Turcji, CE:ECHR:2020:0128JUD002758207, § 51.

( 9 ) Zobacz wyrok ETPC z dnia 13 września 2016 r. w sprawie Ibrahim i in. przeciwko Zjednoczonemu Królestwu, CE:ECHR:2016:0913JUD005054108, §§ 273, 274.