1.

Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sąd najwyższy Litwy) przedkłada szereg pytań prejudycjalnych dotyczących wykładni rozporządzenia (UE) nr 650/2012 ( 2 ). W ocenie Lietuvos Aukščiausiasis Teismas są one konieczne w celu rozstrzygnięcia w przedmiocie zaskarżenia odmowy uwzględnienia przez notariusza w tym państwie wniosku o wszczęcie postępowania spadkowego i wydania krajowego poświadczenia prawa do dziedziczenia.

2.

Spór powstał w ramach sprawy spadkowej dotyczącej dziedziczenia po obywatelce litewskiej zamieszkałej w Niemczech ( 3 ), która sporządziła testament na Litwie i której masa spadkowa znajduje się w tym państwie. Jej syn, również będący obywatelem litewskim, złożył u notariusza w Kownie (Litwa) wniosek o wszczęcie postępowania spadkowego i wydanie poświadczenia prawa do dziedziczenia, które to żądania notariusz odrzucił, uzasadniając tę decyzję okolicznością, że miejsce zwykłego pobytu zmarłej znajdowało się w Niemczech.

3.

Zgodnie z sugestią Trybunału niniejsza opinia ograniczy się do pytań prejudycjalnych od czwartego do szóstego. Analizując wskazane pytania, będę jednak musiał odnieść się na marginesie do treści niektórych z pozostałych pytań.

4.

Istotne są następujące motywy:

[…]

[…]

[…]

[…]

[…]

5.

Zgodnie z art. 3 ust. 1:

[…]

6.

Artykuł 3 ust. 2 stanowi:

„Do celów niniejszego rozporządzenia termin »sąd« oznacza każdy organ sądowy i wszystkie inne organy oraz przedstawicieli zawodów prawniczych właściwych w sprawach spadkowych, którzy wykonują funkcje sądowe lub działają na podstawie przekazania uprawnień przez organ sądowy lub działają pod kontrolą organu sądowego, pod warunkiem że takie inne organy i przedstawiciele zawodów prawniczych zapewniają gwarancje bezstronności i prawa wszystkich stron do bycia wysłuchanymi oraz pod warunkiem, że ich orzeczenia na mocy prawa państwa członkowskiego, w którym działają:

[…]”.

7.

Zgodnie z art. 4:

„Sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają jurysdykcję do orzekania co do ogółu spraw dotyczących spadku”.

8.

Artykuł 5 stanowi:

„1.   W przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim zgodnie z art. 22 jest prawem państwa członkowskiego, zainteresowane strony mogą umówić się, że wyłączną jurysdykcję do orzekania w sprawie dotyczącej spadku mają sąd lub sądy tego państwa członkowskiego.

2.   Taka umowa prorogacyjna sporządzana jest na piśmie, opatrywana datą i podpisywana przez zainteresowane strony. […]”

9.

Zgodnie z art. 7:

„Sądy państwa członkowskiego, którego prawo wybrał zmarły zgodnie z art. 22, mają jurysdykcję do orzekania w sprawie spadkowej, jeżeli:

[…]

10.

Zgodnie z brzmieniem art. 9 ust. 1:

„W przypadku gdy w trakcie postępowania przed sądem państwa członkowskiego mającym jurysdykcję na podstawie art. 7 okaże się, że nie wszystkie strony tego postępowania są stronami umowy prorogacyjnej, sąd zachowuje jurysdykcję, jeżeli strony postępowania niebędące stronami umowy wdadzą się w spór, nie kwestionując jurysdykcji sądu”.

11.

Artykuł 22 stanowi:

„1.   Każdy może dokonać wyboru prawa państwa, którego obywatelstwo posiada w chwili dokonywania wyboru lub w chwili śmierci, jako prawa, któremu podlega ogół spraw dotyczących jego spadku.

[…]

2.   Wybór prawa musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia.

[…]”

12.

Zgodnie z art. 59 ust. 1:

„Dokument urzędowy sporządzony w państwie członkowskim wywołuje w innym państwie członkowskim takie same skutki dowodowe jak w państwie członkowskim pochodzenia lub skutki dowodowe najbardziej z nimi porównywalne, o ile nie jest to w sposób oczywisty sprzeczne z porządkiem publicznym (ordre public) danego państwa członkowskiego.

[…]”.

13.

Zgodnie z art. 83 ust. 2 i 4:

„2.   W sytuacji, w której zmarły przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonał wyboru prawa właściwego dla dziedziczenia, wybór ten jest ważny, o ile spełnia warunki określone w rozdziale III lub o ile jest on ważny na podstawie przepisów prawa prywatnego międzynarodowego, które obowiązywały w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym zmarły miał miejsce zwykłego pobytu lub w którymkolwiek z państw, którego obywatelstwo posiadał.

[…]

4.   Jeżeli rozrządzenie na wypadek śmierci zostało dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. zgodnie z prawem, które zmarły mógł wybrać zgodnie z niniejszym rozporządzeniem, prawo to uważa się za wybrane jako prawo właściwe dla dziedziczenia”.

14.

Artykuł 5.4 stanowi:

„1.   Miejscem otwarcia spadku jest ostatnie miejsce zamieszkania zmarłego (art. 2 ust. 12 niniejszego kodeksu).

[…]

4.   W razie wystąpienia sporu miejsce otwarcia spadku, na wniosek zainteresowanych stron, ustala sąd, uwzględniając wszystkie okoliczności sprawy”.

15.

Artykuł 5.66 stanowi:

„1.   Spadkobiercy, którzy są powołani do spadku z mocy ustawy albo z testamentu, mogą zwrócić się do notariusza właściwego dla miejsca otwarcia spadku o wydanie poświadczenia prawa do dziedziczenia […]”.

16.

Artykuł 1 stanowi:

„Instytucja notariatu obejmuje wszystkich notariuszy, którzy zgodnie z niniejszą ustawą są uprawnieni do zgodnego z prawem ustalenia niekwestionowanych praw podmiotowych oraz faktów prawnych dotyczących osób fizycznych i prawnych, jak również do zapewnienia ochrony uzasadnionych interesów tych osób i państwa”.

17.

Zgodnie z art. 26:

„Notariusze dokonują następujących czynności notarialnych:

[…]

[…]

Należy uznać, iż fakty wskazane w dokumentach poświadczonych przez notariusza są faktami ustalonymi i nie wymagają udowodnienia, o ile dokumenty (lub ich części) nie zostały uznane za nieważne w ramach postępowania wskazanego w ustawie”.

18.

Artykuł 444 ust. 2 stanowi:

„Sąd rozpoznaje sprawy:

[…]

19.

Zgodnie z brzmieniem art. 511 ust. 1:

„Na dokonaną czynność notarialną lub odmowę dokonania czynności notarialnych przysługuje zażalenie w trybie wskazanym w niniejszym rozdziale”.

20.

E.E. jest obywatelem litewskim, którego matka zawarła związek małżeński z K.-D.E., obywatelem niemieckim. Matka i syn (z poprzedniego małżeństwa) przeprowadzili się do Niemiec, gdy syn był niepełnoletni.

21.

W dniu 4 lipca 2013 r. matka E.E. sporządziła testament przed notariuszem w Godlewie (Litwa), powołując E.E. do całości jej spadku jako jedynego spadkobiercę ( 4 ).

22.

W dniu 17 lipca 2017 r. E.E. zwrócił się do kancelarii notarialnej nr 4 w Kownie (Litwa) z wnioskiem o wszczęcie postępowania spadkowego i wydanie poświadczenia prawa do dziedziczenia ( 5 ).

23.

Notariusz odrzucił wniosek E.E., uzasadniając decyzję przekonaniem, że miejscem zwykłego pobytu zmarłej w chwili jej śmierci, w rozumieniu rozporządzenia, były Niemcy.

24.

E.E. zaskarżył odmowę notariusza do Kauno apylinkės teismas (sądu rejonowego w Kownie, Litwa). Sąd ten stwierdził w dniu 29 stycznia 2018 r., że chociaż matka E.E. przyznała, iż przeprowadziła się do Niemiec, to jednak nie zerwała więzi z Litwą. Z tego powodu, w oparciu o zasady racjonalności i dobrej wiary, sąd uwzględnił skargę, uchylił decyzję notariusza i nakazał mu dokonanie czynności notarialnej.

25.

Notariusz wniósł apelację od tego orzeczenia do Kauno apygardos teismas (sądu okręgowego w Kownie, Litwa), który w wyroku z dnia 26 kwietnia 2018 r. uchylił wspomniane orzeczenie. Sąd apelacyjny stwierdził, że w przypadku, gdy miejsce zwykłego pobytu osoby zmarłej stanowi kwestię sporną, jedynie sąd może ustalić, że jej miejsce zwykłego pobytu znajdowało się w jej państwie pochodzenia, a w niniejszej sprawie nic nie wskazywało na to, że wnoszący skargę kasacyjną podniósł tę kwestię przed sądem. Sąd apelacyjny orzekł również, że uchylając zaskarżoną decyzję notariusza, sąd pierwszej instancji niesłusznie oparł się na zasadach ogólnych.

26.

E.E. wniósł skargę kasacyjną do Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sądu najwyższego Litwy), który przedkłada Trybunałowi Sprawiedliwości następujące pytania prejudycjalne:

27.

Odesłanie prejudycjalne wpłynęło do Trybunału Sprawiedliwości w dniu 4 lutego 2019 r. Uwagi przedstawiły rządy: Austrii, Węgier, Litwy, Królestwa Hiszpanii i Republiki Czeskiej, a także Komisja.

28.

W dniu 16 stycznia 2020 r. odbyła się rozprawa, w której udział wzięli przedstawiciele rządów Litwy i Królestwa Hiszpanii, a także Komisji Europejskiej.

29.

W pierwszej kolejności odniosę się do (piątego) pytania dotyczącego możliwości, aby miejsce zwykłego pobytu osoby zmarłej znajdowało się w kilku państwach członkowskich. Aby odpowiedzieć na to pytanie, muszę w sposób nieunikniony ustosunkować się do możliwości stosowania rozporządzenia do niniejszej sprawy.

30.

W drugiej kolejności odniosę się do (czwartego) pytania dotyczącego poświadczenia prawa do dziedziczenia, co z kolei wymagać będzie ustosunkowania się do uznania notariusza, który wydaje wspomniane poświadczenie za organ sądowy.

31.

Wreszcie, poprzestanę na ostatnim (szóstym) pytaniu dotyczącym jurysdykcji sądów litewskich i stosowania prawa litewskiego tego państwa do sprawy spadkowej będącej przedmiotem sporu.

32.

Rozporządzenie ma na celu usunięcie „przeszkód w swobodnym przepływie osób, które napotykają obecnie trudności w wykonywaniu przysługujących im praw w zakresie spraw spadkowych mających skutki transgraniczne” ( 6 ).

33.

W rozporządzeniu brak jest definicji „sprawy spadkowej mającej skutki transgraniczne” oraz wykazu elementów, które – w przypadku, gdy są rozproszone w różnych państwach – pozwalają na dokładne określenie tych skutków. Moim zdaniem cel rozporządzenia, który wymieniłem powyżej, wskazuje na elastyczną ocenę tych zwrotów, tak aby obejmowały one wszelkie sprawy spadkowe, których organizacja (przez spadkodawcę) lub których rozpatrywanie (po śmierci spadkodawcy) napotyka przeszkody wynikające z istnienia więzi z więcej niż jednym państwem.

34.

W myśl rozdziałów II i III rozporządzenia miejsce zwykłego pobytu zmarłego w chwili śmierci ( 7 ) stanowi wspólne kryterium określające jurysdykcję międzynarodową i punkt styczny normy kolizyjnej. W oparciu o to kryterium należy ocenić, czy ze względu na położenie innego elementu w państwie innym niż państwo miejsca pobytu zmarłego sprawa spadkowa nie ma charakteru wyłącznie krajowego.

35.

Co do tego, jaki może być ten „inny element”, poszczególne przepisy rozporządzenia odnoszą się do przypadków spraw spadkowych, które mogą podlegać więcej niż jednej jurysdykcji, dostarczając w sposób niewyczerpujący wskazówek pozwalających na uznanie ich ponadnarodowego charakteru. Status składników majątku, spadkobierców, zapisobierców lub innych bliskich krewnych zmarłego, jak również obywatelstwo zmarłego stanowią inne typowe dane, które mogą zostać wzięte pod uwagę.

36.

Stosowanie rozporządzenia nie jest dyspozytywne, to znaczy nie zależy od woli żadnej ze stron ( 8 ). Jest ono nałożone na podmiot prawny i nie ma możliwości wyłączenia go, gdy w świetle przepisów rozporządzenia okaże się, że dana sprawa spadkowa może mieć skutki w kilku jurysdykcjach.

37.

Rozporządzenie zapewnia natomiast zainteresowanym stronom środki łagodzenia, do pewnego stopnia, skutków wynikających z transgranicznego charakteru sytuacji.

38.

W szczególności art. 22 rozporządzenia zezwala zmarłemu na podjęcie inicjatywy za życia w celu złagodzenia skutków zwykłego pobytu w państwie innym niż to, w którym skupiają się pozostałe czynniki (prawdopodobnie) mające znaczenie dla dziedziczenia. Może jednak to uczynić jedynie w ramach przewidzianych w rozporządzeniu: tylko wtedy, gdy jest obywatelem drugiego państwa. W takim przypadku może on wybrać prawo tego państwa jako właściwe.

39.

Dziedziczenie nie przestaje mieć charakteru międzynarodowego z uwagi na tę możliwość, jednak w oparciu o nią zainteresowane strony po śmierci spadkodawcy będą miały możliwość przyznania jurysdykcji międzynarodowej sądom tego państwa ( 9 ) (art. 5 i nast. rozporządzenia).

40.

Sąd odsyłający zmierza zasadniczo do ustalenia, czy miejsce zwykłego pobytu zmarłego, w rozumieniu rozporządzenia, musi być tylko jedno, czy też przeciwnie, można by uznać, że miał on kilka miejsc zwykłego pobytu ( 10 ).

41.

Jak już wskazałem, w systematyce rozporządzenia miejsce zwykłego pobytu stanowi co do zasady „ogólny łącznik” określający jurysdykcję międzynarodową i prawo właściwe. W mojej ocenie możliwe jest tylko jedno, a nie kilka miejsc zwykłego pobytu.

42.

Argumenty dotyczące przewidywalności, pewności prawa, zapobiegania sprzecznym ze sobą rezultatom lub powołanie się na prawo właściwe dla ogółu spraw dotyczących spadku w celu uniknięcia jego fragmentaryzacji, które to argumenty są wymienione w motywie 37 rozporządzenia, przemawiają za tym, że miejsce stałego pobytu powinno być jedno. Ideę tę wzmacnia motyw 27, zgodnie z którym przepisy rozporządzenia są skonstruowane tak, aby zapewnić stosowanie przez organ zajmujący się sprawami spadkowymi w większości przypadków własnego prawa.

43.

Nie ma wątpliwości co do tego, że rozporządzenie przewiduje możliwość, iż „zmarły mieszkał na zmianę w kilku kolejnych państwach lub […] podróżował między państwami, nie osiedlając się na stałe w żadnym z nich” ( 11 ). Jednakże w tych przypadkach, które rozporządzenie określa jako złożone, proponowane w nim rozwiązanie łączy różne czynniki, aby przeprowadzić ostateczną ocenę wszystkich obiektywnych okoliczności w celu ustalenia, które miejsce było „właściwym” miejscem zwykłego pobytu.

44.

Przepisy rozporządzenia straciłyby swoją użyteczność, gdyby uznano, że w celu rozstrzygnięcia problemów, które stara się ono rozwiązać, dana osoba może mieć jednocześnie miejsce zwykłego pobytu w różnych państwach. Taka możliwość pozbawiłaby znaczenia sporą część przepisów samego aktu prawnego, które – co pragnę podkreślić – odnoszą się za każdym razem do miejsca zwykłego pobytu w liczbie pojedynczej, a nie mnogiej.

45.

Rozporządzenie nie zawiera również definicji „miejsca zwykłego pobytu” w kontekście transgranicznej sprawy spadkowej: stanowi jedynie, że powinno ono wykazywać „ścisły i stabilny związek” z danym państwem ( 12 ).

46.

Miejsce zwykłego pobytu jest autonomicznym pojęciem prawa Unii, które nie odnosi się do każdego z pojęć użytych do oznaczenia tego samego zjawiska w krajowych systemach prawnych. W przeciwnym razie zagrożona byłaby jednolitość stosowania rozporządzenia, stwarzając możliwość podejmowania odmiennych decyzji przez organy zajmujące się jego stosowaniem.

47.

Chociaż posłużenie się definicją „miejsca zwykłego pobytu”, stosowaną w innych przepisach prawa Unii, nie jest wykluczone, miejsce takie, charakteryzujące się tym, że wykazuje ścisły i stabilny związek z danym państwem, należy oceniać z uwzględnieniem konkretnych celów tego rozporządzenia ( 13 ), które są wymienione w jego motywie 7.

48.

Podmiot prawny powinien zatem ustalić ostatnie miejsce zwykłego pobytu osoby zmarłej z tego punktu widzenia, a zatem w świetle wskazówek zawartych w samym rozporządzeniu, korzystając z innych jedynie w sposób pomocniczy.

49.

Chociaż rozporządzenie nie definiuje pojęcia miejsca zwykłego pobytu, to jednak w motywach 23 i 24 zawiera przydatne wskazówki dotyczące określenia tego pojęcia. Przede wszystkim w rozporządzeniu wskazano, że ustalenie miejsca zwykłego pobytu powinno wynikać z ogólnej oceny okoliczności życia spadkodawcy w latach poprzedzających jego śmierć oraz w chwili jego śmierci.

50.

Aby ułatwić tę ocenę, należy zebrać wszystkie istotne środki dowodowe, które są prawnie dopuszczalne. W tym kontekście zwykłe oświadczenia osób zainteresowanych dziedziczeniem, które są zgodne ze sobą i zostały złożone przed organem rozpatrującym sprawę spadkową niesprawującym (jak wyjaśnię w dalszej części) funkcji sądowych, wydają mi się niewystarczające do ustalenia miejsca zwykłego pobytu zmarłego.

51.

Całość okoliczności faktycznych związanych z życiem spadkodawcy, o których mowa w motywie 23, pozwoli określić, której spośród przewidzianych w tym i w następnym motywie sytuacji odpowiada sytuacja konkretnego spadkodawcy.

52.

Pierwsza sytuacja to taka, w której dane faktyczne dotyczące w szczególności czasu trwania i regularności obecności zmarłego w danym państwie (czynniki obiektywne), a także warunków i powodów tej obecności (czynniki subiektywne) wykazują same w sobie istnienie „ścisłego i stabilnego związku” z tym państwem ( 14 ).

53.

Z pewnością stabilność jest celem tej pierwszej fazy analizy. Uważam jednak, że po potwierdzeniu miejsca zwykłego pobytu zmarłego nie należy jeszcze wyciągać ostatecznych konsekwencji w odniesieniu do tego miejsca. Konieczna może być ponadto ocena okoliczności, które uzasadniały wspomniane miejsce zwykłego pobytu zmarłego ( 15 ), aby określić jego zwykły ośrodek jego interesów życiowych.

54.

Chociaż prawodawca Unii dał pierwszeństwo kryterium miejsca zwykłego pobytu, to jednak nie można nie uwzględnić rosnącej mobilności jednostek. Z tego powodu czas przebywania w państwie członkowskim nie jest sam w sobie decydującym kryterium: właściwe jest dokonanie oceny każdego przypadku, tak aby inne wskazówki dotyczące integracji w rodzinie i integracji społecznej danej osoby lub jej więzi z danym miejscem potwierdziły rezultat, na jaki wskazuje czynnik czasu.

55.

Druga sytuacja została opisana w motywie 24 rozporządzenia dotyczącym przypadku, gdy nie stwierdzono regularnej i długotrwałej obecności zmarłego w danym państwie ( 16 ). Z powyższego wynikają dwa założenia:

56.

W odniesieniu do tych założeń element osobisty (obywatelstwo zmarłego) lub element ekonomiczny (miejsce położenia głównych składników jego majątku) mogą w szczególny sposób przyczynić się do ogólnej oceny wszystkich okoliczności faktycznych.

57.

Uważam, że w świetle rozumowania sądu odsyłającego Trybunał powinien podkreślić, iż obywatelstwo zmarłego lub położenie składników jego majątku są elementami określającymi miejsce zwykłego pobytu w sposób pomocniczy. Innymi słowy: łączna ocena okoliczności faktycznych dotyczących stabilności sytuacji spadkodawcy i jej uzasadnienia będą mieć znaczenie dla ustalenia, czy sytuacja spadkodawcy jest „złożona”, zgodnie z terminologią użytą w motywie dwudziestym czwartym.

58.

Ocena ta koniecznie poprzedza powołanie się na obywatelstwo i miejsce położenia głównych składników majątku zmarłego, co jest wyjątkowe w ramach systemu ustanowionego rozporządzeniem w celu zagwarantowania pewności prawa ( 17 ).

59.

Pragnę wreszcie przypomnieć, że motyw 25 in fine rozporządzenia, jeśli chodzi o ustalenie prawa właściwego, wskazuje na zakaz stosowania kryterium „oczywiście najbliższego związku” zmarłego z prawem innym niż prawo ostatniego miejsca zwykłego pobytu zmarłego, nawet jeśli ustalenie tego miejsca okazuje się złożone ( 18 ). Moim zdaniem wynika z tego jasno, że nie można uniknąć ustalenia jednego miejsca stałego pobytu, bez względu na to, jak trudna może być ta operacja.

60.

Sąd odsyłający potwierdza, że dane dotyczące miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy „są przedstawione w aktach postępowania w sposób nieprecyzyjny lub są przedmiotem sporu” ( 19 ). Nie wydaje się zatem, aby sąd pierwszej instancji lub sąd apelacyjny rozstrzygnęły tę kwestię.

61.

Gdyby tak było, powstały obraz charakteryzowałby się raczej brakiem informacji niż obecnością wątpliwości wynikających ze współistnienia przeciwstawnych danych, które to wątpliwości uniemożliwiłyby ukształtowanie się przekonania co do ostatniego miejsca zwykłego pobytu.

62.

Gdyby w ramach skargi kasacyjnej niemożliwe było uzyskanie dalszych elementów oceny, spór będzie musiał zostać rozstrzygnięty w oparciu o dostępne elementy oceny, gdyż nie można rozstrzygnąć sprawy spadkowej, pozostawiając tę kwestię otwartą. Ostatecznie, jeśli wątpliwości dotyczące tej okoliczności okazałyby się niemożliwe do usunięcia, można by zastosować drugą z hipotez, o których mowa w motywie 24 rozporządzenia. Obywatelstwo zmarłej i położenie głównych składników majątkowych spadku wysuną się zatem na pierwszy plan w łącznej ocenie wszystkich obiektywnych okoliczności.

63.

Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy w przypadku braku pewności co do ostatniego miejsca zwykłego pobytu zmarłego zbieżność pozostałych znanych elementów (których dotyczy sprawa spadkowa) w jednej jurysdykcji (litewskiej) pozwala na uznanie sprawy spadkowej za wyłącznie krajową. W takim przypadku rozporządzenie nie miałoby zastosowania.

64.

Jak już wspomniałem, stosowanie rozporządzenia nie jest dyspozytywne. Z przesłanki tej wynika, że znaczenie prawne niektórych oświadczeń lub zachowań, takich jak zachowanie małżonka zmarłej (który wyraził brak zainteresowania spadkiem i wyraził zgodę na rozpatrzenie sprawy spadkowej na Litwie), będzie określone przez rozporządzenie, jeżeli ma ono zastosowanie, lub przez inny system prawny, jeśli owo rozporządzenie nie ma zastosowania.

65.

Chociaż wypowiedzenie się w tej kwestii należy do sądu odsyłającego, trudno jest uniknąć transgranicznych skutków rozpatrywanej sprawy spadkowej, biorąc pod uwagę, że jeden z potencjalnych spadkobierców znajduje się w Niemczech, drugi z nich oraz masa spadkowa znajdują się na Litwie, a zmarła miała ostatnie miejsce pobytu w jednym z tych państw (prawdopodobnie w Niemczech, gdzie, jak twierdziła, mieszkała w chwili sporządzenia testamentu). W tym samym zakresie ta sprawa spadkowa podlegałaby rozporządzeniu.

66.

Odpowiedź, która uzależniałaby możliwość stosowania rozporządzenia od decyzji każdej ze stron w przedmiocie dotyczących jej aspektów sprawy spadkowej, stworzyłaby bardzo niepewną sytuację. Inną sprawą jest to, że po podjęciu decyzji o stosowaniu rozporządzenia wspomniane wyżej decyzje będą oceniane zgodnie z jego przepisami.

67.

Czwarte pytanie prejudycjalne opiera się na założeniu, że litewscy notariusze nie są uznawani za „sądy” w rozumieniu rozporządzenia. W oparciu o powyższą przesłankę sąd odsyłający zwraca się z pytaniem, czy notariusze ci są uprawnieni do wydawania poświadczeń prawa do dziedziczenia „bez przestrzegania ogólnych przepisów dotyczących jurysdykcji”.

68.

Część druga tego samego pytania dotyczy uznania poświadczeń prawa do dziedziczenia za „dokument urzędowy” w rozumieniu rozporządzenia.

69.

Rozporządzenie definiuje „sąd” w art. 3 ust. 2. Pojęcie to obejmuje organy sądowe i inne podmioty prawne właściwe w sprawach spadkowych.

70.

Prawodawca europejski, świadomy istnienia różnych modeli podziału właściwości w zakresie rozpatrywania spraw spadkowych w państwach członkowskich, uwzględnił tę okoliczność w rozporządzeniu ( 20 ). W ten sposób podkreśla on neutralność systemu zgodnie z innymi wstępnymi instrumentami, w których, bezpośrednio lub w drodze wykładni, przyjmuje się pojęcie „sądu”, łącząc instytucjonalny lub organiczny punkt widzenia z podejściem funkcjonalnym.

71.

Trybunał miał już okazję stwierdzić w kontekście podobnym do rozpatrywanego w niniejszej sprawie, że „wykonywanie funkcji sądowych implikuje posiadanie kompetencji do rozpatrzenia sprawy potencjalnie spornej między stronami” ( 21 ).

72.

W wyroku WB Trybunał oparł się, po pierwsze, na swojej wykładni pojęcia „orzeczenia”, dokonanej w ramach konwencji brukselskiej z 1968 r. w odniesieniu do ugody sądowej, oraz na jego kwalifikacji do celów rozdziału tej konwencji dotyczącego uznawania i wykonywania orzeczeń. Po drugie, Trybunał powtórzył swoje wcześniejsze orzecznictwo dotyczące art. 267 TFUE.

73.

W świetle tych okoliczności w wyroku WB Trybunał odmówił uznania za „organ sądowy” notariusza, który może wykonywać jedynie czynności związane z wydawaniem poświadczenia prawa do dziedziczenia na wniosek wszystkich zainteresowanych osób, przy czym pozostają jednocześnie nienaruszone prerogatywy sądu na wypadek wystąpienia między stronami sporu ( 22 ).

74.

Uznanie organu pozasądowego (lub przedstawiciela zawodu prawniczego) za „sąd” w rozumieniu rozporządzenia wywołuje dwa skutki: jeden w kontekście jurysdykcji międzynarodowej; drugi w kontekście systemu przepływu rezultatów jego działalności.

75.

Gdy organ pozasądowy (lub przedstawiciel zawodu prawniczego) działa jako „sąd”, wówczas i tylko wtedy podlega zasadom dotyczącym jurysdykcji międzynarodowej określonym w rozporządzeniu ( 23 ). Gwarantuje się w ten sposób, że jego interwencje spełnią cel służący bliskości między organem a sprawą spadkową, która to bliskość jest niezbędna do skutecznego zarządzania wymiarem sprawiedliwości, oraz cel służący uniknięciu materialnej fragmentaryzacji dziedziczenia ( 24 ).

76.

Poza powyższą sytuacją notariusz nie podlega zasadom dotyczącym jurysdykcji międzynarodowej określonym w rozporządzeniu. W związku z tym do notariusza nie należy również ustalenie, czy sądy sprawujące jurysdykcję, w której wykonuje on swoje funkcje, są zasadniczo właściwe do podjęcia decyzji, na dalszym etapie, w przedmiocie jego właściwości jako notariusza, zgodnie z podziałem terytorialnym stosowanym w prawie państwa siedziby organu orzekającego w sprawie.

77.

Wydaje się, że sąd odsyłający ( 25 ) interpretuje rozporządzenie w ten sposób, iż notariusz nie może wydać krajowego poświadczenia prawa do dziedziczenia, jeżeli sądy w ramach systemu prawnego, w którym on działa, nie mają jurysdykcji międzynarodowej na mocy rozporządzenia. Spostrzeżenie to podzielają rządy Austrii i Węgier, a jego treść została omówiona na rozprawie.

78.

Z pewnością taka wykładnia gwarantowałaby jednolitość postępowania spadkowego związanego z kilkoma systemami prawnymi. Zgodnie z art. 64 rozporządzenia jest to również właściwa zasada przy składaniu wniosku o wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego. Rozporządzenie nie wprowadza jednak tej zasady, gdy wniosek dotyczy poświadczenia krajowego.

79.

W motywie 32 rozporządzenia wyjaśniono, że cel jednolitości jest połączony z celem, jakim jest ułatwienie życia spadkobiercom; jest to przewidziane w przepisach takich jak art. 13. Okoliczność, że organy pozasądowe (na przykład notariusze niepełniący funkcji sądowych) z innych państw członkowskich wydają dokumenty dotyczące statusu spadkobiercy lub jego praw, nie powinna powodować fragmentaryzacji dziedziczenia pod względem rezultatu materialnego, ponieważ wszystkie te organy stosują to samo prawo.

80.

Oczywiście wielość poświadczeń powoduje fragmentaryzację z perspektywy zarządzania spadkiem, jednak ta (nieunikniona) możliwość została przyjęta w rozporządzeniu, które przewiduje ją w motywie trzydziestym szóstym, odsyłając do dobrowolnego uzgodnienia stron co do sposobu postępowania jako formy rozwiązania. W przypadku braku takiego uzgodnienia – a zatem w sytuacji sporu – wymagana jest interwencja sądu: ostatecznie sprawa musi być rozstrzygnięta przez sąd właściwy na mocy rozporządzenia.

81.

Z informacji przedstawionych przez sąd odsyłający, które zostały potwierdzone na rozprawie, wynika, że litewski notariusz nie ma kompetencji do rozstrzygania spornych kwestii istniejących między stronami. Notariusz ten nie ma uprawnienia do ustalania okoliczności faktycznych, które nie są jasne i oczywiste, ani też do orzekania w przedmiocie spornych okoliczności faktycznych; gdy istnieją wątpliwości co do treści testamentu, ich wyjaśnienie nie jest zadaniem notariusza, ani też nie może on stosować się do interpretacji zaproponowanej przez jednego ze spadkobierców, a także, w przypadku braku porozumienia między spadkobiercami, nie może on wyjaśnić, jakie rozumienie treści testamentu odzwierciedla rzeczywistą wolę spadkodawcy.

82.

W przypadku jakiegokolwiek sporu lub wątpliwości litewski notariusz musi się powstrzymać od podjęcia decyzji, a sprawa powinna zostać rozstrzygnięta przez sąd. W każdym razie to organy sądowe rozstrzygają spory w przedmiocie m.in. miejsca otwarcia spadku, ważności testamentu, jego wykonania lub zarządzania spadkiem ( 26 ).

83.

Z informacji tych (które sąd odsyłający powinien potwierdzić) wynika, że wydanie krajowego poświadczenia prawa do dziedziczenia przez litewskich notariuszy nie wiąże się z wykonywaniem funkcji sądowych. Notariusze ci nie są zatem „sądem” w rozumieniu art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 650/2012.

84.

W związku z powyższym notariusz litewski nie podlega zasadom dotyczącym jurysdykcji międzynarodowej określonym w rozporządzeniu, ani nie jest uwarunkowany okolicznością, czy zasady te przyznają jurysdykcję sądom litewskim w celu rozstrzygnięcia sporu dotyczącego spadku.

85.

Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy poświadczenie wydawane przez litewskiego notariusza jest „dokumentem urzędowym” w rozumieniu rozporządzenia, który wywołuje skutki prawne w innych państwach członkowskich ( 27 ).

86.

Trybunał kilkakrotnie orzekał w przedmiocie pojęcia „dokumentu urzędowego”, które jest zdefiniowane w art. 3 ust. 1 lit. i) rozporządzenia, ostatnio w wyroku WB ( 28 ). Status i zakres „autentyczności”, która jest zasadniczym elementem dokumentu urzędowego, są również określone w rozporządzeniu oraz były rozpatrywane przez Trybunał w tym samym wyroku ( 29 ).

87.

Zgodnie z tym orzecznictwem i dostępnymi informacjami ( 30 ) wydaje się, że poświadczenie litewskiego notariusza posiada cechy niezbędne, aby uznać je za „dokument urzędowy” do celów rozporządzenia, ponieważ:

88.

Również w tym przypadku ostateczne rozstrzygnięcie w powyższym względzie należy do sądu odsyłającego, którego znajomość jego prawa krajowego stawia go w lepszej pozycji do wyjaśnienia rzeczonej okoliczności. Jeżeli sąd odsyłający zdecyduje, że poświadczenie stanowi dokument urzędowy, jego moc dowodowa musi zostać uznana w innych państwach członkowskich zgodnie z art. 59 ust. 1 rozporządzenia.

89.

W rzeczywistości sąd odsyłający formułuje dwa powiązane ze sobą pytania, przyjmując za punkt wyjścia okoliczności faktyczne opisane w jego postanowieniu odsyłającym. Sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy zgodnie z tymi okolicznościami faktycznymi „strony przyjęły jurysdykcję sądów litewskich i wyraziły zgodę, że zastosowanie ma prawo litewskie”.

90.

Odpowiedź wymaga zatem dokonania wykładni art. 22 ust. 2 rozporządzenia. Biorąc pod uwagę datę testamentu, który został sporządzony przed dniem 17 sierpnia 2015 r., rozważę również przepisy przejściowe rozporządzenia.

91.

Zgodnie z art. 5 ust. 1 rozporządzenia wybranie przez zmarłego prawa państwa członkowskiego daje stronom zainteresowanym spadkiem możliwość przyznania, w drodze porozumienia, wyłącznej jurysdykcji sądom tego państwa, z zastrzeżeniem spełnienia określonych warunków. Artykuł 7 lit. c) rozszerza zakres wyboru, umożliwiając jego wyraźne dokonanie przed sądem, do którego sprawa została już wniesiona. W postanowieniu odsyłającym zwrócono się o dokonanie wykładni także tych przepisów.

92.

Potwierdzenie autonomii woli wyboru prawa właściwego w sprawach spadkowych jest jednym z najistotniejszych aspektów rozporządzenia. Ważność wyboru jest jednak uzależniona od spełnienia przesłanek subiektywnych, obiektywnych i formalnych.

93.

Z oczywistych względów prawo wyboru przysługuje jedynie zmarłemu. Zgodnie z art. 22 ust. 1 rozporządzenia zmarły może jedynie dokonać wyboru swojego prawa krajowego ( 32 ).

94.

W celu zagwarantowania, że istniała wola dokonania wyboru i jasność co do przedmiotu tego wyboru, art. 22 ust. 2 rozporządzenia ustanawia przesłanki formalne: wybór musi być dokonany w sposób wyraźny w oświadczeniu w formie rozrządzenia na wypadek śmierci lub musi wynikać z postanowień takiego rozrządzenia. To właśnie ta druga możliwość stwarza najwięcej trudności w praktyce.

95.

Wyjaśnienie, czy został dokonany wybór prawa w sprawach spadkowych, wymaga szczególnej staranności, aby zapewnić poszanowanie woli osoby (zmarłego), która z definicji nie jest w stanie jej potwierdzić ani omówić podczas otwarcia spadku.

96.

Z tego powodu, a także ze względu na przesłanki formalne, o których już wspomniałem, uważam, że wyboru przez zmarłego prawa właściwego w sprawach spadkowych nie można wywnioskować na podstawie informacji zewnętrznych w stosunku do samego rozrządzenia testamentowego. Tym bardziej, gdy owo rozrządzenie testamentowe zostało dokonane w formie aktu notarialnego, a zatem udzielono (lub można domniemywać, że udzielono) porady co do prawa właściwego dla dziedziczenia.

97.

Czynniki zewnętrzne w stosunku do rozrządzenia testamentowego (takie jak np. przemieszczenie spadkodawcy do określonego państwa w celu sporządzenia testamentu, przynależność państwowa organu interweniującego lub prawo, które przyznaje mu jurysdykcję) nie są zatem decydujące. W stosownym przypadku będą one miały zastosowanie jako argumenty ad abundantiam, to znaczy na poparcie wniosku, czy dokonano wyboru prawa, wynikającego z samego rozrządzenia testamentowego.

98.

W tym ostatnim przypadku, zgodnie z motywem 39 rozporządzenia można uznać wybór prawa za „wynikający z rozrządzenia na wypadek śmierci, jeżeli […] zmarły w swoim rozrządzeniu poczynił odniesienie do konkretnych przepisów prawa państwa jego obywatelstwa lub jeżeli w inny sposób wymienił to prawo”.

99.

Skutek ten będzie w dużej mierze zależeć od tego, jakie konkretne przepisy zostaną przywołane. Porównanie z prawem miejsca zwykłego pobytu, które ma zastosowanie, o ile nie postanowiono inaczej, jest konieczne w celu ustalenia, w jakim stopniu owe przywołane przepisy są typowe jedynie dla prawa, którego wybór jest przedmiotem dyskusji.

100.

Powyższe uwagi mogą jednak ulec zmianie w przypadku testamentów sporządzonych przed datą pełnego stosowania rozporządzenia.

101.

Artykuł 83 rozporządzenia ustanawia system przejściowy dla rozrządzeń testamentowych dokonanych przed dniem 17 sierpnia 2015 r. Jego celem jest ochrona tych rozrządzeń testamentowych przed zmianami legislacyjnymi, które nastąpiły po tym, jak spadkodawca określił przeznaczenie swojego majątku po śmierci.

102.

Artykuł 83 ust. 2, który opiera się na celu, jakim jest zachowanie woli spadkodawcy, reguluje ważność wyboru prawa, krajowego lub innego, dokonanego przed dniem 17 sierpnia 2015 r. (jeżeli spadkodawca umrze w tym dniu lub po tym dniu). Wybór ten jest ważny, jeżeli spełnia przesłanki określone w rozdziale III rozporządzenia lub obowiązujące w chwili dokonania wyboru w państwie, w którym spadkodawca miał miejsce zwykłego pobytu, lub w którymkolwiek z państw, których posiadał obywatelstwo.

103.

W myśl art. 83 ust. 4 rozporządzenia, jeżeli rozrządzenie na wypadek śmierci dokonane przed dniem 17 sierpnia 2015 r. jest ważne „zgodnie z prawem, które zmarły mógł wybrać zgodnie z niniejszym rozporządzeniem, prawo to uważa się za wybrane jako prawo właściwe dla dziedziczenia”.

104.

Fikcja ustanowiona tym przepisem wyłącza konieczność ustalenia, czy w testamencie sporządzonym przed dniem 17 sierpnia 2015 r. dokonano wyboru prawa, w przypadku, gdy wybór ten nie wynika w sposób oczywisty z treści (w którym to przypadku należy stosować się do art. 83 ust. 2): oczywiście pod warunkiem, że spełniona jest przesłanka przewidziana w samym przepisie.

105.

Bezsporne jest, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego na Litwie w dniu 4 lipca 2013 r. W tym czasie sprawa spadkowa zawierała już elementy obce znane zmarłej: jej obywatelstwo litewskie, jej stała obecność w Niemczech, sytuacja jej majątku na Litwie oraz różne obywatelstwa odpowiednio jej małżonka i jej syna.

106.

Co więcej, w owym czasie rozporządzenie weszło już w życie. Na podstawie art. 83 ust. 2 możliwe było dokonanie w wyraźny sposób wyboru prawa lub wyboru prawa wynikającego z postanowień rozrządzenia testamentowego.

107.

W każdym razie, jeżeli testament jest ważny zgodnie z prawem krajowym zmarłego w chwili sporządzenia owego testamentu lub w chwili śmierci, art. 83 ust. 4 rozporządzenia zezwala po prostu na zastosowanie fikcji, że wspomniane prawo zostało rzeczywiście wybrane.

108.

Zgodnie z art. 4 rozporządzenia sądy państwa członkowskiego, w którym zmarły miał swoje miejsce zwykłego pobytu w chwili śmierci, mają wyłączną jurysdykcję międzynarodową do orzekania co do wszelkich spraw dotyczących spadku mającego elementy transgraniczne.

109.

Prawdopodobnie będzie istnieć silny związek między wskazanymi w ten sposób sądami a majątkiem spadkowym, a także osobami zainteresowanymi tym majątkiem. A ponieważ prawem właściwym jest prawo ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, automatycznie wystąpi również współzależność forum/ius. Oba są głównymi celami rozporządzenia, jak wyjaśniono w jego motywach 23 i 27.

110.

Rosnąca mobilność osób wraz z możliwością wyboru prawa krajowego mającego zastosowanie do przyszłego dziedziczenia zagrażają wyżej wymienionym celom lub bezpośrednio utrudniają ich realizację. Mając to na uwadze, prawodawca europejski przyjął zasady dotyczące międzynarodowej jurysdykcji, które w niektórych warunkach zastępują jurysdykcję określoną w art. 4 rozporządzenia.

111.

Jedną z tych zasad jest zasada dająca osobom zainteresowanym spadkiem uprawnienie do przyznania jurysdykcji sądom państwa, którego obywatelstwo posiadał zmarły, jeżeli wybrał on swoje prawo krajowe jako właściwe.

112.

Można się zastanawiać, czy możliwość przyznana zainteresowanym stronom, która – co pragnę podkreślić – zależy od wcześniejszego wyboru prawa przez zmarłego, istnieje również wtedy, gdy nie ma pewności, czy został dokonany wyraźny wybór, lecz właściwość prawa krajowego zmarłego wynika z fikcji przewidzianej w art. 83 ust. 4 rozporządzenia (w odniesieniu do testamentów sporządzonych przed dniem 17 sierpnia 2015 r.).

113.

W mojej ocenie odpowiedź na to pytanie powinna być twierdząca. Należy wykluczyć literalną wykładnię rozporządzenia (mimo iż zawsze odnosi się ono do prawa „wybranego” przez zmarłego) i wzmocnić przyznanie jurysdykcji organowi, który najlepiej zna mające zastosowanie prawo materialne. Uważam, że jest to rozwiązanie najbardziej zgodne z celem określonym w motywie 27 rozporządzenia.

114.

W przypadku gdy wybrane przez zmarłego prawo regulujące dziedziczenie po nim jest prawem państwa członkowskiego, art. 5 rozporządzenia stanowi, że zainteresowane strony mogą przyznać wyłączną jurysdykcję do orzekania we wszelkich sprawach dotyczących spadku sądowi tego państwa członkowskiego.

115.

Taka wyraźna umowa prorogacyjna podlega jednak ścisłym przesłankom formalnym zgodnie z ust. 2 rzeczonego art. 5. Celem jest zagwarantowanie, że osoba zawierająca umowę przyznającą wyłączną jurysdykcję zna jej treść, przyjmuje ją i jest świadoma jej skutków: prorogacji jurysdykcji wybranych sądów i uchylenia jurysdykcji sądów ostatniego miejsca zwykłego pobytu zmarłego.

116.

Artykuł 7 lit. c) rozporządzenia stanowi również, że strony postępowania (które należy rozumieć jako postępowanie już wszczęte) wyraźnie uznają jurysdykcję sądu, do którego wniesiono sprawę. Artykuł 9 rozszerza jurysdykcję sądu wybranego w drodze umowy, który rozpoznaje już sprawę, na strony postępowania, które nie były stronami tej umowy, jeżeli wdadzą się one w spór, nie kwestionując jurysdykcji tego sądu.

117.

Rozporządzenie nie przewiduje innych możliwości przyznania jurysdykcji. Niestawiennictwo zainteresowanej strony, która została powiadomiona o wszczęciu postępowania spadkowego, nie jest równoznaczne z jej dorozumianą prorogacją jurysdykcji. Oświadczenie, które zainteresowana strona składa poza jakimkolwiek postępowaniem, w odniesieniu do jej praw lub obowiązków związanych ze spadkiem, również nie wywołuje takiego skutku.

118.

Prawodawca europejski nie nakłada w art. 5 takich samych rygorystycznych wymogów formalnych jak w art. 7. W tym drugim przypadku postępowanie jest w toku: zainteresowane strony wezwane do wzięcia w nim udziału, które uznają w tym czasie jurysdykcję sądu, do którego wniesiono sprawę, dysponują wszystkimi istotnymi elementami, aby ich zgoda została uznana za świadomą.

119.

Uznanie jurysdykcji powinno być jednak wyraźne, aby uniknąć jakichkolwiek wątpliwości co do jego istnienia. Do ustawodawcy krajowego należy określenie innych przesłanek dotyczących czasu i formy, aby można było powołać się na uznanie jurysdykcji we wszczętym postępowaniu, z poszanowaniem zasad skuteczności i równoważności.

120.

Na podstawie informacji zawartych w odesłaniu prejudycjalnym nie wydaje się, aby istniała umowa prorogacyjna stron na rzecz sądów litewskich. Istnieją natomiast jednostronne oświadczenia małżonka zmarłej, złożone w Niemczech, w których zrzeka się on wszelkich roszczeń do spadku, wyraża zgodę na jurysdykcję sądu litewskiego i odmawia stawienia się przed nim w postępowaniach toczących się w tym państwie.

121.

Istotne jest tylko drugie z tych oświadczeń, gdyż może ono odpowiadać sytuacji opisanej w art. 7 lit. c) rozporządzenia. Sąd odsyłający będzie musiał wyjaśnić, czy tak jest, mając na uwadze brzmienie tego oświadczenia, w szczególności zakres wyrażonej w nim zgody. Sąd ten będzie musiał również zbadać pozostałe przesłanki dotyczące czasu i formy przewidziane w jego prawie, aby tego rodzaju oświadczenie wywoływało skutek w postaci przyznania jurysdykcji w toczących się postępowaniach.

122.

Co się tyczy jurysdykcji na podstawie umowy między stronami, uważam, że należy zaznaczyć, iż rozporządzenie nie powinno być interpretowane w sposób uniemożliwiający stronom rozstrzygnięcie sprawy spadkowej poza jakimkolwiek sporem w wybranym przez nie państwie członkowskim, o ile jest to możliwe na mocy prawa tego państwa członkowskiego. Powinno być to możliwe, nawet jeżeli prawo tego państwa członkowskiego nie jest prawem właściwym dla dziedziczenia. Kryterium to, które jest jasno wyrażone w motywie 29 rozporządzenia, może być użyteczne dla sądu odsyłającego.

123.

W świetle powyższych uwag proponuję, aby Trybunał odpowiedział Lietuvos Aukščiausiasis Teismas (sądowi najwyższemu Litwy) w następujący sposób: