1.

Rozpatrywane wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą dwóch decyzji nakazujących powrót wydanych przez organy belgijskie w stosunku do skarżących w postępowaniu głównym (zwanych dalej „skarżącymi”) w następstwie odrzucenia ich wniosków o udzielenie ochrony międzynarodowej. Conseil d’État (rada stanu, Belgia) ( 2 ) zwraca się do Trybunału Sprawiedliwości o wydanie orzeczenia w przedmiocie zgodności decyzji nakazujących powrót z art. 4, 7 i 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) oraz art. 5, art. 6 ust. 6 i art. 14 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/115/WE z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie wspólnych norm i procedur stosowanych przez państwa członkowskie w odniesieniu do powrotów nielegalnie przebywających obywateli państw trzecich ( 3 ) (zwanej dalej „dyrektywą powrotową”). W tym kontekście Conseil d'État (rada stanu) dąży do ustalenia, czy sąd dokonujący kontroli legalności tych decyzji nakazujących powrót musi uwzględnić zmiany w życiu rodzinnym lub stanie zdrowia skarżących zaistniałe po podtrzymaniu decyzji, którymi oddalono złożone przez skarżących wnioski o udzielenie ochrony międzynarodowej.

2.

XXX, obywatel państwa trzeciego, miał przybyć do Belgii w dniu 16 marca 2017 r. W dniu 24 marca 2017 r. zwrócił się do właściwego belgijskiego organu o uznanie go za uchodźcę. W dniu 20 lipca 2017 r. Commissaire général aux réfugiés et aux apatrides (główny urząd do spraw uchodźców i bezpaństwowców, Belgia; zwany dalej „CGRA”) oddalił wniosek XXX i odmówił także przyznania mu ochrony uzupełniającej. Na podstawie tej odmowy w dniu 26 lipca 2017 r. właściwy organ nakazał XXX opuszczenie terytorium Belgii.

3.

W dniu 21 sierpnia 2017 r. XXX wniósł skargę na decyzję CGRA z dnia 20 lipca 2017 r., na mocy której odmówiono udzielenia mu ochrony międzynarodowej, do Conseil du contentieux des étrangers (sądu do spraw cudzoziemców, zwanego dalej „CCE”). CCE oddalił skargę w dniu 11 stycznia 2018 r.

4.

W dniu 24 sierpnia 2017 r. XXX wniósł do CEE skargę na decyzję z dnia 26 lipca 2017 r. nakazującą mu opuszczenie Belgii. Podczas rozprawy XXX złożył dokumenty świadczące o zmianach w jego życiu rodzinnym i stanie zdrowia. Wyrokiem z dnia 22 października 2019 r. CCE oddalił skargę. CCE orzekł, że XXX nie mógł już zaskarżyć decyzji z dnia 26 lipca 2017 r. nakazującej mu opuszczenie terytorium Belgii, ponieważ sprawę rozstrzygnięto definitywnie wyrokiem z dnia 11 stycznia 2018 r., w którym oddalono wniesioną przez niego skargę na odmowę udzielenia mu przez CGRA ochrony międzynarodowej. CCE uznał, że przy ocenie zgodności z prawem nakazu opuszczenia terytorium Belgii nie może brać pod uwagę okoliczności powstałych po wydaniu takiego nakazu ( 4 ). CCE orzekł również, że nie zasługuje na uwzględnienie argument XXX, zgodnie z którym organy nie mogły wydać nakazu opuszczenia terytorium w czasie, gdy toczyło się postępowanie w przedmiocie skargi wniesionej przez skarżącego od decyzji CGRA, którą to decyzją odmówiono mu ochrony międzynarodowej, ponieważ rozstrzygnięcie w sprawie skargi od tej decyzji zapadło w dniu 11 stycznia 2018 r.

5.

W dniu 6 listopada 2019 r. skarżący wniósł do Conseil d’État (rady stanu) skargę kasacyjną od wyroku CCE z dnia 22 października 2019 r. Conseil d’État (rada stanu) uważa, po pierwsze, że w kontekście wniosku o stwierdzenie nieważności nakazu opuszczenia terytorium belgijskiego CCE powinien, co do zasady, analizować taki nakaz ex tunc. Po drugie, Conseil d’État (rada stanu) jest zdania, że w wyroku Gnandi nie określono wyraźnie momentu, w którym obywatel państwa trzeciego może powołać się na zmianę okoliczności w takim celu, a przez to nie rozstrzygnięto w przedmiocie tego, czy sąd może uwzględnić okoliczności powstałe po wydaniu decyzji nakazującej powrót ( 5 ). Takie podejście może mieć istotne konsekwencje dla stosowania dyrektywy powrotowej, w szczególności jej art. 5, który stanowi, że przy wprowadzaniu w życie tej dyrektywy państwa członkowskie należycie uwzględniają między innymi życie rodzinne i stan zdrowia danego obywatela państwa trzeciego.

6.

W dniu 29 lutego 2016 r. XXX zwróciła się do właściwego organu belgijskiego o uznanie jej za uchodźczynię. CGRA oddalił jej wniosek w dniu 30 września 2016 r., odmawiając jednocześnie udzielenia jej ochrony uzupełniającej. Powołując się na decyzję CGRA, właściwy organ w dniu 6 października 2016 r. nakazał XXX opuszczenie terytorium Belgii.

7.

W dniu 28 października 2016 r. XXX wniosła do CCE skargę na decyzję CGRA z dnia 30 września 2016 r. Skargę oddalono w dniu 19 stycznia 2017 r. W dniu 7 listopada 2016 r. XXX wniosła do CCE skargę na nakaz opuszczenia terytorium z dnia 6 października 2016 r. W następstwie rozprawy, podczas której XXX przedstawiła dokumenty dotyczące jej życia prywatnego, CCE wyrokiem z dnia 22 października 2019 r. oddalił jej skargę na nakaz opuszczenia terytorium. Sąd ten zastosował tok rozumowania, który opisano w pkt 4 niniejszej opinii.

8.

XXX wniosła do Conseil d’État (rady stanu) skargę kasacyjną od wyroku CCE z dnia 22 października 2019 r. Z tych samych powodów co te, które przedstawiono w pkt 5 niniejszej opinii, Conseil d’État (rada stanu) uznała, że w wyroku Gnandi nie określono, do którego momentu organ badający zgodność z prawem decyzji nakazującej powrót może wziąć pod uwagę zmianę okoliczności dotyczących życia rodzinnego obywatela państwa trzeciego.

9.

W postępowaniach głównych w sprawach C‑711/21 i C‑712/21 Conseil d’État (rada stanu) uznała, że z art. 4 ( 6 ), 7 i 47 karty oraz art. 5, art. 6 ust. 6 i art. 14 dyrektywy powrotowej może wynikać wymóg, aby sąd dokonujący kontroli legalności nakazu opuszczenia terytorium wydanego w następstwie odmowy udzielenia ochrony międzynarodowej uwzględnił zmiany dotyczące życia rodzinnego lub stanu zdrowia wnioskodawcy, które to zmiany nastąpiły przed datą takiej kontroli. Conseil d’État (rada stanu) zawiesiła w związku z powyższym postępowania w obydwu sprawach i zwróciła się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

10.

Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 4 stycznia 2022 r. sprawy C‑711/21 i C‑712/21 zostały połączone do łącznego rozpoznania w ramach pisemnego i ustnego etapu postępowania, jak również do celów wydania wyroku.

11.

Uwagi na piśmie przedstawili skarżący, rządy belgijski i niderlandzki oraz Komisja Europejska.

12.

Rząd belgijski w uwagach na piśmie przedłożonych w dniu 29 marca 2022 r. podniósł, że obydwie sprawy są niedopuszczalne, ponieważ wykładnia prawa Unii, o którą zwracał się sąd odsyłający, nie jest dłużej konieczna do wydania przez niego wyroku. W dniu 30 marca 2020 r. właściwy organ udzielił skarżącemu w sprawie C‑711/21 zezwolenia na pobyt ( 8 ). W dniu 8 marca 2021 r. właściwy organ udzielił skarżącej w sprawie C‑712/21 zezwolenia na pobyt ważnego do dnia 18 lutego 2021 r., a następnie przedłużonego do dnia 18 lutego 2023 r. ( 9 ). Rząd belgijski poinformował również Trybunał, że belgijski właściwy organ ( 10 ) w dniu 24 lutego 2022 r. powiadomił o tym biegu wypadków Conseil d’État (radę stanu).

13.

W dniu 17 czerwca 2022 r. prezes Trybunału zwrócił się do Conseil d’État (rady stanu) o potwierdzenie, czy skarżący mają prawo pobytu w Belgii, a jeżeli tak, to czy podtrzymuje ona wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. W dniu 27 czerwca 2022 r. Conseil d’État (rada stanu) po wysłuchaniu pełnomocnika skarżących potwierdziła, że każdy ze skarżących uzyskał prawo pobytu w Belgii. Niezależnie od tego wyraziła jednak chęć podtrzymania wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Conseil d’État (rada stanu) stwierdziła, że według pełnomocnika skarżących prawo pobytu w Belgii ma charakter czasowy, a rząd belgijski nie uchylił decyzji nakazujących powrót. Pełnomocnik skarżących podniósł, że w sytuacji gdy prawo pobytu w Belgii przyznane skarżącym nie zostanie przedłużone, rząd belgijski może dążyć do wznowienia procedury powrotowej na podstawie wydanych wobec skarżących decyzji nakazujących powrót.

14.

W związku z odpowiedzią Conseil d’État (rady stanu) w dniu 6 lipca 2022 r. sędzia sprawozdawca oraz rzecznik generalny zwrócili się ( 11 ) do rządu belgijskiego o poinformowanie Trybunału o aktualnym statusie przedmiotowych decyzji nakazujących powrót wydanych w stosunku do skarżących oraz wszelkich innych decyzji nakazujących powrót, które mogły być w stosunku do nich wydane. W dniu 15 lipca 2022 r. rząd belgijski udzielił odpowiedzi, stwierdzając, że „udzielenie zezwolenia na pobyt nie daje się pogodzić z decyzją nakazującą powrót. W sytuacji gdy udzielono zezwolenia na pobyt, decyzja nakazująca powrót jest uchylana z mocy prawa, bez konieczności wydawania przez właściwy organ nowej decyzji w sprawie powrotu”. Rząd belgijski uznał, że w świetle najnowszego orzecznictwa Conseil d’État (rady stanu) w tym względzie ( 12 ) skarżący nie mieli już interesu w prowadzeniu postępowania służącego stwierdzeniu nieważności decyzji nakazującej powrót.

15.

W dniu 20 lipca 2022 r. Trybunał przekazał Conseil d’État (radzie stanu) odpowiedź rządu belgijskiego z dnia 15 lipca 2022 r. Ponownie zwrócił się do niej z pytaniem, czy podtrzymuje ona wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, a jeżeli tak – o wskazanie powodu.

16.

W dniu 3 sierpnia 2022 r. Conseil d’État (rada stanu) stwierdziła, że w świetle rozbieżnych stanowisk pełnomocnika skarżących i rządu belgijskiego nie może wycofać wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym bez uprzedniego wysłuchania stron i orzeczenia w przedmiocie interesu skarżących w dalszym prowadzeniu postępowania o stwierdzenie nieważności. Następnie zauważyła, że zawisłe przed nią postępowanie zawieszono w oczekiwaniu na odpowiedź Trybunału na jej wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Conseil d’État (rada stanu) uważa zatem, że nie jest w stanie orzec w przedmiocie decyzji nakazujących powrót i interesów skarżących w dalszym prowadzeniu postępowania kasacyjnego.

17.

Jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, pytania dotyczące wykładni prawa Unii, z którymi sąd krajowy zwrócił się do Trybunału na podstawie art. 267 TFUE, korzystają z domniemania, iż mają one znaczenie dla sprawy. W kontekście ustanowionej w tym postanowieniu współpracy pomiędzy Trybunałem a sądami krajowymi jedynie do sądu krajowego, przed którym zawisł spór i na którym spoczywa odpowiedzialność za przyszły wyrok, należy, przy uwzględnieniu okoliczności konkretnej sprawy, zarówno ocena, czy dla wydania wyroku jest mu niezbędne uzyskanie orzeczenia prejudycjalnego, jak i ocena znaczenia pytań, jakie zadaje Trybunałowi. Niemniej zarówno z treści, jak i celu i systematyki art. 267 TFUE wynika, że warunkiem zastosowania procedury prejudycjalnej przez sąd krajowy jest rzeczywiste trwanie przed nim sporu, w ramach którego sąd ten będzie obowiązany wydać orzeczenie, które będzie mogło uwzględniać orzeczenie Trybunału wydane w trybie prejudycjalnym. Trybunał nie może wydać opinii o charakterze doradczym w odpowiedzi na pytania ogólne lub hipotetyczne. Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym musi być zatem niezbędny do skutecznego rozstrzygnięcia sporu przed sądem odsyłającym ( 13 ).

18.

Wynika z tego, że to do Trybunału należy zbadanie w razie potrzeby warunków, w jakich sąd krajowy przedstawił wniosek, w celu stwierdzenia swej właściwości, a zwłaszcza w celu ustalenia, czy wykładnia prawa Unii będąca przedmiotem danego wniosku pozostaje w związku ze stanem faktycznym i z przedmiotem postępowania głównego, tak by Trybunał nie był zmuszony do wydawania opinii o charakterze doradczym, dotyczących zagadnień ogólnych lub hipotetycznych ( 14 ). Jeżeli okaże się, iż przedstawione pytanie w sposób oczywisty nie ma znaczenia dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu przed sądem krajowym, Trybunał będzie zmuszony do umorzenia postępowania ( 15 ).

19.

Procedura odesłania prejudycjalnego przewidziana w art. 267 TFUE, ustanawiająca dialog między Trybunałem a sądami państw członkowskich, jest kluczowym elementem systemu sądowniczego. Ma na celu zapewnienie jednolitej wykładni prawa Unii, umożliwiając tym samym zapewnienie jego spójności, pełnej skuteczności i autonomii ( 16 ). Artykuł 267 TFUE i system dialogu sądowego oraz współpracy sądowej przewidziany w tym postanowieniu stanowi lex specialis, wyrażające podstawową zasadę zapisaną w art. 4 ust. 3 TUE ( 17 ), w myśl której Unia Europejska i państwa członkowskie są zobowiązane rzetelnie współpracować w realizacji zadań wynikających z traktatów ( 18 ). Sądy krajowe jako emanacje państwa są związane tą zasadą w kontaktach w instytucjami Unii, w tym Trybunałem ( 19 ). Obowiązek rzetelnej współpracy ma charakter dwustronny, co wynika jasno z treści art. 4 ust. 3 TUE, w którym mowa o „wzajemnym szacunku” Unii Europejskiej i państw członkowskich ( 20 ). W świetle podziału obowiązków w ramach sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez sądy krajowe i Trybunał, który to podział wynika z art. 267 TFUE, Trybunał wydaje orzeczenia w trybie prejudycjalnym co do zasady bez analizowania okoliczności, w jakich sądy krajowe zwróciły się z pytaniami prejudycjalnymi, i proponuje zastosowanie określonych przepisów prawa Unii. Przeciwna sytuacja ma miejsce wyłącznie wówczas, gdy okoliczności wskazują, że dopuszczono się nadużycia procedury ustanowionej na mocy art. 267 TFUE i zdecydowano się na nią, aby uzyskać od Trybunału orzeczenie na podstawie sztucznie stworzonego sporu, bądź gdy oczywiste jest, że przepisy prawa Unii przedstawione jako wymagające wykładni Trybunału nie mogą znaleźć zastosowania w rozstrzygnięciu postępowania, z którego wywodzi się odesłanie prejudycjalne ( 21 ).

20.

W świetle zarzutu niedopuszczalności podniesionego przez rząd belgijski w uwagach na piśmie oraz korespondencji prowadzonej między Trybunałem, Conseil d’État (radą stanu) a rządem belgijskim zachodzi nadal znaczna niepewność w kwestii tego, czy Conseil d’État (rada stanu) musi uwzględnić odpowiedź Trybunału na pytania prejudycjalne przy rozstrzyganiu zawisłych przed nią sporów. W tym względzie orzecznictwo Conseil d’État (rady stanu), na które powołał się rząd belgijski w swojej skierowanej do Trybunału odpowiedzi z dnia 15 lipca 2022 r., jasno wskazuje, że orzeczenie Trybunału jest zbędne dla skutecznego rozstrzygnięcia skarg wniesionych do Conseil d’État (rady stanu) z uwagi na fakt, że decyzje nakazujące powrót, stanowiące przedmiot skarg, najwyraźniej zostały wycofane z belgijskiego obrotu prawnego ( 22 ).

21.

Chociaż ostateczne rozstrzygnięcie tej kwestii należy do Conseil d’État (rady stanu), Conseil d’État, zapytana ponownie przez Trybunał w dniu 20 lipca 2022 r., czy zamierza podtrzymać wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, a jeżeli tak – to dlaczego, nie odniosła się do znaczenia własnego niedawnego wyroku i potwierdziła jedynie, że chce podtrzymać pytania prejudycjalne, nie wyjaśniając, w jaki sposób mają one znaczenie dla rozstrzygnięcia rozpoznawanego przez nią sporu ( 23 ). Conseil d’État (rada stanu) powołuje się jedynie na konieczność wysłuchania stron przed wydaniem orzeczenia, w okolicznościach, w których postępowanie przed nią zawisłe pozostaje zawieszone.

22.

Z uwagi na najnowsze orzecznictwo Conseil d’État (rady stanu) ( 24 ) i fakt, że belgijski właściwy organ poinformował, iż wydał skarżącym zezwolenie na pobyt, a Conseil d’État (rada stanu) kilkakrotnie zadawała pełnomocnikowi skarżących pytania w tej kwestii ( 25 ), nie jest jasne, dlaczego Conseil d’État (rada stanu) najwyraźniej nie jest skłonna udzielić pełnej odpowiedzi na pytanie zadane jej przez Trybunał, co pomogłoby Trybunałowi w wywiązaniu się z obowiązku zapewnienia poszanowania prawa przy wykładni traktatów ( 26 ).

23.

W swojej opinii w sprawie Di Donna rzecznik generalna J. Kokott zauważyła, że duch współpracy, w jakim prowadzone jest postępowanie prejudycjalne, wymaga, aby sąd odsyłający wykazywał poszanowanie dla zadania Trybunału, „jakim jest współuczestnictwo w wymiarze sprawiedliwości państw członkowskich, nie zaś wydawanie opinii w kwestiach generalnych lub hipotetycznych” ( 27 ). W swojej opinii w sprawie Pohotovosť rzecznik generalny N. Wahl stwierdził, że „sądy krajowe muszą wyjaśnić, jeżeli nie wynika to jednoznacznie z akt sprawy, dlaczego ich zdaniem odpowiedź na zadane pytania jest konieczna do rozstrzygnięcia sporu. Obowiązek respektowania przez Trybunał własnych zadań sądu krajowego oznacza równocześnie, że sąd ten uwzględnia zadania wykonywane w ramach procedury prejudycjalnej przez Trybunał. I tak Trybunał stwierdził ostatnio, że nie ma potrzeby orzekać, w przypadku gdy sąd odsyłający, pomimo skierowanego doń wezwania, utrzymał wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, nie zajmując jednocześnie stanowiska w sprawie wpływu wydarzenia lub rozwoju wypadków, o których Trybunał został poinformowany, zarówno na rozstrzygnięcie, jakie ma zapaść w postępowaniu głównym, jak i na znaczenie, jakie mają pytania prejudycjalne dla rozstrzygnięcia sporu zawisłego w postępowaniu głównym” ( 28 ).

24.

Jestem zdania, że kierując się zasadą tej współpracy, Conseil d’État (rada stanu) mogła podjąć zawieszone postępowanie, wysłuchać stron w tej kwestii i orzec w przedmiocie istnienia w świetle prawa belgijskiego decyzji nakazujących powrót wydanych w stosunku do skarżących. W tym kontekście zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy uchylić przepis krajowy, który uniemożliwia stosowanie art. 267 TFUE ( 29 ). W świetle informacji posiadanych przez Trybunał niniejsze postępowanie prejudycjalne jest na pierwszy rzut oka bezprzedmiotowe, ponieważ odpowiedzi Trybunału na pytania prejudycjalne mogą nie być niezbędne do rozstrzygnięcia przez sąd odsyłający zawisłego przed nim sporu ( 30 ). Z uwagi na zmiany w sytuacji skarżących zaistniałe od czasu złożenia wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym zachodzi również oczywiste ryzyko, że Trybunał, udzielając odpowiedzi na pytania, będzie marnotrawił cenne zasoby. Uwagi te zostały sformułowane bez uszczerbku dla prawa Conseil d’État (rady stanu) do złożenia kolejnych wniosków o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, gdy ustali już ona, czy odpowiedzi na pytania prejudycjalne są konieczne do skutecznego rozstrzygnięcia zawisłego przed nią sporu ( 31 ).

25.

Ze względu na powyższe proponuję, by w odniesieniu do pytań Conseil d’État (rada stanu, Belgia) skierowanych do Trybunału w dniu 4 listopada 2021 r. Trybunał w świetle art. 267 TFUE stwierdził brak swojej właściwości do udzielenia na nie odpowiedzi.