1.

Nominowane w euro instrumenty pochodne stopy procentowej (zwane dalej „EIRD”) są często wykorzystywane przez banki, inwestorów instytucjonalnych, przedsiębiorstwa i osoby fizyczne jako zabezpieczenie zapewniające ochronę przed zmianami rynkowych stóp procentowych. Istotne znaczenie stopy Euro Interbank Offered Rates (zwanej dalej „Euribor”) wynika z faktu, że stanowi ona stopę referencyjną wpływającą na oprocentowanie wszystkich rodzajów produktów finansowych, takich jak swapy stopy procentowej („interest rate swaps”), kontrakty terminowe („futures”) na stopę procentową, rachunki oszczędnościowe i kredyty hipoteczne. Z kolei stopa Euro Over-Night Index Average (zwana dalej „EONIA”) stanowiła stopę referencyjną denominowanych w euro jednodniowych pożyczek udzielanych na rynku międzybankowym. Stopa EONIA przestała być opracowywana ze skutkiem od dnia 3 stycznia 2022 r.

2.

W drodze rozpatrywanego odwołania kilka spółek należących do grupy bankowej HSBC wnosi do Trybunału o uchylenie wyroku Sądu ( 2 ), w którym częściowo oddalono ich skargę o stwierdzenie nieważności decyzji Komisji nakładającej na nie grzywnę za udział, w okresie od dnia 12 lutego do dnia 27 marca 2007 r., w kartelu na rynku EIRD związanych z Euribor lub EONIA ( 3 ).

3.

W odwołaniu tym podniesiono szereg formalnych i materialnych kwestii dotyczących prawa konkurencji Unii. Wśród nich szczególne znaczenie mają obowiązki bezstronnego działania oraz przestrzegania zasady domniemania niewinności stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym, które to obowiązki spoczywają na Komisji Europejskiej przy prowadzeniu postępowań hybrydowych ( 4 ), jak również pojęcie „naruszenia ze względu na cel”.

4.

Okoliczności faktyczne i ramy prawne niniejszej sprawy, przedstawione w zaskarżonym wyroku ( 5 ), można streścić w poniższy sposób.

5.

W dniu 14 czerwca 2011 r. grupa bankowa Barclays (zwana dalej „Barclays”) zwróciła się do Komisji o wydanie poświadczenia kolejności złożenia wniosku na podstawie obwieszczenia Komisji w sprawie zwalniania z grzywien i zmniejszania grzywien w sprawach kartelowych ( 6 ) oraz poinformowała tę instytucję o istnieniu kartelu w sektorze EIRD i wyraziła chęć współpracy. W dniu 14 października 2011 r. Komisja przyznała Barclays warunkowe zwolnienie.

6.

W dniach 5 marca i 29 października 2013 r. Komisja, na podstawie art. 11 ust. 6 rozporządzenia Rady nr 1/2003, wszczęła postępowanie w sprawie naruszenia przeciwko HSBC Holdings plc, HSBC Bank plc i HSBC Continental Europe (dawniej HSBC France) (zwanymi dalej łącznie „HSBC” lub „wnoszącymi odwołanie”), jak również przeciwko Barclays, Crédit Agricole SA i Crédit Agricole Corporate and Investment Bank (zwanymi dalej łącznie „Crédit Agricole”), Deutsche Bank AG, Deutsche Bank Services (Jersey) Ltd i DB Group Services (UK) Ltd (zwanymi dalej łącznie „Deutsche Bank”), JP Morgan Chase & Co., JP Morgan Chase Bank National Association i JP Morgan Services LLP (zwanymi dalej łącznie „JP Morgan”), Royal Bank of Scotland plc i the Royal Bank of Scotland Group plc (zwanymi dalej łącznie „RBS”) oraz Société Générale.

7.

Barclays, Deutsche Bank, Société Générale i RBS wyraziły chęć udziału w postępowaniu ugodowym na podstawie art. 10a rozporządzenia nr 773/2004. Wnoszące odwołanie, Crédit Agricole i JP Morgan, postanowiły nie uczestniczyć w tym postępowaniu ugodowym.

8.

W dniu 4 grudnia 2013 r. Komisja przyjęła wobec Barclays, Deutsche Bank, Société Générale i RBS decyzję C(2013) 8512 final dotyczącą postępowania na podstawie art. 101 [TFUE] i art. 53 porozumienia EOG [sprawa AT.39914, Euro Interest Rate Derivatives (EIRD) (Settlement)] (zwaną dalej „decyzją ugodową”), w której stwierdziła, że przedsiębiorstwa te naruszyły art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG, ponieważ uczestniczyły w jednolitym i ciągłym naruszeniu, którego celem była zmiana normalnego procesu ustalania cen na rynku EIRD.

9.

W dniu 19 marca 2014 r. Komisja skierowała do wnoszących odwołanie, a także do Crédit Agricole i JP Morgan pismo w sprawie przedstawienia zarzutów.

10.

Wnoszące odwołanie mogły się zapoznać z dostępnymi częściami akt Komisji, zaś ich przedstawiciele skorzystali z dodatkowego dostępu do akt w pomieszczeniach Komisji. Wnoszące odwołanie miały również dostęp do pisma w sprawie przedstawienia zarzutów skierowanego do stron, które uczestniczyły w postępowaniu ugodowym, do odpowiedzi tych stron oraz do decyzji ugodowej.

11.

W dniu 14 listopada 2014 r. wnoszące odwołanie przedstawiły na piśmie swoje uwagi w odpowiedzi na pismo w sprawie przedstawienia zarzutów i wypowiedziały się w toku przesłuchania, które odbyło się w dniach 15–17 czerwca 2015 r.

12.

W dniu 7 grudnia 2016 r. Komisja przyjęła sporną decyzję na podstawie art. 7 i 23 rozporządzenia nr 1/2003.

13.

W art. 1 spornej decyzji wskazano w szczególności, że wnoszące odwołanie naruszyły art. 101 TFUE i art. 53 porozumienia EOG, ponieważ uczestniczyły, w dniach od 12 lutego 2007 r. do dnia 27 marca 2007 r., „w jednolitym i ciągłym naruszeniu w odniesieniu do [EIRD]. Owo naruszenie, które obejmowało cały EOG, polegało na porozumieniach lub uzgodnionych praktykach mających na celu zakłócenie normalnego procesu ustalania składników cen w sektorze EIRD […]”.

14.

W art. 2 spornej decyzji na wnoszące odwołanie nałożono na zasadzie odpowiedzialności solidarnej grzywnę w wysokości 33606000 EUR.

15.

W skardze na podstawie art. 263 TFUE, złożonej w dniu 17 lutego 2017 r., wnoszące odwołanie (skarżące w pierwszej instancji) zasadniczo zwróciły się do Sądu o stwierdzenie nieważności spornej decyzji lub, tytułem żądania ewentualnego, o zmianę kwoty grzywny.

16.

Wyrokiem z dnia 24 września 2019 r. Sąd oddalił zarzuty wnoszących odwołanie (skarżących w pierwszej instancji), które dotyczyły: (i) uznania naruszenia przez Komisję za naruszenie ze względu na cel; (ii) przyjętej przez Komisję kwalifikacji naruszenia jako jednolitego i ciągłego naruszenia; oraz (iii) podnoszonego naruszenia prawa i naruszenia istotnych wymogów proceduralnych w toku postępowania administracyjnego. Sąd uznał natomiast, że sporna decyzja jest obarczona wadą niewystarczającego uzasadnienia w odniesieniu do określenia kwoty grzywny.

17.

W związku z tym Sąd stwierdził częściową nieważność spornej decyzji (pkt 1 sentencji), pozostawił w mocy jej pozostałą część (pkt 2 sentencji) oraz obciążył wnoszące odwołanie (skarżące w pierwszej instancji) i Komisję ich własnymi kosztami (pkt 3 i 4 sentencji).

18.

W odwołaniu do Trybunału, które zostało złożone w dniu 3 grudnia 2019 r., wnoszące odwołanie wnoszą o: (i) uchylenie pkt 2 sentencji zaskarżonego wyroku; (ii) stwierdzenie nieważności art. 1 lit. b) spornej decyzji lub ewentualnie stwierdzenie nieważności art. 1 lit. b) w zakresie dotyczącym udziału HSBC w jednolitym i ciągłym naruszeniu po dniu 19 marca 2007 r.; oraz (iii) obciążenie Komisji kosztami postępowania.

19.

Komisja wnosi z kolei do Trybunału o oddalenie odwołania i obciążenie kosztami postępowania wnoszących odwołanie.

20.

Postanowieniami prezesa Trybunału z dnia 16 lipca 2020 r. Crédit Agricole i JP Morgan (zwane dalej „interwenientami”) zostały dopuszczone do sprawy w charakterze interwenientów popierających żądania wnoszących odwołanie.

21.

Decyzją z dnia 28 czerwca 2021 r. (zwaną dalej „decyzją z 2021 r.”) ( 7 ) Komisja zmieniła i ponownie wydała sporną decyzję w celu zaradzenia brakowi wystarczającego uzasadnienia w odniesieniu do grzywny nałożonej na wnoszące odwołanie.

22.

W dniu 7 września 2021 r. Komisja została wezwana, w drodze środka organizacji postępowania zarządzonego na podstawie art. 62 regulaminu postępowania przed Trybunałem Sprawiedliwości, do przedstawienia egzemplarza decyzji z 2021 r. i do udzielenia odpowiedzi na trzy pytania dotyczące wpływu owej decyzji na (pierwotną) decyzję, która stanowiła przedmiot zaskarżonego wyroku. Pismem z dnia 16 września 2021 r. Komisja poinformowała Trybunał, że w decyzji z 2021 r. zmieniono jedynie motywy i sentencję spornej decyzji w odniesieniu do kwoty grzywny nałożonej na wnoszące odwołanie. Decyzją z 2021 r. nie zmieniono natomiast tych części spornej decyzji, które stanowią przedmiot niniejszego postępowania odwoławczego.

23.

Wnoszące odwołanie, interwenienci i Komisja przedstawiły swoje stanowiska podczas rozprawy przed Trybunałem, która odbyła się w dniu 26 stycznia 2022 r.

24.

W niniejszej opinii rozpatrzę każdy z sześciu zarzutów odwołania w takiej kolejności, w jakiej zostały one przedstawione przez wnoszące odwołanie, przy czym zarzuty odnoszące się do tych samych kwestii przeanalizuję łącznie.

25.

W związku z tym najpierw zbadam zarzuty dotyczące naruszenia przez Komisję pewnych praw i gwarancji procesowych przysługujących wnoszącym odwołanie (sekcja A). Następnie przejdę do tych sformułowanych przez wnoszące odwołanie zarzutów, które są związane z zakwalifikowaniem przez Sąd zachowania wnoszących odwołanie jako naruszenia „ze względu na cel” w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE (sekcja B). Na samym końcu odniosę się do przytoczonych przez wnoszące odwołanie argumentów dotyczących poczynionych przez Sąd ustaleń, zgodnie z którymi brały one udział w „jednolitym i ciągłym naruszeniu” (sekcja C).

26.

Ze względu na mnogość i doniosłe znaczenie kwestii podniesionych w rozpatrywanym odwołaniu w niniejszej opinii przeanalizuję bardziej szczegółowo te spośród nich, z których zdają się wypływać nowe zagadnienia prawne lub które w każdym razie charakteryzują się pewnym stopniem złożoności. Pozostałe kwestie omówię z kolei nieco zwięźlej, ponieważ moim zdaniem można je rozstrzygnąć na podstawie utrwalonego orzecznictwa.

27.

W ramach zarzutu pierwszego odwołania, który jest skierowany przeciwko pkt 287–292 zaskarżonego wyroku, wnoszące odwołanie twierdzą, że Sąd naruszył prawo przy ocenie ich zarzutów dotyczących naruszenia przez Komisję zasady domniemania niewinności oraz przysługującego im prawa do dobrej administracji i poszanowania przysługującego im prawa do obrony.

28.

Wnoszące odwołanie wskazują, że Komisja, z racji tego, iż zastosowała rozłożone w czasie postępowanie hybrydowe ( 8 ), przesądziła w sposób nieodwracalny o ich położeniu jeszcze przed faktycznym wydaniem spornej decyzji, przez co naruszyła zasadę domniemania niewinności. W decyzji ugodowej, mimo że nie była ona skierowana do HSBC, stwierdzono bowiem, iż HSBC brała udział, razem z innym bankiem, w dwustronnych praktykach mających na celu ograniczenie konkurencji. Zdaniem wnoszących odwołanie tego ustalenia nie można było następnie podważyć w ramach późniejszego (zwyczajnego) postępowania dotyczącego stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym, w tym wnoszących odwołanie.

29.

Wnoszące odwołanie twierdzą również, że Komisja naruszyła przysługujące im prawo do dobrej administracji, ponieważ nie rozpatrzyła ich sprawy w sposób bezstronny. Zdaniem wnoszących odwołanie to uchybienie zostało potwierdzone przez Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich. W 2015 r. Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich stwierdził, że ówczesny komisarz ds. konkurencji (zwany dalej „ówczesnym komisarzem”) wygłosił publicznie, w 2012 r. i 2014 r., oświadczenia, które mogły, racjonalnie rzecz biorąc, stwarzać wrażenie, iż Komisja (lub sam komisarz) już przesądzili o wyniku toczącego się dochodzenia, co stanowiło przejaw niewłaściwego administrowania ( 9 ).

30.

Wnoszące odwołanie utrzymują, że w toku analizy przytoczonych argumentów dotyczących domniemania niewinności i prawa do dobrej administracji Sąd przyjął błędne kryterium prawne, w myśl którego mają one wykazać, iż w braku naruszenia decyzja byłaby inna ( 10 ) (zwane dalej „kryterium z wyroku Suiker Unie” ( 11 )). Według wnoszących odwołanie prawidłowe kryterium prawne, jakie należało zastosować, odnosi się do tego, czy istnieje „nawet ograniczona możliwość”, że dana decyzja mogłaby być inna ( 12 ).

31.

W tym zakresie interwenienci przytoczyli podobne argumenty. W szczególności Crédit Agricole uważa, że jeżeli w decyzji ugodowej nie można w pełni zagwarantować poszanowania zasady domniemania niewinności stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym, Komisja powinna wydać poszczególne decyzje (tj. decyzję ugodową i decyzje kończące postępowanie zwyczajne) w tym samym czasie. Jeśli chodzi o spoczywający na Komisji obowiązek bezstronności, Crédit Agricole twierdzi, że zaskarżony wyrok jest obarczony wadą niewystarczającego uzasadnienia, ponieważ dotyczy podnoszonego naruszenia obiektywnej bezstronności, natomiast nie analizuje się w nim podnoszonego naruszenia subiektywnej bezstronności. JP Morgan jest zdania, że zastosowanie przez Sąd kryterium z wyroku Suiker Unie poskutkowało przeniesieniem na wnoszące odwołanie ciężaru dowodu niemożliwego do przeprowadzenia, co w konsekwencji prowadzi do naruszenia przysługującego im prawa do skutecznego środka prawnego, które zagwarantowano w art. 47 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”).

32.

Komisja ze swojej strony odpiera te sformułowane przez wnoszące odwołanie zarzuty wobec zaskarżonego wyroku. Komisja uważa, że gdy wydała decyzję ugodową przed wydaniem spornej decyzji, to zarówno uczyniła zadość spoczywającemu na niej obowiązkowi obiektywnej bezstronności, jak i zapewniła poszanowanie zasady domniemania niewinności. W tym względzie Komisja podkreśla, że na przeszkodzie stosowaniu rozłożonego w czasie hybrydowego postępowania ugodowego nie stoją ani właściwe przepisy ( 13 ), ani orzecznictwo sądów Unii ( 14 ). Zdaniem Komisji Sąd słusznie orzekł, że decyzja ugodowa, po pierwsze, nie zawierała ani żadnego wniosku w przedmiocie odpowiedzialności HSBC, ani żadnych niekorzystnych dla niej ustaleń oraz, po drugie, zawierała jedynie kilka odniesień do HSBC, które były ograniczone do tego, co ściśle niezbędne do przedstawienia sprawy i sformułowania zarzutów przeciwko stronom, które uczestniczyły w postępowaniu ugodowym.

33.

Ponadto Komisja utrzymuje, że przyjęcie przez Sąd kryterium z wyroku Suiker Unie stanowiło przejaw należytego zastosowania orzecznictwa, zgodnie z którym każda nieprawidłowość dotycząca obiektywnej bezstronności Komisji (lub członka jej personelu) mogłaby prowadzić do stwierdzenia nieważności danej decyzji, gdyby wykazano, iż w braku owej nieprawidłowości decyzja ta miałaby inną treść ( 15 ). Według Komisji kryterium zasugerowane przez wnoszące odwołanie odnosi się do innego błędu proceduralnego (naruszenia przysługującego przedsiębiorstwu prawa do obrony), który rożni się od błędu zarzucanego w niniejszej sprawie (braku bezstronności).

34.

Argumenty przytoczone przez wnoszące odwołanie sprowadzają się zasadniczo do dwóch kwestii, które omówię kolejno w dalszej części niniejszej opinii.

35.

W zaskarżonym wyroku Sąd oddalił jako bezskuteczne przedstawione przez wnoszące odwołanie zarzuty dotyczące zasady domniemania niewinności i prawa do dobrej administracji. Sąd stwierdził, że nawet gdyby w tym względzie doszło do jakiegokolwiek naruszenia, to nieprawidłowość proceduralna, której dopuściła się Komisja, doprowadziłaby do stwierdzenia nieważności spornej decyzji jedynie wówczas, gdyby spełnione było kryterium z wyroku Suiker Unie. Niemniej jednak w zakresie, w jakim Sąd ustalił, że w spornej decyzji wykazano w sposób wystarczający pod względem prawnym, iż HSBC brała udział w rozpatrywanym zachowaniu antykonkurencyjnym, uznał on, że owo kryterium nie zostało spełnione.

36.

Wnoszące odwołanie podają w wątpliwość ten tok rozumowania i wskazują, że Sąd przyjął, w odniesieniu do konsekwencji wypływających z naruszeń, których dopuściła się Komisja, błędne kryterium prawne.

37.

Podzielam ten pogląd.

38.

Aby uzasadnić, dlaczego tak uważam, przedstawię pokrótce orzecznictwo dotyczące skutków błędów proceduralnych, jakie może popełnić Komisja przy prowadzeniu postępowań w dziedzinie konkurencji. Unia nie przyjęła bowiem jak dotąd kompleksowych uregulowań określających konsekwencje błędów proceduralnych popełnianych przez Komisję w toku postępowań administracyjnych ( 16 ). Żadnego zbioru konkretnych przepisów w tym zakresie nie zawiera również rozporządzenie nr 1/2003. Wypełnienie tej luki należy zatem do sądów Unii.

39.

Na pierwszy rzut oka orzecznictwo może się wydawać cokolwiek zróżnicowane, by nie powiedzieć – dość niejasne ( 17 ). Należy przyznać, że niełatwo jest zrozumieć powody, dla których sądy Unii przyjmują na przykład różne kryteria prawne w celu określenia konsekwencji wynikających z błędów proceduralnych lub stosują odmienne zasady w odniesieniu do ciężaru dowodu i standardu dowodowego w tym zakresie.

40.

Jeśliby jednak wyjść poza samą terminologię różnych rozstrzygnięć, które obejmują kilkadziesiąt lat działalności sądowej, to w orzecznictwie da się wyróżnić dwa główne nurty (i to niezależnie od faktu, że nie wszystkie orzeczenia można jednoznacznie zakwalifikować do któregoś z nich).

41.

W ramach pierwszego z tych nurtów sądy Unii, bez zbędnych dygresji, stwierdzały nieważność decyzji wydanych w wyniku postępowania, w toku którego Komisja naruszyła „istotny wymóg proceduralny”. W tych sprawach Trybunał nie uważał za konieczne, aby przedsiębiorstwa powołujące się na błąd proceduralny wykazywały, że ów błąd mógł w sposób dla nich niekorzystny wpłynąć na przebieg postępowania oraz treść przedmiotowych decyzji ( 18 ).

42.

Moim zdaniem w sprawach, w których Komisja nie przestrzega istotnych wymogów proceduralnych, czyli podstawowych norm o charakterze formalnym, zawartych w prawie pierwotnym lub wtórnym Unii, przyjmowanie rygorystycznego podejścia jest w pełni uzasadnione. W takich przypadkach Komisja zasadniczo wykracza poza ramy prawne określone w traktatach, z naruszeniem zasad legalności i podziału uprawnień ( 19 ).

43.

W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z art. 13 ust. 2 TUE instytucje Unii „działa[ją] w granicach uprawnień przyznanych [im] na mocy traktatów, zgodnie z procedurami, na warunkach i w celach w nich określonych” ( 20 ). Ponadto, jak stanowi art. 296 akapit drugi TFUE, „akty prawne [Unii] są uzasadniane”. W związku z tym przy przyjmowaniu aktów wywołujących wiążące skutki prawne instytucje Unii nie mogą pomijać najbardziej elementarnych norm proceduralnych, w szczególności w drodze stosowania procedur sui generis ( 21 ) lub wydawania aktów, które jako niedostatecznie uzasadnione nie mogą być przedmiotem kontroli sądowej ( 22 ).

44.

W związku z tym w przypadkach, w których Komisja nie przestrzega istotnych wymogów proceduralnych, istnieje wyraźny (i bezwzględny) interes publiczny w wyeliminowaniu z porządku prawnego Unii aktów dotkniętych tak poważnymi podstawami nieważności. Ten interes publiczny uzasadnia natychmiastowe stwierdzenie nieważności odnośnych aktów, niezależnie od jego współistnienia (i pokrywania się) z interesem prywatnym niektórych przedsiębiorstw, których prawa procesowe zostały naruszone. Dlatego też przedsiębiorstwa powołujące się na naruszenie istotnego wymogu proceduralnego nie muszą dowodzić, że za sprawą tej nieprawidłowości wystąpiły jakieś niekorzystne dla nich skutki – samo ustalenie istnienia takiej nieprawidłowości pociąga za sobą stwierdzenie nieważności danej decyzji.

45.

W ramach drugiego z nurtów orzecznictwa sądy Unii analizowały nieprawidłowości proceduralne, w przypadku których niemożliwe jest zidentyfikowanie nadrzędnego interesu publicznego w stwierdzeniu nieważności odnośnego aktu. W takich przypadkach to zainteresowane przedsiębiorstwa muszą podnieść naruszenie, udowodnić je w wystarczający pod względem prawnym sposób oraz – zazwyczaj – wyjaśnić ewentualne konsekwencje, które zeń wpływają. W istocie w tych sprawach sądy Unii przyjmują zwykle kryterium, które można by określić, posługując się terminem ukutym w Stanach Zjednoczonych, mianem kryterium „nieszkodliwego błędu”. Mówiąc prościej, nieprawidłowość proceduralna prowadzi do stwierdzenia nieważności zaskarżonego aktu jedynie wtedy, gdy owa nieprawidłowość miała lub mogła mieć wpływ na wynik postępowania.

46.

Niemniej jednak dokładne sformułowanie kryterium nieszkodliwego błędu było odmienne w poszczególnych rozstrzygnięciach i – zależnie od konkretnych okoliczności każdej sprawy – przyjmowano jego łagodniejszy bądź surowszy wariant. Ponadto wydaje się, że w niektórych przypadkach Trybunał posługiwał się w tym względzie domniemaniem. Dlatego też w ramach nurtu orzecznictwa dotyczącego nieprawidłowości wpływających przede wszystkim na prawa osób prywatnych można wyróżnić trzy odrębne linie orzecznicze.

47.

W wyrokach należących do pierwszej grupy Trybunał przyjmował najbardziej rygorystyczny wariant kryterium nieszkodliwego błędu, które, jak wspomniano powyżej, po raz pierwszy sformułowano (przynajmniej w dziedzinie prawa konkurencji) w wyroku Suiker Unie ( 23 ). Kryterium to Sąd zastosował również w zaskarżonym wyroku. W takim jego ujęciu błąd proceduralny pociąga za sobą stwierdzenie nieważności decyzji Komisji tylko wtedy, gdy skarżący jest w stanie wykazać, że w braku nieprawidłowości wynik postępowania byłby inny. Zgodnie z tym kryterium to na skarżącym spoczywa ciężar udowodnienia tego „co by było, gdyby…”, natomiast próg, którego przekroczenie skutkuje stwierdzeniem nieważności zaskarżonej decyzji, jest progiem „niemal całkowitej pewności” lub przynajmniej „wysokiego prawdopodobieństwa”.

48.

W wydanych następnie wyrokach należących do drugiej grupy kryterium nieszkodliwego błędu przybrało, jak się wydaje, łagodniejszą formę. W kilku sprawach sądy Unii orzekły bowiem, że należy stwierdzić nieważność zaskarżonych decyzji, jeżeli skarżący wykażą, iż w braku nieprawidłowości proceduralnej wynik postępowania mógłby być inny ( 24 ). Również w tych przypadkach ciężar dowodu spoczywa, przynajmniej początkowo, na skarżącym. Wymagany standard dowodowy jest jednak niższy (zazwyczaj wystarczająca jest po prostu sama „możliwość”), co oznacza, że po jego spełnieniu przez skarżącego ciężar dowodu zostaje przeniesiony na Komisję.

49.

Wreszcie w wyrokach należących do trzeciej grupy Trybunał, stwierdziwszy istnienie nieprawidłowości proceduralnej, która doprowadziła do poważnego i oczywistego naruszenia pewnego prawa procesowego przysługującego danym przedsiębiorstwom, przyjmował domniemanie, że owa nieprawidłowość miała lub mogła mieć wpływ na wynik postępowania. W związku z tym Trybunał nie wymagał od takich przedsiębiorstw przedstawiania w tym względzie jakichkolwiek dowodów ( 25 ).

50.

Dlaczego w orzecznictwie współistnieją te trzy warianty kryterium nieszkodliwego błędu i do jakich rodzajów błędów proceduralnych się one odnoszą?

51.

Aby odpowiedzieć na te pytania, należy się zastanowić nad racją bytu kryterium nieszkodliwego błędu.

52.

Przyjęcie przez sądy Unii takiego kryterium wynika z tego, że nie każda nieprawidłowość proceduralna ipso facto pociąga za sobą naruszenie praw przedsiębiorstwa. Niektóre błędy proceduralne po prostu nie mają (i nie mogą mieć) wpływu na interesy prawne chronione uregulowaniami Unii przyznającymi pewne prawa stronom objętym dochodzeniem. Pryncypialne podejście do nieprawidłowości proceduralnych skutkowałoby w szczególności sformalizowaniem i zbiurokratyzowaniem postępowania administracyjnego ( 26 ), ze szkodą dla skutecznej realizacji interesu ogólnego.

53.

W tym zakresie należy pamiętać, że – jak konsekwentnie utrzymuje Trybunał – skuteczne wdrażanie polityki konkurencji stanowi cel interesu ogólnego uznawany przez Unię. Postanowienia traktatu dotyczące prawa konkurencji to bowiem postanowienia podstawowe, które są niezbędne dla realizacji zadań powierzonych Unii, a zwłaszcza dla funkcjonowania rynku wewnętrznego ( 27 ). Dlatego też wprowadzanie w życie reguł konkurencji musi odbywać się z poszanowaniem praw podstawowych zainteresowanych przedsiębiorstw, przy czym prawa podstawowe należy także interpretować i stosować w taki sposób, aby nie utrudniały one skutecznego wprowadzania w życie reguł konkurencji ( 28 ).

54.

Ponadto nawet jeżeli Komisja narusza, w toku postępowania administracyjnego, pewne prawo procesowe przysługujące danemu przedsiębiorstwu, to jest oczywiste, że najwłaściwszą reakcją nie zawsze jest stwierdzenie nieważności odnośnej decyzji. Jeżeli jest oczywiste, że – mimo naruszenia praw przedsiębiorstwa – dana nieprawidłowość proceduralna nie mogła mieć żadnego wpływu na wynik sprawy, to stwierdzenie nieważności decyzji jawi się zarówno jako nieodpowiednie (ponieważ nie jest w stanie zaradzić zaistniałemu naruszeniu) ( 29 ), jak i nieproporcjonalne (ponieważ sankcja nie jest współmierna do błędu) ( 30 ). Przedsiębiorstwa mogą skorzystać z innych środków prawnych, które są lepiej dostosowane do okoliczności ( 31 ).

55.

Ta logika znajduje zastosowanie również wtedy, gdy naruszonymi prawami są prawa podstawowe. Skoro zarówno Europejski Trybunał Praw Człowieka (zwany dalej „ETPC”), jak i sądy Unii przyjmują, że wiele spośród tych praw ma szeroki zakres, to jest oczywiste, iż nie wszystkie naruszenia są porównywalne. Niektóre z nich są wyraźnie poważniejsze i bardziej brzemienne w skutki niż inne.

56.

W związku z tym logiczne wydaje mi się, że kryterium nieszkodliwego błędu może w różnych przypadkach przybierać różne kształty, zależnie przede wszystkim od wagi naruszenia i prawdopodobieństwa jego wpływu na wynik postępowania. W szczególności im wyższy stopień prawdopodobieństwa, tym niższy próg do pokonania przez skarżącego (i vice versa) ( 32 ). Ponadto w odniesieniu do standardu dowodowego, który ma być dochowany przez skarżącego, należy również uwzględnić możliwość uzyskania i przedstawienia przez tego skarżącego (pewnych) dowodów na poparcie swoich twierdzeń. Dlatego też w przypadku, gdy przeniesienie ciężaru dowodu (w części lub w całości) na dane przedsiębiorstwa może być równoznaczne z żądaniem przedstawienia przez te przedsiębiorstwa probatio diabolica, można domniemywać istnienie szkodliwego błędu ( 33 ).

57.

Uważam, mając na uwadze najnowsze orzecznictwo sądów Unii, że łagodniejszy wariant kryterium nieszkodliwego błędu stał się wariantem „standardowym”, przynajmniej wówczas, gdy w danej sprawie rzeczywiście występuje kwestia związana z prawami podstawowymi. Wydaje mi się to rozsądne przede wszystkim z dwóch powodów. Po pierwsze, nie ulega wątpliwości, że ciężar udowodnienia naruszenia reguł konkurencji spoczywa na Komisji, zaś wszelkie uzasadnione wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść przedsiębiorstw objętych dochodzeniem ( 34 ). Po drugie, przedsiębiorstwu często może być wyjątkowo trudno przedstawić pozytywny dowód na ziszczenie się alternatywnego i hipotetycznego scenariusza (wyniku postępowania w razie braku nieprawidłowości proceduralnej), zwłaszcza w świetle zakresu uznania, jaki reguły konkurencji Unii przyznają Komisji przy monitorowaniu ich przestrzegania oraz wprowadzania w życie.

58.

Najbardziej rygorystyczny wariant tego kryterium (to jest ten zaprezentowany w wyroku Suiker Unie) należy więc zarezerwować dla sytuacji, w których podnoszone błędy proceduralne wydają się dotyczyć nieprawidłowości o mniejszej wadze.

59.

Wreszcie z pewnością istnieją przypadki, w których można domniemywać, w jaki sposób dana nieprawidłowość odbije się na ogólnej prawidłowości i rzetelności postępowania. Chodzi tutaj o błędy proceduralne, które nie tylko są szczególnie poważne, lecz które mają również charakter strukturalny, a więc o błędy wywierające wpływ na ramy, w jakie ujęta jest procedura, nie zaś jedynie błędy, które pojawiają się w toku skądinąd prawidłowo prowadzonego postępowania ( 35 ).

60.

W tym kontekście zgadzam się z wnoszącymi odwołanie, że w zaskarżonym wyroku Sąd niesłusznie poddał sformułowane przez nie zarzuty dotyczące naruszenia obowiązku bezstronności i zasady domniemania niewinności bardziej rygorystycznemu wariantowi kryterium nieszkodliwego błędu (kryterium z wyroku Suiker Unie), przez co zażądał od nich przedstawienia konkretnego dowodu na to, iż w braku tej nieprawidłowości treść spornej decyzji byłaby inna.

61.

Okoliczność, że przy rozpatrywaniu konkretnej sprawy Komisja nie działała jak bezstronny organ administracji publicznej (ponieważ była stronnicza lub z góry założyła istnienie winy po stronie przedsiębiorstw objętych dochodzeniem), należy traktować w kategoriach poważnego naruszenia spoczywających na niej obowiązków, które może mieć wpływ na wynik postępowania.

62.

Niewątpliwie nie jest to więc błąd dotyczący formalnych lub technicznych aspektów postępowania; nie można go też uznawać za porównywalny z błędami, które ze względu na swoją wagę mogą w niewielkim stopniu wpłynąć na ostateczną decyzję. W związku z tym, jeśli chodzi o tego rodzaju błędy, powinno wystarczyć, by dane przedsiębiorstwa przedstawiły dowody świadczące o tym, iż owe błędy mogły mieć wpływ na wynik postępowania.

63.

W świetle powyższego stwierdzam, że Sąd popełnił błąd stosując niewłaściwe kryterium prawne w ramach analizy zarzutów wnoszących odwołanie, zgodnie z którymi Komisja nie uczyniła zadość spoczywającemu na niej obowiązkowi bezstronności i nie przestrzegała zasady domniemania niewinności.

64.

Wnoszące odwołanie podnoszą następnie, że Sąd naruszył prawo, ponieważ nie ustalił, czy w postępowaniu ugodowym w sposób wyraźny lub dorozumiany wskazano na ich winę.

65.

W tej kwestii również zgadzam się z wnoszącymi odwołanie. Uważam bowiem, że wniosek ten wypływa z niedawno ogłoszonego przez Trybunał wyroku Pometon.

66.

W wyroku Pometon Trybunał przypomniał najpierw swoje orzecznictwo (oraz orzecznictwo ETPC) dotyczące domniemania niewinności, w myśl którego w złożonym postępowaniu karnym, obejmującym szereg podejrzanych, którzy nie mogą być osądzeni we wspólnym procesie, „odniesienia […] do udziału osób trzecich, które mogą następnie być osądzone w odrębnym postępowaniu, mogą okazać się niezbędne dla oceny winy oskarżonych. Jeżeli jednak okoliczności dotyczące udziału osób trzecich muszą być wprowadzone, dany sąd powinien unikać podawania większej ilości informacji, niż jest to niezbędne do analizy odpowiedzialności prawnej osób, które są oskarżone w toczącym się przed nim postępowaniu. Ponadto uzasadnienie orzeczeń sądowych należy formułować przy użyciu wyrażeń, dzięki którym można uniknąć potencjalnego przedwczesnego osądu w przedmiocie winy danych osób trzecich, który mógłby zagrozić rzetelnej analizie zarzutów postawionych im w ramach odrębnego postępowania” ( 36 ).

67.

Następnie Trybunał orzekł, że te zasady mają również znaczenie mutatis mutandis w sytuacji, gdy Komisja stosuje, w odniesieniu do jednego i tego samego kartelu, rozłożone w czasie postępowanie hybrydowe i wydaje dwie różne decyzje. W kontekście takiego postępowania może być obiektywnie rzecz biorąc konieczne, aby w decyzji ugodowej Komisja odniosła się do pewnych okoliczności faktycznych i zachowań dotyczących uczestników domniemywanego kartelu, którzy są objęci postępowaniem zwyczajnym. Niemniej jednak w takim przypadku zadaniem Komisji jest zapewnienie, aby w decyzji ugodowej „uszanowane zostało domniemanie niewinności przedsiębiorstw, które odmówiły zawarcia ugody i które są objęte postępowaniem zwyczajnym” ( 37 ).

68.

Wreszcie Trybunał stwierdził również, że „[w] ramach kontroli poszanowania domniemania niewinności przez Komisję zadaniem sądu Unii jest zbadanie decyzji kończącej postępowanie ugodowe i całego jej uzasadnienia w świetle szczególnych okoliczności, w jakich decyzja ta została wydana. Jakiekolwiek wyraźne odniesienie w niektórych fragmentach tej decyzji do braku odpowiedzialności pozostałych uczestników domniemywanego kartelu byłoby bowiem pozbawione sensu, gdyby inne fragmenty rzeczonej decyzji mogły zostać zrozumiane jako przedwczesne uznanie ich odpowiedzialności” ( 38 ).

69.

Nie ulega wątpliwości, że w zaskarżonym wyroku nie przeprowadzono takiej analizy, jaka jest wymagana przez Trybunał w świetle wyroku Pometon.

70.

Komisja twierdzi jednak, że choć Sąd nie trzymał się „litery” wyroku Pometon (ponieważ został on wydany dopiero po ogłoszeniu zaskarżonego wyroku), to jednak postępował zgodnie z jego „duchem”. Jej zdaniem Sąd de facto ustalił, że w odniesieniu do wnoszących odwołanie nie naruszono zasady domniemania niewinności.

71.

Nie zgadzam się z tym poglądem.

72.

Sąd nie przeprowadził żadnej tego rodzaju kontroli, ani w sposób wyraźny, ani dorozumiany. Jak wspomniano w pkt 35 niniejszej opinii, Sąd nie zbadał zasadności zarzutów podniesionych w tym względzie przez wnoszące odwołanie, ponieważ owe zarzuty uznano za bezskuteczne.

73.

W związku z tym, pomijając kwestię prawidłowości kryterium prawnego przyjętego w tym kontekście przez Sąd, jest raczej jasne, że w zaskarżonym wyroku Sąd w żaden sposób nie przeanalizował tekstu decyzji ugodowej w celu ustalenia, czy zapewniono w niej poszanowanie zasady domniemania niewinności HSBC.

74.

Z tego względu jestem zdania, że Sąd naruszył prawo przy badaniu sformułowanych przez wnoszące odwołanie zarzutów dotyczących wpływu decyzji ugodowej na ich sytuację.

75.

W świetle powyższego uważam, że co do zasady zarzut pierwszy odwołania, podniesiony przez wnoszące odwołanie, jest zasadny.

76.

Zarzuty drugi i trzeci odwołania, podniesione przez wnoszące odwołanie, dotyczą pojęcia „naruszenia ze względu na cel” oraz sposobu, w jaki Sąd doszedł do wniosku, że ich zachowanie doprowadziło do takiego naruszenia.

77.

W ramach zarzutu drugiego odwołania wnoszące odwołanie podnoszą, że Sąd naruszył prawo, ponieważ błędnie zastosował art. 101 TFUE przy charakteryzowaniu celu manipulacji Euribor z dnia 19 marca 2007 r. lub przeinaczył odnośne dowody.

78.

Wnoszące odwołanie, popierane przez interwenientów, twierdzą w szczególności, że Sąd naruszył prawo, gdy stwierdził, w pkt 101 i 102 zaskarżonego wyroku, iż sama możliwość zaproponowania przez strony dopuszczające się manipulacji lepszych warunków aniżeli ich konkurenci (ze względu na asymetrię informacyjną dotyczącą poziomów stóp Euribor) wykazuje stopień szkodliwości dla konkurencji wystarczający do tego, aby zaistniało naruszenie „ze względu na cel”. Sąd powinien był zarzucić Komisji, że nie zbadała kluczowej kwestii tego, czy wiedza o manipulacji z dnia 19 marca 2007 r. stanowiła dla traderów zachętę do zaoferowania bardziej konkurencyjnych stóp niż ich konkurenci. W tym względzie HSBC przedstawiła w postępowaniu przed Sądem ekspertyzę, z której wynikało, że uczestniczący w antykonkurencyjnej wymianie informacji traderzy nie byli skłonni do oferowania bardziej konkurencyjnych stóp, ponieważ takie działanie zmniejszyłoby ich zyski. Sformułowany przez Sąd w pkt 101 zaskarżonego wyroku wniosek, że owa ekspertyza „[zawiera] jedynie ogólne rozważania”, należy, zdaniem wnoszących odwołanie, uznać za oczywiste przeinaczenie tego dowodu.

79.

Ponadto w ramach zarzutu trzeciego odwołania wnoszące odwołanie, również popierane przez interwenientów, utrzymują, że Sąd naruszył prawo, gdy stwierdził, iż dwie rozmowy na temat uśrednionych cen ( 39 ) stanowiły naruszenie „ze względu na cel”. Przede wszystkim Sąd błędnie uznał, że można było uwzględnić prokonkurencyjny charakter tych rozmów jedynie w kontekście ograniczeń akcesoryjnych względem operacji głównej lub oceny na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE. W szczególności Sąd zastosował, w pkt 149–160 zaskarżonego wyroku, doktrynę „ograniczeń akcesoryjnych” w celu dokonania oceny przytoczonego przez wnoszące odwołanie argumentu, zgodnie z którym wymiana informacji na temat uśrednionych cen nie może zostać uznana, z uwagi na sam jej charakter, za szkodliwą dla prawidłowego funkcjonowania normalnej konkurencji.

80.

Zdaniem wnoszących odwołanie w ten sposób Sąd nie odniósł się do faktycznego argumentu przytoczonego przez nie w postępowaniu w pierwszej instancji. W postępowaniu przed Sądem wnoszące odwołanie twierdziły, że rozmowy na temat uśrednionych cen są, gdy analizować je w odpowiednim kontekście gospodarczym i prawnym, w istocie prokonkurencyjne. Według wnoszących odwołanie rozmowy te zmniejszały niepewność co do poziomu uśrednionych cen na rynku, co pozwalało traderom ustalić, z korzyścią dla ich klientów, mniejszą rozpiętość między ceną kupna i sprzedaży. W związku z tym zachowanie, o którym mowa, nie może być uznane za naruszenie art. 101 ust. 1 TFUE, a tym bardziej za stanowiące naruszenie „ze względu na cel”.

81.

Komisja broni uzasadnienia zawartego w zaskarżonym wyroku. Jej zdaniem krytyka wnoszących odwołanie jest skupiona wyłącznie na jednym aspekcie ustaleń poczynionych przez Sąd; wnoszące odwołanie nie podważają z kolei kwestii bardziej zasadniczej, mianowicie faktu, że rozpatrywane zachowanie wpłynęło na strukturę konkurencji na rynku. Komisja nie zgadza się również z zarzutem, że Sąd przeinaczył ekspertyzę przedstawioną przez wnoszące odwołanie w postępowaniu w pierwszej instancji. Według niej Sąd uznał po prostu ową ekspertyzę za nieprzekonującą.

82.

Na wstępie chciałbym zaznaczyć, że nie przekonują mnie argumenty podniesione przez wnoszące odwołanie w ramach zarzutu drugiego odwołania.

83.

Po pierwsze, pojęcie ograniczenia konkurencji „ze względu na cel” w rozumieniu art. 101 ust. 1 TFUE odnosi się, jak wynika z utrwalonego orzecznictwa, do mających znamiona zmowy rodzajów zachowań, które są uważane, z uwagi na sam ich charakter, za szkodliwe dla prawidłowego funkcjonowania normalnej konkurencji, w związku z czym zbędne jest wykazywanie, iż wywołują one faktyczne skutki na rynku ( 40 ). W takim wypadku jeżeli organ ochrony konkurencji, zbadawszy postanowienia i cele porozumienia, jak również kontekst prawny i gospodarczy, w jakim zostało ono zatwierdzone i wprowadzone w życie, dochodzi do wniosku, że to porozumienie należy do kategorii porozumień, których szkodliwy charakter jest, w świetle doświadczenia, powszechnie uznawany i łatwo sprawdzalny, to nie musi weryfikować, czy to porozumienie faktycznie zakłóciło konkurencję.

84.

Organ powinien jedynie wykluczyć możliwość, że dane porozumienie, „mimo że należy do kategorii porozumień uznawanych zazwyczaj za sprzeczne z zasadami konkurencji, nie może jednak w ogóle – ze względu na występowanie pewnych szczególnych okoliczności – wywoływać jakichkolwiek szkodliwych skutków na rynku lub nawet sprzyja konkurencji” ( 41 ). Innymi słowy organ, gdy ma do czynienia z formą zachowania, która jest z założenia sprzeczna z zasadami konkurencji, powinien po prostu upewnić się, czy w konkretnym przypadku „występują jakiekolwiek okoliczności prawne lub faktyczne, które mogłyby uzasadniać przyjęcie, że dane porozumienie lub dana praktyka nie mogą ograniczać konkurencji” ( 42 ).

85.

Dlatego też elementy dotyczące istnienia po stronie danych przedsiębiorstw świadomości oraz woli ograniczenia konkurencji lub interesu gospodarczego w jej ograniczeniu mają zazwyczaj niewielkie znaczenie w ramach dokonywanej przez organ ochrony konkurencji oceny, czy zachowanie to można uznać za ograniczenie konkurencji ze względu na „cel” ( 43 ). Co do zasady w tym celu wystarczająca jest sama weryfikacja, czy dane zachowanie ma potencjał, by ograniczyć konkurencję.

86.

W tym kontekście chciałbym również przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem należy domniemywać, iż przy określaniu swojego zachowania na rynku przedsiębiorstwa uczestniczące w uzgodnieniu i nieprzerwanie działające na rynku uwzględniają informacje, które wymieniły ze swoimi konkurentami. Nie ma zatem potrzeby wykazywania, na potrzeby stwierdzenia naruszenia art. 101 ust. 1 TFUE, że taka wymiana informacji poufnych faktycznie miała wpływ na konkurencję na rynku ( 44 ).

87.

Z tych powodów nie stwierdzam żadnego naruszenia prawa w pkt 101 i 102 zaskarżonego wyroku. Moim zdaniem Sąd słusznie uznał, że na potrzeby zakwalifikowania rozpatrywanego zachowania jako ograniczenia ze względu na cel podnoszony brak u zaangażowanych traderów woli oferowania lepszych stóp lub motywacji do ich oferowania nie ma decydującego znaczenia.

88.

Po drugie, mając na uwadze powyższe rozważania, przytoczony przez wnoszące odwołanie argument, w ramach którego wskazują one, iż Sąd jakoby przeinaczył dowód w postaci ekspertyzy przedstawionej w postępowaniu w pierwszej instancji, można oddalić jako bezskuteczny. Nawet bowiem gdyby ta ekspertyza zawierała, jak twierdzą wnoszące odwołanie, „konkretne dowody ekonomiczne pozwalające szczegółowo przeanalizować motywację traderów uczestniczących w manipulacji”, fakt ten nie miałby wpływu na zakwalifikowanie rozpatrywanego zachowania jako ograniczenia ze względu na cel.

89.

Gwoli uzupełnienia pragnę dodać, że w każdym razie zgadzam się z Komisją, iż Sąd najwyraźniej po prostu uznał tę ekspertyzę za nieprzekonującą. Nie jest to ustalenie, które można kwestionować w drodze odwołania. Uważam, że (niestety lakoniczne) stwierdzenie Sądu, z którym nie zgadzają się wnoszące odwołanie, nie jest obarczone żadnym naruszeniem prawa.

90.

Zgadzam się natomiast z argumentami przytoczonymi przez wnoszące odwołanie w ramach zarzutu trzeciego odwołania. Moim zdaniem bowiem Sąd naruszył prawo przy ocenie tych zarzutów wnoszących odwołanie (skarżących w pierwszej instancji), które dotyczą prokonkurencyjnego charakteru rozpatrywanego zachowania.

91.

W pkt 154 zaskarżonego wyroku Sąd stwierdził najpierw, że „z wyjątkiem ograniczeń akcesoryjnych względem operacji głównej […], ewentualne skutki prokonkurencyjne można uwzględnić tylko w ramach oceny na podstawie art. 101 ust. 3 TFUE”. Następnie Sąd wyjaśnił, że art. 101 ust. 1 TFUE nie przewiduje „reguły rozsądku” pozwalającej na wyważenie pro- i antykonkurencyjnych skutków porozumienia w celu ustalenia, czy to porozumienie można uznać za „ograniczenie konkurencji”.

92.

Ten pogląd został jednak obalony w najnowszym orzecznictwie. W szczególności, jak wyjaśnił Trybunał w wyroku UK Generics, jeśli strony porozumienia powołują się na związane z nim skutki korzystne dla konkurencji, skutki te trzeba należycie uwzględnić jako elementy kontekstu tego porozumienia celem jego kwalifikacji jako „ograniczenia ze względu na cel” na podstawie art. 101 ust. 1 TFUE w zakresie, w jakim mogą one podważyć ogólną ocenę wystarczającego stopnia szkodliwości odnośnej praktyki o znamionach zmowy dla konkurencji ( 45 ).

93.

Trybunał wytłumaczył, że ocena podnoszonych skutków prokonkurencyjnych porozumienia nie jest regułą rozsądku, lecz ma na celu jedynie ocenę obiektywnej wagi rozpatrywanej praktyki. Gdy dane przedsiębiorstwa udowodnią bowiem, że skutki te są istotne, właściwe dla odnośnego porozumienia oraz wystarczająco ważne, pojawiają się „uzasadnion[e] wątpliwości co do wystarczająco szkodliwego dla konkurencji charakteru rozpatrywane[go] [porozumienia] i tym samym co do [jego] antykonkurencyjnego celu” ( 46 ).

94.

Nie ulega wątpliwości, że Sąd nie dokonał żadnej takiej oceny, ponieważ zbadał wyłącznie kwestię tego, czy wymiana informacji na temat uśrednionych cen może być uzasadniona w świetle doktryny „ograniczeń akcesoryjnych”. Doktryna ta odnosi się jednak do innego rodzaju analizy, która zmierza do ustalenia, czy pewne ograniczenia dotyczące zachowania stron porozumienia, które nie stanowią przedmiotu porozumienia, mogą być uzasadnione, nawet jeżeli ograniczają konkurencję, ponieważ są „bezpośrednio związane” z realizacją antykonkurencyjnego porozumienia „i konieczne do” jego realizacji ( 47 ).

95.

Z powyższego wynika, że zaskarżony wyrok jest w tym zakresie obarczony naruszeniem prawa, ponieważ Sąd przyjął błędne ramy prawne na potrzeby przeanalizowania, a następnie oddalenia argumentów wnoszących odwołanie.

96.

Stwierdzam zatem, że zarzut drugi odwołania należy oddalić, natomiast zarzut trzeci odwołania należy uwzględnić.

97.

Zarzuty czwarty, piąty i szósty odwołania dotyczą dokonanego przez Sąd ustalenia, że wnoszące odwołanie brały udział w „jednolitym i ciągłym naruszeniu”.

98.

Wnoszące odwołanie, popierane przez interwenientów, twierdzą, że ustalenie odnoszące się do ich udziału w jednolitym i ciągłym naruszeniu stanowi konsekwencję szeregu błędów.

99.

Na wstępie, w ramach zarzutu czwartego odwołania, wnoszące odwołanie utrzymują, że Sąd w oczywisty sposób przeinaczył okoliczności faktyczne i dowody dotyczące rozmów z dnia 12 lutego 2007 r. Wnoszące odwołanie wskazują, że tego dnia miały miejsce dwie odrębne i niezwiązane ze sobą rozmowy między tymi samymi traderami. Niemniej jednak, w przeciwieństwie do tego, co stwierdzono w zaskarżonym wyroku, pierwsza z tych rozmów nie odnosiła się do manipulowania Euribor. Według wnoszących odwołanie jedynie ta druga rozmowa dotyczyła planowanej manipulacji Euribor w dniu 19 marca 2007 r.

100.

Wnoszące odwołanie dodają, że Sąd popełnił podobny błąd w odniesieniu do rozmów, które miały miejsce w dniu 16 lutego 2007 r. Również i tego dnia doszło do dwóch odrębnych rozmów między traderami. Wyłącznie pierwsza z tych rozmów dotyczyła uśrednionych cen, natomiast tematem drugiej z nich była pojedyncza transakcja historyczna. Wnoszące odwołanie utrzymują więc, że Sąd przeinaczył dowody, gdy uznał drugą rozmowę za „to samo zachowanie” co wcześniejsza rozmowa. Ich zdaniem pierwsza rozmowa nie doprowadziła do żadnego naruszenia art. 101 ust. 1 TFUE.

101.

Ponadto, poprzez zarzut piąty odwołania, wnoszące odwołanie zarzucają Sądowi, że w pkt 214–229 zaskarżonego wyroku stwierdził, iż poszczególne zidentyfikowane w spornej decyzji zachowania zmierzały do osiągnięcia jednolitego celu. Według nich Sąd oparł ten wniosek na szeregu błędnych analiz.

102.

Wreszcie w ramach zarzutu szóstego odwołania wnoszące odwołanie kwestionują sformułowany przez Sąd w pkt 255–262 zaskarżonego wyroku wniosek, zgodnie z którym HSBC była świadoma, że bierze udział w jednolitym i ciągłym naruszeniu, które obejmowało nie tylko manipulację w dniu 19 marca 2007 r., lecz także rozmowy na temat możliwości powtórzenia tej manipulacji, które miały miejsce w dniach 19 i 27 marca 2007 r. Zdaniem wnoszących odwołanie w tym zakresie w zaskarżonym wyroku wykroczono poza ustalenia poczynione w spornej decyzji.

103.

Komisja uważa zarzuty czwarty, piąty i szósty odwołania za niedopuszczalne lub bezskuteczne, a w każdym razie za bezzasadne.

104.

Jeśli chodzi o zarzut czwarty odwołania, Komisja jest zdania, że Sąd prawidłowo określił przedmiot rozmów, które odbyły się w dniach 12 i 16 lutego 2007 r. Jej zdaniem HSBC próbuje w sposób sztuczny podzielić te rozmowy na osobne kontakty, z których każdy dotyczy czego innego. Komisja dodaje, że ten zarzut odwołania jest w każdym razie bezskuteczny, ponieważ nawet w razie uwzględnienia argumentów wnoszących odwołanie ustalenia poczynione przez Sąd, które dotyczyły antykonkurencyjnych kontaktów w okresie od dnia 12 lutego 2007 r. do dnia 27 marca 2007 r., pozostałyby prawidłowe.

105.

Komisja twierdzi również, że Sąd nie popełnił błędu, gdy potwierdził przeprowadzoną przez nią analizę, z której wynika, iż poszczególne zidentyfikowane w spornej decyzji zachowania miały jednolity cel. Ten cel został przybliżony w motywie 445 spornej decyzji, którego nie podważono w zaskarżonym wyroku: „zmniejszenie wpływów pieniężnych, [których uczestnicy kartelu] musieliby dokonać, (lub zwiększenie wpływów pieniężnych, które mieli otrzymać), a w konsekwencji zwiększenie wartości EIRD, które owe strony posiadały w swoim portfelu, ze szkodą dla kontrahentów w ramach tych EIRD”. Komisja dodaje, że w każdym razie argumenty przytoczone w tym względzie przez wnoszące odwołanie są niedopuszczalne, ponieważ ograniczają się do zakwestionowania pewnych ocen okoliczności faktycznych dokonanych przez Sąd.

106.

Ponadto według Komisji zarzut szósty odwołania jest zarówno niedopuszczalny, jak i bezzasadny. Podnosi ona, że również w tym zakresie wnoszące odwołanie kwestionują dokonaną przez Sąd ocenę okoliczności faktycznych i dowodów dotyczących wiedzy HSBC o udziale innych banków w rozpatrywanym zachowaniu. W każdym razie Komisja utrzymuje, że ocena Sądu była prawidłowa i w pełni zgodna z ustaleniami poczynionymi w spornej decyzji.

107.

Nie przekonują mnie przytoczone przez wnoszące odwołanie i interwenientów argumenty zmierzające do zakwestionowania prawidłowości dokonanej przez Sąd oceny kwestii udziału HSBC w jednolitym i ciągłym naruszeniu.

108.

W tym względzie pragnę przypomnieć, że z art. 256 ust. 1 akapit drugi TFUE i z art. 58 akapit pierwszy statutu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wynika, iż co do zasady jedynie Sąd jest właściwy do dokonywania ustaleń faktycznych i oceny tych okoliczności faktycznych. Wyłącznie przeinaczenie przez Sąd dowodów stanowi kwestię prawną, która jako taka podlega kontroli Trybunału ( 48 ).

109.

Wnoszące odwołanie powołują się na przeinaczenie materiału dowodowego jedynie w kontekście zarzutu czwartego. Nie podnoszą one takiego przeinaczenia w ramach zarzutów piątego i szóstego, mimo że owe zarzuty nie dotyczą żadnej rzeczywistej kwestii prawnej.

110.

Wnoszące odwołanie i interwenienci ani nie krytykują przyjętej przez Sąd wykładni pojęcia „jednolitego i ciągłego naruszenia” (bądź jego elementów konstytutywnych, takich jak „jednolity cel”), ani też – w ujęciu bardziej ogólnym – nie podważają ram prawnych zastosowanych w zaskarżonym wyroku. Zasadniczo strony te podają w wątpliwość konkretne ustalenia poczynione przez Sąd odnośnie do przedmiotu, charakteru i kontekstu szeregu rozmów między traderami.

111.

Dlatego też, jak słusznie podnosi Komisja, wnoszące odwołanie i interwenienci de facto zwracają się do Trybunału o przeprowadzenie ponownej oceny okoliczności faktycznych i dowodów w odniesieniu do kwestii tego, czy wnoszące odwołanie brały udział w jednolitym i ciągłym naruszeniu. Na etapie odwołania jest to jednak niedopuszczalne.

112.

W związku z tym zarzuty piąty i szósty odwołania należy uznać za niedopuszczalne. Ponadto uważam, że zarzut czwarty odwołania powinien zostać oddalony jako bezzasadny.

113.

W tym względzie chciałbym zwrócić uwagę, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem przeinaczenie musi wynikać w sposób oczywisty z dokumentów znajdujących się w aktach sprawy, bez konieczności dokonywania nowej oceny okoliczności faktycznych i dowodów ( 49 ). Przedstawienie interpretacji dowodów odmiennej od tej, której dokonał Sąd, nie wystarcza do wykazania, że materiał dowodowy został przeinaczony ( 50 ).

114.

W niniejszej sprawie ustalenie „prawdziwej” treści i znaczenia rozmów z dnia 12 i 16 lutego 2007 r. niewątpliwie nie jest łatwym zadaniem. Wymaga ono rozszyfrowania wiadomości wymienianych na piśmie przez traderów oraz uwzględnienia faktu, że proces wymiany tych wiadomości był przerywany prowadzonymi przez nich rozmowami telefonicznymi.

115.

Wnoszące odwołanie mają dla tych rozmów inne uzasadnienie aniżeli to przyjęte przez Sąd. Niemniej jednak w żadnym razie nie jest dla mnie oczywiste, że wytłumaczenie przedstawione przez wnoszące odwołanie jest bardziej wiarygodne lub prawdopodobne niż wytłumaczenie Sądu, a tym bardziej, że umożliwia ono wykazanie istotnego błędu w ocenie przez Sąd okoliczności faktycznych i dowodów, co jest konieczne do udowodnienia przeinaczenia.

116.

W świetle powyższego uważam, że należy oddalić zarzuty czwarty, piąty i szósty odwołania.

117.

W niniejszej opinii doszedłem do wniosku, że zarzuty pierwszy i trzeci odwołania są zasadne.

118.

Niemniej jednak, zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, jeśli uzasadnienie wyroku Sądu obarczone jest naruszeniem prawa Unii, ale sentencja wydaje się zasadna w świetle innych argumentów prawnych, to naruszenie takie nie może skutkować uchyleniem tego wyroku, przy czym w takiej sytuacji uzasadnienie to należy zastąpić innym ( 51 ). W takich przypadkach odwołanie należy oddalić ( 52 ).

119.

Poniżej wyjaśnię powody, dla których tak właśnie jest w niniejszej sprawie.

120.

Na wstępie należy przypomnieć, że prawo do dobrej administracji jest zapisane w art. 41 karty, zgodnie z którym „[k]ażdy ma prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia swojej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii” ( 53 ). Jak wskazał Sąd w zaskarżonym wyroku, ten wymóg bezstronności obejmuje z jednej strony subiektywną bezstronność, rozumianą w ten sposób, że żaden pracownik danej instytucji zajmującej się tą sprawą nie może w jakikolwiek sposób okazywać stronniczości lub osobistych uprzedzeń, a z drugiej strony obiektywną bezstronność, rozumianą w ten sposób, że po stronie instytucji muszą istnieć dostateczne gwarancje, by wykluczyć w tym względzie wszelkie uzasadnione wątpliwości ( 54 ).

121.

Z kolei zasada domniemania niewinności jest wyrażona w art. 48 karty, które to postanowienie, powtarzające art. 6 ust. 2 EKPC, przewiduje, że „[k]ażdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem”. Nie ulega wątpliwości, że – ze względu na charakter odnośnych naruszeń oraz charakter i surowość związanych z nimi sankcji – owa zasada ma zastosowanie do postępowań w sprawie naruszenia reguł konkurencji wiążących przedsiębiorstwa, które to naruszenia mogą zakończyć się nałożeniem grzywien lub okresowych kar pieniężnych ( 55 ).

122.

Trybunał konsekwentnie wskazuje wreszcie, że zasada poszanowania prawa do obrony stanowi podstawową zasadę prawa Unii. Oparcie uzasadnienia orzeczenia sądowego na okolicznościach faktycznych i dokumentach, o których strony lub jedna z nich nie mogły się dowiedzieć i odnośnie do których w związku z tym nie mogły wyrazić swojego zdania, stanowiłoby naruszenie tej zasady ( 56 ).

123.

Wnoszące odwołanie, popierane przez interwenientów, argumentują, że Komisja naruszyła te prawa zasadniczo na dwa sposoby. Po pierwsze, wnoszące odwołanie twierdzą, że Komisja naruszyła je w drodze zastosowania rozłożonego w czasie postępowania hybrydowego i przyjęcia decyzji ugodowej, w której de facto przypisano HSBC odpowiedzialność za naruszenie art. 101 TFUE. Po drugie, wnoszące odwołanie krytykują pewne oświadczenia wygłoszone przez ówczesnego komisarza ds. polityki konkurencji jeszcze przed wydaniem spornej decyzji.

124.

Moim zdaniem żadna z tych linii argumentacji nie jest przekonująca. Jak wyjaśnię poniżej, te zasady i prawa nie zostały naruszone. W każdym razie wnoszące odwołanie nie przedstawiły żadnego elementu, który mógłby świadczyć o tym, że w braku zarzucanych nieprawidłowości sporna decyzja mogłaby być inna.

125.

Wnoszące odwołanie twierdzą zasadniczo, że Komisja, z racji tego, iż zastosowała rozłożone w czasie postępowanie hybrydowe, przesądziła w sposób nieodwracalny o ich położeniu jeszcze przed faktycznym wydaniem spornej decyzji. W decyzji ugodowej, mimo że nie była ona skierowana do wnoszących odwołanie, zawarto szereg zbędnych odniesień do HSBC, tak iż de facto ustalono już jej odpowiedzialność.

126.

Nie przekonują mnie argumenty wnoszących odwołanie.

127.

Na wstępie należy przypomnieć, że Trybunał stwierdził już, iż nic nie stoi na przeszkodzie temu, by Komisja zastosowała w odniesieniu do poszczególnych uczestników kartelu rozłożone w czasie postępowanie hybrydowe ( 57 ). Sprzeczne z celem postępowania ugodowego, jakim jest uproszczenie i przyspieszenie postępowań administracyjnych i zmniejszenie liczby skarg wnoszonych przed sądy Unii, po to by umożliwić Komisji rozpoznanie większej liczby spraw przy tych samych zasobach ( 58 ), byłoby zobowiązanie Komisji do jednoczesnego wydania zarówno decyzji ugodowej, jak i powiązanych z nią decyzji kończących postępowanie zwyczajne.

128.

Crédit Agricole argumentuje jednak, że Komisja powinna tak uczynić wówczas, gdy nie ma wystarczających gwarancji, iż zasada domniemania niewinności stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym będzie przestrzegana w kontekście rozłożonego w czasie postępowania hybrydowego.

129.

Choć w teorii mogę się skłaniać ku uznaniu prawdziwości tej hipotezy, to w praktyce trudno mi jest wyobrazić sobie okoliczności, w których wydanie przez Komisję decyzji ugodowej prowadziłoby nieuchronnie, nawet mimo zastosowania wszystkich możliwych gwarancji i środków ostrożności, do przypisania odpowiedzialności stronom nieuczestniczącym w postępowaniu ugodowym.

130.

Jak bowiem słusznie zauważył Sąd w niedawnym orzeczeniu, w kontekście postępowania uregulowanego w przepisach rozporządzenia nr 1/2003 zarówno zainteresowane przedsiębiorstwa, jak i Komisja znajdują się w stosunku do wcześniejszego postępowania ugodowego w sytuacji „tabula rasa”, w której odpowiedzialność musi jeszcze zostać ustalona. W takim postępowaniu Komisja jest związana wyłącznie pismem w sprawie przedstawienia zarzutów skierowanym do danych przedsiębiorstw oraz – co w zasadzie nie wymaga podkreślenia – ma zapewnić tym przedsiębiorstwom pełną możliwość bycia wysłuchanymi i należycie uwzględnić przy tym wszystkie przedstawione przez nie okoliczności prawne i faktyczne ( 59 ).

131.

Nic nie stoi na przeszkodzie temu, by Komisja, mimo poczynienia odmiennych ustaleń faktycznych i prawnych w decyzji ugodowej, doszła, po zapoznaniu się z nowymi argumentami lub dowodami, do innego wniosku w późniejszej decyzji kończącej postępowanie zwyczajne. Innymi słowy, w późniejszej decyzji Komisja nie może po prostu ograniczyć się do ustaleń zawartych w decyzji ugodowej. Każda decyzja wydana przez Komisję na podstawie przepisów rozporządzenia nr 1/2003 musi, co do zasady, stanowić odrębną decyzję, w której wnioski organów są odpowiednio i niezależnie uzasadnione i udowodnione ( 60 ).

132.

Jeśli chodzi o zasadniczy argument przytoczony przez wnoszące odwołanie, to muszę na początku stwierdzić, że nie rozumiem, jak można by uznać, iż zawarte w decyzji ugodowej odniesienia do HSBC przesądzają w sposób nieodwracalny o położeniu wnoszących odwołanie w równoległym postępowaniu.

133.

Na płaszczyźnie formalnej strony są zgodne co do tego, że decyzja ugodowa nie ma i nie może wywoływać, przynajmniej bezpośrednio, żadnych skutków prawnych wobec wnoszących odwołanie, ponieważ nie są one adresatami owej decyzji ( 61 ) i nie są wymienione w jej sentencji.

134.

Ponadto w motywie 3 decyzji ugodowej jednoznacznie wskazano, że opiera się ona wyłącznie na okolicznościach faktycznych potwierdzonych przez strony uczestniczące w postępowaniu ugodowym oraz że „nie przypisuje ona stronom nieuczestniczącym w postępowaniu ugodowym żadnej odpowiedzialności za udział w naruszeniu prawa konkurencji Unii w niniejszej sprawie”. Motyw ten odsyła również do przypisu dolnego (przypis czwarty), w którym wskazano, że rozpatrywane w owej decyzji zachowanie „stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym jest przywoływane wyłącznie w celu ustalenia odpowiedzialności stron uczestniczących w postępowaniu ugodowym […]”.

135.

Prawdą jest, że te „zastrzeżenia prawne” nie wystarczają do wykluczenia istnienia naruszenia zarzucanego przez wnoszące odwołanie, ponieważ – jak wynika z wyroku Pometon – w decyzji ugodowej Komisja powinna unikać podawania większej ilości informacji, niż jest to niezbędne do analizy odpowiedzialności prawnej przedsiębiorstw, które nie uczestniczą w takim postępowaniu. Ponadto uzasadnienie decyzji ugodowych należy formułować przy użyciu wyrażeń, dzięki którym można uniknąć potencjalnego przedwczesnego osądu co do winy przedsiębiorstw nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym, która to kwestia powinna być przedmiotem odrębnego postępowania.

136.

W związku z tym decyzja ugodowa w rozpatrywanej sprawie powinna zostać zbadana w całości w celu ustalenia, czy – niezależnie od tego, co wskazano w pkt 133 i 134 niniejszej opinii – zawarte w niej odniesienia do HSBC mogą być de facto rozumiane jako przedwczesne uznanie jej winy. Innymi słowy, używając sformułowań, jakimi w swojej skardze posłużyły się wnoszące odwołanie, należy ustalić, czy w decyzji ugodowej położenie HSBC zostało „dookreślone” w takim stopniu, że ten aspekt nie może zostać „skorygowany” w późniejszym postępowaniu.

137.

W tym względzie wnoszące odwołanie podnoszą, że w przypisie czwartym do decyzji ugodowej Komisja zdefiniowała „strony” jako „wszystkie przedsiębiorstwa, których dotyczy postępowanie”, w związku z czym pojęcie to obejmuje również strony nieuczestniczące w postępowaniu ugodowym. Następnie Komisja opisała przedmiotowe praktyki (sekcja 4 decyzji ugodowej) i przypisała je „stronom” ( 62 ). W tym kontekście Komisja odniosła się również do kontaktów dwustronnych między Barclays a (między innymi) HSBC ( 63 ). Ponadto w decyzji ugodowej nawiązano, w części dotyczącej oceny charakteru ograniczającego rozpatrywanych praktyk, do praktyk opisanych w jej sekcji 4.

138.

Żadne z tych odniesień, czy to rozpatrywanych pojedynczo, czy też łącznie, nie wydaje mi się jednak problematyczne.

139.

Po pierwsze, znajdujące się w decyzji ugodowej odniesienia do stron nieuczestniczących w postępowaniu ugodowym są raczej nieliczne, zaś żadnego takiego odniesienia nie zawiera ta jej część, w której dokonano „oceny prawnej” ( 64 ). Po drugie, co istotniejsze, wszystkie te odniesienia mają charakter opisowy i nie pociągają za sobą, ani w sposób wyraźny, ani dorozumiany, oceny sytuacji prawnej HSBC.

140.

Prawdą jest, że w części decyzji ugodowej zawierającej ocenę prawną Komisja czyni pewne odesłania do jej części opisowej, w której o HSBC jest mowa bezpośrednio lub pośrednio.

141.

Niemniej jednak w zakresie, w jakim zachowanie stron uczestniczących w postępowaniu ugodowym, które stanowi przedmiot decyzji ugodowej, obejmowało kontakty ze stronami nieuczestniczącymi w postępowaniu ugodowym, jak również w zakresie, w jakim owe kontakty mają pewne znaczenie dla systematyki tej decyzji, nie można było oczekiwać, że Komisja pominie te informacje. W tym względzie interes HSBC należy wyważyć ze spoczywającym na Komisji obowiązkiem wydania decyzji, która jest możliwie jak najbardziej kompletna i przejrzysta i która zawiera wystarczające uzasadnienie, tak faktyczne, jak i prawne. W związku z tym odniesienia te są „obiektywnie konieczne”, w rozumieniu wyroku Pometon, do ustalenia odpowiedzialności stron uczestniczących w postępowaniu ugodowym.

142.

Uważam więc, że w decyzji ugodowej nie dokonano ukrytej ani ubocznej oceny odpowiedzialności HSBC. Decyzja ta nie zawiera też żadnych odniesień do HSBC, które wydawałyby się niepotrzebne lub zbędne.

143.

Mój wniosek potwierdza analiza spornej decyzji. Odniesienia do decyzji ugodowej również bowiem znajdują się wyłącznie w częściach opisowych spornej decyzji. Ocena prawna rozpatrywanego zachowania oraz odpowiedzialności ponoszonej w tym względzie przez strony nieuczestniczące w postępowaniu ugodowym znajduje swoje źródło w niezależnej analizie, która w żadnym razie nie opiera się na wnioskach sformułowanych w decyzji ugodowej. Cała ocena jest dokonywana ex novo, w świetle argumentów i dowodów przedstawionych przez adresata spornej decyzji. W związku z tym wnioski Komisji są samodzielnie uzasadnione i udowodnione.

144.

W świetle powyższego nie dostrzegam żadnego przekonującego argumentu, który mógłby skłonić mnie do wniosku, że o odpowiedzialności wnoszących odwołanie rozstrzygnięto, de iure lub de facto, w decyzji ugodowej, co oznaczałoby, iż Komisja nie mogła, ze względów praktycznych, sformułować w późniejszej decyzji odmiennych wniosków. Należy zatem oddalić argumenty dotyczące naruszenia zasady domniemania niewinności wynikającego z zastosowania rozłożonego w czasie postępowania hybrydowego.

145.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem zasada domniemania niewinności wymaga przede wszystkim, aby przy wykonywaniu swoich zadań członkowie składów sędziowskich nie przyjmowali z góry założenia, że oskarżony popełnił zarzucany mu czyn zabroniony; ciężar dowodu spoczywa na oskarżeniu, a wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego ( 65 ).

146.

Ponadto ETPC konsekwentnie utrzymuje, że zasada domniemania niewinności sprzeciwia się również przedwczesnemu wyrażeniu przez organ władzy publicznej opinii, iż oskarżony o popełnienie czynu zabronionego jest winny, podczas gdy jego wina nie została wcześniej dowiedziona zgodnie z prawem. Tego rodzaju oświadczenia mogą bowiem wzbudzić w społeczeństwie przekonanie o winie takiej osoby, a tym samym naruszyć jej reputację i godność, a także zaszkodzić niezakłóconej i bezstronnej ocenie sprawy przez właściwe organy ( 66 ).

147.

Do kategorii organów publicznych, o których mowa, zaliczają się nie tylko sędziowie, lecz również inni urzędnicy publiczni (na przykład organy dochodzeniowo-śledcze i inni przedstawiciele państwa) ( 67 ). Oświadczenia tych ostatnich podlegają jednak mniej dokładnej kontroli aniżeli oświadczenia sędziów ( 68 ).

148.

Co więcej, ETPC uznał, że – w świetle wolności wypowiedzi (przy czym ja dodałbym jeszcze, że również w świetle wymogów otwartości i przejrzystości działań organów administracji publicznej) ( 69 ) – zasada domniemania niewinności nie może być rozumiana w ten sposób, iż uniemożliwia ona organom władzy publicznej informowanie społeczeństwa o toczących się dochodzeniach lub śledztwach. Jest tak pod warunkiem, że organy czynią to z zachowaniem niezbędnej dyskrecji i ostrożności ( 70 ).

149.

W orzecznictwie konsekwentnie dokonuje się zasadniczego rozróżnienia między oświadczeniami, że ktoś jest jedynie podejrzewany o popełnienie czynu zabronionego, a wyraźnymi deklaracjami, w braku prawomocnego wyroku skazującego, iż osoba ta faktycznie dopuściła się danego czynu zabronionego. Wypowiedzi należące do pierwszej kategorii uważa się zasadniczo za zgodne z prawem, natomiast te należące do drugiej kategorii naruszają zasadę domniemania niewinności ( 71 ).

150.

W tym względzie dobór słownictwa używanego przez organy przy składaniu oświadczeń jest oczywiście kluczowy ( 72 ). Niemniej jednak najistotniejsze, zwłaszcza w sytuacjach „granicznych”, jest prawdziwe znaczenie twierdzeń wygłaszanych przez organy, a nie ich dosłowna forma ( 73 ).

151.

Niekiedy ETPC uznawał, że użycie pewnych niefortunnych sformułowań, które mogą być przedmiotem krytyki, nie ma decydującego znaczenia przy ustalaniu, czy doszło do zarzucanego naruszenia zasady domniemania niewinności ( 74 ). Zgodnie bowiem z utrwalonym orzecznictwem kwestia tego, czy oświadczenie organu władzy publicznej stanowi naruszenie zasady domniemania niewinności, ma być rozstrzygnięta w kontekście konkretnych okoliczności, w jakich oświadczenie to zostało złożone ( 75 ).

152.

To właśnie na tym tle należy ustalić, czy w sprawie wnoszących odwołanie doszło, w związku z oświadczeniami wygłoszonymi przez ówczesnego komisarza w 2012 r. i 2014 r., do naruszenia zasady domniemania niewinności.

153.

Choć w pewnym stopniu podzielam argumenty wnoszących odwołanie, to jednak uważam, że takie naruszenie nie miało miejsca.

154.

Na wstępie trzeba wskazać, że ówczesny komisarz był członkiem instytucji administracyjnej (Komisji), która w rozpatrywanej sprawie działała jako organ dochodzeniowy. W związku z tym do jego oświadczeń należy przykładać miarę mniej surową aniżeli ta, którą trzeba by zastosować wówczas, gdyby ów komisarz reprezentował władzę sądowniczą.

155.

Pomimo tego trzeba przyznać, że rzeczone oświadczenia, z uwagi dobór słów oraz formę wypowiedzi, znajdowały się na cienkiej granicy oddzielającej stwierdzenia o powzięciu samych podejrzeń od przedwczesnych deklaracji o istnieniu winy. Ze względu na szereg elementów skłaniam się jednak ku przyjęciu, że oświadczenia te były wprawdzie niefortunne, ale stosunkowo „nieszkodliwe”.

156.

Po pierwsze, co się tyczy treści rzeczonych oświadczeń, prawdą jest, że niektóre poczynione uwagi były niejednoznaczne i że pewne z nich mogły zostać odebrane przez część odbiorców jako aluzja, iż (niektóre lub wszystkie) przedsiębiorstwa objęte dochodzeniem najprawdopodobniej dopuściły się naruszenia reguł konkurencji Unii ( 76 ). Nie da się jednak zaprzeczyć, że oświadczenia te były raczej nieprecyzyjne i ogólnikowe oraz że nie zawierały stwierdzeń przesądzających o winie przedsiębiorstw objętych dochodzeniem. W stosunku do przedsiębiorstw objętych dochodzeniem nie posłużono się w nich również obraźliwym ani napastliwym językiem. Ponadto owe oświadczenia nie odnosiły się do żadnego konkretnego przedsiębiorstwa i nie zawierały żadnych szczegółowych informacji umożliwiających zidentyfikowanie danych przedsiębiorstw, zaś ich wygłoszenie nie wiązało się z ujawnieniem jakichkolwiek informacji poufnych lub tajemnic handlowych, co mogłoby pozostawać ze szkodą dla owych przedsiębiorstw.

157.

Po drugie, jeśli chodzi o kontekst, w jakim wydano owe oświadczenia, szczególnie istotne wydaje mi się, „gdzie”, „dlaczego” i „kiedy” zostały one wygłoszone. Owe oświadczenia wygłoszono odpowiednio, po pierwsze, w Parlamencie Europejskim; po drugie, we francuskim Senacie oraz, po trzecie, w trakcie wywiadu dla prasy specjalistycznej. Celem tych oświadczeń było poinformowanie innych instytucji (Unii lub krajowych) oraz podmiotów gospodarczych działających w odnośnych sektorach o stanie toczącego się dochodzenia. W świecie, który nadal mierzył się z opłakanymi skutkami kryzysu finansowego lat 2007–2008 (a którego źródeł należy upatrywać w lekkomyślnym postępowaniu wielu globalnych instytucji finansowych), a także w kontekście prowadzonej przez Unię dogłębnej reformy sektora usług finansowych, tego rodzaju informacje były niewątpliwie bardzo interesujące dla społeczeństwa. Ponadto oświadczenia te wygłoszono już po podaniu do wiadomości publicznej informacji o prowadzeniu dochodzenia w sektorze EIRD ( 77 ).

158.

Po trzecie, jeśli chodzi o ewentualne konsekwencje analizowanych oświadczeń, nie rozumiem, w jaki sposób owe oświadczenia mogły naruszyć reputację i dobre imię wnoszących odwołanie albo też zaszkodzić niezakłóconej i bezstronnej ocenie sprawy przez Komisję ( 78 ), zaś wnoszące odwołanie nie przedstawiły w tym względzie żadnego szczegółowego wyjaśnienia.

159.

W szczególności wnoszące odwołanie nie kwestionują, że: (i) w kontekście postępowania administracyjnego korzystały ze wszystkich gwarancji procesowych przewidzianych w prawodawstwie Unii; (ii) zarówno decyzja ugodowa, jak i sporna decyzja stanowią akty wydane przez Komisję (to znaczy przez kolegium komisarzy), a nie przez komisarza odpowiedzialnego za politykę konkurencji; oraz że (iii) w chwili wydania spornej decyzji osoba, która wygłosiła przedmiotowe oświadczenia, nie była już komisarzem odpowiedzialnym za politykę konkurencji.

160.

W świetle powyższego wydaje mi się, że oświadczenia, o których mowa (i które istotnie mogą – jak stwierdził Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich – być kwestionowane), nie są jednak tego rodzaju i tej wagi, iż wzbudzają wątpliwości co do stopnia bezstronności działań Komisji związanych z prowadzeniem dochodzenia i określeniem położenia wnoszących odwołanie w spornej decyzji.

161.

W każdym wypadku uważam, że nawet gdyby Trybunał uznał, iż przedmiotowe oświadczenia doprowadziły do naruszenia zasady domniemania niewinności, to wnoszące odwołanie nie przedstawiły żadnego dowodu świadczącego o tym, że owe oświadczenia mogły mieć wpływ na wynik postępowania.

162.

Na samym końcu pragnąłbym jedynie dodać, że dodatkowe zarzuty podniesione w tym kontekście przez wnoszące odwołanie w związku z naruszeniem przysługującego im prawa do obrony nie odnoszą się do żadnej kwestii, która nie byłaby poruszona powyżej. Nie ma więc potrzeby odrębnego badania tych zarzutów.

163.

W związku z tym uważam, że należy oddalić sformułowane przez wnoszące odwołanie zarzuty dotyczące naruszeń zasady domniemania niewinności, prawa do dobrej administracji i prawa do obrony.

164.

Wnoszące odwołanie podnoszą zasadniczo, że analizowana wymiana informacji, z racji tego, iż zmniejszyła niepewność traderów co do poziomu uśrednionych cen na rynku, umożliwiła owym traderom ustalenie, z korzyścią dla klientów, mniejszej rozpiętości między ceną kupna i sprzedaży, co doprowadziło do wzrostu konkurencji na rynku właściwym.

165.

Moim zdaniem również ten argument jest nieprzekonujący. Orzecznictwo dotyczące tego zagadnienia jest względnie jasne, dlatego w swojej analizie ograniczę się do kilku zwięzłych uwag.

166.

Przede wszystkim wątpię, że rozpatrywane zachowanie można, ze względu na/w świetle jego skutku, uznać za prokonkurencyjne. W tym kontekście pragnę zauważyć, że informacje na temat uśrednionych cen są, przynajmniej w przypadku niektórych instrumentów pochodnych, zasadniczo poufne i niedostępne publicznie. HSBC i JP Morgan same potwierdziły w toku dochodzenia, że rynek EIRD nie jest przejrzysty ( 79 ). Ponadto, co istotniejsze, informacje na temat uśrednionych cen mają szczególne znaczenie przy ustalaniu cen w sektorze EIRD. Trader, który dysponuje wiedzą o uśrednionych cenach stosowanych przez jego konkurentów, jest w stanie dokładniej ustalić, jakie są ostateczne ceny kupna lub sprzedaży owych konkurentów ( 80 ).

167.

Nie dostrzegam żadnego prokonkurencyjnego aspektu takiego zachowania. Wymiana informacji poufnych na temat uśrednionych cen nie sprawiła, że dane banki mogły chociażby – by wymienić tylko kilka przykładów prokonkurencyjnych skutków – zaoferować nowe lub ulepszone usługi, wejść na nowe rynki, otworzyć rynek na nowych klientów czy też, w ujęciu bardziej ogólnym, poprawić funkcjonowanie rynku lub skorygować jego niedoskonałości. W drodze wymiany tych informacji niektóre banki wyeliminowały niepewność co do swojego przyszłego zachowania cenowego, z korzyścią dla banków uczestniczących w zmowie oraz ze szkodą dla banków/podmiotów, które nie brały w niej udziału ( 81 ).

168.

Ponadto okoliczność, że dane banki mogły przenieść część korzyści na swoich klientów nie wyklucza antykonkurencyjnego charakteru rozpatrywanego zachowania. Powszechnie uznaje się, że prawo konkurencji Unii ma na celu ochronę nie tylko bezpośrednich interesów konsumentów, lecz także struktury rynku ( 82 ). Oznacza to, że w przypadku spełnienia odpowiednich przesłanek określonych w art. 101 lub art. 102 TFUE zachowanie, które ma również potencjał, aby wpłynąć na motywację i zdolność (równie skutecznych) konkurentów do konkurowania na rynku, może zostać uznane za antykonkurencyjne.

169.

W związku z tym do ustalenia, że dane zachowanie ma antykonkurencyjny cel, nie jest potrzebne istnienie bezpośredniego i ścisłego związku między owym zachowaniem a wzrostem cen konsumenckich ( 83 ). Nawet zachowanie, które może skutkować pewnym obniżeniem cen danych produktów lub usług, można w pewnych okolicznościach uznać za z założenia sprzeczne z zasadami konkurencji ( 84 ).

170.

W świetle powyższego uważam, że należy oddalić sformułowany przez wnoszące odwołanie zarzut oparty na prokonkurencyjnym charakterze wymiany informacji na temat uśrednionych cen, który to charakter wykluczałby możliwość uznania tej wymiany informacji za naruszenie art. 101 TFUE ze względu na cel.

171.

Zgodnie z art. 138 § 1 regulaminu postępowania przed Trybunałem, mającym zastosowanie do postępowania odwoławczego na mocy art. 184 § 1 tego regulaminu, kosztami zostaje obciążona, na żądanie strony przeciwnej, strona przegrywająca sprawę.

172.

Ponieważ Komisja wniosła o obciążenie wnoszących odwołanie kosztami postępowania, a te ostatnie przegrały sprawę, należy co do zasady obciążyć je kosztami związanymi z niniejszym postępowaniem odwoławczym. Zważywszy jednak, że niektóre zarzuty wnoszących odwołanie, dotyczące naruszeń prawa, których dopuścił się Sąd w zaskarżonym wyroku, zostały uwzględnione, uważam, iż – zgodnie z art. 138 § 3 regulaminu postępowania – uzasadnione wydaje się orzeczenie, że wnoszące odwołanie i Komisja pokryją własne koszty związane z niniejszym postępowaniem odwoławczym.

173.

W niniejszej sprawie jako uzasadnione jawi się również zastosowanie art. 140 § 3 regulaminu postępowania, mającego zastosowanie do postępowania odwoławczego na mocy art. 184 § 1 tego regulaminu, zgodnie z którym Trybunał może zdecydować, że podmioty prywatne interweniujące w postępowaniu odwoławczym pokryją własne koszty.

174.

Wreszcie nie widzę żadnego powodu, dla którego należałoby zmienić rozstrzygnięcie Sądu w przedmiocie kosztów postępowania w pierwszej instancji.

175.

W świetle powyższego proponuję, aby Trybunał: