1.

Do Trybunału zwrócono się ostatnio z szeregiem odesłań prejudycjalnych dotyczących ograniczenia w czasie ochrony zagwarantowanej konsumentom przez prawo Unii ( 2 ). Trybunał, który wyjaśnił już pewne aspekty dotyczące stwierdzenia naruszenia praw konsumentów oraz konsekwencji, jakie należy stąd wyciągnąć, ma teraz orzec w kwestiach związanych z powództwami, których celem jest naprawienie skutków naruszenia tych praw.

2.

Niniejsze odesłanie prejudycjalne wpisuje się w tę linię orzeczniczą. W czterech z sześciu pytań prejudycjalnych sąd odsyłający zwraca się bowiem do Trybunału o udzielenie wyjaśnień w celu umożliwienia mu wydania orzeczenia w przedmiocie zgodności z prawem Unii systemu przedawnienia mającego zastosowanie, zgodnie z prawem słowackim, do powództw konsumentów.

3.

Zgodnie z wnioskiem Trybunału niniejsza opinia ograniczy się do analizy dwóch pierwszych pytań prejudycjalnych. W pytaniach tych sąd odsyłający zastanawia się nad zgodnością z prawem Unii przepisów krajowych, które przewidują, w pierwszej kolejności, trzyletni termin przedawnienia, liczony od chwili bezpodstawnego wzbogacenia, a w drugiej kolejności, dziesięcioletni termin przedawnienia, który ma jednak zastosowanie tylko wtedy, gdy konsument udowodni umyślny charakter bezpodstawnego wzbogacenia.

4.

Zgodnie z brzmieniem art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13/EWG ( 3 ):

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców [przedsiębiorców] z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

5.

Dyrektywa 2008/48/WE ( 4 ) ma na celu, zgodnie z brzmieniem jej art. 1, harmonizację niektórych aspektów przepisów ustawowych, wykonawczych i procedur administracyjnych państw członkowskich dotyczących umów o kredyt konsumencki.

6.

Artykuł 3 lit. i) dyrektywy 2008/48 definiuje pojęcie „rzeczywistej rocznej stopy oprocentowania” (RRSO) jako „całkowity koszt kredytu ponoszony przez konsumenta, wyrażony jako wartość procentowa całkowitej kwoty kredytu w stosunku rocznym, w odpowiednich przypadkach, wraz z kosztami, o których mowa w art. 19 ust. 2”.

7.

Artykuł 10 dyrektywy 2008/48, zatytułowany „Informacje zamieszczane w umowach o kredyt”, stanowi w ust. 2:

„W umowie o kredyt w sposób jasny i zwięzły określa się:

[…]

Tabela spłat wskazuje należne płatności oraz okresy i warunki zapłaty takich kwot; poszczególne spłaty przedstawione są w tabeli w rozbiciu na mniejsze elementy w celu uwidocznienia spłaty kapitału, odsetek wyliczonych na podstawie stopy oprocentowania kredytu i, w stosownych przypadkach, kosztów dodatkowych; w przypadku gdy stopa oprocentowania nie jest stała lub gdy koszty dodatkowe mogą ulegać zmianie na mocy umowy o kredyt, tabela spłat zawiera jasne i zwięzłe wskazanie, że dane liczbowe zawarte w tabeli zachowują ważność wyłącznie do następnej zmiany stopy oprocentowania kredytu lub dodatkowych kosztów, zgodnie z umową o kredyt;

[…]”.

8.

Zgodnie z brzmieniem § 53 ust. 1 Občiansky zákonník (kodeksu cywilnego) zawarte w umowie konsumenckiej nieuczciwe postanowienia są pozbawione mocy prawnej.

9.

Zgodnie z § 107 tego kodeksu:

„1)   Prawo do zwrotu korzyści uzyskanej w drodze bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu po upływie dwóch lat od chwili, gdy poszkodowany dowiedział się o bezpodstawnym wzbogaceniu i osobie, która wzbogaciła się jego kosztem.

2)   Prawo do zwrotu korzyści uzyskanej w drodze bezpodstawnego wzbogacenia ulega przedawnieniu najpóźniej po upływie trzech lat albo, w przypadku umyślnego bezpodstawnego wzbogacenia, po upływie dziesięciu lat, licząc od dnia, w którym bezpodstawne wzbogacenie nastąpiło.

[…]”.

10.

Paragraf 451 ust. 2 tego kodeksu definiuje „bezpodstawne wzbogacenie” jako „korzyść majątkową uzyskaną w drodze świadczenia pozbawionego podstawy prawnej, świadczenia opierającego się na nieważnej czynności prawnej lub świadczenia opartego na podstawie prawnej, która przestała istnieć, oraz korzyść majątkową pochodzącą z nieuczciwych źródeł”.

11.

Zákon č. 129/2010 Z.z. o spotrebiteľských úveroch a o iných úveroch a pôžičkách pre spotrebiteľov a o zmene a doplnení niektorých zákonov (ustawa nr 129/2010 w sprawie kredytów konsumenckich i innych kredytów i pożyczek udzielanych konsumentom oraz w sprawie zmiany niektórych innych ustaw, zwana dalej „ustawą nr 129/2010”), w brzmieniu mającym zastosowanie do sporu w postępowaniu głównym, ma na celu transpozycję dyrektywy 2008/48 do prawa słowackiego.

12.

Zgodnie z § 11 ust. 1 ustawy nr 129/2010 kredyt konsumencki „uważa się za wolny od odsetek i opłat”, jeżeli dotycząca go umowa nie zawiera elementów wymaganych, między innymi, w § 9 ust. 2 lit. a)–k) tej ustawy lub nie określa prawidłowo RRSO, ze szkodą dla konsumenta.

13.

W 2011 r. powód w postępowaniu głównym i instytucja kredytowa PROFI CREDIT Slovakia s.r.o. zawarli umowę o kredyt konsumencki na kwotę 1500 EUR.

14.

Po spłacie całości kredytu, czyli 3698,40 EUR, powód w postępowaniu głównym został poinformowany przez prawnika w lutym 2017 r., że postanowienie umowy dotyczące opłaty za odroczenie miało charakter nieuczciwy, a przekazane mu informacje dotyczące RRSO były błędne.

15.

W maju 2017 r. powód w postępowaniu głównym wytoczył powództwo o zwrot nienależnie pobranych opłat. Na swoją obronę PROFI CREDIT Slovakia podniósł przedawnienie prawa zainteresowanego do dochodzenia roszczeń.

16.

Sąd odsyłający, do którego wniesiono apelację ( 5 ), uważa, że pewne okoliczności wskazują, iż rozpatrywana umowa o kredyt może być sprzeczna pod różnymi względami z przepisami prawa Unii mającymi zastosowanie do kredytu konsumenckiego ( 6 ).

17.

Pierwsza z tych okoliczności polega na tym, że zgodnie ze sporną umową PROFI CREDIT Slovakia mógł już w pierwszym dniu stosunku umownego pobrać opłatę w wysokości 367,49 EUR za umożliwienie konsumentowi uzyskania w przyszłości odroczenia spłaty kredytu. Ze względu na zastosowanie tej opłaty powód w postępowaniu głównym otrzymał nie uzgodnioną kwotę 1500 EUR, lecz kwotę salda w wysokości 1132,51 EUR, czyli obniżoną o 24%, chociaż nie było pewne, czy konsument ten skorzysta z odpłatnej możliwości odroczenia spłaty. Sąd odsyłający wskazuje, że wspomniana opłata stanowiła nadużycie, i uważa, jak się wydaje, że została pobrana przez kredytodawcę na podstawie nieuczciwego postanowienia umownego. Ponadto odwołuje się do wyroku Radlinger i Radlingerová ( 7 ), w którym Trybunał orzekł, że art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48 należy interpretować w ten sposób, że całkowita kwota kredytu i kwota wypłat określają całość kwot udostępnianych konsumentowi. Trybunał wyjaśnił, że należy z nich wykluczyć kwoty powiązane przez kredytodawcę z pokryciem kosztów związanych z udzieleniem odnośnego kredytu, które to kwoty nie są w rzeczywistości wypłacane konsumentowi.

18.

Druga z tych okoliczności jest taka, że RRSO wskazana w umowie (66,31%) jest niższa od stopy procentowej (70%), co może być związane z faktem, że RRSO nie została obliczona na podstawie kwoty faktycznie wypłaconej przez PROFI CREDIT Slovakia. Sąd odsyłający wyjaśnia, że w prawie słowackim błędne wskazanie RRSO jest karane sankcją w postaci utraty przez kredytodawcę prawa do otrzymania odsetek i opłat związanych z kredytem.

19.

Sąd odsyłający wskazuje również, że słowackie przepisy przewidują w odniesieniu do powództw wnoszonych przez konsumentów dwa rodzaje terminów przedawnienia, a mianowicie termin przedawnienia subiektywny i termin przedawnienia obiektywny.

20.

Subiektywny termin przedawnienia wynosi dwa lata i rozpoczyna bieg w chwili, gdy konsument dowie się o bezpodstawnym wzbogaceniu ( 8 ). Wydaje się, że w niniejszej sprawie termin ten został zachowany. Powód w postępowaniu głównym został bowiem poinformowany o rozpatrywanym uszczerbku w lutym 2017 r., a pozew wniósł w maju 2017 r.

21.

Obiektywny termin przedawnienia zaczyna biec od chwili, w której nastąpiło faktycznie bezpodstawne wzbogacenie, a jego długość jest zróżnicowana ( 9 ): zgodnie z ustawodawstwem słowackim wynosi ona dziesięć lat w przypadku umyślnego wzbogacenia i trzy lata w braku umyślności ( 10 ). Wydaje się, że ten drugi termin upłynął już w niniejszej sprawie, ponieważ pomiędzy poniesieniem rozpatrywanej opłaty (prawdopodobnie w 2011 r.) a wytoczeniem powództwa przez powoda w postępowaniu głównym (w maju 2017 r.) upłynęły ponad trzy lata.

22.

W tym kontekście sąd odsyłający wskazuje, że sądy słowackie stosowały przepisy dotyczące terminów przedawnienia, które były korzystne dla konsumentów. Sądy te interpretowały umyślny charakter bezpodstawnego wzbogacenia w sposób „elastyczny” i w konsekwencji stosowały dziesięcioletni obiektywny termin przedawnienia. Podejście to zostało jednak podważone orzeczeniem wydanym w dniu 18 października 2018 r. przez Najvyšší súd Slovenskej republiky (sąd najwyższy Republiki Słowackiej). Zgodnie z tym orzeczeniem, opartym w szczególności na analogii do definicji „winy” zawartej w zákon 300/2005 Z.z., Trestný zákon (słowackim kodeksie karnym) ( 11 ), powód, który powołuje się na szczególny dziesięcioletni termin przedawnienia dotyczący „umyślnego” bezpodstawnego wzbogacenia, powinien wykazać, że kredytodawca miał rzeczywiście zamiar bezpodstawnego wzbogacenia się na jego niekorzyść. W braku takiego dowodu należało zastosować ogólny obiektywny termin przedawnienia – trzyletni. Tymczasem na mocy zákon č. 99/1963 Zb., Občiansky súdny poriadok (ustawy nr 99/1963 kodeks postępowania cywilnego), w brzmieniu mającym zastosowanie do okoliczności faktycznych w postępowaniu głównym, sądy niższej instancji są zobowiązane do zastosowania się do orzecznictwa wynikającego z orzeczenia z dnia 18 października 2018 r.

23.

W tych okolicznościach Krajský súd v Prešove (sąd okręgowy w Preszowie, Słowacja) postanowieniem z dnia 12 czerwca 2019 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 25 czerwca 2019 r., postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z sześcioma pytaniami prejudycjalnymi, z których dwa pierwsze, objęte wnioskiem Trybunału ( 12 ), mają następujące brzmienie:

24.

W pierwszym pytaniu prejudycjalnym sąd odsyłający dąży w istocie do ustalenia, czy dyrektywy 93/13 i 2008/48, art. 47 karty oraz zasada skuteczności stoją na przeszkodzie stosowaniu do powództwa o zwrot świadczeń, wykonanych na podstawie postanowienia umownego uznanego za nieuczciwe, trzyletniego terminu przedawnienia, który rozpoczyna bieg w chwili, w której nastąpiło bezpodstawne wzbogacenie, to znaczy w chwili, gdy świadczenia te zostały spełnione. Poprzez pytanie drugie sąd ten zmierza do ustalenia, czy rzeczone akty prawa Unii i zasada skuteczności stoją na przeszkodzie temu, by dziesięcioletni termin przedawnienia, który również rozpoczyna bieg z chwilą, gdy dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia, miał zastosowanie tylko wtedy, gdy konsument udowodni umyślny charakter tego wzbogacenia.

25.

Sposób sformułowania tych dwóch pytań może budzić pewne wątpliwości co do ich wzajemnego związku, ich kontekstu oraz przedmiotu. Wątpliwości te znalazły zresztą w pewnej mierze wyraz w uwagach niektórych stron, które kwestionują dopuszczalność tych pytań. Zatem zanim przystąpię do analizy tych pytań, przedstawię najpierw kilka uwag wstępnych co do ich dopuszczalności i istoty.

26.

Należy zauważyć, że związek pomiędzy pierwszym i drugim pytaniem prejudycjalnym nie jest zbyt jasny.

27.

Sąd odsyłający uważa, że jego drugie pytanie nasuwa się tylko wtedy, gdy odpowiedź na pytanie pierwsze jest przecząca. Uważa on bowiem, że należałoby rozważyć pytanie drugie jedynie wówczas, gdyby prawo Unii nie stało na przeszkodzie stosowaniu trzyletniego terminu przedawnienia, czyli gdyby termin przedawnienia roszczenia o zwrot, podniesionego przez konsumenta, wynosił trzy lata od chwili zajścia bezpodstawnego wzbogacenia.

28.

Wydaje się, że w niniejszej sprawie pomiędzy uiszczeniem rozpatrywanej opłaty a wytoczeniem powództwa przez powoda w postępowaniu głównym upłynęły ponad trzy lata. Ponadto sąd odsyłający wskazuje, że co do zasady powód w postępowaniu głównym nie ma możliwości wykazania umyślnego charakteru bezpodstawnego wzbogacenia i skorzystania z obiektywnego dziesięcioletniego terminu przedawnienia.

29.

W tych okolicznościach wydaje się, że trzyletni obiektywny termin przedawnienia już upłynął. Przy zastosowaniu tego terminu roszczenie o zwrot podniesione przez powoda w postępowaniu głównym uległo a priori przedawnieniu. Byłoby jednak inaczej, gdyby przepisy krajowe przewidujące obiektywny termin przedawnienia wynoszący trzy lata (pytanie pierwsze) lub ewentualnie przepisy nakładające, zdaniem sądu odsyłającego, nadmierny ciężar dowodu w przypadku dziesięcioletniego obiektywnego terminu przedawnienia (pytanie drugie) zostały uznane za nieskuteczne wobec powoda w postępowaniu głównym z racji ich niezgodności z prawem Unii. Z brzmienia pytań wnioskuję, że w pierwszym przypadku wydaje się, iż sąd odsyłający zamierza nie uzależniać skuteczności powództwa wytoczonego przez powoda w postępowaniu głównym od żadnego obiektywnego terminu przedawnienia. Natomiast w drugim przypadku powód w postępowaniu głównym mógłby powołać się na dziesięcioletni termin przedawnienia.

30.

W konsekwencji zbadam pytania prejudycjalne pierwsze i drugie w kolejności, w jakiej zostały zadane przez sąd odsyłający.

31.

Dwa pierwsze pytania zadane przez sąd odsyłający nie wymieniają aktów prawa Unii innych niż karta. Tymczasem z uzasadnienia odesłania prejudycjalnego, a w szczególności z przytoczonego tam orzecznictwa Trybunału, wynika, że sąd ten uważa, iż umowa o kredyt zawarta przez strony w postępowaniu głównym jest objęta zakresem stosowania dyrektywy 93/13 i dyrektywy 2008/48, a powództwo wytoczone przez powoda w postępowaniu głównym wiąże się z tymi dyrektywami. W związku z tym Komisja Europejska analizuje te dwa pytania pod kątem dyrektywy 93/13, a rząd słowacki pod kątem dyrektyw 93/13 i 2008/48.

32.

W celu rozważenia tych dwóch pytań w ich kontekście należy zauważyć, że dotyczą one granic autonomii proceduralnej państw członkowskich w odniesieniu do zasad wytaczania powództw opartych na naruszeniu przepisów prawa Unii w dziedzinie ochrony konsumentów.

33.

Tymczasem ani dyrektywa 93/13, ani dyrektywa 2008/48 takich zasad nie określają. Ustanowienie ich należy na mocy zasady autonomii proceduralnej do wewnętrznego porządku prawnego państw członkowskich, jednak pod warunkiem, że zasady te nie są mniej korzystne niż te odnoszące się do podobnych sytuacji podlegających prawu krajowemu (zasada równoważności) oraz że nie uniemożliwiają lub nie czynią nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności).

34.

Należy jeszcze uściślić, przede wszystkim, że sąd odsyłający nie zwraca się do Trybunału o udzielenie wyjaśnień, które umożliwiłyby mu wypowiedzenie się w przedmiocie poszanowania zasady równoważności przez słowacki system przedawnienia. W każdym razie nic nie wskazuje na to, że jest to szczególny system dla powództw opartych na prawie Unii. Nie ma zatem żadnego powodu, by uznać, że zasada równoważności nie jest w niniejszym przypadku przestrzegana.

35.

Następnie, jeśli chodzi o zasadę skuteczności, sformułowanie pytań prejudycjalnych może sugerować, że sąd odsyłający zwraca się do Trybunału o rozstrzygnięcie w przedmiocie tej zasady wyłącznie w ramach pytania drugiego. Pierwsze pytanie nie zawiera bowiem żadnego wyraźnego odniesienia do tej zasady. Niemniej jednak sąd odsyłający uściśla w zdaniu wprowadzającym pytanie drugie, że pytanie to zostało zadane jedynie na wypadek, gdyby obiektywny trzyletni termin przedawnienia był zgodny z zasadą skuteczności.

36.

W tych okolicznościach należy rozważyć powody, które skłoniły sąd odsyłający do zadania tych dwóch pytań pod kątem zarówno zasady skuteczności, jak i art. 47 karty.

37.

Trybunał w swoim najnowszym orzecznictwie sytuującym się w kontekście autonomii proceduralnej i dyrektywy 93/13 odnosi się raczej do zasady równoważności i prawa do skutecznego środka prawnego ( 13 ) – lub rzadziej do skutecznej ochrony sądowej ( 14 ) – niż do zasady równoważności i zasady skuteczności. Ponadto trudno jest określić stosunek, w jakim pozostają względem siebie wymogi wynikające z art. 47 karty z wymogami wynikającymi z zasady skuteczności w kontekście dyrektyw w dziedzinie ochrony konsumentów ( 15 ).

38.

Niemniej jednak, odnosząc się w swoim orzecznictwie do prawa do skutecznego środka prawnego, Trybunał skoncentrował się na kwestii, czy zasady proceduralne przewidziane w prawie krajowym, rozpatrywane w świetle art. 47 karty, stwarzają istotne ryzyko zniechęcenia konsumenta do skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądem, przed który powództwo wytoczył przedsiębiorca ( 16 ). Jak wyjaśniłem w kontekście terminów przedawnienia ( 17 ), rozważane z tego punktu widzenia podejście oparte na prawie do skutecznego środka prawnego lub do ochrony sądowej trudno jest odróżnić od podejścia opartego na zasadzie skuteczności ( 18 ).

39.

W związku z powyższym wydaje mi się, że w odniesieniu do wyzwań związanych z takimi terminami właściwsze jest odwołanie się do zasady skuteczności, biorąc pod uwagę fakt, że system przedawnienia należy oceniać w całości, w postaci ustalonej przez ustawodawcę krajowego w braku norm prawa wtórnego w dziedzinie ochrony konsumentów odnoszących się do powództw o zwrot świadczeń wykonanych na podstawie postanowień umownych sprzecznych z prawem Unii.

40.

Z powodów, które właśnie przedstawiłem, przeanalizuję pytania prejudycjalne pierwsze i drugie pod kątem zasady skuteczności.

41.

Wydaje się, że między pytaniem pierwszym i pytaniem drugim istnieje pewna niezgodność, dotycząca sposobu opisania powództwa, do którego mają zastosowanie rozpatrywane terminy przedawnienia.

42.

W istocie bowiem, podczas gdy pytanie pierwsze dotyczy wyraźnie terminu przedawnienia mającego zastosowanie do „prawa konsumenta do zwrotu świadczenia wynikającego z nieuczciwego postanowienia umownego”, pytanie drugie odnosi się do terminu przedawnienia mającego zastosowanie do powództwa opartego na tym, że kredytodawca nie wskazał „właściwej” RRSO, a w rezultacie naruszył przepis i bezpodstawnie wzbogacił się, pobierając odsetki. W tym kontekście należy zauważyć, po pierwsze, że sąd odsyłający wyjaśnia, iż nieprawidłowe wskazanie RRSO powoduje nałożenie na kredytodawcę odstraszającej sankcji, polegającej, między innymi, na utracie prawa kredytodawcy do pobierania opłat. Z ustawodawstwa krajowego wynika, że to samo dotyczy prawa kredytodawcy do pobierania odsetek. Po drugie, powód w postępowaniu głównym domaga się nałożenia sankcji – zwrotu opłat oraz, jak sugeruje sformułowanie pytania drugiego, zwrotu odsetek pobranych przez kredytodawcę.

43.

Pytanie pierwsze może zatem przywodzić na myśl dyrektywę 93/13, a pytanie drugie dyrektywę 2008/48.

44.

Takie rozumienie tych dwóch pytań odzwierciedla treść wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. W uzasadnieniu odesłania prejudycjalnego sąd odsyłający wskazuje bowiem, że wydaje się, iż nie tylko nieuczciwe opłaty, ale również nieprawidłowa RRSO stanowi naruszenie przepisów dotyczących kwestii udzielania kredytu konsumentom. Sąd ten wskazuje zatem dwa powody, dla których umowa o kredyt zawarta między stronami w postępowaniu głównym może być sprzeczna z przepisami prawa Unii mającymi zastosowanie w kwestii kredytu konsumenckiego ( 19 ).

45.

Jednakże dwa pierwsze pytania prejudycjalne, jak się wydaje, dotyczą terminów przedawnienia mających zastosowanie do tego samego powództwa wytoczonego przez powoda w postępowaniu głównym przed sądami słowackimi. Powództwo to wydaje się należeć do systemu bezpodstawnego wzbogacenia przewidzianego w prawie słowackim i uważam, że w przypadkach będących przedmiotem obu tych pytań przyczyna, dla której wzbogacenie nastąpiło bez podstawy, jest taka sama. W odniesieniu do pytania drugiego należy zatem zająć się kwestią, czy dyrektywy 93/13 i 2008/48 podkreślają umyślny charakter wzbogacenia się przedsiębiorcy. Nie da się natomiast w niniejszej sprawie wykluczyć, że sporne postanowienie umowne może wywoływać skutki sprzeczne z dyrektywami 93/13 i 2008/48. Z tego powodu dokonam analizy tych dwóch pytań pod kątem obu dyrektyw.

46.

Na wstępie zbadam dopuszczalność pytań prejudycjalnych pierwszego i drugiego (część B). Następnie, aby udzielić na nie użytecznej odpowiedzi, przedstawię w pierwszej kolejności ogólne rozważania dotyczące autonomii proceduralnej państw członkowskich w odniesieniu do przedawnienia roszczeń o zwrot w kontekście dyrektyw w dziedzinie ochrony konsumentów (część C), a w drugiej kolejności zbadam te pytania w kolejności ustalonej przez sąd odsyłający (części D i E).

47.

PROFI CREDIT Slovakia twierdzi, że postępowanie przeprowadzone przez sąd odsyłający w celu przedłożenia pytań Trybunałowi w ramach postępowania prejudycjalnego jest wadliwe, z tego powodu, iż strona ta nie miała możliwości wypowiedzenia się w przedmiocie podstaw zawieszenia postępowania, co spowodowało naruszenie prawa stron sporu do rzetelnego procesu.

48.

Ponadto pytania prejudycjalne, w szczególności pierwsze i drugie, dotyczą w rzeczywistości wykładni przepisów prawa krajowego, ponieważ żaden przepis prawa Unii nie harmonizuje przepisów państw członkowskich dotyczących przedawnienia. Co więcej, art. 51 karty ogranicza stosowanie tego instrumentu do sytuacji, w których państwa członkowskie stosują prawo Unii. Wreszcie, pytania te nie są użyteczne dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym.

49.

Rząd słowacki uważa, że w zakresie, w jakim wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy pytania pierwszego, nie spełnia on wymogów art. 94 lit. c) regulaminu postępowania przed Trybunałem. Wniosek ten nie wskazuje bowiem powodu, dla którego sąd odsyłający ma wątpliwości co do zgodności trzyletniego ogólnego obiektywnego terminu przedawnienia z prawem Unii. Ponadto, gdyby pytanie pierwsze było niedopuszczalne, nie istniałby żaden powód, aby rozpatrywać, między innymi, pytanie drugie.

50.

Nie podzielam ani zastrzeżeń sformułowanych przez PROFI CREDIT Slovakia, ani zastrzeżeń sformułowanych przez rząd słowacki.

51.

Co się tyczy, przede wszystkim, wątpliwości PROFI CREDIT Slovakia co do prawidłowości postępowania sądowego prowadzonego przez sąd odsyłający, do Trybunału nie należy badanie, czy postanowienie odsyłające zostało wydane zgodnie z krajowymi przepisami dotyczącymi ustroju sądownictwa i postępowania sądowego ( 20 ).

52.

Następnie, w odniesieniu do zastrzeżenia sformułowanego przez PROFI CREDIT Slovakia, że pytania prejudycjalne nie dotyczą prawa Unii, prawdą jest, że dwa pierwsze pytania nie wymieniają aktów prawa Unii innych niż karta. Jednakże, jak wskazałem w pkt 31–33 niniejszej opinii, oba te pytania mają na celu uzyskanie wyjaśnień umożliwiających sądowi odsyłającemu rozstrzygnięcie w przedmiocie zgodności z dyrektywami 93/13 i 2008/48 przepisów krajowych dotyczących terminów przedawnienia ustanowionych na mocy zasady autonomii proceduralnej ( 21 ).

53.

Zgodnie zaś z utrwalonym orzecznictwem Trybunału wyłącznie do sądu krajowego, przed którym toczy się spór i który wobec tego musi przyjąć na siebie odpowiedzialność za wydane orzeczenie, należy ocena, w świetle konkretnych okoliczności sprawy, zarówno niezbędności orzeczenia prejudycjalnego do wydania wyroku, jak i istotnego charakteru pytań skierowanych do Trybunału ( 22 ).

54.

Wynika stąd, że pytania zadane przez sądy krajowe korzystają z domniemania posiadania znaczenia dla sprawy, a odmowa rozstrzygnięcia przez Trybunał w przedmiocie tych pytań jest możliwa tylko wtedy, gdy wykładnia, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego, które są niezbędne do udzielenia przydatnej odpowiedzi na rzeczone pytania. Tymczasem w niniejszej sprawie, w świetle rozważań przedstawionych w pkt 31–33 niniejszej opinii, taki wniosek się nie nasuwa.

55.

Wreszcie, jeśli chodzi o zastrzeżenie sformułowane przez rząd słowacki, to chociaż uzasadnienie przedstawienia pierwszego pytania przez sąd odsyłający nie jest wzorem jasności, pozwala jednak zrozumieć obawy leżące u podstaw tego pytania.

56.

Jak bowiem wskazałem w pkt 29 niniejszej opinii, roszczenie podniesione przez powoda w postępowaniu głównym podlega zasadniczo trzyletniemu obiektywnemu terminowi przedawnienia. Wydaje się, że termin ten w niniejszej sprawie już upłynął. Roszczenie to nie uległoby przedawnieniu, gdyby uznać, że terminu tego nie można skutecznie podnieść przeciwko powodowi w postępowaniu głównym. Taka niemożność powołania się na ów termin może wynikać z jego niezgodności z prawem Unii. W tym kontekście sąd odsyłający wskazuje, że w porównaniu do dziesięcioletniego terminu przedawnienia, za pomocą którego sądy słowackie zapewniały ochronę konsumentów zgodnie z orzecznictwem wynikającym z wyroku Gutiérrez Naranjo i in. ( 23 ), termin trzyletni jest niekorzystny dla konsumenta i ogranicza jego prawa, czasami w sposób pozbawiający konsumenta tych praw. Sąd odsyłający wydaje się zatem uważać, że trzyletni obiektywny termin przedawnienia może uniemożliwić w praktyce wykonywanie praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii, a przynajmniej że termin ten rodzi znaczne ryzyko zniechęcenia konsumenta do skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądem krajowym.

57.

Jak wskazałem w pkt 33 niniejszej opinii, wobec braku przepisów w prawie Unii normujących zasady dochodzenia roszczeń o zwrot kwot pobranych na podstawie postanowień umownych sprzecznych z dyrektywami 93/13 i 2004/48 ustanowienie takich zasad należy do państw członkowskich. Mogą one zatem poddać takie roszczenia przedawnieniu w określonych terminach.

58.

Prawdą jest, że w wyroku Gutiérrez Naranjo i in. ( 24 ) Trybunał orzekł, że sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego postanowienia powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego postanowienia. Ponadto uznał, że obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego postanowienia umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot.

59.

Jednakże w mojej niedawnej opinii w sprawach połączonych Raiffeisen Bank i BRD Groupe Société Générale ( 25 ) przedstawiłem szereg argumentów przemawiających za tezą, zgodnie z którą wyrok ten nie stoi na przeszkodzie przedawnieniu roszczeń o zwrot płatności dokonanych na podstawie nieuczciwych postanowień. W tym względzie ograniczę się do przypomnienia, że w wyroku tym Trybunał, który miał wypowiedzieć się w przedmiocie orzecznictwa krajowego ograniczającego w czasie skutki restytucyjne, dokonał rozróżnienia między ograniczeniem w czasie skutków wykładni przepisu prawa Unii a zastosowaniem zasady proceduralnej, takiej jak rozsądny termin przedawnienia ( 26 ).

60.

To samo dotyczy innych wyroków, w których Trybunał uznał, że roszczenia o zwrot oparte na dyrektywach 93/13 i 2008/48 mogą ulegać przedawnieniu.

61.

Tak było w wyroku OPR-Finance ( 27 ). Trybunał stwierdził, co prawda, że zasada skuteczności sprzeciwia się postanowieniu, zgodnie z którym konsument musi powołać się na sankcję unieważnienia umowy o kredyt połączoną z obowiązkiem zwrotu kwoty głównej, mającą zastosowanie w przypadku naruszenia przez kredytodawcę obowiązku ustanowionego w art. 8 dyrektywy 2008/48, przed upływem trzyletniego terminu przedawnienia. Stwierdzenie to należy jednak interpretować w świetle kontekstu sporu leżącego u podstaw odesłania prejudycjalnego w tej sprawie. W ramach tego sporu skierowanego przeciwko konsumentowi sąd odsyłający nie mógł bowiem podnieść z urzędu nieważności umowy o kredyt i w konsekwencji musiał uwzględnić żądanie kredytodawcy. Sytuacja ta wynikała z faktu, że niezgodność przepisów krajowych wiązała się z zakazem badania z urzędu przestrzegania obowiązku przewidzianego w art. 8 dyrektywy 2008/48 ( 28 ).

62.

To samo dotyczy wyroku Cofidis ( 29 ), w którym w kontekście dyrektywy 93/13 Trybunał orzekł, że przepis proceduralny, który zakazuje sądowi krajowemu po upływie terminu zawitego uwzględnienia z urzędu lub na skutek zarzutu podniesionego przez konsumenta nieuczciwego charakteru postanowienia, o którego wykonanie wnosi przedsiębiorca, może nadmiernie utrudniać w sporach, w których konsumenci są pozwani, stosowanie ochrony przyznanej im przez tę dyrektywę.

63.

W przypadku uregulowania słowackiego, tak jak zostało ono wyjaśnione przez sąd odsyłający w niniejszej sprawie, nic nie wskazuje na to, że upływ obiektywnych terminów przedawnienia uniemożliwia uwzględnienie z urzędu nieprawidłowego wskazania RRSO, co odróżnia niniejsze odesłanie prejudycjalne od odesłania, które doprowadziło do wydania wyroku OPR-Finance ( 30 ). Zgodnie z § 11 ust. 1 ustawy nr 129/2010 takie wskazanie, jak się wydaje, jest automatycznie karane zwolnieniem z odsetek i opłat.

64.

Ponadto z uregulowania tego nie wynika, że upływ tych obiektywnych terminów przedawnienia uniemożliwia sędziemu krajowemu uwzględnienie z urzędu nieuczciwego charakteru postanowień umownych, co z kolei odróżnia niniejsze odesłanie prejudycjalne od odesłania, które doprowadziło do wyroku Cofidis ( 31 ). Zgodnie bowiem z § 53 ust. 1 kodeksu cywilnego zawarte w umowie konsumenckiej nieuczciwe postanowienia są pozbawione mocy prawnej. Komisja rozumie ten przepis w ten sposób, że jest to przypadek nieważności bezwzględnej, a według doktryny słowackiej taka nieważność jest brana pod uwagę przez sąd nawet w braku wniosku stron i bez żadnych ograniczeń w czasie. W każdym razie pragnę zauważyć, że § 107 kodeksu cywilnego wydaje się dotyczyć nie tyle powództw o ustalenie nieuczciwego charakteru postanowień umownych, co wyłącznie powództw o zwrot, które należą do systemu bezpodstawnego wzbogacenia.

65.

Okoliczność, że państwa członkowskie mogą poddać roszczenia o zwrot terminom przedawnienia, nie oznacza, że zakres uznania, jakim dysponują w tym względzie, jest nieograniczony. System przedawnienia powinien być zgodny z wymogami wynikającymi z zasady skuteczności. Orzecznictwo Trybunału dostarcza wielu wyjaśnień co do przestrzegania tej zasady w odniesieniu do przedawnienia roszczeń w dziedzinie ochrony konsumentów. Ponieważ miałem ostatnio okazję do przeanalizowania tego orzecznictwa w kontekście podobnym do niniejszej sprawy ( 32 ), obecnie ograniczę się do przedstawienia streszczenia płynących z niego wniosków.

66.

Dokonując analizy zgodności przepisów prawa krajowego z zasadą skuteczności, należy uwzględnić, gdy jest to właściwe, zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądowniczego, takie jak zasada ochrony prawa do obrony, zasada pewności prawa oraz zasada prawidłowego przebiegu postępowania. Od konsumenta można zatem wymagać dochowania określonej należytej staranności w odniesieniu do ochrony jego interesów, co nie prowadzi do naruszenia zasady skuteczności. Z tego punktu widzenia wyznaczenie rozsądnych terminów do wniesienia środków zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa nie uniemożliwia ani nie czyni nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych w porządku prawnym Unii. Jednakże terminu nie można uznać za rozsądny, jeżeli powoduje on znaczne ryzyko zniechęcenia konsumenta do skutecznego dochodzenia swoich praw przed sądem, przed który powództwo wytoczył przedsiębiorca. Innymi słowy, rozsądny termin powinien być materialnie wystarczający, aby umożliwić konsumentowi przygotowanie i wniesienie skutecznego środka zaskarżenia ( 33 ).

67.

Następnie należy zauważyć, że rozsądnego charakteru terminu, a tym samym jego zgodności z zasadą skuteczności, nie można ustalać wyłącznie na podstawie jego długości. Ważne jest uwzględnienie wszystkich szczegółowych zasad dotyczących tego terminu, a zwłaszcza zdarzenia rozpoczynającego jego bieg ( 34 ).

68.

Wreszcie, uważa się, że termin przedawnienia, rozpatrywany z uwzględnieniem wszystkich stosownych zasad, jest zgodny z zasadą skuteczności, jeżeli jest dostosowany do specyfiki dziedziny, której dotyczy, aby nie podważyć pełnej skuteczności stosownych przepisów prawa Unii.

69.

Pytania prejudycjalne należy przeanalizować w świetle tych właśnie wyjaśnień zawartych w orzecznictwie. Chodzi konkretnie o ustalenie, czy terminy przedawnienia przewidziane w prawie słowackim można uznać za rozsądne w rozumieniu orzecznictwa Trybunału.

70.

Z wyjaśnień sądu odsyłającego wynika, że trzyletni obiektywny termin przedawnienia zaczyna biec od chwili, w której dochodzi do bezpodstawnego wzbogacenia. Wnioskuję z tego, że zdarzeniem powodującym rozpoczęcie biegu tego terminu jest zapłata dokonana przez konsumenta z zamiarem wykonania umowy. Termin ów należy zatem obliczać odrębnie dla każdej płatności dokonanej przez konsumenta w trakcie wykonywania umowy ( 35 ).

71.

Tymczasem umowy o kredyt, takie jak umowa zawarta między stronami w postępowaniu głównym, są co do zasady wykonywane przez okres o znacznej długości. Funkcja ekonomiczna umów o kredyt polega bowiem, między innymi, na natychmiastowym dostarczeniu określonej kwoty, która powiększona o koszty i odsetki jest następnie stopniowo zwracana przez kredytobiorcę.

72.

W tym kontekście, jeśli zdarzeniem rozpoczynającym bieg trzyletniego terminu przedawnienia jest każda płatność dokonana przez kredytobiorcę, to może się zdarzyć, że w ramach umowy wykonywanej przez okres przekraczający trzy lata poszczególne roszczenia tego kredytobiorcy ulegną przedawnieniu, zanim umowa dobiegnie końca ( 36 ). Jest tak tym bardziej w przypadku roszczeń, które dotyczą płatności dokonywanych bezpośrednio po zawarciu umowy, co może zachęcać przedsiębiorców do „przyspieszania” największej części płatności dokonywanych przez klientów.

73.

W tych okolicznościach system przedawnienia może systematycznie pozbawiać konsumentów możliwości dochodzenia zwrotu płatności, dokonanych na podstawie postanowień umownych sprzecznych z dyrektywami w dziedzinie ochrony konsumentów, przed zakończeniem danej umowy. Nie można bowiem wykluczyć, że konsument niebędący w pełni świadomy niezgodności umowy z prawem Unii będzie skłonny do wykonywania swoich zobowiązań umownych w obawie przed wysunięciem przeciwko niemu roszczenia przez przedsiębiorcę. W tych okolicznościach fakt, że konsument zasięga informacji u adwokata lub radcy prawnego na temat tej niezgodności po rozwiązaniu umowy, nie wydaje się nietypowy. Jest tak w szczególności w przypadku umów, które są wykonywane na przestrzeni wielu lat, który to czas nie stanowi jednak okresu wystarczająco długiego, aby można było wymagać od konsumenta wykazania pewnej czujności w obronie swoich interesów i zasięgnięcia informacji o takiej niezgodności.

74.

W świetle powyższego należy stwierdzić, że zasada skuteczności stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu lub jego wykładni, zgodnie z którymi trzyletni termin przedawnienia, mający zastosowanie do roszczeń o zwrot na podstawie postanowień umownych uznanych za nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13 lub na podstawie postanowień umownych sprzecznych z wymogami dyrektywy 2008/48, rozpoczyna swój bieg z chwilą rzeczywistego bezpodstawnego wzbogacenia.

75.

Z uwagi na odpowiedź udzieloną na pytanie pierwsze nie ma potrzeby udzielania odpowiedzi na pytanie drugie, które zostało zadane jedynie na wypadek, gdyby na pytanie pierwsze udzielono odpowiedzi przeczącej. Mimo to będę kontynuował analizę na wypadek, gdyby Trybunał nie zgodził się z moją opinią w przedmiocie pytania pierwszego.

76.

Do celów ukazania kontekstu problemu podniesionego w pytaniu drugim należy przypomnieć, że zgodnie z prawem słowackim obiektywny termin dziesięcioletni ma zastosowanie – w odróżnieniu od trzyletniego obiektywnego terminu przedawnienia – tylko w razie udowodnienia umyślnego charakteru bezpodstawnego wzbogacenia. Wydaje się zatem, że nie jest to termin przedawnienia ogólny, mający zastosowanie co do zasady, lecz termin szczególny.

77.

Wychodząc z tego założenia, rząd słowacki zauważa, że pytanie drugie, zadane jedynie na wypadek, gdyby ogólny trzyletni obiektywny termin przedawnienia został uznany za zgodny z wymogami prawa Unii, jest pozbawione znaczenia, ponieważ szczególny dziesięcioletni termin przedawnienia przyznaje dodatkową korzyść, która teoretycznie mogłaby nawet nie istnieć. W każdym razie, zdaniem rządu słowackiego, prawo Unii nie stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu, które uzależnia taką korzyść od wykazania przez konsumenta umyślnego charakteru bezpodstawnego wzbogacenia. Ponadto stwierdzenia tego nie podważa przywołany przez sąd odsyłający wyrok CA Consumer Finance ( 37 ), ponieważ sytuacja, w której zapadł ten wyrok, nie jest porównywalna z sytuacją w niniejszej sprawie.

78.

Komisja ze swej strony podnosi, że sytuacja, w której konsument musi wykazać umyślną winę kredytodawcy, aby można było zastosować dziesięcioletni obiektywny termin przedawnienia, jest sprzeczna z prawem Unii w dziedzinie ochrony konsumentów.

79.

Twierdzi przede wszystkim, że postanowienie umowne jest nieuczciwe w rozumieniu art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, jeżeli nie było indywidualnie negocjowane i wbrew wymogowi dobrej wiary prowadzi do powstania znaczącej nierównowagi ze szkodą dla konsumenta. Komisja wywodzi z tego przepisu, że tylko kredytodawca jest odpowiedzialny za istnienie nieuczciwego postanowienia umownego, a istnienie tego postanowienia oznacza, iż kredytodawca nie działał w dobrej wierze.

80.

Odwołując się do wyroku w sprawie Karel de Grote – Hogeschool Katholieke Hogeschool Antwerpen ( 38 ), Komisja wskazuje następnie, że obciążenie konsumenta spełnieniem przesłanek stosowania terminu przedawnienia dłuższego niż trzyletni byłoby sprzeczne z tym, co orzekł Trybunał, a mianowicie, że z uwagi na charakter i wagę interesu publicznego leżącego u podstaw ochrony udzielanej przez dyrektywę 93/13 konsumentom należy stwierdzić, iż art. 6 tej dyrektywy trzeba uznać za równoważny krajowym przepisom posiadającym w ramach krajowego porządku prawnego rangę bezwzględnych przesłanek procesowych.

81.

Wreszcie, w odróżnieniu od rządu słowackiego, Komisja uważa, że wyrok w sprawie CA Consumer Finance ( 39 ) jest w kontekście niniejszej sprawy istotny.

82.

Sąd odsyłający ma zatem wątpliwości co do odpowiedzi, jakiej należy udzielić na pytanie drugie, w świetle trzech kwestii spornych między stronami: roli zamiaru umyślnego w systemach ustanowionych w dyrektywach 93/13 i 2008/48, współistnienia w prawie słowackim obiektywnych terminów przedawnienia oraz znaczenia wyroku CA Consumer Finance ( 40 ).

83.

Argumenty, jakie Komisja wywodzi z art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13, wydają się opierać na wykładni tej dyrektywy, zgodnie z którą w ustanowionym przez ów akt systemie istnienie nieuczciwego postanowienia umownego implikuje, że przedsiębiorca, który wprowadził to postanowienie do umowy zawartej z konsumentem, działał z zamiarem umyślnym.

84.

W art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 niewątpliwie znajduje się kryterium odnoszące się do dobrej wiary (lub raczej do jej braku). Jednakże kryterium to w żaden sposób nie służy odzwierciedleniu zjawisk psychologicznych, które towarzyszą zawarciu umowy. Przepis ten odnosi się bowiem do wspomnianego kryterium w celu opisania rezultatu, do jakiego postanowienie umowne musi prowadzić, aby można je było uznać za nieuczciwe. Zgodnie z brzmieniem tego przepisu postanowienie takie powinno powodować znaczącą nierównowagę stojącą w sprzeczności z wymogami dobrej wiary.

85.

Nie chodzi tu zatem o kryterium o charakterze subiektywnym, lecz kryterium obiektywne ( 41 ). Wykładnia ta jest zgodna z motywem szesnastym dyrektywy 93/13, który kładzie nacisk na obiektywne elementy oceny wymogu dobrej wiary ( 42 ). Trybunał wielokrotnie orzekał w tym duchu, że w odniesieniu do tego wymogu sąd krajowy musi sprawdzić, czy przedsiębiorca traktujący konsumenta w sposób sprawiedliwy i słuszny mógłby racjonalnie spodziewać się, iż konsument ten przyjąłby takie postanowienie w drodze negocjacji indywidualnych ( 43 ).

86.

Prawdą jest również, że art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 stanowi, iż wszelkie nieuczciwe postanowienia nie były indywidualnie negocjowane. Stąd wniosek, że włączenie nieuczciwego postanowienia do umowy oraz treść tego postanowienia nie podlegają kontroli konsumenta. Można oczywiście argumentować, że oba te elementy podlegają w związku z tym wyłącznej kontroli przedsiębiorcy. Jednakże nie można stąd wnioskować, że dyrektywa ta wymaga, aby przedsiębiorca wprowadził nieuczciwe postanowienie do umowy zawartej z konsumentem w sposób umyślny, ani że ustanawia takie domniemanie.

87.

W systemie ustanowionym dyrektywą 93/13 zamiar zamieszczenia w umowie nieuczciwego postanowienia lub stworzenia znaczącej nierównowagi ze szkodą dla konsumenta jest pozbawiony znaczenia. System taki wzmacnia ochronę konsumentów, ponieważ wyklucza on jakąkolwiek możliwość rozpoczęcia debaty na temat tego, czy przedsiębiorca ponosi winę do celów art. 6 tej dyrektywy albo czy ewentualnie uda mu się obalić domniemanie ustanowione przez tę dyrektywę ( 44 ). Odpowiedzialność przedsiębiorcy należy bowiem uznać za odpowiedzialność obiektywną z samego tylko powodu zastosowania nieuczciwego postanowienia.

88.

Ponadto nawet zakładając, że system ustanowiony przez dyrektywę 93/13 opiera się na założeniu, iż nieuczciwy charakter postanowienia umownego jest uzależniony od winy umyślnej przedsiębiorcy, wina taka w rozumieniu dyrektywy niekoniecznie odpowiadałaby pojęciu „winy umyślnej” w rozumieniu prawa państwa członkowskiego. Tak więc istnienie nieuczciwego postanowienia w rozumieniu rzeczonej dyrektywy nie musi oznaczać, że zostały spełnione przesłanki pozwalające na zastosowanie dziesięcioletniego obiektywnego terminu przedawnienia przewidzianego w prawie słowackim.

89.

To samo dotyczy art. 10 ust. 2 dyrektywy 2008/48, zgodnie z którym błędne wskazanie RRSO jest niezgodne z tym przepisem, przy czym zamiar przedsiębiorcy nie ma wpływu na prawa przedsiębiorcy ani na prawa konsumenta.

90.

W konsekwencji system ustanowiony przez dyrektywę 93/13 nie opiera się na założeniu, że wszelkie nieuczciwe postanowienia umowne wynikają z umyślnego lub w inny sposób zawinionego zachowania przedsiębiorcy. Dyrektywa ta nie wymaga zatem, aby konsument mógł powołać się na szczególny termin przedawnienia stosowany w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia o charakterze umyślnym. To samo dotyczy systemu ustanowionego w dyrektywie 2008/48 i nieprawidłowego wskazania RRSO.

91.

Rząd słowacki i Komisja kładą nacisk na fakt, że dziesięcioletni obiektywny termin przedawnienia stanowi termin uzupełniający w stosunku do terminu trzech lat. Nie zgadzają się natomiast co do konsekwencji współistnienia tych terminów dla zgodności dłuższego terminu z prawem Unii.

92.

Zakładając, że ogólny trzyletni termin przedawnienia rozpatrywany odrębnie nie uniemożliwia w praktyce ani nadmiernie nie utrudnia wykonywania praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii ( 45 ), trudno uznać, że wymogów wynikających z zasady skuteczności nie spełnia szczególny dziesięcioletni termin przedawnienia, uzupełniający termin trzyletni.

93.

Każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy przepis krajowy jest zgodny z zasadą skuteczności, należy bowiem rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca danego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych, przed różnymi organami krajowymi. W ramach kontroli przestrzegania tej zasady należy wziąć pod uwagę wszystkie zasady dotyczące terminu przedawnienia ( 46 ). Zgodnie z tą linią rozumowania w ramach takiej kontroli nie można pominąć faktu, że chodzi o termin przedawnienia uzupełniający względem ogólnego terminu przedawnienia, którego zgodność z zasadą skuteczności została zbadana.

94.

Ponadto wbrew temu, co twierdzi Komisja, charakter i waga interesu publicznego leżącego u podstaw ochrony, jaką dyrektywa 93/13 zapewnia konsumentom, nie mogą podważyć stwierdzenia, zgodnie z którym jest mało prawdopodobne, aby szczególny dziesięcioletni termin przedawnienia – uzupełniający termin trzyletni, który jest zgodny z zasadą skuteczności – nie spełniał wymogów wynikających z tej zasady. O ile zamiar przedsiębiorcy co do jego wzbogacenia jest pozbawiony znaczenia z punktu widzenia prawa Unii ( 47 ), o tyle należy uznać, że prawo Unii nie wymaga w odniesieniu do umyślnego wzbogacenia, aby konsument mógł powołać się na szczególny termin przedawnienia, dłuższy niż ogólny termin przedawnienia.

95.

W wyroku CA Consumer Finance ( 48 ) Trybunał orzekł, że dyrektywa 2008/48 stoi na przeszkodzie przepisom krajowym, zgodnie z którymi ciężar dowodu w zakresie niewykonania obowiązków przewidzianych w jej art. 5 i 8 (dostarczenie informacji przedumownych i ocena zdolności kredytowej konsumenta) spoczywa na konsumencie, z tego względu, że takie uregulowanie narusza zasadę skuteczności. Trybunał zauważył bowiem, po pierwsze, że konsument nie dysponuje środkami umożliwiającymi mu udowodnienie, że kredytodawca nie wykonał tych obowiązków. Po drugie, Trybunał wskazał, że skuteczność korzystania z praw przyznanych przez tę dyrektywę zapewniają przepisy krajowe, zgodnie z którymi kredytodawca jest, co do zasady, zobowiązany do wykazania przed sądem prawidłowego wypełnienia tych obowiązków ( 49 ).

96.

Przede wszystkim należy zauważyć, że w wyroku CA Consumer Finance ( 50 ) kontekst, w jakim pojawił się problem prawny ciężaru dowodu, był odmienny od kontekstu niniejszej sprawy. Podobnie jak w wyroku OPR-Finance ( 51 ), analizowanym pokrótce w pkt 61 niniejszej opinii, chodziło o powództwo wytoczone przez przedsiębiorcę przeciwko konsumentowi.

97.

Następnie należy stwierdzić, że problem prawny dotyczący ciężaru dowodu, który był przedmiotem tego wyroku, dotyczył zaniechań przedsiębiorcy, które mogły stanowić podstawę powództwa konsumenta lub zarzutu podniesionego z urzędu przez sąd krajowy. Natomiast umyślny charakter działań przedsiębiorcy jest pozbawiony znaczenia w systemach ustanowionych w dyrektywach 93/13 i 2008/48, w zakresie, w jakim ta ostatnia dotyczy nieprawidłowego wskazania RRSO.

98.

Na wypadek, gdyby Trybunał uznał, że trzyletni obiektywny termin przedawnienia, taki jak będący przedmiotem pytania pierwszego, nie stanowi problemu z punktu widzenia zasady skuteczności w okolicznościach takich, jak okoliczności niniejszej sprawy, proponuję uznać, że generalnie zasada ta nie stoi również na przeszkodzie dziesięcioletniemu obiektywnemu terminowi przedawnienia, uzupełniającemu termin trzyletni, takiemu jak ten, który jest przedmiotem pytania drugiego.

99.

Jednakże, bez uszczerbku dla powyższych dodatkowych uwag dotyczących pytania drugiego, podtrzymuję stanowisko, które przedstawiłem w pkt 74 niniejszej opinii.

100.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby Trybunał udzielił następującej odpowiedzi na pytania prejudycjalne pierwsze i drugie zadane przez Krajský súd v Prešove (sąd okręgowy w Preszowie, Słowacja):

Zasada skuteczności stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu lub jego wykładni, zgodnie z którymi trzyletni termin przedawnienia, mający zastosowanie do roszczeń o zwrot na podstawie postanowień umownych uznanych za nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich lub na podstawie postanowień umownych sprzecznych z wymogami określonymi w dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE z dnia 23 kwietnia 2008 r. w sprawie umów o kredyt konsumencki oraz uchylającej dyrektywę Rady 87/102/EWG, rozpoczyna swój bieg z chwilą rzeczywistego bezpodstawnego wzbogacenia.