–

w imieniu Liga van Moskeeën en Islamitische Organisaties Provincie Antwerpen VZW i in. przez J. Roetsa, advocaat,

–

w imieniu Vlaams Gewest przez J.F. De Bocka i V. De Schepper, advocaten,

–

w imieniu Global Action in the Interest of Animals (GAIA) VZW przez A. Godfroida i Y. Bayens, advocaten,

–

w imieniu rządu estońskiego przez N. Grünberg, działającą w charakterze pełnomocnika,

–

w imieniu rządu niderlandzkiego przez M. Bulterman i B. Koopman, działające w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez G. Brown, działającą w charakterze pełnomocnika, wspieraną przez A. Batesa, barrister,

–

w imieniu Rady Unii Europejskiej przez E. Karlsson, S. Boelaert i V. Piessevaux, działających w charakterze pełnomocników,

–

w imieniu Komisji Europejskiej przez A. Bouqueta, H. Krämera i B. Eggers, działających w charakterze pełnomocników,

1

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy ważności art. 4 ust. 4 rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania (Dz.U. 2009, L 303, s. 1) w związku z art. 2 lit. k) tego rozporządzenia.

2

Wniosek ten został złożony w ramach sporu pomiędzy różnymi muzułmańskimi związkami wyznaniowymi i organizacjami sprawującymi nadzór nad meczetami działającymi na terytorium Vlaams Gewest (regionu Flandria, Belgia) a tym regionem, dotyczącego decyzji wydanej przez minister van Mobiliteit, Openbare Werken, Vlaamse Rand, Toerisme en Dierenwelzijn (flamandzkiego ministra ds. mobilności, robót publicznych, flamandzkich gmin wokół Brukseli oraz dobrostanu zwierząt, zwanego dalej „flamandzkim ministrem regionalnym”) o zaprzestaniu zezwalania – podczas muzułmańskiego święta ofiarowania, począwszy od roku 2015 – na rytualny ubój zwierząt bez ogłuszenia w ubojniach tymczasowych działających w gminach Vlaams Gewest.

3

Motyw 18 rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego (Dz.U. 2004, L 139, s. 55 – wyd. spec. w jęz. polskim, rozdz. 3, t. 45, s. 14), stanowi:

4

Artykuł 4 ust. 1 tego rozporządzenia stanowi:

„Przedsiębiorstwa sektora spożywczego wprowadzają do obrotu produkty pochodzenia zwierzęcego wytwarzane [w Unii Europejskiej] wyłącznie w przypadku, gdy zostały one przygotowane oraz poddane obróbce w zakładach:

5

Rozporządzenie nr 1099/2009 ustanawia wspólne w państwach członkowskich zasady w celu ochrony dobrostanu zwierząt podczas ich uboju lub uśmiercania.

6

Motywy 4, 8, 15, 18, 43 i 44 wspomnianego rozporządzenia brzmią następująco:

[…]

[…]

[…]

[…]

[…]”

7

Artykuł 1 rozporządzenia nr 1099/2009, zatytułowany „Przedmiot i zakres stosowania”, stanowi w ust. 3:

„Niniejsze rozporządzenie nie ma zastosowania:

[…]”.

8

Artykuł 2 tego rozporządzenia, zatytułowany „Definicje”, brzmi następująco:

„Do celów niniejszego rozporządzenia stosuje się następujące definicje:

[…]

[…]

[…]”.

9

Artykuł 4 rozporządzenia nr 1099/2009, zatytułowany „Metody ogłuszania”, stanowi:

„1.   Zwierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu zgodnie z metodami i szczegółowymi wymogami związanymi ze stosowaniem tych metod określonymi w załączniku I. Do chwili śmierci zwierzęta są utrzymywane w stanie nieprzytomności i niewrażliwości na bodźce.

[…]

4.   W przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni”.

10

Jak wynika z akt przedłożonych Trybunałowi, muzułmańskie święto ofiarowania (zwane dalej „świętem ofiarowania”) to obchody organizowane przez praktykujących muzułmanów każdego roku przez okres trzech dni w celu dochowania szczególnego nakazu religijnego.

11

Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że znaczna liczba praktykujących muzułmanów w Belgii uważa, że do ich obowiązków religijnych należy ubicie lub zlecenie ubicia – najlepiej pierwszego dnia tego święta – zwierzęcia, którego mięso jest następnie częściowo spożywane w gronie rodzinnym, a częściowo rozdzielane między osoby w złej sytuacji, sąsiadów i członków dalszej rodziny.

12

Wynika z niego również, że istnieje konsensus większości członków wspólnoty muzułmańskiej w Belgii, wyrażony przez Conseil des théologiens au sein de l’exécutif des musulmans (radę teologów przy organie wykonawczym muzułmanów) tego państwa członkowskiego, że ubój powinien nastąpić bez uprzedniego ogłuszania zwierząt i z uwzględnieniem innych wymogów rytualnych związanych z tym ubojem (zwanym dalej „ubojem rytualnym”).

13

Wydane w celu wykonania art. 16 § 2 loi du 14 août 1986 relative à la protection et au bien-être des animaux (ustawy z dnia 14 sierpnia 1986 r. o ochronie i dobrostanie zwierząt, Belgisch Staatsblad z dnia 3 grudnia 1986 r., s. 16382) arrêté royal du 11 février 1988 relatif à certains abattages prescrits par un rite religieux (rozporządzenie królewskie z dnia 11 lutego 1988 r. w sprawie niektórych rodzajów uboju wymaganych przez obrzędy religijne, Belgisch Staatsblad, 1 marca 1988 r., s. 2888) stanowiło, że w Belgii ubój wymagany przez obrzęd religijny mógł być dokonywany jedynie w rzeźniach regularnie otrzymujących zezwolenie (zwanych dalej „zatwierdzonymi rzeźniami”) lub „w zakładach, które zostały zatwierdzone przez ministra właściwego do spraw rolnictwa po uzgodnieniu z ministrem właściwym do spraw zdrowia publicznego” (zwanych dalej „ubojniami tymczasowymi”).

14

Właśnie na podstawie tego uregulowania od 1998 r. federalny minister belgijski zatwierdzał co roku ubojnie tymczasowe, które obok zatwierdzonych rzeźni pozwalały na prowadzenie uboju rytualnego podczas święta ofiarowania, wypełniając w ten sposób braki w zakresie zdolności przerobowych wspomnianych rzeźni wynikające ze wzrostu popytu w tym okresie.

15

Po uzgodnieniu ze wspólnotą muzułmańską service public fédéral de la Santé publique, de la Sécurité de la chaîne alimentaire et de l’Environnement (federalna służba publiczna zdrowia publicznego, bezpieczeństwa łańcucha żywnościowego i środowiska) publikowała w różnych terminach, aż do roku 2013, „podręcznik” dotyczący organizacji święta ofiarowania, zawierający zalecenia dotyczące otwierania i prowadzenia ubojni tymczasowych.

16

W następstwie szóstej reformy państwa od dnia 1 lipca 2014 r. kompetencje dotyczące dobrostanu zwierząt zostały przekazane regionom. Tym samym w celu zarządzania organizacją święta ofiarowania w 2014 r. na swoim terytorium Vlaams Gewest przyjął własny przewodnik, porównywalny z podręcznikiem federalnym z 2013 r., wskazujący, że tymczasowe ubojnie mogą zostać zatwierdzone przez właściwego ministra w drodze indywidualnego zezwolenia na czas określony, pod warunkiem że niedostateczne zdolności przerobowe zostaną stwierdzone w zatwierdzonych rzeźniach usytuowanych w rozsądnej odległości oraz że owe ubojnie tymczasowe spełnią szereg warunków dotyczących wyposażenia i zobowiązań operacyjnych.

17

Jednak w dniu 12 września 2014 r. regionalny minister flamandzki ogłosił, że od roku 2015 nie będzie już udzielać zezwoleń ubojniom tymczasowym, w których można by prowadzić ubój rytualny podczas święta ofiarowania ze względu na to, że zezwolenia te są sprzeczne z przepisami rozporządzenia nr 1099/2009, a w szczególności z normą zawartą w jego art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k), zgodnie z którą w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne ich ubój bez ogłuszania może być dokonywany tylko w rzeźniach spełniających wymogi rozporządzenia nr 853/2004.

18

W dniu 4 czerwca 2015 r. minister ten wystosował do burmistrzów flamandzkich miast i gmin okólnik informujący ich o tym, że od 2015 r. wszelki ubój zwierząt bez ogłuszenia, w tym ubój rytualny mający miejsce w ramach święta ofiarowania, powinien być prowadzony wyłącznie w zatwierdzonych rzeźniach, spełniających wymogi rozporządzenia nr 853/2004 (zwany dalej „zaskarżonym okólnikiem”).

19

Regionalny minister flamandzki powołał się w szczególności na dokument Dyrekcji Generalnej (DG) Komisji „Zdrowie i bezpieczeństwo żywności” z dnia 30 lipca 2015 r., zatytułowany „Audyt przeprowadzony w Belgii w dniach 24 listopada – 3 grudnia 2014 r. w celu oceny kontroli dobrostanu zwierząt podczas uboju w zakładach tymczasowych i związanych z tym działań” [DG(SANTE) 2014‑7059 – RM]. W dokumencie tym zaznaczono bowiem, że „uśmiercanie zwierząt bez ogłuszenia poza rzeźnią na potrzeby obrzędów religijnych nie jest zgodne z rozporządzeniem [nr 1099/2009]”.

20

W tym właśnie kontekście skarżące w postępowaniu głównym w dniu 5 lutego 2016 r. pozwały Vlaams Gewest do Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg Brussel (niderlandzkojęzycznego sądu pierwszej instancji w Brukseli, Belgia).

21

Przede wszystkim skarżące kwestionują możliwość zastosowania rozporządzenia nr 1099/2009 do uboju rytualnego, twierdząc, że jego art. 1 ust. 3 lit. a) ppkt (iii) wyklucza z zakresu zastosowania tego rozporządzenia ubój zwierząt podczas „imprez kulturalnych lub sportowych”. Subsydiarnie skarżące kwestionują ważność normy przewidzianej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, jako że po pierwsze narusza ona prawo do wolności wyznania chronionej na mocy art. 10 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”), jak również art. 9 europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisanej w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwanej dalej „EKPC”), a po drugie nie jest ona zgodna ze zwyczajami belgijskimi dotyczącymi obrzędów religijnych w ramach święta ofiarowania, gwarantowanymi przez art. 13 TFUE.

22

Sąd odsyłający zauważa na wstępie, że ubój rytualny przeprowadzany w ramach święta ofiarowania wchodzi w zakres stosowania rozporządzenia nr 1099/2009, ponieważ praktyka mieści się w pojęciu „obrzędu religijnego” w rozumieniu art. 2 lit. g) tego rozporządzenia, a zatem dotyczy go norma z jego art. 4 ust. 4.

23

Sąd odsyłający uważa jednak, że zaskarżony okólnik, wykonując normę ustanowioną w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, stwarza ograniczenie prawa do wolności religii i narusza belgijskie zwyczaje w dziedzinie obrzędów religijnych. Okólnik ten zobowiązuje bowiem praktykujących muzułmanów do przeprowadzania uboju rytualnego podczas święta ofiarowania w zatwierdzonych rzeźniach, z poszanowaniem wymagań technicznych dotyczących budowy, rozplanowania i wyposażenia przewidzianych w rozporządzeniu nr 853/2004. Tymczasem na terytorium Vlaams Gewest liczba rzeźni spełniających te wymogi nie jest wystarczająca, by sprostać zwiększonemu zapotrzebowaniu na mięso halal, występującemu generalnie podczas święta ofiarowania. Tak więc obowiązek przeprowadzenia uboju rytualnego w zatwierdzonych rzeźniach uniemożliwiłby licznym praktykującym muzułmanom przestrzeganie ich powinności religijnej polegającej na ubiciu lub zleceniu ubicia zwierzęcia w pierwszy dzień święta ofiarowania zgodnie z wymogami tego obrzędu.

24

Ponadto, zdaniem sądu odsyłającego, ograniczenie to nie jest ani istotne, ani proporcjonalne w świetle uzasadnionych celów związanych z ochroną dobrostanu zwierząt i zdrowia publicznego, którym ograniczenie to służy. Z jednej bowiem strony tymczasowe ubojnie, które otrzymywały zezwolenie w latach 1998–2014, osiągnęły wystarczający poziom unikania cierpienia zwierząt i poszanowania zdrowia publicznego. Z drugiej strony przekształcenie tych tymczasowych ubojni w rzeźnie spełniające wymagania techniczne dotyczące budowy, rozplanowania i wyposażenia, nałożone rozporządzeniem nr 853/2004, wymagałoby dużych nakładów finansowych, nieproporcjonalnych w stosunku do tymczasowego charakteru przeprowadzanego w nich uboju rytualnego.

25

W świetle tych rozważań sąd odsyłający powziął wątpliwości co do ważności art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009.

26

W tych okolicznościach Nederlandstalige rechtbank van eerste aanleg Brussel (niderlandzkojęzyczny sąd niderlandzki pierwszej instancji w Brukseli) postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia [nr 1099/2009] jest nieważny z powodu naruszenia art. 9 [EKPC], art. 10 [karty] lub art. 13 [TFUE], ponieważ przewiduje on, że w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne ich ubój bez ogłuszania może być dokonywany tylko w rzeźni objętej zakresem stosowania rozporządzenia [nr 853/2004], podczas gdy na terytorium Vlaams Gewest takie rzeźnie nie mają wystarczającej wydajności, aby zaspokoić występujący każdego roku z okazji […] święta ofiarowania popyt na zwierzęta uśmiercone rytualnie bez ogłuszenia, i obciążenia związane z przekształceniem w rzeźnie objęte zakresem stosowania rozporządzenia [nr 853/2004] tymczasowych ubojni, zarejestrowanych i podlegających kontroli ze strony władz, nie wydają się odpowiednie dla osiągnięcia realizowanych celów ochrony zwierząt i zdrowia ludności oraz proporcjonalne do tych celów?”.

27

Vlaams Gewest, rządy niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa, jak również Rada Unii Europejskiej i Komisja Europejska uważają, że pytanie prejudycjalne jest niedopuszczalne.

28

Z jednej strony Vlaams Gewest i rząd Zjednoczonego Królestwa kwestionują istotność tego pytania z powodu jego sformułowania. Podnoszą w istocie, że ewentualne ograniczenie prawa do wolności religii mogłoby w danym wypadku wynikać wyłącznie z rozporządzenia nr 853/2004 w zakresie, w jakim właśnie to rozporządzenie określa warunki zatwierdzenia rzeźni, w których zaskarżony okólnik nakazuje przeprowadzanie uboju rytualnego podczas święta ofiarowania. Tak więc, ich zdaniem, rzeczone pytanie nie ma związku ze sporem w postępowaniu głównym, ponieważ pytanie to dotyczy ważności nie rozporządzenia nr 853/2004, lecz art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009.

29

Z drugiej strony Vlaams Gewest, rządy niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa, jak również Rada i Komisja wyrażają wątpliwości co do przydatności pytania prejudycjalnego. W szczególności podnoszą, że pytanie to opiera się na wewnętrznych okolicznościach faktycznych, które nie mają związku z rozporządzeniem nr 1099/2009, a zatem nie mogą wpływać na jego ważność. Problem leżący u podstaw sporu w postępowaniu głównym pojawił się bowiem wyłącznie z tego powodu, że wydajność ubojowa zatwierdzonych rzeźni w Vlaams Gewest nie wystarcza do zaspokojenia popytu w okresie święta ofiarowania oraz z powodu wysokości nakładów finansowych koniecznych w celu przekształcenia tymczasowych ubojni w rzeźnie spełniające wymagania rozporządzenia nr 853/2004.

30

W tej kwestii trzeba na wstępie wskazać, że jedynie do sądu krajowego, który rozstrzyga spór i odpowiada za przyszłe orzeczenie sądowe, należy ocena, w świetle konkretnych okoliczności sprawy, zarówno niezbędności orzeczenia prejudycjalnego do wydania wyroku, jak i znaczenia dla sprawy pytania kierowanego do Trybunału. W konsekwencji, jeśli postawione pytanie dotyczy wykładni lub ważności przepisu prawa Unii, Trybunał jest co do zasady zobowiązany do wydania orzeczenia (wyroki: z dnia 16 czerwca 2015 r., Gauweiler i in., C‑62/14, EU:C:2015:400, pkt 24; z dnia 4 maja 2016 r., Pillbox 38, C‑477/14, EU:C:2016:324, pkt 15).

31

Wynika stąd, że pytania dotyczące prawa Unii korzystają z domniemania istotnego znaczenia dla sprawy. Odmowa rozstrzygnięcia przez Trybunał w przedmiocie takiego pytania prejudycjalnego jest możliwa tylko wtedy, gdy oczywiste jest, że wykładnia lub ocena ważności przepisu prawa Unii, o którą się zwrócono, nie ma żadnego związku ze stanem faktycznym lub z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, gdy problem jest natury hipotetycznej bądź gdy Trybunał nie dysponuje informacjami w zakresie stanu faktycznego lub prawnego, które są niezbędne do udzielenia przydatnej odpowiedzi na przedłożone mu pytania (wyrok z dnia 16 czerwca 2015 r., Gauweiler i in., C‑62/14, EU:C:2015:400, pkt 25).

32

W niniejszej sprawie, jeżeli chodzi, po pierwsze, o argument dotyczący braku istotności przedłożonego pytania dla rozstrzygnięcia sporu w postępowaniu głównym, należy wskazać, że prawdą jest, iż warunki zatwierdzenia rzeźni, z których zaskarżony okólnik nakazuje od 2015 r. korzystać przy przeprowadzaniu uboju rytualnego w czasie święta ofiarowania, są określone w rozporządzeniu nr 853/2004. Jednak z akt przedłożonych Trybunałowi wynika, że okólnik ten został wydany na szczególnej podstawie, mianowicie na podstawie normy przewidzianej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, która nakazuje przeprowadzanie uboju rytualnego w zatwierdzonych rzeźniach, spełniających wymagania techniczne określone w rozporządzeniu nr 853/2004.

33

W tych okolicznościach pytanie przedłożone przez sąd odsyłający w zakresie, w jakim dotyczy ono ważności art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, pozostaje w oczywistym związku ze stanem faktycznym i z przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, a zatem ma ono istotne znaczenie dla sprawy.

34

Jeżeli chodzi, po drugie, o argument dotyczący nieprzydatności tego pytania w zakresie, w jakim opiera się ono na wewnętrznych okolicznościach faktycznych, niezwiązanych z rozporządzeniem nr 1099/2009, należy wskazać, że – jak podkreślił rzecznik generalny w pkt 39–42 opinii, argument ten powinien zostać zbadany w ramach analizy niniejszego pytania prejudycjalnego co do istoty.

35

Argument ten zmierza bowiem w rzeczywistości do zakwestionowania samej możliwości uznania normy przewidzianej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 za nieważną w świetle prawa pierwotnego Unii, a w szczególności postanowień karty i traktatu FUE, poprzez twierdzenie, że wynikający z tej normy obowiązek przeprowadzania uboju rytualnego w zatwierdzonych rzeźniach sam w sobie nie może stanowić ograniczenia wykonywania wolności religii i krajowych zwyczajów w dziedzinie obrzędów religijnych.

36

Z powyższych rozważań wynika, że przedłożone pytanie jest dopuszczalne.

37

Poprzez swoje pytanie sąd odsyłający wnosi do Trybunału o zbadanie ważności art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 w świetle art. 10 karty, art. 9 EKPC oraz art. 13 TFUE w zakresie, w jakim wymienione przepisy rozporządzenia nr 1099/2009 skutkują nałożeniem obowiązku przeprowadzania uboju rytualnego podczas muzułmańskiego święta ofiarowania w zatwierdzonych rzeźniach, spełniających wymagania techniczne określone w rozporządzeniu nr 853/2004.

38

Tytułem wstępu należy przypomnieć, że Unia jest unią prawa, w której akty instytucji podlegają kontroli pod względem zgodności między innymi z traktatami, ogólnymi zasadami prawa oraz prawami podstawowymi (wyrok z dnia 6 października 2015 r., Schrems, C‑362/14, EU:C:2015:650, pkt 60 i przytoczone tam orzecznictwo).

39

Przede wszystkim, jeżeli chodzi o wymienione w pytaniu prejudycjalnym prawo do wolności religii, sąd odsyłający powołuje się na ochronę udzielaną mu zarówno przez art. 10 karty, jak i art. 9 EKPC.

40

W tej kwestii należy przypomnieć, że jakkolwiek prawa podstawowe chronione na mocy EKPC są – co potwierdza art. 6 ust. 3 TUE – częścią prawa Unii jako jego zasady ogólne i jakkolwiek art. 52 ust. 3 karty nakazuje prawom chronionym na mocy tej karty odpowiadającym prawom chronionym na mocy EKPC przypisywać takie samo znaczenie i takie same skutki jak te, jakie mają prawa ujęte we wspomnianej konwencji, to jednak konwencja ta, do czasu przystąpienia do niej Unii, nie stanowi aktu prawnego formalnie włączonego do porządku prawnego Unii (wyroki: z dnia 26 lutego 2013 r., Åkerberg Fransson, C‑617/10, EU:C:2013:105, pkt 44; z dnia 3 września 2015 r., Inuit Tapiriit Kanatami i in./Komisja, C‑398/13 P, EU:C:2015:535, pkt 45; z dnia 15 lutego 2016 r., N., C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84, pkt 45).

41

Badanie ważności art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, o które zwraca się sąd odsyłający, należy zatem przeprowadzić w świetle art. 10 karty (zob. analogicznie wyrok z dnia 15 lutego 2016 r., N., C‑601/15 PPU, EU:C:2016:84, pkt 46 i przytoczone tam orzecznictwo).

42

Następnie należy ustalić, czy szczególne metody uboju wymagane przez obrzędy religijne w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wchodzą w zakres zastosowania art. 10 ust. 1 karty.

43

W tym względzie należy przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału prawo do wolności myśli, sumienia i religii, chronione w art. 10 ust. 1 karty, oznacza w szczególności wolność każdego do uzewnętrzniania swej religii lub przekonań, indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, poprzez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach, jakie się z religią lub przekonaniami wiążą. (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 marca 2017 r., G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203, pkt 27; z dnia 14 marca 2017 r., Bougnaoui i ADDH, C‑188/15, EU:C:2017:204, pkt 29).

44

Ponadto należy zauważyć, że w karcie przyjęto szerokie znaczenie zawartego w niej pojęcia „religii”, które może obejmować zarówno forum internum, czyli fakt posiadania przekonań, jak i forum externum, czyli publiczne uzewnętrznianie wyznawanej wiary religijnej (zob. podobnie wyroki: z dnia 14 marca 2017 r., G4S Secure Solutions, C‑157/15, EU:C:2017:203; pkt 28, z dnia 14 marca 2017 r., Bougnaoui i ADDH, C‑188/15, EU:C:2017:204, pkt 30).

45

Wynika stąd, że szczególne metody uboju wymagane przez obrzędy religijne w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009 wchodzą w zakres zastosowania art. 10 ust. 1 karty (zob. analogicznie wyrok Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z dnia 27 czerwca 2000 r. w sprawie Cha’are Shalom Ve Tsedek przeciwko Francji, CE:ECHR:2000:0627JUD002741795, § 74).

46

Wreszcie należy ustalić, czy – jak wskazał sąd odsyłający – ubój rytualny, którego dotyczy sprawa w postępowaniu głównym, rzeczywiście jest objęty normą z art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009.

47

W tym względzie należy podkreślić, że wymienione w tym przepisie pojęcie „obrzędu religijnego” zostało zdefiniowane w art. 2 lit. g) rozporządzenia nr 1099/2009 jako „ciąg czynności związanych z ubojem zwierząt i zalecany przez religię”.

48

I tak, jak przypomniano w pkt 11 i 12 niniejszego wyroku, z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, że ubój rytualny, którego dotyczy sprawa w postępowaniu głównym, stanowi obrzęd obchodzony każdego roku przez licznych praktykujących muzułmanów w Belgii w celu wypełnienia szczególnego nakazu religijnego, polegającego na obowiązku ubicia lub zleceniu ubicia – bez uprzedniego ogłuszenia – zwierzęcia, którego mięso jest następnie częściowo spożywane w gronie rodzinnym, a częściowo rozdzielane między osoby w złej sytuacji, sąsiadów i członków dalszej rodziny.

49

Wynika stąd, że rzeczony ubój mieści się w pojęciu „obrzędu religijnego” w rozumieniu art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009. Jest on zatem objęty zakresem zastosowania art. 10 ust. 1 karty.

50

Ustalenia takiego nie może podważyć – jak wskazał rzecznik generalny w pkt 51–58 opinii – spór teologiczny, na który zwracała uwagę GAIA w uwagach na piśmie oraz na rozprawie, pomiędzy różnymi prądami religijnymi dotyczący kwestii, czy obowiązek uboju bez uprzedniego ogłuszenia zwierząt podczas święta ofiarowania ma charakter bezwzględny, oraz równoległego istnienia ewentualnych alternatywnych rozwiązań w wypadku niemożności dopełnienia takiego obowiązku.

51

Istnienie ewentualnych rozbieżności teologicznych w tej kwestii nie może bowiem samo w sobie podważyć zakwalifikowania jako „obrzęd religijny” praktyki związanej z ubojem rytualnym, opisanej przez sąd odsyłający w rozpatrywanym wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

52

Po przedstawieniu tych wstępnych uwag należy ustalić, czy norma ustanowiona w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 stanowi ograniczenie prawa do wolności religii gwarantowanego w art. 10 karty, czy też ograniczenia takiego nie stanowi.

53

Artykuł 4 ust. 1 rozporządzenia nr 1099/2009 przewiduje jako ogólną zasadę, że w Unii „zwierzęta są uśmiercane wyłącznie po uprzednim ogłuszeniu”. Artykuł 4 ust. 4 stanowi, że w przypadku zwierząt poddawanych ubojowi według szczególnych metod wymaganych przez obrzędy religijne, takich jak metody uboju rytualnego podczas święta ofiarowania, „wymogi ust. 1 nie mają zastosowania, pod warunkiem że ubój ma miejsce w rzeźni”.

54

Jeżeli chodzi o art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, to do celów tego rozporządzenia definiuje on pojęcie „rzeźni” jako „każdy zakład wykorzystywany do uboju zwierząt lądowych objęty zakresem stosowania [rozporządzenia nr 853/2004]”.

55

Z lektury art. 4 ust. 1 i 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 wynika zatem, że praktyka uboju rytualnego bez uprzedniego ogłuszenia jest w Unii dozwolona w drodze odstępstwa, pod warunkiem że taki ubój jest przeprowadzany w zakładzie, który podlega obowiązkowi uzyskania zezwolenia udzielanego przez właściwe władze krajowe i w którym przestrzegane są w tym celu wymagania techniczne dotyczące budowy, rozplanowania i wyposażenia wymagane przez rozporządzenie nr 853/2004.

56

W tej kwestii należy uściślić, że odstępstwo, na które zezwala art. 4 ust. 4 rozporządzenia nr 1099/2009, nie ustanawia żadnego zakazu praktykowania w Unii uboju rytualnego, lecz przeciwnie, konkretyzuje pozytywne zobowiązanie ustawodawcy Unii do umożliwienia praktyki uboju zwierząt bez uprzedniego ogłuszenia w celu zapewnienia rzeczywistego poszanowania wolności religii, między innymi praktykujących muzułmanów, podczas święta ofiarowania.

57

Wykładnia taka znajduje potwierdzenie w motywie 18 rozporządzenia nr 1099/2009, w którym jasno wskazano, że rozporządzenie to ustanawia wyraźne odstępstwo od wymogu ogłuszania zwierząt przed ubojem właśnie w celu zapewnienia poszanowania wolności wyznania i prawa do uzewnętrzniania religii lub przekonań poprzez praktykowanie i uczestniczenie w obrzędach, jak przewiduje art. 10 karty.

58

W tym kontekście należy stwierdzić, że art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, przewidując obowiązek dokonywania uboju rytualnego bez ogłuszenia w rzeźni zatwierdzonej, spełniającej wymogi rozporządzenia nr 853/2004, zmierza wyłącznie do zorganizowania i uregulowania – w aspekcie technicznym – swobodnego wykonywania w celach religijnych uboju bez uprzedniego ogłuszenia.

59

Takie uregulowanie techniczne samo w sobie nie jest w stanie spowodować ograniczenia prawa praktykujących muzułmanów do wolności religii.

60

Po pierwsze, należy bowiem zauważyć, że art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 uzależnia ubój rytualny od przestrzegania tych samych warunków technicznych, które mają co do zasady zastosowanie w przypadku każdego uboju zwierzęcia w Unii, niezależnie od stosowanej metody.

61

Jak wskazał rzecznik generalny w pkt 78 opinii, obowiązek korzystania z zatwierdzonej rzeźni, spełniającej wymogi techniczne ustanowione rozporządzeniem nr 853/2004, dotyczy w sposób generalny i niezróżnicowany każdego, kto organizuje ubój zwierząt, niezależnie od jakiegokolwiek związku z daną religią i obejmuje zatem w sposób niedyskryminacyjny wszystkich producentów mięsa zwierzęcego w Unii.

62

Po drugie, należy uściślić, że wprowadzając takie warunki techniczne, ustawodawca Unii pogodził poszanowanie szczególnych metod uboju wymaganych przez obrzędy religijne z poszanowaniem zasadniczych norm ustanowionych rozporządzeniami nr 1099/2009 i nr 853/2004 w odniesieniu do ochrony dobrostanu zwierząt podczas ich uśmiercania oraz do zdrowia wszystkich konsumentów mięsa zwierzęcego.

63

Z jednej bowiem strony ochrona dobrostanu zwierząt stanowi główny cel rozporządzenia nr 1099/2009, a w szczególności jego art. 4 ust. 4, co wynika z samego tytułu tego rozporządzenia oraz jego motywu 2.

64

Jak zauważył już Trybunał, znaczenie dobrostanu zwierząt znalazło swój wyraz między innymi w przyjęciu przez państwa członkowskie protokołu nr 33, na mocy którego Unia i państwa członkowskie powinny w pełni uwzględniać wymogi w zakresie dobrostanu zwierząt przy formułowaniu i wykonywaniu polityki Unii (zob. podobnie wyroki: z dnia 19 czerwca 2008 r., Nationale Raad van Dierenkwekers en Liefhebbers i Andibel, C‑219/07, EU:C:2008:353, pkt 27; a także z dnia 23 kwietnia 2015 r., Zuchtvieh-Export, C‑424/13, EU:C:2015:259, pkt 35).

65

To właśnie w takim kontekście ustawodawca Unii uznał, że w celu oszczędzenia zwierzętom uśmiercanym bez uprzedniego ogłuszenia nadmiernych i niepotrzebnych cierpień, każdy ubój rytualny powinien być przeprowadzany w rzeźni spełniającej wymogi techniczne nałożone rozporządzeniem nr 853/2004. Jak bowiem wskazano zasadniczo w motywach 43 i 44 rozporządzenia nr 1099/2009, wyłącznie w takiej rzeźni jest w szczególności możliwe odpowiednie „indywidualne i mechaniczne” krępowanie tych zwierząt oraz uwzględnienie „postępu naukowego i technicznego” w tej dziedzinie, co ogranicza, na ile to możliwe, ich cierpienie.

66

Z drugiej strony cel polegający na zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony zdrowia ludzi skłonił ustawodawcę Unii – jak wynika z motywu 8 rozporządzenia nr 1099/2009 – do obciążenia przedsiębiorstw sektora spożywczego odpowiedzialnością za zapewnienie bezpieczeństwa żywności, a także nałożenia obowiązku przeprowadzania każdego uboju zwierząt w rzeźniach spełniających wymogi techniczne dotyczące budowy, rozplanowania i wyposażenia określone w szczególności w załączniku III do rozporządzenia nr 853/2004.

67

Jak bowiem wskazał rzecznik generalny w pkt 64, 65 opinii, przyjmując to ostatnie rozporządzenie, ustawodawca Unii zamierzał wyraźnie upewnić się – zgodnie z intencją wyrażoną w jego motywie 2 – że wszystkie produkty żywnościowe pochodzenia zwierzęcego, niezależnie od wybranego sposobu uboju, będą produkowane i wprowadzane do obrotu zgodnie z rygorystycznymi normami pozwalającymi na zapewnienie higieny i bezpieczeństwa żywności oraz na uniknięcie zagrożeń dla zdrowia ludzi.

68

Z powyższych rozważań wynika, że norma ustanowiona w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, sama w sobie nie jest w stanie spowodować żadnego ograniczenia prawa praktykujących muzułmanów do wolności religii, chronionego w art. 10 karty, podczas święta ofiarowania.

69

Sąd odsyłający uważa jednak, że obowiązek wynikający z tej normy może na terytorium Vlaams Gewest stać się przeszkodą dla praktyki uboju rytualnego dla licznych praktykujących muzułmanów oraz stworzyć ograniczenie ich prawa do wolności religii.

70

Takie rozważania sądu odsyłającego wiążą się z faktem, że zatwierdzone rzeźnie znajdujące się na terytorium Vlaams Gewest i zgodne z wymogami rozporządzenia nr 853/2004 nie zapewniają zdolności przerobowych wystarczających do zaspokojenia zwiększonego popytu na mięso halal w okresie święta ofiarowania. Natomiast utworzenie – na koszt wspólnoty muzułmańskiej – nowych zatwierdzonych rzeźni lub przekształcenie w zatwierdzone rzeźnie tymczasowych ubojni działających do roku 2014 wymagałoby nadmiernie wysokich nakładów finansowych. Ponadto, wobec czasowego charakteru praktyki uboju rytualnego, nakłady te nie miałyby znaczenia ani dla unikania niepotrzebnego lub nadmiernego cierpienia zwierząt, ani dla zapewnienia większych gwarancji w dziedzinie zdrowia publicznego. Mogłyby również okazać się nieproporcjonalne w odniesieniu do wartości dodanej w dziedzinie poszanowania dobrostanu zwierząt oraz zdrowia publicznego.

71

W tej kwestii należy jednak na wstępie przypomnieć, że zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału ważność aktu Unii powinna być oceniana na podstawie stanu faktycznego i prawnego istniejącego w chwili wydania tego aktu. W sytuacji gdy prawodawca Unii zobowiązany jest do dokonania oceny przyszłych skutków przepisów, które mają zostać przyjęte, a skutki te nie mogą być dokładnie przewidziane, ocenę tę można podważyć jedynie wtedy, gdy jest ona oczywiście błędna w świetle informacji dostępnych w czasie przyjmowania danych przepisów (wyroki: z dnia 17 października 2013 r., Schaible, C‑101/12, EU:C:2013:661, pkt 50; z dnia 9 czerwca 2016 r., Pesce i in., C‑78/16 i C‑79/16, EU:C:2016:428, pkt 50).

72

Ważność przepisu prawa Unii należy oceniać z uwzględnieniem właściwości tego przepisu i nie może ona zależeć od szczególnych okoliczności danego przypadku (zob. podobnie wyrok z dnia 28 lipca 2016 r., Ordre des barreaux francophones et germanophone i in., C‑543/14, EU:C:2016:605, pkt 29).

73

Tymczasem w niniejszej sprawie z akt przedłożonych Trybunałowi wynika z jednej strony, że zagadnienie uwypuklone przez sąd odsyłający i wspomniane w pkt 70 niniejszego wyroku dotyczy jedynie ograniczonej liczby gmin Vlaams Gewest. Zagadnienia tego nie można zatem uznać za nierozłącznie związane ze stosowaniem – w całej Unii – normy ustanowionej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009.

74

I tak sama okoliczność, że stosowanie art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 mogłoby ograniczyć swobodę praktykowania uboju rytualnego w jednym regionie konkretnego państwa członkowskiego, nie może wpływać na ważność tego przepisu w świetle art. 10 karty. Skoro bowiem rozporządzenie nr 1099/2009 oddziaływa na wszystkie państwa członkowskie, badanie jego ważności powinno zostać przeprowadzone z uwzględnieniem sytuacji wszystkich państw członkowskich Unii, a nie szczególnej sytuacji jednego tylko państwa członkowskiego (zob. analogicznie wyrok z dnia 4 maja 2016 r., Polska/Parlament i Rada, C‑358/14, EU:C:2016:323, pkt 103 i przytoczone tam orzecznictwo).

75

Zresztą, zgodnie z informacjami zawartymi w aktach przedłożonych Trybunałowi, ewentualne nadmierne koszty wspomniane przez sąd odsyłający nie przeszkodziły w dostosowaniu się do normy określonej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 dwóm byłym tymczasowym ubojniom na obszarze Vlaams Gewest w roku 2015 i trzem takim zakładom w roku 2016.

76

Z drugiej strony kwestia ewentualnych nadmiernych kosztów jest pochodną czysto wewnętrznych okoliczności związanych z koniunkturą.

77

Konieczność zakładania nowych rzeźni spełniających wymogi rozporządzenia nr 853/2004 i wiążące się z nią ryzyko ponoszenia ewentualnych nadmiernych kosztów przez społeczność muzułmańską wynika wyłącznie z podnoszonego braku mocy przerobowej zatwierdzonych rzeźni w Vlaams Gewest.

78

Taki jednostkowy problem braku rzeźniczej mocy przerobowej na obszarze jednego z regionów państwa członkowskiego, związany ze wzrostem popytu na ubój rytualny w okresie kilku dni w związku ze świętem ofiarowania, wynika ze splotu okoliczności wewnętrznych, które nie mogą wpływać na ważność art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009.

79

Z powyższych rozważań wynika, że wątpliwości sądu odsyłającego w kwestii ewentualnego naruszenia wolności religii z powodu nieproporcjonalnego obciążenia finansowego, któremu musiałyby sprostać zainteresowane wspólnoty muzułmańskie, nie są uzasadnione i nie są w stanie podważyć stwierdzenia zawartego w pkt 68 niniejszego wyroku, zgodnie z którym norma ustanowiona w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 sama w sobie nie jest w stanie spowodować żadnego ograniczenia prawa muzułmanów do wolności religii, gwarantowanego w art. 10 karty.

80

Z ogółu powyższych rozważań wynika, że badanie art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 nie wykazało istnienia żadnego elementu mogącego wpłynąć na jego ważność w świetle art. 10 karty.

81

Jeżeli chodzi o ocenę ważności art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 w świetle art. 13 TFUE, należy wskazać, że to ostatnie postanowienie przewiduje, że Unia i państwa członkowskie powinny w pełni uwzględniać wymogi w zakresie dobrostanu zwierząt, przy równoczesnym przestrzeganiu „przepisów prawnych i administracyjnych oraz zwyczajów państw członkowskich związanych w szczególności z obyczajami religijnymi, tradycjami kulturowymi i dziedzictwem regionalnym”.

82

W tym kontekście należy jednak zauważyć, jak uczyniła Komisja w uwagach na piśmie, że w niniejszej sprawie z akt przedłożonych Trybunałowi nie wynika wyraźnie, jakie są belgijskie przepisy prawne i administracyjne lub zwyczaje dotyczące obrzędu religijnego święta ofiarowania, które miałyby wchodzić w zakres art. 13 TFUE. Ustawodawstwo belgijskie obowiązujące w chwili wystąpienia z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym przewiduje bowiem, że ubój rytualny powinien obligatoryjnie być przeprowadzany w zatwierdzonej rzeźni spełniającej wymogi rozporządzenia nr 853/2004. Jedynymi przepisami prawa krajowego, na które mogłoby mieć wpływ stosowanie normy określonej w art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009, są zatem przepisy obowiązujące do dnia 4 czerwca 2015 r., to jest dnia przyjęcia zaskarżonego okólnika.

83

W każdym razie, nawet jeżeli należałoby uznać, że sąd odsyłający odnosi się do tych przepisów prawa krajowego, nie zmienia to faktu, że skoro orzeczono, iż norma wynikająca ze stosowania art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 nie powoduje żadnego ograniczenia prawa muzułmanów do wolności religii, gwarantowanego w art. 10 karty, żaden element poddany pod rozwagę Trybunału również nie daje podstaw, z tych samych względów, które przedstawiono w pkt 56–80 niniejszego wyroku, do przyjęcia, że art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 jest nieważny w świetle art. 13 TFUE.

84

W świetle ogółu powyższych rozważań na przedłożone pytanie należy udzielić następującej odpowiedzi: badanie pytania prejudycjalnego nie wykazało istnienia żadnej okoliczności mogącej mieć wpływ na ważność art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia nr 1099/2009 w świetle art. 10 karty oraz art. 13 TFUE.

85

Dla stron w postępowaniu głównym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed sądem odsyłającym, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach. Koszty poniesione w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi, inne niż koszty stron w postępowaniu głównym, nie podlegają zwrotowi.

Z powyższych względów Trybunał (wielka izba) orzeka, co następuje:

Badanie pytania prejudycjalnego nie wykazało istnienia żadnej okoliczności mogącej mieć wpływ na ważność art. 4 ust. 4 w związku z art. 2 lit. k) rozporządzenia Rady (WE) nr 1099/2009 z dnia 24 września 2009 r. w sprawie ochrony zwierząt podczas ich uśmiercania w świetle art. 10 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej oraz art. 13 TFUE.