—

w imieniu E. Mileva przez niego samego oraz przez adwokatów S. Barborskiego i B. Mutafchieva,

—

w imieniu Komisji Europejskiej przez V. Soloveytchika, R. Troostersa oraz V. Bozhilovą, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 3 i 6 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym (Dz.U. 2016, L 65, s. 1).

2

Wniosek ten został przedstawiony w ramach postępowania karnego przeciwko Emilowi Milevowi w sprawie przedłużenia zastosowanego wobec niego tymczasowego aresztowania.

3

Artykuł 5 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), zatytułowany „Prawo do wolności i bezpieczeństwa”, stanowi:

„1.   Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo:

[…]

[…]

4.   Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem.

[…]”.

4

Artykuł 6 ust. 1 EKPC, zatytułowany „Prawo do rzetelnego procesu sądowego”, stanowi:

„1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej […]”.

5

Zgodnie z art. 3 dyrektywy 2016/343, zatytułowanym „Domniemanie niewinności”:

„Państwa członkowskie zapewniają, aby podejrzani i oskarżeni byli uważani za niewinnych do czasu udowodnienia im winy zgodnie z prawem”.

6

Artykuł 6 tej dyrektywy, zatytułowany „Ciężar dowodu”, stanowi:

„1.   Państwa członkowskie zapewniają, aby przy ustalaniu winy podejrzanych lub oskarżonych ciężar dowodu spoczywał na oskarżeniu. Powyższe stosuje się z zastrzeżeniem obowiązków sędziego lub właściwego sądu w zakresie poszukiwania zarówno dowodów obciążających, jak i uniewinniających, oraz prawa obrony do przeprowadzenia dowodów zgodnie z obowiązującym prawem krajowym.

2.   Państwa członkowskie zapewniają, aby wszelkie wątpliwości co do winy rozstrzygano na korzyść podejrzanego lub oskarżonego, także w sytuacji gdy sąd dokonuje oceny, czy uniewinnić daną osobę”.

7

Zgodnie z art. 14 ust. 1 omawianej dyrektywy państwa członkowskie wprowadzają w życie przepisy ustawowe, wykonawcze i administracyjne niezbędne w celu dostosowania się do omawianej dyrektywy nie później niż do dnia 1 kwietnia 2018 r. oraz niezwłocznie informują o tym Komisję Europejską.

8

Zgodnie z art. 15 dyrektywy 2016/343 weszła ona w życie w dniu 31 marca 2016 r., czyli dwudziestego dnia po jej opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

9

Nakazatelno protsesualen kodeks (kodeks postępowania karnego, zwany dalej „NPK”) w swoim art. 63, zatytułowanym „Tymczasowe aresztowanie”, stanowi:

„(1)   Środek »tymczasowego aresztowania« zarządza się, gdy istnieje uzasadnione podejrzenie, że oskarżony popełnił przestępstwo podlegające karze »pozbawienia wolności« lub innej cięższej karze, oraz jeśli z dowodów w sprawie wynika, że istnieje rzeczywiste ryzyko ucieczki oskarżonego lub popełnienia przez niego przestępstwa.

[…]”.

10

W art. 64 NPK, dotyczącym przyjmowania środka zapobiegawczego w postaci „tymczasowego aresztowania” w postępowaniu przygotowawczym, przewidziano:

„(1)   W postępowaniu przygotowawczym środek zapobiegawczy w postaci »tymczasowego aresztowania« stosowany jest przez właściwy sąd pierwszej instancji na wniosek prokuratora.

[…]

(4)   Sąd stosuje środek zapobiegawczy w postaci »tymczasowego aresztowania«, gdy spełnione są przesłanki przewidziane w art. 63 ust. 1, a w przypadku gdy przesłanki te nie są spełnione, sąd może odstąpić od zastosowania środka zapobiegawczego lub przyjąć środek łagodniejszy.

[…]”.

11

Zgodnie z art. 65 NPK, zatytułowanym „Kontrola sądowa tymczasowego aresztowania w postępowaniu przygotowawczym”:

„(1)   W każdym momencie w postępowaniu przygotowawczym oskarżony lub jego obrońca mogą żądać zmiany zastosowanego środka zapobiegawczego w postaci »tymczasowego aresztowania«.

[…]

(4)   Sąd dokonuje oceny wszystkich okoliczności dotyczących zgodności z prawem aresztowania i orzeka postanowieniem doręczanym stronom na rozprawie.

[…]”.

12

Artykuł 256 NPK, zatytułowany „Przygotowanie rozprawy”, ma następujące brzmienie:

„(1)   Dla celów przygotowania rozprawy sędzia sprawozdawca wydaje postanowienie w przedmiocie:

[…]

[…]

(3)   W przypadku wniosku dotyczącego środka zapobiegawczego w postaci »tymczasowego aresztowania« sędzia sprawozdawca przedstawia sprawozdanie na publicznej rozprawie, w obecności prokuratora, oskarżonego i jego obrońcy. Wydając postanowienie, sąd bada, czy spełnione są przesłanki zmiany lub uchylenia środka zapobiegawczego, bez dokonywania oceny, czy istnieje uzasadnione podejrzenie, że przestępstwo zostało popełnione.

[…]”.

13

Zgodnie z art. 270 NPK, zatytułowanym „Postanowienia w przedmiocie środków zapobiegawczych i innych środków kontroli sądowej w postępowaniu sądowym”:

„(1)   Kwestia zmiany środka zapobiegawczego może zostać podniesiona w każdym momencie w postępowaniu sądowym. W przypadku zmiany okoliczności do właściwego sądu może zostać złożony nowy wniosek dotyczący środka zapobiegawczego.

(2)   Sąd wydaje postanowienie na rozprawie publicznej, bez dokonywania oceny, czy istnieje uzasadnione podejrzenie, że oskarżony popełnił przestępstwo.

[…]

(4)   Od postanowienia, o którym mowa w ust. 2 i 3, można wnieść apelację na warunkach określonych w rozdziale dwudziestym drugim”.

14

W ramach postępowania karnego wszczętego w 2013 r. E. Milev został oskarżony o szereg przestępstw, wśród nich o kierowanie zorganizowaną i uzbrojoną grupą przestępczą, uprowadzenie, kradzież z użyciem broni palnej i usiłowanie zabójstwa, które są zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 3 do dożywotniego pozbawienia wolności, bez możliwości zamiany kary. Przebywa on w areszcie tymczasowym od dnia 24 listopada 2013 r.

15

Etap sądowy omawianego postępowania rozpoczął się w dniu 8 czerwca 2015 r. Od tego dnia Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny, Bułgaria) orzekał piętnastokrotnie w przedmiocie złożonych przez E. Mileva wniosków o uchylenie tymczasowego aresztowania.

16

Zgodnie z art. 270 ust. 2 NPK wspomniany sąd orzekał w przedmiocie tych wniosków bez badania, czy istnieje uzasadnione podejrzenie, że oskarżony popełnił przestępstwo.

17

Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny) uważa, że prawo krajowe regulujące postępowanie karne jest sprzeczne z wymogami wynikającymi z EKPC. Bowiem podczas gdy to prawo krajowe zakazuje sądowi w ramach postępowania przygotowawczego w sprawie orzekania w trakcie sądowej kontroli tymczasowego aresztowania w przedmiocie tego, czy istnieje uzasadnione podejrzenie, że oskarżony popełnił przestępstwa, które są mu zarzucane, art. 5 ust. 1 lit. c) i art. 5 ust. 4 EKPC pozwala na przedłużanie aresztowania oskarżonego tylko w sytuacji, „jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą”.

18

W tych okolicznościach Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny) zwrócił się do Varhoven kasatsionen sad (najwyższego sądu kasacyjnego, Bułgaria). W uchwale wydanej w dniu 7 kwietnia 2016 r. izba karna tego sądu w pełnym składzie potwierdziła występowanie sprzeczności pomiędzy krajowym postępowaniem karnym a EKPC, która doprowadziła do wydania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w odniesieniu do Republikę Bułgarii wielu wyroków skazujących, z których pierwszy zapadł w 1999 r. (zob. wyrok ETPC z dnia 25 marca 1999 r., Nikolova przeciwko Bułgarii [GC], CE:ECHR:1999:0325JUD003119596).

19

Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny) wskazał również w tej uchwale, że z jednej strony rozwiązanie polegające na przyznaniu składowi orzekającemu sądu pierwszej instancji, innemu niż ten, który orzekał o zastosowaniu tymczasowego aresztowania, lub innemu sądowi właściwości do orzekania w przedmiocie podstaw przedłużenia tymczasowego aresztowania napotyka na przeszkody zarówno prawne, jak i faktyczne. Z drugiej strony uznał on, że okoliczność, iż sąd rozpoznający sprawę na etapie postępowania sądowego orzeka również w przedmiocie istnienia uzasadnionego podejrzenia, że oskarżony popełnił przestępstwo, które jest mu zarzucane, mogłaby stać w sprzeczności z wymogiem bezstronności sądu ustanowionym w art. 6 ust. 1 EKPC.

20

W tych okolicznościach Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny), uznając, że przepisy krajowego postępowania karnego mogą w każdym wypadku stać w sprzeczności z postanowieniami EKPC, oraz podkreślając konieczność interwencji ustawodawcy w celu wyeliminowania ww. sprzeczności, wskazał w uchwale z dnia 7 kwietnia 2016 r., że „[w] sposób oczywisty tutejszy sąd nie jest gotowy, aby zaproponować jakieś rozwiązanie problemu. Pozostajemy na stanowisku, zgodnie z którym każdy skład orzekający powinien sam dokonać oceny, czy przyznać pierwszeństwo EKPC, czy też prawu krajowemu, a także czy może on orzec w tak wyznaczonych ramach”. Sąd ten wskazał również w omawianej uchwale, że postanowił przekazać ją ministerstwu sprawiedliwości w celu zainicjowania zmiany rozpatrywanych przepisów ustawowych.

21

Zdaniem Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowanego sądu karnego) moc wiążąca uchwały z dnia 7 kwietnia 2016 r. powinna być taka jak moc wiążąca uchwały interpretacyjnej, a zatem zawarte w niej uzasadnienie jest wiążące dla wszystkich krajowych organów sądowych. Ma on jednak wątpliwości co do zgodności tego uzasadnienia z art. 3 i 6 dyrektywy 2016/343. Zdając sobie sprawę z tego, że termin na dokonanie transpozycji tej dyrektywy jeszcze nie upłynął, przypomina on przy tym, że na podstawie orzecznictwa Trybunału właściwe organy krajowe, w tym sądy, mają obowiązek nieprzyjmowania środków mogących poważnie zagrozić realizacji celu wyznaczonego w omawianej dyrektywie.

22

W tych okolicznościach Spetsializiran nakazatelen sad (wyspecjalizowany sąd karny) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy zgodne z art. 3 i 6 dyrektywy 2016/343 (dotyczącymi domniemania niewinności i ciężaru dowodu w ramach postępowania karnego) jest orzecznictwo krajowych sądów, a mianowicie wiążąca uchwała Varhoven [kasatsionen] sad (najwyższego sądu kasacyjnego) (wydana po przyjęciu tej dyrektywy, lecz przed upływem terminu do dokonania jej transpozycji), zgodnie z którą to uchwałą Varhoven [kasatsionen] sad (najwyższego sądu kasacyjnego) – po stwierdzeniu przez niego niezgodności między art. 5 ust. 4 w związku z art. 5 ust. 1 lit. с) europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności a prawem krajowym (art. 270 ust. 2 NPK), odnoszącej się do rozpatrzenia lub pominięcia istnienia uzasadnionego przypuszczenia popełnienia przestępstwa (w ramach postępowania sądowego dotyczącego kontroli przedłużenia środka zapobiegawczego polegającego na „tymczasowym aresztowaniu” w trakcie sądowego etapu postępowania karnego) – przyznał sądom orzekającym co do istoty swobodę oceny, czy będą one przestrzegać europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, czy też nie?”.

23

Sąd odsyłający wniósł o zastosowanie do niniejszego odesłania prejudycjalnego trybu pilnego przewidzianego w art. 107 regulaminu postępowania przed Trybunałem.

24

W uzasadnieniu tego wniosku sąd ten wskazuje, że E. Milev jest tymczasowo aresztowany od dnia 24 listopada 2013 r. Uważa on ponadto, że w przypadku udzielenia na pytanie prejudycjalne odpowiedzi przeczącej, jeśli sąd krajowy właściwy do orzekania w przedmiocie przedłużenia tymczasowego aresztowania E. Mileva stwierdzi brak jest uzasadnionego podejrzenia, że popełnił on przestępstwa, które są mu zarzucane, powinien on zostać natychmiastowo zwolniony.

25

W tym względzie należy w pierwszej kolejności podkreślić, że niniejsze odesłanie prejudycjalne dotyczy wykładni dyrektywy 2016/343, związanej z dziedzinami, o których mowa w tytule V części trzeciej traktatu FUE, dotyczącym przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości. Może ono zatem podlegać rozpoznaniu w pilnym trybie prejudycjalnym.

26

W drugiej kolejności, co do kryterium dotyczącego pilnego charakteru, zgodnie z orzecznictwem Trybunału należy uwzględnić okoliczność, że osoba, której dotyczy sprawa w postępowaniu głównym, jest obecnie pozbawiona wolności, a przedłużenie jej aresztowania zależy od rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym (wyrok z dnia 28 lipca 2016 r., JZ, C‑294/16 PPU, EU:C:2016:610, pkt 29 i przytoczone tam orzecznictwo). W niniejszej sprawie z dowodów przedstawionych przez sąd odsyłający i przypomnianych w pkt 17–20 niniejszego wyroku wynika, że E. Milev jest tymczasowo aresztowany oraz że rozstrzygnięcie kwestii rozpatrywanej w postępowaniu głównym może spowodować, że sąd odsyłający orzeknie jego zwolnienie (zobacz podobnie wyrok z dnia 16 lipca 2015 r., Lanigan, C‑237/15 PPU, EU:C:2015:474, pkt 24).

27

W tych okolicznościach na wniosek sędziego sprawozdawcy i po wysłuchaniu rzecznika generalnego czwarta izba Trybunału postanowiła w dniu 17 sierpnia 2016 r. uwzględnić wniosek sądu odsyłającego o rozpoznanie niniejszego odesłania prejudycjalnego w trybie pilnym.

28

Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający zmierza w istocie do ustalenia, czy art. 3 i 6 dyrektywy 2016/343 należy interpretować w ten sposób, że sprzeciwiają się one uchwale wydanej w dniu 7 kwietnia 2016 r. przez Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny) na początku okresu na dokonanie transpozycji omawianej dyrektywy, przyznającej sądom krajowym właściwym do orzekania w przedmiocie środków zaskarżenia skierowanych przeciwko postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu możliwość zadecydowania, czy na etapie sądowym postępowania karnego przedłużenie tymczasowego aresztowania oskarżonego należy poddać kontroli sądowej co do tego, czy istnieje nadal uzasadnione podejrzenie, że oskarżony popełnił przestępstwo, które jest mu zarzucane.

29

Należy na wstępie wskazać, że zgodnie z art. 15 dyrektywy 2016/343 weszła ona w życie w dniu 31 marca 2016 r. oraz że zgodnie z art. 14 ust. 1 tej dyrektywy okres na dokonanie jej transpozycji upływa w dniu 1 kwietnia 2018 r.

30

Skoro okres ten ma na celu w szczególności przyznanie państwom członkowskim czasu niezbędnego na przyjęcie środków transponujących, nie można tym państwom zarzucać, że nie dokonały transpozycji omawianej dyrektywy do swych porządków prawnych przed upływem tego okresu (zob. wyroki: z dnia 18 grudnia 1997 r., Inter-Environnement Wallonie, C‑129/96, EU:C:1997:628, pkt 43; z dnia 15 października 2009 r., Hochtief i Linde-Kca-Dresden, C‑138/08, EU:C:2009:627, pkt 25).

31

Nie zmienia to jednak faktu, że państwa członkowskie powinny powstrzymać się od przyjmowania w okresie wyznaczonym na transpozycję dyrektywy przepisów mogących poważnie zagrozić osiągnięciu przepisanego w niej rezultatu (zob. wyroki: z dnia 18 grudnia 1997 r., Inter-Environnement Wallonie, C‑129/96, EU:C:1997:628, pkt 45; z dnia 2 czerwca 2016 r., Pizzo, C‑27/15, EU:C:2016:404, pkt 32). W tym kontekście nie ma znaczenia, czy takie przepisy prawa krajowego przyjęte po wejściu w życie danej dyrektywy służą jej transponowaniu, czy też nie (zob. wyrok z dnia 4 lipca 2006 r., Adeneler i in., C‑212/04, EU:C:2006:443, pkt 121).

32

Wynika z tego, że począwszy od daty wejścia w życie dyrektywy organy państw członkowskich, a także sądy krajowe zobowiązane są tak dalece jak jest to możliwe do powstrzymania się od dokonywania wykładni prawa wewnętrznego w sposób, który poważnie zagrażałby – po upływie terminu dla transpozycji tej dyrektywy – osiągnięciu wskazanego w niej rezultatu (zob. podobnie wyrok z dnia 4 lipca 2006 r., Adeneler i in., C‑212/04, EU:C:2006:443, pkt 122–123).

33

Sąd krajowy zastanawia się nad kwestią, czy uchwała wydana przez Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny) w dniu 7 kwietnia 2016 r. może stanowić środek wykładni prawa krajowego, który może poważnie zagrozić realizacji celu dyrektywy 2016/343.

34

Należy w tym względzie stwierdzić, jak wynika z samego brzmienia tej uchwały, że nie nakazuje ona rozpoznającym środek zaskarżenia skierowany przeciwko przedłużeniu tymczasowego aresztowania sądom krajowym wydania na etapie sądowym postępowania karnego określonego orzeczenia. Przeciwnie, z postanowienia odsyłającego wynika, że omawiana uchwała pozostawia sądom możliwość stosowania postanowień EKPC, w rozumieniu wynikającym w wykładni dokonanej przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, lub przepisów krajowego postępowania karnego.

35

Z powyższego wynika, że uchwała Varhoven kasatsionen sad (najwyższego sądu kasacyjnego) z dnia 7 kwietnia 2016 r. nie może poważnie zagrozić, po upływie okresu na dokonanie transpozycji dyrektywy 2016/343, realizacji celów tej dyrektywy.

36

Uwzględniając powyższe rozważania, na pytanie prejudycjalne należy udzielić odpowiedzi, że uchwała z dnia 7 kwietnia 2016 r., którą Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny) wydał na początku okresu na dokonanie transpozycji dyrektywy 2016/343 i która przyznaje sądom krajowym właściwym do orzekania w przedmiocie środków zaskarżenia skierowanych przeciwko postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu możliwość zadecydowania, czy na etapie sądowym postępowania karnego przedłużenie tymczasowego aresztowania oskarżonego należy poddać kontroli sądowej obejmującej także kwestię tego, czy nadal uzasadnione przypuszczenie, że oskarżony popełnił przestępstwo, które jest mu zarzucane, nie może poważnie zagrozić, po upływie okresu na dokonanie transpozycji tej dyrektywy, realizacji celów tej dyrektywy.

37

Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne koszty strony w postępowaniu przed sądem krajowym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (czwarta izba) orzeka, co następuje:

Uchwała z dnia 7 kwietnia 2016 r., którą Varhoven kasatsionen sad (najwyższy sąd kasacyjny, Bułgaria) wydał na początku okresu na dokonanie transpozycji dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/343 z dnia 9 marca 2016 r. w sprawie wzmocnienia niektórych aspektów domniemania niewinności i prawa do obecności na rozprawie w postępowaniu karnym i która przyznaje sądom krajowym właściwym do orzekania w przedmiocie środków zaskarżenia skierowanych przeciwko postanowieniu o tymczasowym aresztowaniu możliwość zadecydowania, czy na etapie sądowym postępowania karnego przedłużenie tymczasowego aresztowania oskarżonego należy poddać kontroli sądowej obejmującej także kwestię tego, czy nadal istnieje uzasadnione przypuszczenie, że oskarżony popełnił przestępstwo, które jest mu zarzucane, nie może poważnie zagrozić, po upływie okresu na dokonanie transpozycji tej dyrektywy, realizacji celów tej dyrektywy.