1.

Niniejsze wnioski o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczą wykładni dyrektywy 93/13/EWG ( 2 ) w szczególnym kontekście w pełni wykonanych umów kredytu. Ściślej rzecz ujmując – wnioski te umożliwią Trybunałowi jasne określenie, czy dyrektywa ta znajduje zastosowanie również po pełnym wykonaniu umowy oraz, w stosownym przypadku, czy roszczenie o zwrot kwot otrzymanych na podstawie warunków umownych uznanych za nieuczciwe może podlegać trzyletniemu okresowi przedawnienia, który rozpoczyna bieg w momencie wygaśnięcia umowy. Chodzi zatem w istocie o określenie czasu trwania ochrony przyznanej konsumentom we wspomnianej dyrektywie.

2.

Zgodnie z art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 „konsumentem” jest każda osoba fizyczna, która w umowach objętych tą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z jej działalnością gospodarczą i zawodową.

3.

Stosownie do art. 6 ust. 1 tej dyrektywy

„Państwa członkowskie stanowią, że na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków”.

4.

Artykuł 1 ust. 3 Legea nr 193/2000 privind clauzele abuzive din contractele încheiate între profesionişti şi consumatori (ustawy nr 193/2000 o nieuczciwych warunkach w umowach zawieranych między przedsiębiorcami a konsumentami) z dnia 6 listopada 2000 r. (Monitorul Oficial al României nr 560 z dnia 10 listopada 2000 r.), ponownie opublikowanej w 2012 r. (Monitorul Oficial al României nr 543 z dnia 3 sierpnia 2012 r.), ostatnio zmienionej w 2014 r. (zwanej dalej „ustawą nr 193/2000”) zakazuje przedsiębiorcom stosowania nieuczciwych warunków w umowach z konsumentami. Ponadto art. 6 tej ustawy stanowi, że nieuczciwe warunki nie wywołują skutków prawnych w stosunku do konsumentów.

5.

Artykuł 12 ust. 1 i 4 tej ustawy stanowi:

„1.   W przypadku stwierdzenia stosowania umów adhezyjnych zawierających nieuczciwe warunki umowne organy kontroli, o których mowa w art. 8, wnoszą do sądu miejsca zamieszkania lub, w stosownych przypadkach, siedziby przedsiębiorcy o zobowiązanie go do zmiany umów w trakcie wykonania poprzez wyeliminowanie nieuczciwych warunków.

[…]

4.   Postanowienia ust. 1–3 pozostają bez uszczerbku dla prawa konsumenta, który przystąpił do umowy adhezyjnej zawierającej nieuczciwy warunek, aby powołać się na nieważność tego warunku w drodze powództwa lub podniesienia zarzutu na zasadach przewidzianych w ustawie”.

6.

Artykuł 993 Codul civil (kodeksu cywilnego) z 1864 r., który miał zastosowanie w dniu zawarcia umów będących przedmiotem postępowań głównych, stanowi w szczególności, że osobie, która na skutek błędu uznaje się za dłużnika i spłaca dług, przysługuje w stosunku do wierzyciela roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia.

7.

Zgodnie z art. 1 Decretul nr. 167/1958 privitor la prescripția extinctivă (dekretu nr 167 w sprawie przedawnienia powodującego wygaśnięcie praw) z dnia 10 kwietnia 1958 r. (Monitorul Oficial al României nr 19 z dnia 21 kwietnia 1958 r.), opublikowanym ponownie:

„Roszczenie majątkowe wygasa w drodze przedawnienia, jeżeli nie zostało zgłoszone w terminie określonym w ustawie.

Wygaśnięcie prawa wniesienia pozwu dotyczącego roszczenia głównego skutkuje wygaśnięciem prawa wniesienia pozwu dotyczącego roszczenia akcesoryjnego”.

8.

Stosownie do art. 2 tego dekretu „nieważność czynności prawnej może być podniesiona w każdym momencie w drodze wniesienia powództwa albo zgłoszenia zarzutu”.

9.

Artykuł 7 wspomnianego dekretu przewiduje, że:

„Przedawnienie rozpoczyna bieg w dniu, w którym powstaje prawo dochodzenia roszczenia lub prawo żądania przymusowego wykonania.

W przypadku zobowiązań podlegających wykonaniu na żądanie wierzyciela oraz zobowiązań, dla których wykonania nie został określony termin wykonania, przedawnienie rozpoczyna bieg w dniu, w którym powstał stosunek prawny”.

10.

Artykuł 8 wspomnianego dekretu stanowi, że:

„Przedawnienie roszczenia o odszkodowanie za szkody poniesione na skutek bezprawnego działania zaczyna bieg w dniu, w którym osoba poszkodowana dowiedziała się albo powinna była się dowiedzieć zarówno o szkodzie, jak i o osobie, która za nią odpowiada.

Postanowienia poprzedniego akapitu mają zastosowanie również w przypadku bezpodstawnego wzbogacenia”.

11.

W czerwcu 2008 r. powód w postępowaniu głównym zawarł z SC Raiffeisen Bank SA (dalej zwanym „Raiffeisen Bank”) umowę kredytu na okres 84 miesięcy, kończący się w 2015 r., w dniu, w którym dokonano spłaty kredytu w całości.

12.

Uznając, że niektóre warunki umowy były nieuczciwe, powód wniósł w grudniu 2016 r. do Judecătoria Târgu Mureş (sądu pierwszej instancji w Târgu Mureş, Rumunia) powództwo o stwierdzenie nieuczciwego charakteru wspomnianych warunków, zwrot kwot zapłaconych na ich podstawie oraz zapłatę odsetek ustawowych.

13.

Raiffeisen Bank podniósł w drodze zarzutu brak czynnej legitymacji powoda, wskazując, że temu ostatniemu nie przysługuje status konsumenta w rozumieniu ustawy nr 193/2000, gdyż w dniu wniesienia pozwu stosunek umowny między stronami był zakończony, natomiast umowa kredytu wygasła rok wcześniej w związku z pełnym jej wykonaniem.

14.

W pierwszej instancji sąd krajowy uwzględnił powództwo w całości.

15.

Uznając, że powyższe orzeczenie jest dla niego niekorzystne, Raiffeisen Bank wniósł apelację do sądu odsyłającego, powtarzając argument, że powód utracił status konsumenta przed wniesieniem pozwu na skutek wygaśnięcia umowy kredytu w rezultacie jej pełnego wykonania.

16.

W tych okolicznościach Tribunalul Specializat Mureş (wyspecjalizowany sąd w Mureș, Rumunia) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi, identycznymi z pytaniami w sprawie C‑699/18:

17.

W maju 2003 r. powód w postępowaniu głównym i jeszcze jedna osoba, mająca status współkredytobiorcy, zawarli z BRD Groupe Société Générale SA umowę kredytu. W marcu 2005 r. w związku ze wcześniejszą spłatą kredyt ten został uznany za zamknięty i umowa kredytu wygasła.

18.

Ponad dziesięć lat później, w lipcu 2016 r., powód wniósł do Judecătoria Târgu Mureş (sądu pierwszej instancji w Târgu Mureş, Rumunia) pozew o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umowy. Ponadto powód wniósł o uchylenie tych warunków oraz o zwrot wszystkich kwot zapłaconych na ich podstawie, jak również o zapłatę odsetek ustawowych od kwot podlegających zwrotowi.

19.

BRD Groupe Société Générale podniosła, że powód nie posiada już statusu konsumenta, gdyż w dniu rozpoczęcia postępowania sądowego stosunek prawny między stronami był zakończony, a umowa wygasła 11 lat wcześniej, w wyniku wcześniejszej spłaty.

20.

W pierwszej instancji sąd krajowy częściowo uwzględnił pozew.

21.

Uznając, że powyższe orzeczenie wyrządza jej szkodę, BRD Groupe Société Générale wniosła apelację do sądu odsyłającego, powtarzając argument, że powód utracił status konsumenta 11 lat przed wniesieniem pozwu, na skutek wygaśnięcia umowy kredytu w rezultacie jego wcześniejszej spłaty.

22.

W tych okolicznościach Tribunalul Specializat Mureş (wyspecjalizowany sąd w Mureș) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z dwoma pytaniami prejudycjalnymi, identycznymi z pytaniami przedstawionymi w sprawie C‑698/18. Sąd odsyłający podkreślił jednak, że w sprawie C‑699/18 powód wniósł powództwo o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umownych 11 lat po wygaśnięciu umowy kredytu, tj. po upływie trzyletniego terminu przedawnienia określonego przez krajowego prawodawcę dla realizacji roszczeń o charakterze majątkowym.

23.

Postanowieniem prezesa Trybunału z dnia 12 grudnia 2018 r. sprawy C‑698/18 i C‑699/18 zostały połączone w celu łącznego rozpoznania w ramach pisemnego i ustnego etapu postępowania oraz wydania wyroku.

24.

Uwagi na piśmie zostały przedstawione przez strony w postępowaniu głównym, z wyjątkiem powoda w sprawie C‑698/18, rządy rumuński, czeski, polski i portugalski oraz Komisję Europejską.

25.

Ci sami zainteresowani byli reprezentowani na rozprawie, która odbyła się w dniu 12 grudnia 2019 r.

26.

Poprzez pytania prejudycjalne sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy dyrektywa 93/13, po pierwsze, sprzeciwia się temu, aby roszczenie o zwrot świadczeń wykonanych na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy zawartego w umowie w pełni wykonanej podlegało przedawnieniu. Po drugie, sąd ten zastanawia się, czy dyrektywa ta sprzeciwia się stosowaniu do takiego roszczenia trzyletniego terminu przedawnienia, który rozpoczyna bieg od momentu wygaśnięcia umowy. Sąd odsyłający zadaje te pytania pod kątem ograniczeń autonomii proceduralnej państw członkowskich. W związku z tym, że każdy przypadek, w którym powstaje pytanie, czy przepis krajowy respektuje te ograniczenia, należy rozpatrywać z uwzględnieniem miejsca tego przepisu w całości procedury, jej przebiegu i jej cech szczególnych ( 3 ), uważam, iż pytania te należy analizować łącznie.

27.

Ponadto sąd odsyłający jest zdania, że staje wobec konieczności wyznaczenia – pod względem czasowym – zakresu statusu „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13. Chociaż sąd odsyłający nie formułuje wyraźnie tego pytania, stwierdza, że należy ustalić, czy po pełnym wykonaniu umowy zawartej przez osobę, która niewątpliwie korzystała ze statusu konsumenta w momencie podpisania umowy zawierającej nieuczciwe warunki, rzeczona dyrektywa nadal ma zastosowanie.

28.

W świetle powyższego, po zbadaniu dopuszczalności pytań prejudycjalnych (sekcja A), w celu udzielenia użytecznej odpowiedzi na te pytania przedstawię najpierw rozwiązania przyjęte w prawie rumuńskim w zakresie sankcji za wprowadzanie do umów zawartych przez przedsiębiorcę z konsumentem nieuczciwych warunków (sekcja B). Następnie zajmę się kwestią stosowania dyrektywy 93/13 do umów w pełni wykonanych (sekcja C). Wreszcie, w kwestii ograniczeń autonomii proceduralnej państw członkowskich, ustalę, czy omawiana dyrektywa sprzeciwia się temu, aby roszczenie o zwrot świadczeń wykonanych na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy, zawartego we w pełni wykonanej umowie, podlegało przedawnieniu oraz aby moment, od którego rozpoczyna bieg trzyletni termin przedawnienia, odpowiadał momentowi wygaśnięcia umowy (sekcja D).

29.

Powód w sprawie C‑699/18 podnosi tytułem głównym, że pytania prejudycjalne są niedopuszczalne.

30.

W pierwszej kolejności twierdzi on, że poprzez swoje pytania prejudycjalne sąd odsyłający zmierza do ustalenia, czy przewidziany w prawie krajowym termin na wniesienie pozwu do tego sądu został zachowany. Tymczasem pytanie prejudycjalne powinno dotyczyć nie kwestii związanych z prawem krajowym, lecz wykładni prawa Unii. W drugiej kolejności powód wskazuje, że ograniczenie skutków zwrotu w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umowy byłoby sprzeczne z logiką, na której opiera się ochrona konsumentów.

31.

Nie podzielam zastrzeżeń sformułowanych przez powoda.

32.

Poprzez pytania prejudycjalne sąd odsyłający zmierza do uzyskania elementów wykładni prawa Unii pozwalających mu ustalić w istocie, czy uregulowanie krajowe i wykładnia, którą on proponuje, są zgodne z systemem ochrony konsumentów ustanowionym przez dyrektywę 93/13. Jeśli postawione pytania dotyczą wykładni prawa Unii, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia ( 4 ). Ponadto uznanie, że pytania prejudycjalne są niedopuszczalne z uwagi na to, iż ograniczenie skutków zwrotu w następstwie stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunku umowy byłoby sprzeczne z logiką, na której opiera się ochrona konsumentów, przesądzałoby o odpowiedzi, jaką należy udzielić na te pytania.

33.

To powiedziawszy, proponuję, aby Trybunał stwierdził, że nie jest właściwy, aby udzielić odpowiedzi na pytania postawione w sprawie C‑699/18. Umowa rozpatrywana w tej sprawie została zawarta w 2003 r. oraz wygasła w 2005 r., czyli przed dniem 1 stycznia 2007 r., w którym Rumunia przystąpiła do Unii. Trybunał jest zaś właściwy do dokonywania wykładni prawa Unii jedynie w odniesieniu do jego stosowania w państwie członkowskim od momentu przystąpienia tego państwa do Unii ( 5 ). Z tego samego powodu Trybunał jest właściwy, aby udzielić odpowiedzi na pytania zadane w sprawie C‑698/18, które odnoszą się do umowy zawartej w 2008 r.

34.

Sąd odsyłający wyjaśnia we wnioskach o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, że w prawie rumuńskim istnieją trzy różne sankcje cywilnoprawne za naruszenie przepisu prawa, a mianowicie: bezskuteczność, nieważność względna i nieważność bezwzględna. Uściśla on, że w braku wyraźnego przepisu wskazującego znajdujące zastosowanie w dniu zawarcia spornych w postępowaniach głównych umów przepisy prawa materialnego to krajowe orzecznictwo i doktryna dokonują wykładni prawa rumuńskiego w celu ustalenia reżimu prawnego regulującego nieważność czynności cywilnoprawnych, który prawodawca zamierzał ustanowić na poziomie krajowym ( 6 ).

35.

Rola sankcji nieważności polega na pozbawieniu czynności podjętej z naruszeniem przepisów prawa skutku prawnego. W zależności od charakteru interesu (indywidualnego albo ogólnego) chronionego przez przepis prawa naruszony w momencie podjęcia czynności cywilnoprawnej sankcją jest nieważność względna albo nieważność bezwzględna.

36.

Sąd odsyłający wskazuje, że nieważność względna jest sankcją za nieprzestrzeganie bezwzględnie obowiązującej normy prawnej chroniącej interes prywatny oraz że roszczenie o ustalenie nieważności względnej podlega przedawnieniu. Z kolei nieważność bezwzględna jest sankcją za nieprzestrzeganie przy podejmowaniu czynności cywilnoprawnej normy prawnej stojącej na straży interesu ogólnego chronionego przez bezwzględnie obowiązującą normę prawną porządku publicznego. Z uwagi na interes chroniony za pomocą sankcji nieważności bezwzględnej, nie zachodzi w jej przypadku możliwość zatwierdzenia czynności, z tym skutkiem, że konsument uprawniony do powołania się na tę nieważność mógłby zrzec się tego uprawnienia. Może być ona podniesiona przez każdą osobę posiadającą interes, przez podmioty, którym prawo przyznaje taką możliwość, oraz z urzędu przez sąd ( 7 ). Roszczenie o ustalenie nieważności bezwzględnej nie podlega przedawnieniu, w tym sensie, że można się na nią powołać w każdym momencie w drodze powództwa lub podniesienia zarzutu.

37.

Co do zasady w prawie rumuńskim nieważność bezwzględna wywołuje, zgodnie z wyjaśnieniami sądu odsyłającego, skutki retroaktywne, od momentu podjęcia czynności prawnej (skutki ex tunc). Istnieje jednak określona liczba wyjątków od tej zasady, w ramach których bezwzględna nieważność wywołuje skutki ex nunc. Tak jest w sytuacji, gdy działający w dobrej wierze posiadacz rzeczy przynoszącej pożytki zachowuje pożytki, które zostały w czasie posiadania w dobrej wierze pobrane. Ponadto bezwzględna nieważność prowadzi do przywrócenia stanu poprzedniego (restitution in integrum), co sprowadza się do tego, że świadczenia w wykonaniu nieważnej czynności prawnej podlegają zwrotowi. W ramach umów wzajemnych świadczenie podlega zwrotowi za pomocą roszczeń o zwrot nienależnej zapłaty oraz roszczeń o zwrot.

38.

Według sądu odsyłającego w świetle prawa rumuńskiego należy rozróżnić roszczenie o ustalenie nieważności bezwzględnej, które nie podlega przedawnieniu, i roszczenie o zwrot świadczeń, które jest roszczeniem majątkowym i zawsze podlega przedawnieniu. Tymczasem roszczenie o zwrot świadczeń jest uzależnione od wcześniejszego rozstrzygnięcia kwestii nieważności, w tym sensie, że prawo żądania zwrotu powstaje dopiero po stwierdzeniu nieważności. W tym zakresie istnieją wyjątki, które pozwalają na stosowanie zasad dotyczących przedawnienia roszczenia o zwrot w sposób bardziej zniuansowany. Jeden z tych wyjątków ma zastosowanie, gdy z proceduralnego punktu widzenia dwa żądania (stwierdzenia nieważności tytułem żądania głównego oraz zwrotu świadczeń tytułem żądania dodatkowego) nie zostały sformułowane. Drugi z tych wyjątków ma zastosowanie do umów o charakterze ciągłym, gdy obiektywnie niemożliwe jest zobowiązanie do zwrotu jednego ze świadczeń (w przypadku rzeczy oddanej w najem) i w związku z tym drugie świadczenie nie może tym bardziej podlegać zwrotowi, a to dla uniknięcia bezpodstawnego wzbogacenia jednej ze stron.

39.

Sąd odsyłający wskazuje, że w orzecznictwie rumuńskim wypracowane zostało rozwiązanie zakładające, że eliminację nieuczciwych warunków należy utożsamiać z instytucją nieważności bezwzględnej.

40.

Ponadto sąd odsyłający zauważa, że chociaż dyrektywa 93/13 stanowi, iż nieuczciwe warunki nie są wiążące dla konsumenta, w tym sensie, że konsument nie może być związany tego rodzaju warunkami i może nie brać ich pod uwagę, co odpowiada pojęciu „bezskuteczności”, to z uwagi na określone w prawie krajowym cechy charakterystyczne nieważności i bezskuteczności to sankcja nieważności wydaje się być zgodna z systemem przewidzianym w tej dyrektywie.

41.

Sąd odsyłający odwołuje się ponadto do art. 7 ust. 2 dyrektywy 93/13 i wskazuje, że na mocy autonomii proceduralnej państwa członkowskie wprowadzają odpowiednie i skuteczne środki w celu umożliwienia osobom wniesienia do sądu powództwa prowadzącego do wydania orzeczenia stwierdzającego nieuczciwy charakter warunków umownych. Sąd odsyłający wskazuje, że ustawa nr 193/2000 nie wspomina wyraźnie o stosowaniu sankcji nieważności, ale przepisy art. 12 ust. 4 tej ustawy odnoszą się do stosowania tej sankcji.

42.

Co więcej, sąd odsyłający podnosi, że zgodnie z orzecznictwem Trybunału art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 należy uznać za przepis równoważny z krajowymi przepisami posiadającymi w ramach krajowego porządku prawnego rangę zasad porządku publicznego ( 8 ). W tym kontekście sąd odsyłający wyjaśnia, że z uwagi na to, że sądy krajowe mają obowiązek badania z urzędu potencjalnie nieuczciwych warunków, w rumuńskim orzecznictwie przyjęto koncepcję prawną tzw. bezwzględnej nieważności. Podobnie zgodnie z doktryną krajową przedsiębiorcy są zobowiązani nie wprowadzać nieuczciwych warunków do umów zawieranych z konsumentami, a obowiązek ten został nałożony przez bezwzględnie obowiązujący przepis prawa, którego naruszenie podlega sankcji bezwzględnej nieważności owych warunków ( 9 ).

43.

W konsekwencji osoba uznająca, że ma status konsumenta w ramach umowy kredytu, mogłaby w dowolnym momencie wnieść do sądu powództwo o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunku umownego. W przypadku gdy nieuczciwy charakter warunków z uwagi na bezwzględną nieważność tych postanowień umownych zostaje stwierdzony, zastosowanie znajdują związane z nią zasady prawa krajowego, a w szczególności zasada restitutio in integrum.

44.

Sąd odsyłający podkreśla, że cechą charakterystyczną postępowań głównych jest to, że umowy będące ich źródłem zostały wykonane przed wszczęciem owych postępowań przed sądami krajowymi. Wskazuje on, że w orzecznictwie krajowym wypracowano różne rozwiązania dotyczące skutków stwierdzenia nieuczciwego charakteru danego warunku zawartego we w pełni wykonanej umowie.

45.

Według jednego z nurtów orzeczniczych stwierdzenie nieuczciwego charakteru prowadzi do zastosowania sankcji bezwzględnej nieważności. W konsekwencji, z powodu braku przedawnienia roszczenia o stwierdzenie nieważności nieuczciwych warunków, roszczenie o zwrot nie podlega przedawnieniu.

46.

Inny nurt orzeczniczy został sformułowany w oparciu o wykładnię, zgodnie którą sankcję stosowaną w sytuacji stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków umownych stanowi sankcja sui generis, która wywołuje skutki na przyszłość, pozostając bez wpływu na świadczenia już wykonane, jak ma to miejsce w przypadku sankcji nieważności.

47.

Tymczasem według sądu odsyłającego możliwe jest przyjęcie wykładni, zgodnie z którą moment wygaśnięcia umowy – z powodu pełnego wykonania umowy lub wcześniejszej spłaty – jest momentem, w którym nie można już uznawać, że kredytobiorca znajduje się w sytuacji gorszej niż przedsiębiorca, i jest on z zwolniony z wszelkich zobowiązań wobec tego ostatniego. Zgodnie z wykładnią przedstawioną przez sąd odsyłający moment ten stanowi również obiektywny moment, w którym konsument jest świadomy lub powinien być świadomy nieuczciwego charakteru tego warunku umowy.

48.

Zgodnie z tą wykładnią roszczenie o ustalenie nieważności bezwzględnej, w drodze którego konsument może żądać stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków, mogłoby być zostać zgłoszone bez żadnego ograniczenia w czasie, podczas gdy roszczenie o zwrot świadczeń wykonanych na podstawie takich warunków musiałoby zostać zgłoszone w okresie trzech lat od momentu wygaśnięcia umowy.

49.

Muszę również stwierdzić, że według sądu odsyłającego wyodrębnienie momentu, w którym zaczyna biec termin przedawnienia dla roszczeń majątkowych związanych z nieuczciwym charakterem warunków umownych, z pominięciem stosowania odmiennego prawa krajowego, stanowi wyraz bezpośredniego stosowania prawa Unii. Jednakże sąd ten wskazuje również, że jego wykładnia wynika również z troski o poszanowanie zasady pewności prawa. W tym względzie powołuje się on na zasadę pewności stosunków cywilnoprawnych lub zasadę bezpieczeństwa obrotu, a nie na zasadę pewności prawa w prawie Unii. Ponadto sąd odsyłający odwołuje się do szeregu wyroków, w których Trybunał uznał, że wyznaczenie rozsądnych terminów zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa jest zgodne z prawem Unii ( 10 ). W wyrokach tych Trybunał odwołał się do zasady pewności prawa jako do zasady leżącej u podstaw krajowego systemu sądowego ( 11 ). Należy zatem stwierdzić, że sąd odsyłający oparł swoją wykładnię przepisów krajowych na zasadzie pewności prawa, która jest stosowana w prawie rumuńskim i leży u podstaw systemu prawa cywilnego tego państwa członkowskiego.

50.

Jak wskazałem w pkt 27 niniejszej opinii, sąd odsyłający twierdzi, że jego pytania prejudycjalne należy rozpatrywać pod kątem zachowania przez strony zakończonych umów statusu „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13. Twierdzenie to jest zgodne z argumentacją użytą przez pozwane, zgodnie z którą po całkowitym wykonaniu umowy kredytu kredytobiorca traci status konsumenta, a w konsekwencji ochronę oferowaną przez dyrektywę 93/13.

51.

Prawdą jest, że art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 definiuje konsumenta jako „każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem”. Pozwane wydają się w istocie wnioskować z faktu, że prawodawca użył w tej definicji czasu teraźniejszego trybu oznajmującego, iż po wykonaniu umowy osoba, która ją zawarła, nie podejmuje już w jej ramach działań i w rezultacie nie posiada już statusu „konsumenta” w rozumieniu tej dyrektywy.

52.

Prawdą jest również to, że art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie do zapewnienia, by „na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą [były] wiążące dla konsumenta”. Przepis ten stanowi, że państwa członkowskie są również zobowiązane zapewnić, aby umowa zawierająca nieuczciwe warunki „nadal obowiązywała strony”. Sformułowanie użyte przez prawodawcę wydaje się być interpretowane przez pozwane w ten sposób, że przepis ten dotyczy wyłącznie umów jeszcze niewykonanych oraz że jeżeli umowa wygasła, nie jest już a priori konieczne zagwarantowanie, aby nieuczciwe warunki nie wiązały już konsumenta lub aby umowa była nadal wiążąca dla jej stron.

53.

Niemniej jednak uważam, że bardziej stosowne jest rozważenie, czy dyrektywa przestaje obejmować ochroną osobę, która zawarła umowę jako konsument w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13, gdy tylko zawarta przez tę osobę umowa zostaje w pełni wykonana, a nie tego, czy wspomniana osoba zachowuje status konsumenta w rozumieniu tego przepisu po pełnym wykonaniu umowy.

54.

W pierwszej kolejności bowiem – w większości systemów prawa prywatnego umowa wygasa, gdy wszystkie zobowiązania wynikające z tej umowy zostały wykonane ( 12 ), mimo że należy mieć na uwadze, iż stanowiła ona podstawę przesunięć majątkowych, jakie miały miejsce w ramach wykonania umowy. Umowa w pełni wykonana jest bowiem nadal wiążąca, w tym sensie, że stanowi zawsze podstawę wcześniej zrealizowanych przesunięć majątkowych. Ponadto pełne wykonanie umowy nie zmienia faktu, że w trakcie wykonywania swoich zobowiązań umownych osobie, która zawarła umowę, niewątpliwie przysługuje status „strony umowy”.

55.

Jeżeli zatem warunek uznany za nieuczciwy stanowił podstawę przesunięcia majątkowego, które miało miejsce w trakcie wykonywania umowy, okoliczność, że umowa ta została już wykonana, nie może powodować osłabienia nieuczciwego charakteru tego warunku. Nadal istnieje interes w uznaniu warunków zawartych w umowie za nieuczciwe oraz, w stosownym przypadku, w utrzymaniu wiążącego charakteru pozostałej części tej umowy. To właśnie zgodnie z tym rozumowaniem należy odczytywać przepisy dyrektywy 93/13.

56.

W drugiej kolejności pozwane wskazują również w istocie, że asymetria między konsumentem i przedsiębiorcą istnieje jedynie w momencie zawarcia umowy i w trakcie jej wykonywania. W konsekwencji dyrektywa 93/13 przestaje mieć zastosowanie po wykonaniu umowy, gdyż jej obowiązywanie nie jest konieczne dla wyrównania tej asymetrii. Pozwane przedstawiają w tym zakresie własne rozumienie orzecznictwa Trybunału, zgodnie z którym system ochrony ustanowiony w dyrektywie 93/13 opiera się na założeniu, że relację między konsumentem i przedsiębiorcą charakteryzuje nierówność ( 13 ) oraz że dyrektywa ta dotyczy umów, w ramach których występuje znacząca nierównowaga ( 14 ).

57.

Z tego samego orzecznictwa Trybunału wynika jednak, że konsument jest stroną słabszą niż przedsiębiorca, zarówno pod względem możliwości negocjacyjnych, jak i ze względu na stopień poinformowania, i związku z tym godzi on się na warunki umowy zredagowane wcześniej przez przedsiębiorcę, nie mając wpływu na ich treść ( 15 ). Wykonanie umowy nie powoduje zmiany wstecz okoliczności, że w momencie jej zawarcia konsument był stroną słabszą. Co więcej, to w takich okolicznościach nieuczciwe warunki, które tworzą stan znaczącej nierównowagi i na które konsument przystaje, są wprowadzane do umowy ( 16 ). Warunki takie stanowią nadal – jak wynika z rozważań przedstawionych w pkt 54 niniejszej opinii – podstawę przesunięć majątkowych, jakie miały miejsce w ramach wykonania umowy.

58.

W tych okolicznościach uznanie, że wykonanie umowy wyklucza jakąkolwiek możliwość uznania tych warunków za nieuczciwe, powodowałby powstanie sytuacji, w której każde przesunięcie majątkowe zrealizowane na ich podstawie pozostawałoby niepodważalne i ostateczne. W tym kontekście, jak zauważa rząd polski, niektóre umowy są wykonywane natychmiast po ich zawarciu lub nawet w momencie ich zawarcia. Tak jest w szczególności w przypadku umowy sprzedaży. Konsekwencją przyjęcia wykładni pozwanych, zgodnie z którą dyrektywa 93/13 przestaje mieć zastosowanie po pełnym wykonaniu takiej umowy, byłaby sytuacja, w której jedna strona umowy nie miałaby nawet teoretycznej możliwości wystąpienia z powództwem do sądu przed jej wygaśnięciem. Tymczasem żaden przepis tej dyrektywy nie wskazuje, by umowy te były wyłączone z zakresu jej stosowania.

59.

W trzeciej kolejności – dyrektywa 93/13 zobowiązuje państwa członkowskie, jak wynika z jej art. 7 ust. 1 w związku z jej motywem 24, do przewidzenia stosownych i skutecznych środków mających na celu „zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami”. Środki te powinny mieć w stosunku do przedsiębiorców efekt odstraszający ( 17 ). Wykładnia, zgodnie z którą dyrektywa przestaje mieć zastosowanie po wykonaniu umowy, mogłaby zagrażać realizacji długoterminowego celu tej dyrektywy. Nie można bowiem wykluczyć, że konsument niebędący w pełni świadomy nieuczciwego charakteru warunków umownych, w obawie wysunięciem przeciwko niemu roszczenia przez przedsiębiorcę, będzie miał tendencję do wykonywania swoich zobowiązań umownych.

60.

Muszę jeszcze zauważyć, że sąd odsyłający zastanawia się, czy sposób wygaśnięcia umowy może mieć wpływ na stosowanie dyrektywy 93/13. W tym względzie sąd ten odnosi się do wcześniejszej spłaty i pełnego wykonania umowy w terminie.

61.

Wykładnia, zgodnie z którą dyrektywa 93/13 przestaje mieć zastosowanie po dobrowolnym wykonaniu umowy, musiałaby w mojej ocenie opierać się na założeniu, że konsument, który wykonuje umowę zawierającą nieuczciwe warunki, zrzeka się w sposób dorozumiany ochrony przyznanej mu przez tę dyrektywę.

62.

Tymczasem Trybunał wyjaśnił już w swoim orzecznictwie, że aby konsument mógł skutecznie zrzec się ochrony przyznanej przez dyrektywę 93/13, musi on wyrazić dobrowolną i świadomą zgodę na niestosowanie sankcji przewidzianej we wspomnianej dyrektywie ( 18 ). Nie można domniemywać, że konsument uzyskuje wiedzę o nieuczciwym charakterze warunków zawartych w umowie w trakcie wykonywania swoich zobowiązań umownych. Podobnie nie można uznać, że poprzez wykonanie umowy konsument wyraża zgodę, która wykracza poza samą wolę wykonania zobowiązania. Konsument może bowiem wykonywać swoje zobowiązania w dobrej wierze lub w celu uniknięcia wysunięcia przeciwko niemu przez przedsiębiorcę roszczenia.

63.

W konsekwencji dobrowolne wykonanie umowy nie wyklucza samo w sobie stosowania dyrektywy 93/13 ani ochrony przyznanej przez tę dyrektywę osobie, która zawarła umowę w charakterze konsumenta w rozumieniu art. 2 lit. b) rzeczonej dyrektywy.

64.

Z powyższego wynika, że dyrektywa 93/13 ma również zastosowanie do umów w pełni wykonanych. To zawarcie umowy przez konsumenta uruchamia stosowanie tej dyrektywy. Ponadto pełne wykonanie umowy nie wyłącza stosowania wspomnianej dyrektywy. Niemniej jednak należy rozgraniczyć stosowanie tej dyrektywy w stosunku do umów w pełni wykonanych i możliwość ustanowienia przez państwa członkowskie na poziomie krajowym terminów przedawnienia pozwalających na ograniczenie w czasie roszczeń o zwrot.

65.

Prawo Unii nie dokonuje harmonizacji zasad mających zastosowanie do oceny potencjalnie nieuczciwego charakteru warunku umownego. Ustanowienie takich zasad należy na mocy zasady autonomii proceduralnej państw członkowskich do wewnętrznego porządku prawnego tych państw, jednak pod warunkiem, że zasady te nie są mniej korzystne niż te odnoszące się do podobnych sytuacji podlegających prawu krajowemu (zasada równoważności) oraz że nie uniemożliwiają lub nie czynią nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych konsumentom przez prawo Unii (zasada skuteczności) ( 19 ).

66.

Uważam, że należy, z uwzględnieniem wskazanej przez sąd odsyłający zasady pewności prawa, ustalić, czy podleganie roszczenia o zwrot świadczeń zrealizowanych na podstawie warunku uznanego za nieuczciwy przedawnieniu jest zgodne tymi dwoma zasadami, a następnie zbadać pod tym kątem, czy państwo członkowskie może ustanowić trzyletni termin przedawnienia, liczony od momentu wygaśnięcia umowy.

67.

W swoim orzecznictwie Trybunał uznał, że w ramach dyrektywy 93/13 ochrona konsumenta nie jest bezwarunkowa ( 20 ). W tym kontekście Trybunał stwierdził, że okoliczność, iż dane postępowanie zawiera określone wymogi proceduralne, jakie powinien konsument spełnić w celu powoływania się na swoje prawa, nie oznacza jednak, że wymogi te są sprzeczne z zasadą skuteczności ( 21 ) albo że nie korzysta on ze skutecznej ochrony sądowej ( 22 ). W ramach oceny naruszenia zasady skuteczności lub prawa do skutecznego środka prawnego od konsumenta można zatem wymagać dochowania określonej należytej staranności w odniesieniu do ochrony jego interesów. Tak jest na przykład w przypadku, gdy dla celów ochrony ogólnego interesu zapewnienia prawidłowego przebiegu postępowań oraz przewidywalności od konsumenta wymaga się dołożenia więcej starań ( 23 ). Dokonując bowiem analizy zgodności przepisów prawa krajowego, w drodze których prawodawca dokonał transpozycji dyrektywy 93/13, z zasadą skuteczności, należy uwzględnić, gdy jest to właściwe, zasady leżące u podstaw krajowego systemu sądowniczego, takie jak zasada ochrony prawa do obrony, zasada pewności prawa oraz zasada prawidłowego przebiegu postępowania ( 24 ).

68.

Ponadto, w odniesieniu w szczególności do ograniczeń czasowych wnoszenia pozwów opartych na dyrektywie 93/13, należy zauważyć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem wyznaczenie rozsądnych terminów do wniesienia środków zaskarżenia pod rygorem prekluzji w interesie pewności prawa nie uniemożliwia lub nie czyni nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych w porządku prawnym Unii ( 25 ).

69.

Wnioskuję na tej podstawie, że z punktu widzenia zasady skuteczności, w zakresie, w jakim zasada pewności prawa stanowi zasadę leżącą u podstaw krajowego systemu sądownictwa i tego wymaga, co do zasady dopuszczalne jest ograniczenie w czasie wnoszenia roszczeń opartych na prawie Unii. Ustalone w tym kontekście terminy muszą być, stosując sformułowanie używane w orzecznictwie przez Trybunał, „rozsądne”, co oznacza, że nie mogą czynić praktycznie niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym wykonywania praw przyznanych w porządku prawnym Unii. Należy więc ustalić, czy trzyletni termin przedawnienia, który w odniesieniu do umów w pełni wykonanych rozpoczyna bieg od momentu wygaśnięcia umowy, może być uznany za „rozsądny” termin w rozumieniu tego orzecznictwa.

70.

Trybunał uznał już przy okazji rozpatrywania różnych spraw, że krajowy trzyletni termin zawity lub przedawnienia wydaje się rozsądny ( 26 ). Jednak rozsądny charakter terminu, a tym samym jego zgodność z zasadą skuteczności, nie mogą być ustalane wyłącznie na podstawie jego długości. Ważne jest uwzględnienie wszystkich szczegółowych zasad dotyczących tego terminu, a mianowicie zdarzenia rozpoczynającego jego bieg, zdarzeń przerywających lub zawieszających jego bieg jak również, w stosownych przypadkach, skutków jego niedochowania oraz możliwości ponownego rozpoczęcia jego biegu ( 27 ). Wszystkie te elementy mogą bowiem praktycznie uniemożliwiać lub nadmiernie utrudniać wykonanie praw przyznanych konsumentom przez dyrektywę 93/13.

71.

W tym kontekście sąd odsyłający pyta wyłącznie o zdarzenie rozpoczynające bieg terminu przedawnienia i długość tego terminu. Z tego powodu w mojej analizie wychodzę z założenia, że w sprawie nie miało miejsca żadne zdarzenie, które mogło przerwać lub zawiesić bieg tego terminu. Dla pełności wywodu pragnę zauważyć, że sąd odsyłający nie wskazuje, czy wniesienie powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umownych ma skutek zawieszający względem terminu przedawnienia mającego zastosowanie do roszczenia o zwrot.

72.

W celu ustalenia, czy termin przedawnienia, rozpatrywany z uwzględnieniem wszystkich stosownych zasad, jest zgodny z zasadą skuteczności, należy mieć na uwadze, że terminy przedawnienia i zasady ich stosowania muszą być dostosowane do specyfiki dziedziny, której dotyczą, aby nie podważyć pełnej skuteczności stosownych przepisów prawa Unii ( 28 ).

73.

Wymaganie od konsumenta określonej należytej staranności odniesieniu do ochrony jego interesów nie jest sprzeczne z przepisami dyrektywy 93/13 ( 29 ). W tym duchu trzyletni termin przedawnienia, który rozpoczyna bieg od momentu wygaśnięcia umowy, wydaje się co do zasady dawać konsumentowi, nieświadomemu swoich praw lub nieuczciwego charakteru warunków umownych, wystarczająco dużo czasu na uzyskanie wiedzy co do zgodności z prawem tych warunków oraz na ocenę, czy wystąpienie z powództwem byłoby stosowne. Aby umożliwić powyższe konsumentowi, termin przedawnienia, jak również ogół zasad regulujących jego stosowanie powinny być jednak ustalone i znane z góry ( 30 ). Mogą one zatem zostać ustalone wyłącznie w drodze ustawy albo zgodnie wykładnią tej ustawy wynikającą z utrwalonego orzecznictwa.

74.

W tym kontekście konsument może przed upływem terminu trzech lat, liczonego od momentu wygaśnięcia umowy, rozważyć wniesienie do sądu krajowego powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umownych w celu ustalenia, w sposób wiążący dla przedsiębiorcy, czy ten ostatni zawarł w umowie warunki sprzeczne z dyrektywą 93/13. Tymczasem z zastrzeżeniem ustaleń, których powinien dokonać sąd odsyłający, wydaje się, że bieg terminu przedawnienia, którego dotyczą pytania prejudycjalne, mającego zastosowanie do roszczeń o zwrot, nie ulega zawieszeniu w przypadku złożenia przez konsumenta powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umownych. Możliwe jest również, że w oczekiwaniu na wiążące ustalenie nieuczciwego charakteru warunków umownych konsumentowi grozi przedawnienie jego roszczenia o zwrot z uwagi na czas trwania postępowania dotyczącego stwierdzenia nieuczciwego charakteru tych warunków. Istnieje zatem znaczne ryzyko, że z przyczyn od niego niezależnych konsument ten nie wniesie we właściwym czasie stosownego powództwa w celu powołania się na prawa, które wywodzi z dyrektywy 93/13.

75.

Abstrahując od tego zastrzeżenia – okoliczność, że – jak wynika z uwag przedstawionych w pkt 64 niniejszej opinii – dyrektywa 93/13 ma nadal zastosowanie w odniesieniu do w pełni wykonanych umów, nie sprzeciwia się temu, aby państwo członkowskie określiło termin przedawnienia dla roszczenia o zwrot, w drodze którego dyrektywa jest wykonywana na poziomie krajowym. Niniejsze sprawy nie poruszają kwestii czasowego ograniczenia wnoszenia powództwa, w drodze którego konsument może domagać się stwierdzenia nieuczciwego charakteru warunków umownych. Sąd odsyłający wskazuje bowiem, że wniesienie takiego powództwa nie podlega żadnemu ograniczeniu czasowemu oraz że po upływie terminu przedawnienia odszkodowanie na rzecz konsumenta ma charakter niemajątkowy, związany ze skutkiem odstraszającym wobec przedsiębiorców. Ponadto z ustawy nr 193/2000 wynika, że konsument może podnosić nieważność warunku umownego również w drodze podniesienia zarzutu. Wnioskuję z tego, że upływ trzyletniego terminu przedawnienia, który ma zastosowanie w stosunku do roszczeń o zwrot, nie stoi na przeszkodzie kwestionowaniu przez konsumenta roszczenia zgłoszonego przez przedsiębiorcę, w drodze którego ten ostatni domaga się, aby konsument wykonał zobowiązanie wynikające z nieuczciwego warunku umowy. Ponadto nic nie wskazuje na to, aby upływ tego terminu uniemożliwiał sędziemu krajowemu uwzględnienie z urzędu nieuczciwego charakteru warunków umownych, co odróżnia niniejsze sprawy od tej, w której zapadł wyrok Cofidis ( 31 ).

76.

Prawdą jest, że w wyroku Gutiérrez Naranjo i in. ( 32 ), dotyczącym orzecznictwa krajowego, które ograniczało w czasie skutki restytucyjne, Trybunał wskazał, że sądowe stwierdzenie nieuczciwego charakteru takiego warunku powinno mieć co do zasady skutek w postaci przywrócenia sytuacji prawnej i faktycznej konsumenta, w jakiej znajdowałby się on w braku rzeczonego warunku. Ponadto obowiązek wyłączenia przez sąd krajowy nieuczciwego warunku umownego nakazującego zapłatę kwot, które okazują się nienależne, wiąże się co do zasady z odpowiednim skutkiem restytucyjnym dotyczącym tych kwot.

77.

W pierwszej kolejności należy jednak mieć na uwadze, że w wyroku Gutiérrez Naranjo i in. ( 33 ) Trybunał podkreślił, iż skutek restytucyjny powinien być co do zasady dotyczyć powództwa o stwierdzenie nieuczciwego charakteru warunków umownych. W drugiej kolejności – ograniczenie w czasie skutków restytucyjnych, o których mowa w tym wyroku, miało miejsce w szczególnych okolicznościach. Wydaje się, że ograniczenie to wynika z wykładni prawa Unii przedstawionej przez krajowy sąd najwyższy zgodnie z kryteriami ustanowionymi przez Trybunał, gdy jest on uprawniony do ograniczenia w czasie skutków jego własnych wyroków ( 34 ). Tymczasem w niniejszych sprawach sąd odsyłający chciałby zastosować w postępowaniach głównych właściwą wykładnię prawa krajowego. W trzeciej kolejności – we wspomnianym wyroku Trybunał jasno rozróżnił z jednej strony ograniczenie w czasie skutków wykładni zasady prawa Unii oraz z drugiej strony stosowanie zasady proceduralnej takiej jak rozsądny termin przedawnienia ( 35 ).

78.

Mając powyższe na uwadze, należy stwierdzić, że dyrektywa 93/13 powinna być interpretowana w ten sposób, iż nie stoi ona na przeszkodzie temu, aby państwo członkowskie przewidziało, że roszczenie o zwrot, które jest związane ze stwierdzeniem nieuczciwego charakteru warunków umownych, podlega przedawnieniu. Ponadto żaden z dowodów przedstawionych w postanowieniach odsyłających nie wskazuje, że w niniejszym przypadku zasada skuteczności nie byłaby przestrzegana przy wykładni uregulowania krajowego, zgodnie z którym roszczenie o zwrot związane z nieuczciwymi warunkami umownymi, podlega trzyletniemu terminowi przedawnienia, który rozpoczyna bieg od momentu wygaśnięcia umowy zawartej przez konsumenta i przedsiębiorcę. Stwierdzeniu temu towarzyszą dwa warunki: po pierwsze, bieg terminu przedawnienia winien móc podlegać zawieszeniu w trakcie postępowania, w ramach którego konsument zmierza do ustalenia nieuczciwego charakteru tych warunków umownych, oraz po drugie, rzeczony termin, jak również ogół zasad jego stosowania winny być ustalone i znane z góry.

79.

Zgodnie z zasadą równoważności ogół zasad mających zastosowanie do roszczeń znajduje jednakowe zastosowania do tych, które opierają się na naruszeniu prawa Unii, oraz do podobnych im roszczeń opartych na naruszeniu prawa krajowego. Do sądów krajowych należy wskazanie roszczeń wynikających z prawa krajowego podobnych do tych, które wynikają z prawa Unii. Mając w perspektywie ocenę, której będzie musiał dokonać sąd krajowy, Trybunał może dostarczyć mu pewnych wskazówek w zakresie wykładni prawa Unii.

80.

W celu zweryfikowania przestrzegania zasady równoważności w postępowaniach głównych należy ustalić, czy w świetle ich przedmiotu, podstawy oraz istotnych elementów pozwy wniesione przez powodów na podstawie dyrektywy 93/13 oraz te, które mogliby oni wnieść w oparciu o prawo krajowe, mogą zostać uznane za podobne ( 36 ).

81.

Sąd odsyłający nie precyzuje wyraźnie, jakie rodzaje roszczeń mogą być uznane za podobne do roszczeń opartych na dyrektywie 93/13. Ograniczył się on do stwierdzenia, że sankcja za wprowadzenie nieuczciwych warunków do umowy zawartej z konsumentem jest traktowana przez sądy rumuńskie na równi z sankcją stosowaną w przypadku stwierdzenia nieważności bezwzględnej. Pod tym kątem podobieństwo między roszczeniami przysługującymi w sytuacji naruszenia zasady mającej charakter norm porządku publicznego a roszczeniami wynikającymi z dyrektywy 93/13 nie jest oczywiste ( 37 ). Niemniej jednak sąd odsyłający porównuje zasady stosowania tych roszczeń z takimi zasadami dotyczącymi nieważności bezwzględnej. W związku z powyższym wydawałoby się, że z perspektywy sądu odsyłającego podstawa (naruszenie normy porządku publicznego), przedmiot (usunięcie naruszenia i pozbawienie warunku umownego jego skutków prawnych) oraz istotne elementy tych powództw (w szczególności fakt istnienia dwóch powództw przewidzianych jako sankcje za to naruszenie i obowiązek badania z urzędu tego naruszenia przez sąd krajowy) mogą być uznane za podobne i porównywalne. Uważam, że treść odesłań prejudycjalnych nie pozwala na zakwestionowanie tego stwierdzenia. Ponadto wydaje się, że strony, które w niniejszych sprawach przedstawiły swoje uwagi, również go nie podważają. Niemniej jednak to do sądu odsyłającego należy dokonanie ostatecznej oceny w tym zakresie.

82.

Do sądów krajowych należy co do zasady zweryfikowanie, czy zasady proceduralne mające zapewnić w prawie wewnętrznym ochronę praw, które jednostki wywodzą z prawa Unii, są zgodne z zasadą równoważności. Dotyczy to również wskazania podobnych roszczeń wynikających z prawa krajowego. Jednak w zakresie, w jakim dowody zgromadzone w aktach postępowania głównego na to pozwalają, Trybunał może sformułować swoje uwagi w przedmiocie zgodności uregulowań proceduralnych z tą zasadą ( 38 ).

83.

W tym kontekście fakt, że ten sam termin przedawnienia jest stosowany do roszczeń opartych na prawie Unii i tych opartych na prawie krajowym nie jest wystarczający do stwierdzenia zgodności z zasadą równoważności. Zasada ta wymaga, aby ogół reguł mających zastosowanie do roszczeń o zwrot miał jednakowe zastosowanie do wszystkich tych roszczeń ( 39 ). Sąd odsyłający wyjaśnia, że jego wykładnia, zgodnie z którą trzyletni termin przedawnienia, odpowiadający ogólnemu terminowi przedawnienia, rozpoczyna bieg w momencie wygaśnięcia umowy, ma zastosowanie tylko do roszczeń o zwrot związanych z warunkami umownymi uznanymi za nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13. Co więcej, nic nie wskazuje na to, by wykładnia ta odnosiła się do jednego z wyjątków wspomnianych w pkt 38 niniejszej opinii, które pozwalają na zniuansowanie tego, w jaki sposób określa się moment, od którego rozpoczyna bieg termin przedawnienia dla roszczeń wynikających z krajowego systemu bezwzględnej nieważności.

84.

Ponadto, w odróżnieniu do wymogów wynikających z zasady skuteczności, wymogi wynikające z zasady równoważności nie mogą być łagodzone poprzez odniesienie do zasad, które leżą u podstaw systemu krajowego, takich jak zasada pewności prawa. Przestrzeganie zasady równoważności wymaga bowiem jednakowego stosowania przepisu krajowego do postępowań opartych na prawie Unii oraz do postępowań opartych na prawie krajowym. Przyjęcie, że niedyskryminujące traktowanie jest gwarantowane w stosunku do roszczenia opartego na prawie Unii, mimo że roszczenia oparte na prawie krajowym są odmiennie traktowane, byłoby sprzeczne z rozumieniem samej zasady równoważności. Jeżeli zasada pewności prawa wymaga, aby termin przedawnienia rozpoczynał bieg od określonego momentu, ta zasada związana z terminem przedawnienia powinna być jednakowo stosowana w sytuacjach związanych z prawami wynikającymi z porządku prawnego Unii i w podobnych sytuacjach krajowych.

85.

W tych okolicznościach wydaje się, że w tym przypadku zasada równoważności została naruszona, skoro nie jest sporne, że określenie zdarzenia rozpoczynającego bieg terminu przedawnienia jest uzależnione od podstawy roszczenia o zwrot.

86.

Mając powyższe na względzie, należy stwierdzić, że zasada równoważności stoi na przeszkodzie uregulowaniu krajowemu lub jego wykładni, zgodnie z którymi trzyletni termin przedawnienia, który ma zastosowanie do roszczeń o zwrot dotyczących warunków umownych uznanych za nieuczciwe w rozumieniu dyrektywy 93/13, zaczyna biec od momentu wygaśnięcia umowy zawierającej takie warunki, mimo że trzyletni termin przedawnienia, który stosuje się do podobnych powództw opartych na określonych przepisach prawa krajowego, zaczyna biec dopiero od momentu sądowego ustalenia podstawy tych powództw.

87.

W świetle powyższych rozważań proponuję, aby na pytania prejudycjalne przedstawione przez Tribunalul Specializat Mureş (wyspecjalizowany sąd w Mureş, Rumunia) Trybunał udzielił następujące odpowiedzi:

W sprawie C‑698/18:

W okolicznościach takich jak w postępowaniu głównym w sprawie C‑699/18, w którym istotne elementy stanu faktycznego dotyczą czasu sprzed przystąpienia państwa do Unii, Trybunał Sprawiedliwości nie jest właściwy do udzielenia odpowiedzi na pytania prejudycjalne przedstawione przez sąd odsyłający.