1. 

Wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym dotyczy wykładni art. 4 dyrektywy Rady 77/249/EWG z dnia 22 marca 1977 r. mającej na celu ułatwienie skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług ( 2 ).

2. 

Kwestia ograniczeń swobody świadczenia usług przez prawników nie jest nowa. Jednakże informatyzacja wymiaru sprawiedliwości i elektronizacja pism procesowych, pojawienie się nowych sposobów komunikacji, możliwości przechowywania danych na dyskach wirtualnych, jak też systemy sztucznej inteligencji w nieuchronny sposób zmieniają sposób rozumienia zawodu i jego wykonywanie.

3. 

Niniejszy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wpisuje się w ten kontekst. Stanowi on bowiem następstwo odmowy wydania świadczącemu usługi transgraniczne J.P. Lahorgue’owi przez radę adwokacką w Lyonie (Francja) narzędzia niezbędnego do bezpiecznej komunikacji elektronicznej z sekretariatami francuskich sądów, a mianowicie routera służącego do łączenia z réseau privé virtuel des avocats (wirtualną siecią prywatną dla adwokatów; RPVA) (zwanego dalej „routerem RPVA”).

4.

Artykuł 4 dyrektywy 77/249 stanowi:

„1.   Czynności związane z reprezentowaniem lub obroną klienta w postępowaniu sądowym lub przed organami władzy państwowej będą wykonywane w każdym przyjmującym państwie członkowskim na warunkach określonych dla prawników prowadzących działalność zawodową w tym państwie, z wykluczeniem wszelkich warunków wymagających pobytu lub zarejestrowania się w organizacji zawodowej w tym państwie.

2.   Prawnik wykonujący takie czynności przestrzega zasad regulaminu zawodowego przyjmującego państwa członkowskiego bez uszczerbku dla obowiązków, jakie na nim spoczywają w państwie członkowskim pochodzenia.

[…]”.

5.

Artykuł 5 dyrektywy 77/249 przewiduje:

„Dla wykonywania czynności dotyczących reprezentowania oraz obrony klienta w postępowaniu sądowym każde państwo członkowskie może wymagać od prawników, o których mowa w art. 1, aby:

6.

Dyrektywa 77/249 została transponowana do prawa francuskiego przez décret no 91-1197, du 27 novembre 1991, organisant la profession d’avocat (dekret nr 91-1197 z dnia 27 listopada 1991 r. regulujący zawód adwokata).

7.

Zgodnie z art. 202-1 dekretu nr 91-1197:

„Gdy adwokat [będący obywatelem państwa członkowskiego, mający stałe miejsce prowadzenia działalności w jednym z państw członkowskich] podejmuje czynności związane z reprezentowaniem lub obroną klienta przed organami wymiaru sprawiedliwości lub przed organami władzy publicznej, wykonuje on swoją działalność na takich samych warunkach jak adwokat wpisany na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką.

[…]

W sprawach cywilnych, w przypadku obowiązkowej reprezentacji strony przed sądem okręgowym, może on występować w charakterze pełnomocnika jedynie po ustanowieniu adresu do doręczeń u adwokata prowadzącego kancelarię w okręgu sądu rozpoznającego sprawę, któremu to adwokatowi dokonuje się skutecznych doręczeń pism procesowych […].

W przypadku obowiązkowej reprezentacji strony przed sądem apelacyjnym może on występować w charakterze pełnomocnika jedynie po ustanowieniu adresu do doręczeń u adwokata uprawnionego do reprezentowania stron przed tym sądem, któremu to adwokatowi dokonuje się skutecznych doręczeń pism procesowych […]”.

8.

Dekretem nr 2005-1678 z dnia 28 grudnia 2005 r. do code de procédure civile (kodeksu postępowania cywilnego) został wprowadzony nowy tytuł XXI, zatytułowany „Komunikacja drogą elektroniczną”.

9.

Zawarty w przepisach tego tytułu art. 748-1 aktualnie obowiązującego kodeksu postępowania cywilnego stanowi, że „przesyłki, wręczenia i doręczenia pism procesowych, dokumentów, opinii, powiadomień lub wezwań, sprawozdań, protokołów, jak również kopii i odpisów orzeczeń sądowych opatrzonych klauzulą wykonalności, mogą być dokonywane drogą elektroniczną na zasadach i w trybie określonych w niniejszym tytule, z zastrzeżeniem odrębnych przepisów ustanawiających obowiązek stosowania tego sposobu komunikacji”.

10.

Ponadto, w odniesieniu do postępowania przed sądem apelacyjnym, w którym reprezentacja strony jest obowiązkowa, art. 930-1 kodeksu postępowania cywilnego stanowi:

„Pisma procesowe są wnoszone do sądu drogą elektroniczną, pod rygorem niewywołania skutków prawnych, jakie ustawa wiąże z wniesieniem pisma do sądu.

Jeżeli pismo nie może być przesłane drogą elektroniczną z przyczyn niezależnych od nadawcy pisma, pismo sporządzane jest w wersji papierowej i składane w sekretariacie sądu […].

Opinie, powiadomienia lub wezwania doręcza się pełnomocnikom stron drogą elektroniczną, chyba że jest to niemożliwe z przyczyn niezależnych od nadawcy.

Rozporządzenie garde des sceaux [(ministra sprawiedliwości)] określa zasady wymiany pism drogą elektroniczną”.

11.

Zgodnie z art. 5 arrêté du 7 avril 2009 relatif à la communication par voie électronique devant les tribunaux de grande instance (rozporządzenia z dnia 7 kwietnia 2009 r. w sprawie komunikacji elektronicznej z sądami okręgowymi ) ( 3 ). „udostępnienie adwokatom systemu komunikacji elektronicznej oddanego do dyspozycji sądom odbywa się z wykorzystaniem procesu łączenia z niezależną siecią prywatną, za której działanie odpowiada Conseil national des barreaux [(krajowa rada adwokacka)], zwaną »réseau privé virtuel des avocats« [(wirtualną siecią prywatną adwokatów), zwaną dalej »RPVA«]”.

12.

Artykuł 9 tego rozporządzenia stanowi nadto, że „bezpieczeństwo połączeń adwokatów z RPVA jest zapewnione przez urządzenie służące do identyfikacji. Urządzenie to działa w oparciu o usługę certyfikacji zapewniającą uwierzytelnienie danej osoby fizycznej jako adwokata […]. Urządzenie posiada funkcję weryfikacji ważności certyfikatu elektronicznego. Jest on wydawany przez dostawcę usług certyfikacji elektronicznej działającego w imieniu wydziału certyfikacji Conseil national des barreaux [(krajowej rady adwokackiej)]”.

13. 

W połowie pierwszego dziesięciolecia obecnego wieku we Francji rozpoczął się proces elektronizacji postępowań sądowych.

14. 

Proces ten został zwieńczony podpisaniem przez sądy powszechne i adwokatów protokołu dotyczącego komunikacji elektronicznej (nazwanego „ComCi TGI” dla sądów pierwszej instancji oraz „ComCi CA” dla sądów drugiej instancji).

15. 

Przedmiotem tego protokołu jest w szczególności poprawa komunikacji między sądami a adwokatami poprzez elektroniczne przesyłanie ustrukturyzowanych danych. Pod względem technicznym chodzi o dwie odrębne sieci intranet połączone przez platformę zwaną „e-barreau” (e-adwokaturą). Te dwie sieci to, po pierwsze, intranet sądów administrowany przez ministère de la justice (ministerstwo sprawiedliwości) („sądowa sieć VPN”), a po drugie, intranet adwokatury administrowany przez Conseil national des barreaux (krajową radę adwokacką, zwaną dalej „CNB”), czyli RPVA.

16. 

Dane przesyłane pomiędzy kancelariami a platformą usług RPVA są szyfrowane za pomocą algorytmu między routerem VPN znajdującym się w sieci lokalnej kancelarii przed urządzeniem łączącym kancelarię z Internetem a urządzeniem brzegowym VPN znajdującym się na wejściu do platformy usług RPVA.

17. 

Wyłącznie routery, które są należycie zidentyfikowane i uprawnione do połączenia się z usługą RPVA, mogą komunikować się z urządzeniem brzegowym VPN znajdującym się na wejściu do platformy RPVA i tym samym korzystać z usług e-adwokatury. Według wyjaśnień udzielonych przez CNB podczas rozprawy w dniu 11 stycznia 2017 r. routery zostały w międzyczasie zastąpione kluczami USB.

18. 

Pod względem konstrukcyjnym na urządzenie to składa się elektroniczny certyfikat zapisany na fizycznym nośniku kryptograficznym przypisanym do każdego adwokata, a mianowicie na nośniku pamięci z wtykiem USB. Urządzenie to jest nazywane „routerem RPVA” i umożliwia uwierzytelnienie użytkowników usług e-adwokatury.

19. 

W praktyce uwierzytelnienie jest możliwe, ponieważ osobisty elektroniczny certyfikat adwokata jest połączony z krajową bazą adwokatów, która jest automatycznie aktualizowana dzięki codziennej synchronizacji z bazami adwokatów wszystkich francuskich izb adwokackich.

20. 

Po podpisaniu tego protokołu ministerstwo sprawiedliwości i CNB zawarły kolejno kilka porozumień mających na celu określenie zasad i warunków komunikacji elektronicznej pomiędzy adwokatami a sądami pierwszej i drugiej instancji.

21. 

Zgodnie z art. VI porozumienia z dnia 16 czerwca 2010 r. zawartego pomiędzy ministerstwem sprawiedliwości a CNB przystąpienie do „ComCi CA” i „ComCI TGI” odbywa się za pośrednictwem izby adwokackiej, do której należy adwokat. Izba ta odpowiada również za wydanie routera RPVA ( 4 ).

22. 

Jean-Philippe Lahorgue, posiadający obywatelstwo francuskie, jest adwokatem wpisanym na listę adwokatów prowadzoną przez izbę adwokacką w Luksemburgu.

23. 

Zwrócił się on do izby adwokackiej w Lyonie o umożliwienie mu skorzystania z rutera RPVA. Izba ta nie uwzględniła wniosku J.P. Lahorgue’a, uzasadniając odmowę tym, że nie jest on wpisany na listę adwokatów prowadzoną przez izbę adwokacką w Lyonie.

24. 

W następstwie tej odmowy J.P. Lahorgue skierował do prezesa tribunal de grande instance de Lyon (sądu okręgowego w Lyonie) wniosek o zastosowanie środka tymczasowego w postępowaniu przeciwko ordre des avocats du Barreau de Lyon (izbie adwokackiej w Lyonie), CNB, Radzie Izb Adwokackich i Stowarzyszeń Prawniczych Europy (CCBE) oraz ordre des avocats du Barreau de Luxembourg (izbie adwokackiej w Luksemburgu) w celu nakazania izbie adwokackiej w Lyonie wydania mu, w terminie siedmiu dni, pod rygorem nałożenia grzywny, routera RPVA umożliwiającego mu w pełni wykonywanie zawodu adwokata na takich samych warunkach jak adwokaci francuscy.

25. 

Sąd odsyłający powziął wątpliwości co do zgodności z prawem Unii odmownej decyzji wydanej przez izbę adwokacką w Lyonie.

26. 

Sąd ten stoi mianowicie na stanowisku, że skoro korzystanie ze środków zaskarżenia w sprawach karnych lub w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie zawiera w stosunku do adwokatów z innego państwa członkowskiego ograniczenia w postaci obowiązku współdziałania z adwokatem będącym członkiem izby adwokackiej właściwej dla okręgu danego sądu, nałożenie na adwokata z innego państwa członkowskiego wymogu skorzystania z pomocy adwokata należącego do izby adwokackiej właściwej dla okręgu danego sądu w celu użycia RPVA może okazać się niezgodne ze swobodą świadczenia usług.

27. 

W tych okolicznościach prezes sądu okręgowego w Lyonie uznał za stosowne zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym.

28. 

Postanowieniem w sprawie o zastosowanie środków tymczasowych z dnia 15 lutego 2016 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 19 lutego 2016 r., uzupełnionym przez postanowienie uzupełniające w sprawie o zastosowanie środków tymczasowych z dnia 14 marca 2016 r., zarejestrowanym przez Trybunał w dniu 22 marca 2016 r., prezes sądu okręgowego w Lyonie zadecydował o postawieniu Trybunałowi następującego pytania prejudycjalnego:

„Czy w przypadku gdy ustawa nie wymaga współdziałania z adwokatem [wykonującym zawód przed danym sądem rozpatrującym sprawę], odmowa wydania routera RPVA adwokatowi prawidłowo wpisanemu na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego, w którym zamierza on wykonywać zawód adwokata na zasadzie swobodnego świadczenia usług, jest sprzeczna z art. 4 dyrektywy 77/249, dlatego że stanowi środek dyskryminujący, który może utrudniać wykonywanie zawodu na zasadzie swobodnego świadczenia usług?”.

29. 

Pytanie to zawiera stwierdzenie, które nie odpowiada sytuacji powoda w postępowaniu głównym, ponieważ odnosi się ono do sytuacji adwokata „wpisane[go] na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego, w którym zamierza on wykonywać zawód adwokata na zasadzie swobodnego świadczenia usług”, co nie jest przypadkiem J.P. Lahorgue’a.

30. 

Poza tym ten sposób sformułowania stanowi zmianę propozycji pytania, które sformułował sam J.P. Lahorgue. Mimo że sąd odsyłający nie jest związany sugestiami stron w tym względzie ( 5 ), z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym wynika, iż sąd odsyłający zamierzał w tym przypadku zadać „pytanie prejudycjalne zgodne z sugestią powoda” ( 6 ).

31. 

Skoro przedstawiona przez powoda propozycja pytania nie zawiera sprzeczności ani nieścisłości i jest zgodna z rzeczywistą sytuacją, w jakiej znajduje się powód w postępowaniu głównym, uważam, że należy raczej wziąć pod uwagę pytanie sformułowane w pierwszym akapicie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym niż pytanie postawione w sentencji:

„Czy w przypadku gdy ustawa nie wymaga współdziałania z adwokatem wykonującym zawód przed danym sądem rozpatrującym sprawę, odmowa wydania routera RPVA adwokatowi prawidłowo wpisanemu na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego wyłącznie na tej podstawie, że nie jest on wpisany na listę prowadzoną przez izbę adwokacką innego państwa członkowskiego, w którym zamierza on wykonywać zawód adwokata na zasadzie swobodnego świadczenia usług, jest sprzeczna z art. 4 dyrektywy 77/249, dlatego że stanowi środek dyskryminujący, który może utrudniać wykonywanie zawodu na zasadzie swobodnego świadczenia usług?”.

32. 

CNB, rząd francuski oraz Komisja Europejska przedstawiły uwagi na piśmie. Ponadto wypowiedziały się na rozprawie, która odbyła się w dniu 11 stycznia 2017 r.

33. 

Jean-Philippe Lahorgue ani izba adwokacka w Lyonie nie przedstawili uwag na piśmie. Jednakże przedstawili oni swoje argumenty w trakcie rozprawy.

34.

Jak wspomniałem we wprowadzeniu do niniejszej opinii, kwestia swobody świadczenia usług przez prawników i jej potencjalnych ograniczeń nie jest nowa. Jeszcze przed przyjęciem dyrektywy 77/249 Trybunał miał sposobność potwierdzić, w sześciomiesięcznym odstępie, że postanowienia traktatu dotyczące swobody przedsiębiorczości i swobody świadczenia usług mają zastosowanie do prawników ( 7 ).

35.

Nie dziwi zatem, że zasady sformułowane przy okazji dokonywania wykładni tych postanowień traktatu zostały zastosowane do świadczenia usług właściwych dla zawodu prawnika.

36.

Artykuł 56 TFUE wymaga nie tylko wyeliminowania wszelkiej dyskryminacji usługodawcy mającego przedsiębiorstwo w innym państwie członkowskim ze względu na jego obywatelstwo, lecz również zniesienia jakichkolwiek ograniczeń, nawet gdy te ograniczenia obowiązują bez zróżnicowania zarówno w stosunku do krajowych usługodawców, jak i usługodawców z innych państw członkowskich, jeżeli są w stanie wstrzymać lub bardziej ograniczyć działalność usługodawcy mającego swe przedsiębiorstwo w innym państwie członkowskim, gdzie zgodnie z przepisami świadczy on takie same usługi ( 8 ).

37.

Innymi słowy – art. 56 TFUE stoi na przeszkodzie stosowaniu wszelkich przepisów krajowych, które świadczenie usług między państwami członkowskimi czynią trudniejszym niż świadczenie usług wyłącznie wewnątrz jednego państwa członkowskiego ( 9 ).

38.

Jednakże Trybunał potwierdził, że zgodnie z klasycznym orzecznictwem w tej materii krajowe środki mogące uniemożliwić lub uczynić mniej atrakcyjnym korzystanie z zagwarantowanych w traktacie podstawowych swobód są dopuszczalne tylko wtedy, gdy spełniają cztery następujące przesłanki:

39.

Zagadnienie, które jest przedmiotem sprawy w postępowaniu głównym, dotyczy ustalenia, czy art. 4 dyrektywy 77/249 sprzeciwia się temu, aby państwo członkowskie wprowadziło zastrzeżenie, że środki techniczne umożliwiające przesyłanie pism procesowych sądom tego państwa członkowskiego są udostępniane tylko adwokatom wpisanym na listę prowadzoną przez izbę adwokacką w tym państwie.

40.

Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jak również z uwag na piśmie i ustnych przedstawionych Trybunałowi zdaje się wynikać, że zasady postępowania mające zastosowanie w sprawach karnych oraz sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych nie wymagają, aby strona była reprezentowana przez adwokata, a w konsekwencji nie wymagają współdziałania z adwokatem należącym do izby adwokackiej w okręgu sądu rozpatrującego sprawę. Jednakże sąd odsyłający zdaje się wychodzić z założenia, że okoliczność, iż adwokat prowadzący działalność w innym państwie członkowskim nie dysponuje routerem RPVA, w praktyce wymusza na nim korzystanie z pomocy takiego adwokata.

41.

Zdaniem rządu francuskiego pytanie postawione przez sąd odsyłający jest istotne wyłącznie w takich postępowaniach, nie zaś w postępowaniach, w których zastępstwo jest obowiązkowe. W tym ostatnim rodzaju postępowań zarówno adwokaci prowadzący działalność we Francji (i wpisani na listę prowadzoną przez izbę adwokacką inną niż izba w okręgu sądu rozpoznającego sprawę), jak i adwokaci prowadzący działalność w innym państwie członkowskim powinni bowiem współdziałać z adwokatem uprawnionym do wykonywania zawodu w okręgu tego sądu. Wyłącznie ten ostatni adwokat mógłby więc mieć potrzebę posiadania routera RPVA.

42.

Komisja natomiast uważa, że odpowiedź na pytanie o to, czy wymóg wpisu na listę prowadzoną przez lokalną izbę adwokacką w celu skorzystania z routera RPVA jest zgodny z art. 4 dyrektywy 77/249, nie jest uzależniona od rodzaju rozpatrywanego postępowania (cywilne, karne czy z zakresu ubezpieczeń społecznych).

43.

Ponieważ sąd odsyłający ograniczył swój opis okoliczności prawnych i faktycznych wyłącznie do przypadku postępowań, w których zastępstwo stron przez adwokata nie jest obowiązkowe, uważam, że nie należy do Trybunału rozważanie w jego odpowiedzi sytuacji, której nie dotyczyło pytanie ( 11 ).

44.

Aby upewnić się, że dobrze rozumie pytanie postawione przez sąd odsyłający oraz aby udzielić temu sądowi użytecznej odpowiedzi, Trybunał w dniu 12 października 2016 r. zwrócił się do tego sądu o udzielenie wyjaśnień, prosząc go o potwierdzenie w terminie do dnia 21 listopada 2016 r., że w przypadku postępowań branych przez ten sąd pod uwagę (to znaczy postępowań karnych i postępowań z zakresu ubezpieczeń społecznych) prawo francuskie zezwala na przesyłanie pism procesowych za pośrednictwem poczty.

45.

Jak wynika z odpowiedzi sądu odsyłającego z dnia 14 grudnia 2016 r., która wpłynęła do Trybunału w dniu 23 grudnia 2016 r., oraz z dodatkowych wyjaśnień udzielonych przez pełnomocnika rządu francuskiego podczas rozprawy w dniu 11 stycznia 2017 r., obowiązkowa komunikacja drogą elektroniczną jest co do zasady ograniczona do toczących się przed sądami postępowań apelacyjnych, w których reprezentowanie strony przez adwokata jest obowiązkowe.

46.

Jednakże korzystanie z komunikacji drogą elektroniczną jest możliwe – lecz nie obowiązkowe – w trzech innych przypadkach, w których reprezentacja przez adwokata jest fakultatywna: w niektórych postępowaniach przed sądami okręgowymi ( 12 ), w postępowaniach przed sądami apelacyjnymi, w których reprezentowanie strony przez adwokata jest fakultatywne ( 13 ), jak również w postępowaniach przed sądami gospodarczymi ( 14 ).

47.

W każdym wypadku, niezależnie od rodzaju postępowania, w którym komunikacja elektroniczna jest dozwolona, dostęp do tego sposobu komunikacji jest ograniczony do adwokatów z okręgu danego sądu. Dla innych adwokatów, w tym adwokatów prowadzących działalność w innym państwie członkowskim, jedynymi dozwolonymi sposobami komunikacji są złożenie pisma w sekretariacie sądu lub nadanie go na poczcie.

48.

Z określonego w ten sposób stanu prawnego wynika, że korzystanie z komunikacji elektronicznej jest dozwolone w niektórych postępowaniach, w których reprezentowanie strony przez adwokata nie jest obowiązkowe, to jest w postępowaniach, których dotyczy wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym ( 15 ).

49.

Ponieważ możliwość ta jest zależna od dostępu do RPVA, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że odmowa wydania routera RPVA adwokatom niewpisanym na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką może stanowić ograniczenie swobody świadczenia usług.

50.

Jak bowiem zauważa CNB, taka odmowa może uniemożliwić lub uczynić mniej atrakcyjnym korzystanie ze swobody świadczenia usług przez adwokatów, którzy nie są wpisani na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką, ponieważ nie mogą oni w prosty sposób uzyskać dostępu do usługi elektronizacji postępowań, chyba że będą każdorazowo zwracać się o pomoc do adwokata wpisanego na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką, który dysponuje routerem RPVA ( 16 ).

51.

Przepis, który może uniemożliwić lub uczynić mniej atrakcyjnym transgraniczne świadczenie usług przez adwokatów, stanowi ograniczenie zakazane na mocy art. 56 TFUE oraz art. 4 dyrektywy 77/249 ( 17 ).

52.

Zgodnie z przytoczonym powyżej utrwalonym orzecznictwem ograniczenie „może być uzasadnione, jeżeli odpowiada [ono] nadrzędnym względom interesu [ogólnego, o ile jest właściwe] do realizacji celu, któremu służy, i nie wykracza poza zakres niezbędny do jego osiągnięcia” ( 18 ).

53.

CNB i rząd francuski przywołują zasadę prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości jako jeden z nadrzędnych względów interesu ogólnego, który może uzasadnić odmowę wydawania routera RPVA adwokatom niewpisanym na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką. Do tego pierwszego uzasadnienia rządu francuskiego dodaje ochronę końcowego odbiorcy usług prawnych.

54.

Z pewnością „po pierwsze, […] ochrona konsumentów, występujących zwłaszcza w charakterze odbiorców usług obejmujących czynności sądowe świadczonych przez podmioty działające w ramach wymiaru sprawiedliwości, oraz po drugie, prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości, są celami zaliczanymi do tych […], które można uznać za nadrzędne względy interesu [ogólnego], które mogą uzasadniać ograniczenie swobodnego świadczenia usług […]” ( 19 ).

55.

Ochrona podmiotów prawa, to znaczy „końcowych odbiorców usług prawnych”, oraz prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości siłą rzeczy są związane z wymogami w zakresie kontroli i odpowiedzialności usługodawcy ( 20 ).

56.

W tym względzie warto przypomnieć, że mimo różnic, jakie mogą występować między państwami członkowskimi, istnieje wspólna koncepcja dotycząca roli adwokata w porządku prawnym Unii: roli współpracownika wymiaru sprawiedliwości, który powinien świadczyć, w sposób niezależny i w interesie wymiaru sprawiedliwości, pomoc prawną potrzebną klientowi ( 21 ). Ta ochrona jest równoważona przez dyscyplinę zawodową nałożoną i kontrolowaną w interesie ogólnym ( 22 ).

57.

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem Trybunału koncepcja ta odzwierciedla wspólne dla państw członkowskich tradycje prawne. Znalazła się ona również w porządku prawnym Unii, jak wynika z art. 19 statutu Trybunału Sprawiedliwości ( 23 ), a dokładnie z akapitu czwartego tego przepisu, zgodnie z którym „[j]edynie adwokat lub radca prawny uprawniony do występowania przed sądem państwa członkowskiego lub innego państwa, które jest stroną Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym, może reprezentować lub wspomagać stronę przed Trybunałem”.

58.

To w tym celu sam Trybunał wymaga, aby adwokaci lub radcowie prawni składali dokument poświadczający, że są uprawnieni do występowania przed sądami jednego z państw członkowskich lub innego państwa będącego stroną porozumienia EOG, aby mogli oni reprezentować stronę w postępowaniu dotyczącym skargi bezpośredniej ( 24 ) oraz korzystać z przywilejów, immunitetów i ułatwień przewidzianych w regulaminie postępowania przed Trybunałem dla pełnomocników, doradców, adwokatów lub radców prawnych ( 25 ). Wreszcie taki sam dowód jest wymagany, aby uzyskać możliwość używania aplikacji informatycznej e-curia, która umożliwia składanie i otrzymywanie pism procesowych drogą elektroniczną ( 26 ).

59.

Brak możliwości otrzymania routera RPVA przez adwokata niewpisanego na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką tłumaczy się podobnymi względami: obowiązkiem zapewnienia wiarygodności identyfikacji adwokatów uczestniczących w komunikacji elektronicznej, a w szczególności poufności korespondencji ( 27 ). Zgodnie z art. 9 rozporządzenia z dnia 7 kwietnia 2009 r. w szczególności „[b]ezpieczeństwo połączeń adwokatów z RPVA jest zapewnione przez urządzenie służące do identyfikacji. Urządzenie to działa w oparciu o usługę certyfikacji, która gwarantuje uwierzytelnienie danej osoby fizycznej jako adwokata”.

60.

W tym znaczeniu router RPVA i zasady jego udostępniania przyczyniają się do prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości oraz do ochrony odbiorcy końcowego usługi prawnej.

61.

Ponadto, środki te – to znaczy router RPVA i zasady jego udostępniania – wydają mi się odpowiednie dla zapewnienia realizacji tych celów, z tego względu, że to również lokalne izby adwokackie odpowiadają za wpisywanie adwokatów na listę adwokacką i jej uaktualnianie oraz że identyfikacja adwokata, który chce się połączyć z RPVA, odbywa się za pośrednictwem osobistego, elektronicznego certyfikatu połączonego z krajową bazą adwokatów, która jest automatycznie aktualizowana dzięki codziennej synchronizacji z bazami adwokatów wszystkich francuskich izb adwokackich.

62.

System ten pozwala zatem, aby tylko adwokaci, którzy spełniają warunki niezbędne do uzyskania uprawnień do wykonywania zawodu, mogli łączyć się z RPVA.

63.

Natomiast powoływanie się na brak bazy adwokatów na poziomie Unii Europejskiej, by uzasadnić kategoryczną odmowę udostępnienia routera RPVA adwokatom, którzy nie są wpisani na listę prowadzoną przez francuską izbę adwokacką, wykracza według mnie poza to, co niezbędne, aby uwierzytelnić daną osobę jako adwokata, a w konsekwencji zapewnić ochronę odbiorców usług prawnych i prawidłowe administrowanie wymiarem sprawiedliwości w ramach postępowań, w których reprezentacja nie jest obowiązkowa.

64.

Rozpatrywany środek, aby spełniać wymóg proporcjonalności, nie może bowiem wykraczać poza to, co niezbędne do osiągnięcia zamierzonego, zgodnego z prawem celu. Innymi słowy – prawodawca powinien wybrać spośród różnych możliwych opcji tę, która w najmniejszym stopniu ogranicza dane uprawnienie lub swobodę.

65.

O ile wykazanie tożsamości i statusu adwokata może niezaprzeczalnie stanowić wymóg wstępny, warunkujący udostępnienie routera RPVA, to codzienna weryfikacja tego statusu wydaje się przesadna, ponieważ skutkuje ona brakiem możliwości używania, wyłącznie z przyczyn technicznych, nowoczesnego, szybkiego i bezpiecznego środka komunikacji ( 28 ).

66.

Wynikający z tego zakaz jest tym bardziej nieproporcjonalny, że skutkuje on tym, iż jedyną możliwością komunikacji z sekretariatem odpowiednich sądów jest komunikacja za pośrednictwem poczty. Taki sposób działania nie wydaje mi się odpowiadać metodom pracy będącym w użyciu na początku XXI wieku.

67.

Ponadto zwracam uwagę, że w tym ostatnim przypadku dbałość o zapewnienie prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości i zagwarantowanie ochrony odbiorcom usług prawnych wydaje się mieć mniejsze znaczenie, skoro weryfikacja statusu adwokata nie jest raczej wymagana w sposób systematyczny i stały w przypadku korzystania z pośrednictwa poczty.

68.

W tych okolicznościach równowaga między swobodą świadczenia usług przez adwokata we współczesnym świecie a ochroną odbiorców usług prawnych oraz prawidłowym administrowaniem wymiarem sprawiedliwości mogłaby zostać osiągnięta poprzez wymóg wykazywania statusu adwokata ponawiany okresowo lub na przykład przy okazji każdego nowego postępowania.

69.

Nie można rzecz jasna wykluczyć, że gdyby Francja zdecydowała się rozciągnąć obowiązek współdziałania z adwokatem wykonującym zawód przed danym sądem rozpatrującym sprawę na postępowania, w których zastępstwo nie jest obowiązkowe (taką możliwość daje art. 5 dyrektywy 77/249), zakaz używania routera RPVA przez adwokata świadczącego usługę mógłby być uzasadniony ( 29 ).

70.

W każdym wypadku słuszność takiego podejścia, wypracowanego przed ponad czterdziestu laty, wymagałaby sama w sobie ponownej oceny w świetle współczesnej praktyki zawodu adwokata oraz aktualnych wymogów podmiotów prawa, w taki jednakże sposób, aby nie zaniedbać gwarancji niezbędnych dla ochrony tych podmiotów. Taka analiza wykraczałaby jednak poza obowiązki sądu i w razie potrzeby to prawodawca powinien się jej podjąć.

71. 

Odmowa wydania routera RPVA adwokatowi prawidłowo wpisanemu na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego wyłącznie na tej podstawie, że nie jest on wpisany na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego, w którym wdrożono RPVA, stanowi ograniczenie swobody świadczenia usług.

72. 

Co prawda odmowa ta tłumaczy się dbałością o zapewnienie prawidłowego administrowana wymiarem sprawiedliwości i ochrony podmiotu prawa – końcowego odbiorcy usługi prawnej – poprzez zagwarantowanie uwierzytelnienia statusu adwokata. Jednakże środek taki wykracza poza to, co jest niezbędne do osiągnięcia tych celów.

73. 

W konsekwencji, mając na względzie powyższe rozważania, proponuję, aby Trybunał na pytanie prejudycjalne zadane przez prezesa sądu okręgowego w Lyonie (Francja) odpowiedział w następujący sposób:

Odmowa wydania routera łączącego z réseau privé virtuel des avocats (wirtualną siecią prywatną dla adwokatów) adwokatowi prawidłowo wpisanemu na listę prowadzoną przez izbę adwokacką państwa członkowskiego wyłącznie na tej podstawie, że nie jest on wpisany na listę prowadzoną przez izbę adwokacką innego państwa członkowskiego, w którym zamierza on wykonywać zawód adwokata na zasadzie swobodnego świadczenia usług, jest sprzeczna z art. 4 dyrektywy Rady 77/249/EWG z dnia 22 marca 1977 r. mającej na celu ułatwienie skutecznego korzystania przez prawników ze swobody świadczenia usług.