Sprawy połączone T‑721/18 i T‑81/19

Zoi Apostolopoulou i Anastasia Apostolopoulou-Chrysanthaki

przeciwko

Komisji Europejskiej

Wyrok Sądu (dziewiąta izba) z dnia 21 grudnia 2021 r.

Odpowiedzialność pozaumowna – Umowy o udzielenie dotacji zawarte w ramach różnych programów Unii – Naruszenie postanowień umownych przez spółkę beneficjenta – Koszty kwalifikowalne – Dochodzenie OLAF‑u – Likwidacja spółki – Odzyskanie wierzytelności od wspólniczek spółki – Postępowanie egzekucyjne – Zarzuty podniesione przez przedstawicieli Komisji przed sądami krajowymi – Określenie strony pozwanej – Uchybienie wymogom formalnym – Częściowa niedopuszczalność – Wystarczająco istotne naruszenie normy prawnej przyznającej uprawnienia jednostkom

Postępowanie sądowe – Skarga wszczynająca postępowanie – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Skarga o naprawienie szkód wyrządzonych przez instytucję Unii – Żądanie nakazania tej instytucji przyjęcia danego zachowania – Nakaz zaniechania – Dopuszczalność

[Statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 21 akapit pierwszy, art. 53, regulamin postępowania przed Sądem, art. 76 lit. d)]

(zob. pkt 86–89)
Postępowanie sądowe – Skarga wszczynająca postępowanie – Wymogi formalne – Określenie przedmiotu sporu – Zwięzłe przedstawienie powołanych zarzutów – Skarga o naprawienie szkód wyrządzonych przez instytucję Unii – Żądanie nakazania tej instytucji przyjęcia danego zachowania – Nakaz działania – Brak doprecyzowania – Niedopuszczalność

[Statut Trybunału Sprawiedliwości, art. 21 akapit pierwszy, art. 53, regulamin postępowania przed Sądem, art. 76 lit. d)]

(zob. pkt 90–93)
Postępowanie sądowe – Zarzut zawisłości sporu – Tożsamość stron, przedmiotu i zarzutów w dwóch skargach – Skarga o zadośćuczynienie w celu naprawy różnych szkód moralnych – Brak tożsamości przedmiotu – Dopuszczalność

(zob. pkt 98–105)
Odpowiedzialność pozaumowna – Przesłanki – Niezgodność z prawem – Spółka cywilna, która skorzystała z finansowania w ramach różnych programów unijnych – Krajowe postępowania egzekucyjne zmierzające do odzyskania części tego finansowania od wspólników tej spółki – Sformułowanie przez przedstawicieli prawnych Komisji przed sądami krajowymi różnych zarzutów wobec tej spółki i jej wspólników – Czyn niezawierający znamion bezprawności

(art. 340 akapit drugi TFUE)

(zob. pkt 126–131, 151–156)
Odpowiedzialność pozaumowna – Przesłanki – Wystarczająco istotne naruszenie normy prawnej przyznającej uprawnienia jednostkom – Norma prawna przyznająca uprawnienia jednostkom – Pojęcie – Zasada rzetelności postępowania zapisana w prawie krajowym – Wyłączenie – Brak bezprawności mogącej powodować powstanie odpowiedzialności pozaumownej Unii

(art. 340 akapit drugi TFUE)

(zob. pkt 157–166)

Streszczenie

Skarżące są jedynymi dwiema wspólniczkami Koinonia Tis Pliroforias Anoichti Stis Eidikes Anagkes – Isotis (zwanej dalej „Isotis”) – greckiej spółki cywilnej o celu niezarobkowym, utworzonej w styczniu 2004 r. W chwili utworzenia Isotis korzystała na mocy przepisów krajowych z osobowości prawnej. Jej wierzyciele mogli zatem zwrócić się przeciwko wspólniczkom w celu uzyskania zaspokojenia ich wierzytelności dopiero po rozwiązaniu i likwidacji spółki oraz pod warunkiem że jej aktywa nie są wystarczające do ich zaspokojenia.

Isotis zawarła szereg umów ze Wspólnotą Europejską, reprezentowaną przez Komisję Wspólnot Europejskich, mających na celu realizację określonych projektów w ramach różnych programów unijnych. Niektóre z tych umów zostały poddane audytowi finansowemu przeprowadzonemu przez Komisję w lutym 2010 r. Ostateczny raport z audytu zawierał wniosek, że wszystkie wydatki poniesione przez Isotis w ramach realizacji umów objętych tym audytem są niekwalifikowalne i że wszystkie odpowiednie kwoty wypłacone Isotis powinny zostać zwrócone. W grudniu 2010 r. Isotis została postawiona w stan likwidacji. Następnie w kwietniu i czerwcu 2011 r. Komisja wystawiła szereg not obciążeniowych z tytułu umów objętych audytem z lutego 2010 r. W wyniku dochodzenia dotyczącego potencjalnych nadużyć finansowych naruszających interesy finansowe Unii, między innymi ze strony Isotis, przeprowadzonego przez Europejski Urząd ds. Zwalczania Nadużyć Finansowych (OLAF), sformułował on zalecenia dotyczące przyjęcia odpowiednich środków i poinformowania greckich organów wymiaru sprawiedliwości ze względu na podejrzenia popełnienia przestępstwa oszustwa naruszającego wspomniane interesy.

Skarga wniesiona przez Isotis na podstawie art. 272 TFUE została oddalona przez Sąd ( 1 ), który nakazał tej spółce w szczególności zwrot wkładów finansowych, z których skorzystała ona na podstawie umów objętych audytem z lutego 2010 r. Odwołanie od tego wyroku zostało oddalone przez Trybunał ( 2 ).

Równolegle do umów objętych audytem z lutego 2010 r. Wspólnota zawarła z kilkoma kontrahentami mającymi siedziby w różnych państwach członkowskich Unii, w tym Isotis, umowę mającą na celu realizację projektu REACH112. We wrześniu 2013 r. Komisja wydała notę obciążeniową dotyczącą odzyskania określonej kwoty ze względu na zakończenie udziału Isotis w tym projekcie. Sąd uwzględnił skargę wniesioną przez Isotis w odniesieniu do kosztów zgłoszonych przez nią w odniesieniu do pierwszego okresu referencyjnego projektu REACH112 i nakazał jej zapłatę na rzecz Komisji pozostałej kwoty, której odzyskania zażądała ta instytucja ( 3 ), powiększonej o odsetki za zwłokę.

We wrześniu 2017 r. Komisja doręczyła skarżącym trzy tytuły egzekucyjne sporządzone przez Monomeles Protodikeio Athinon (sąd pierwszej instancji w składzie jednoosobowym w Atenach, Grecja). Wyrok, w którym sąd ten częściowo uwzględnił powództwo przeciwegzekucyjne wniesione przez skarżące, został uchylony przez Efeteio Athinon (sąd apelacyjny w Atenach, Grecja). Ten ostatni sąd uwzględnił powództwo przeciwegzekucyjne, biorąc pod uwagę fakt, że mające zastosowanie prawo greckie nie pozwalało na wszczęcie egzekucji wobec skarżących, mimo że były one jedynymi dwiema wspólniczkami Isotis, oraz że egzekucja taka może być dochodzona jedynie wobec osoby prawnej Isotis.

W grudniu 2018 r. i lutym 2019 r. skarżące wniosły dwie skargi zmierzające w szczególności do uzyskania odszkodowania za szkodę, jaką miały ponieść z powodu naruszenia ich reputacji i godności z jednej strony przez przedstawicieli Komisji i pracownika OLAF‑u w ramach postępowania przeciwegzekucyjnego (dalej „sprawa T‑721/18”), a z drugiej strony przez przedstawicieli Komisji w ramach postępowania apelacyjnego (dalej „sprawa T‑81/19”).

Skargi te Sąd w części odrzucił jako niedopuszczalne, a w części oddalił jako bezzasadne. Sprawy te umożliwiły Sądowi zbadanie delikatnej kwestii, w jakim zakresie skarżące, będące jedynymi wspólniczkami Isotis, mogą uzyskać zadośćuczynienie za krzywdę, jakiej miały doznać ze względu na różne twierdzenia sformułowane przez przedstawicieli prawnych Komisji przed sądami greckimi.

Ocena Sądu

Jeśli chodzi o dopuszczalność skarg, Sąd zajął się w pierwszej kolejności zarzucaną nieprecyzyjnością skarg. Sąd stwierdził, po pierwsze, że żądanie skarżących mające na celu nakazanie Komisji powstrzymania się od jakiegokolwiek naruszenia ich dóbr osobistych w przyszłości należy postrzegać jako żądanie wydania nakazu zaniechania. Taki nakaz jest jedną z form, jakie może przybrać odszkodowanie w naturze przyznane przez sąd Unii, które może zostać skonkretyzowane tylko wtedy, gdy ustalona jest już odpowiedzialność pozaumowna Unii. Sąd stwierdził więc, że to żądanie skarżących jest dopuszczalne, ponieważ jest ono bezpośrednio związane z przedmiotem toczącego się sporu, a skarżące zmierzają do uzyskania zadośćuczynienia za krzywdę polegającą na naruszeniu ich reputacji, za które odpowiedzialna jest ich zdaniem Komisja.

Po drugie, Sąd zaznaczył, że żądanie skarżących mające na celu nakazanie Komisji złożenia publicznego oświadczenia w celu przywrócenia ich reputacji stanowi żądanie wydania nakazu działania. Wyjaśnia on jednak, że o ile zgodnie z orzecznictwem naprawienie szkody w naturze może przybrać formę takiego nakazu skierowanego przez sąd Unii do Komisji, o tyle żądanie wydania nakazu powinno spełniać wymogi jasności i precyzyjności ( 4 ). W niniejszym przypadku Sąd uważa, że żądanie skarżących nie jest dopuszczalne, ponieważ, po pierwsze, nie sprecyzowały one w swoich skargach ani formy, ani warunków, jakim powinno odpowiadać oświadczenie zmierzające do przywrócenia ich reputacji, a po drugie, nie przedstawiły wystarczających wyjaśnień co do dokładnego zakresu ich żądania.

W drugiej kolejności Sąd stwierdził, że ponieważ obie skargi nie mają ściśle identycznego przedmiotu, nie ma zawisłości sporu, a tym samym skarga w sprawie T‑81/19 jest dopuszczalna. O ile bowiem obie skargi zostały wniesione na tej samej podstawie prawnej ( 5 ), dotyczą sporu między tymi samymi stronami i zmierzają do uzyskania zadośćuczynienia za krzywdę rzekomo wyrządzoną każdej ze skarżących przez Komisję, o tyle szkody, których naprawienia się żąda, nie są identyczne, ponieważ wynikają one z odmiennych okoliczności faktycznych. Z jednej strony powtarzanie w ramach postępowania apelacyjnego twierdzeń rzekomo fałszywych i zniesławiających mogłoby bowiem samo w sobie spowodować powstanie szkody odrębnej od szkody wyrządzonej pierwotnie. Z drugiej strony w ramach tego samego postępowania Komisja sformułowała nowe twierdzenia, które – przy założeniu, że są szkodliwe – mogłyby spowodować krzywdę odrębną od tej, na którą powołują się skarżące w sprawie T‑721/18.

Co do istoty Sąd w pierwszej kolejności przeanalizował zachowanie zarzucane Komisji. Sąd podkreślił, że w pismach złożonych w ramach postępowania w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym przedstawiciele Komisji zarzucili nie to, że skarżące dopuściły się nadużyć finansowych, lecz że odgrywały aktywną rolę w zarządzaniu Isotis. A zatem samo twierdzenie w sprawie T‑721/18, że skarżące odegrały aktywną rolę w zarządzaniu Isotis, w tym w odniesieniu do zarządzania finansami Unii, nie może być postrzegane jako oskarżenie o oszustwo wobec nich. Podobnie w sprawie T‑81/19 twierdzenia przedstawicieli Komisji w postępowaniu apelacyjnym, zmierzające do podważenia istnienia osobowości prawnej Isotis, nie oznaczają same w sobie oskarżenia skarżących o oszustwo naruszające interesy finansowe Unii.

W drugiej kolejności Sąd zbadał, czy okoliczność, że przedstawiciele Komisji niesłusznie utrzymywali, iż skarżące odegrały aktywną rolę w zarządzaniu Isotis, i sformułowali szereg twierdzeń o faktach zmierzających do zakwestionowania osobowości prawnej Isotis w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym, stanowi bezprawne zachowanie mogące prowadzić do powstania odpowiedzialności pozaumownej Unii. Sąd odrzucił argumentację skarżących dotyczącą naruszenia ich prawa do godności ludzkiej ( 6 ), zgodnie z którą Komisja naruszyła to prawo, przedstawiając je w postępowaniu w pierwszej instancji i w postępowaniu apelacyjnym jako oszustki względem Komisji i Unii, ponieważ argumentacja ta opiera się na błędnym założeniu. Ponadto przypomniał, że w każdym razie możliwość dochodzenia swoich praw na drodze sądowej i wynikająca z niego kontrola sądowa jest wyrazem ogólnej zasady prawa wspólnej państwom członkowskim ( 7 ). Wyjaśnił on bowiem, że argumentacja skarżących sprowadza się do stwierdzenia, iż przedstawienie przez Komisję wszelkich argumentów mających na celu wykazanie ich oszukańczego zachowania w ramach postępowania przeciwegzekucyjnego siłą rzeczy pociągałoby za sobą naruszenie ich prawa do godności, które może prowadzić do powstania odpowiedzialności pozaumownej Unii, skoro argumentacja ta została odrzucona przez sądy krajowe. Tymczasem gdyby argumentację tę należało uwzględnić, sprowadzałaby się ona do ograniczenia prawa Komisji do działania przed sądami krajowymi w celu doprowadzenia do egzekucji wyroku Sądu stwierdzającego wierzytelność ( 8 ), zgodnie z ciążącym na niej obowiązkiem zapewnienia należytego zarządzania zasobami Unii i zwalczania nadużyć finansowych i wszelkich innych bezprawnych działań naruszających interesy finansowe Unii ( 9 ).

W trzeciej i ostatniej kolejności Sąd odrzucił argument sformułowany przez skarżące w sprawie T‑81/19, zgodnie z którym zachowanie Komisji jest bezprawne, ponieważ narusza zasadę rzetelności postępowania. Sąd zaznaczył bowiem przede wszystkim, że skarżące nie powołują się na naruszenie normy prawa Unii przyznającej uprawnienia jednostkom, które jest jedną z przesłanek powstania odpowiedzialności pozaumownej Unii, lecz na naruszenie zasady ustanowionej w prawie krajowym, która nie została potwierdzona w prawie Unii. Następnie Sąd przypomniał o właściwości sądów krajowych w zakresie kontroli prawidłowości środków egzekucyjnych podjętych w ramach postępowania egzekucyjnego ( 10 ) i zauważył, że do sądu apelacyjnego w Atenach należy upewnienie się, iż zachowanie przedstawicieli Komisji w ramach toczącego się przed nim postępowania w sprawie sprzeciwu wobec egzekucji było zgodne z zasadą rzetelności postępowania. Wreszcie Sąd wyjaśnił, że mimo iż jest on jako jedyny właściwy do rozpoznania skarg o stwierdzenie odpowiedzialności pozaumownej Unii lub jej pracowników ( 11 ), nie może on w ramach takiej skargi orzekać w przedmiocie zarzucanego naruszenia przez Komisję krajowej normy prawa procesowego w ramach sporu związanego z postępowaniem egzekucyjnym dotyczącym wyroku Sądu toczącym się przed sądem krajowym bez naruszenia uprawnień zastrzeżonych wyraźnie dla tego sądu, a tym samym podziału kompetencji między sądami Unii a sądami krajowymi ustanowionego w traktacie FUE.

( 1 ) Wyrok z dnia 16 lipca 2014 r., Isotis/Komisja (T‑59/11, EU:T:2014:679).

( 2 ) Postanowienie z dnia 31 maja 2016 r., Isotis/Komisja (C‑450/14 P, niepublikowane, EU:C:2016:477).

( 3 ) Wyrok z dnia 4 lutego 2016 r., Isotis/Komisja (T‑562/13, niepublikowany, EU:T:2016:63).

( 4 ) Artykuł 76 lit. a) regulaminu postępowania przed Sądem.

( 5 ) Artykuł 268 i art. 340 akapit drugi TFUE.

( 6 ) Przewidzianego w art. 1 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej.

( 7 ) Zapisanego w art. 6 i 13 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

( 8 ) Na podstawie art. 299 TFUE.

( 9 ) Przewidzianym w art. 18, 317 i 325 TFUE.

( 10 ) Artykuł 299 akapit czwarty TFUE.

( 11 ) Artykuł 268 TFUE.