1.

W związku z rozpatrywaniem problemów związanych z dyskryminacją na pierwszy plan wysuwają się niekiedy losy poszczególnych osób. Sytuacja taka nie występuje w niniejszej sprawie, której przedmiotem jest wynikający z prawa Unii zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne. Co prawda także niniejsze postępowanie zostało wszczęte ostatecznie w wyniku skargi jednostki, jednak w centrum uwagi znajduje się zagadnienie ogólnego i kolektywnego charakteru środków, które dotykają całej grupy ludności i mogą piętnować wszystkich członków danej grupy oraz jej środowisko społeczne.

2.

Chodzi konkretnie o praktykę stosowaną w bułgarskim mieście Dupnica – ale nie tylko tam – polegającą na umieszczaniu liczników prądu dla odbiorców energii elektrycznej w dzielnicach zamieszkałych w większości przez Romów na wysokości około 6 m w celu uniemożliwienia zwykłych kontroli wizualnych, podczas gdy takie same liczniki w innych miejscach umocowane są na wysokości około 1,70 m, co umożliwia użytkownikom ich swobodną obserwację. Praktyka ta jest uzasadniana nieuprawnionymi ingerencjami w liczniki prądu oraz nielegalnym poborem energii elektrycznej, występującymi rzekomo szczególnie często w „dzielnicach romskich”.

3.

W mojej opinii w sprawie Bełow ( 2 ) zajmowałam się już raz wszechstronnie tym zagadnieniem i rozpatrywałam je w świetle wynikającego z prawa Unii zakazu dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne. Zwracałam też uwagę na kontekst wykluczenia społecznego Romów oraz na ich krytyczną sytuację społeczną i gospodarczą, w której ta grupa ludności żyje w wielu miejscach w Europie.

4.

Niniejsza sprawa daje możliwość uszczegółowienia w niektórych punktach ówczesnych wywodów. Z jednej strony dotyczy to rozgraniczenia pomiędzy dyskryminacją bezpośrednią i pośrednią ze względu na pochodzenie etniczne. Z drugiej strony należy rozważyć, czy i w jakim zakresie osoby, które same nie należą do gorzej traktowanej grupy etnicznej, mogą jednak być „dyskryminowane ze względu na więź” (po francusku: „discrimination par association” lub też „discrimination par ricochet”) przez praktykę opisaną powyżej. Uzupełniająco przedmiotem rozważań będzie – tak samo jak swego czasu w sprawie Bełow – możliwość uzasadnienia kolektywnych środków o charakterze piętnującym.

5.

W niniejszej sprawie nie występują – inaczej niż jeszcze w sprawie Bełow ( 3 ) – problemy związane z właściwością lub dopuszczalnością, ponieważ bułgarski organ występujący z wnioskiem jest bez wątpienia sądem w rozumieniu art. 267 TFUE.

6.

Ramy prawa Unii wyznaczane są w niniejszej sprawie przez art. 21 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą”) oraz dyrektywę 2000/43/WE ( 4 ). Uzupełniająco należy wskazać na dyrektywy 2006/32/WE ( 5 ) i 2009/72/WE ( 6 ), zawierające uregulowania dotyczące rynku wewnętrznego energii elektrycznej oraz efektywności końcowego wykorzystania energii.

7.

Celem tej dyrektywy zgodnie z jej art. 1 jest „wyznaczenie ram walki z dyskryminacją ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne oraz wprowadzenie w życie w państwach członkowskich zasady równego traktowania”.

8.

Artykuł 2 dyrektywy 2000/43 zawiera między innymi następujące definicje:

„1.   Do celów niniejszej dyrektywy zasada równego traktowania oznacza brak jakichkolwiek form bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.

2.   Do celów ust. 1:

3.   Molestowanie uważane jest za formę dyskryminacji w rozumieniu ust. 1, jeżeli ma miejsce niepożądane zachowanie związane z pochodzeniem rasowym lub etnicznym, a jego celem lub skutkiem jest naruszenie godności osoby i stworzenie onieśmielającej, wrogiej, poniżającej, upokarzającej lub uwłaczającej atmosfery. W tym znaczeniu pojęcie molestowania może być definiowane zgodnie z ustawodawstwem i krajową praktyką państw członkowskich.

[…]”.

9.

Artykuł 3 dyrektywy 2000/43 reguluje zakres jej stosowania w następujący sposób:

„1.   W granicach kompetencji powierzonych Wspólnocie niniejszą dyrektywę stosuje się do wszystkich osób, zarówno sektora publicznego, jak i prywatnego, włącznie z instytucjami publicznymi, w odniesieniu do:

[…]

[…]”.

10.

W art. 8 ust. 1 dyrektywy 2000/43 w przedmiocie ciężaru dowodu przewidziano, co następuje:

„Państwa członkowskie podejmują takie środki, które są niezbędne, zgodnie z ich krajowymi systemami prawnymi, w celu zapewnienia, że gdy osoba, która uważa się za pokrzywdzoną nieprzestrzeganiem wobec niej zasady równego traktowania i przedstawia przed sądem lub właściwym organem fakty, z których można domniemywać istnienie bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji, to na stronie pozwanej ciąży udowodnienie, że zasada równego traktowania nie została naruszona”.

11.

Należy wreszcie uzupełniająco wskazać na motyw 16 dyrektywy 2000/43:

„Istotna jest ochrona wszystkich osób fizycznych przed dyskryminacją ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne. Państwa członkowskie powinny również zapewnić, w zależności od potrzeb i zgodnie z tradycją i krajową praktyką, ochronę osób prawnych, jeżeli są one ofiarami dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne swoich członków”.

12.

Dyrektywa 2006/32 ma na celu poprawę efektywności końcowego wykorzystania energii w państwach członkowskich poprzez szereg środków, między innymi poprawiających efektywność energetyczną dla użytkowników końcowych. W jej motywie 29 zawarte było między innymi następujące sformułowanie:

„W celu umożliwienia użytkownikom końcowym podejmowania decyzji dotyczących ich indywidualnego zużycia energii, w oparciu o pełniejszą wiedzę, powinni oni otrzymywać odpowiednią ilość danych o tym zużyciu oraz inne istotne informacje […]. Ponadto należy aktywnie zachęcać konsumentów do regularnych kontroli odczytów licznika”.

13.

Poza tym art. 13 ust. 1 dyrektywy 2006/32 stanowił:

„Państwa członkowskie zapewniają, by na tyle, na ile jest to technicznie wykonalne, uzasadnione finansowo i proporcjonalne do potencjalnych oszczędności energii, odbiorcy końcowi energii elektrycznej, gazu, centralnego ogrzewania lub chłodzenia oraz ciepłej wody użytkowej mieli możliwość nabycia po konkurencyjnych cenach indywidualnych liczników, które dokładnie oddają rzeczywiste zużycie energii przez odbiorcę końcowego i informują o rzeczywistym czasie korzystania z energii.

[…]”.

14.

Dyrektywa 2009/72 zawiera wspólne zasady dotyczące wytwarzania, przesyłu, dystrybucji i dostaw energii elektrycznej oraz reguluje organizację i funkcjonowanie sektora elektroenergetycznego. Zgodnie z art. 3 ust. 7 tej dyrektywy państwa członkowskie podejmują „odpowiednie środki w celu ochrony odbiorców końcowych”, które obejmują, przynajmniej w przypadku gospodarstw domowych, środki wymienione w załączniku I do tej dyrektywy.

15.

Zgodnie z pkt 1 załącznika I do dyrektywy 2009/72, zatytułowanego „Środki z zakresu ochrony konsumentów”, „środki, o których mowa w art. 3, mają zapewnić odbiorcom:

[…]

[…]”.

16.

W celu wdrożenia szeregu aktów prawnych Unii, w szczególności dyrektywy 2000/43, do prawa krajowego wydana została w Republice Bułgarii ustawa o ochronie przed dyskryminacją ( 7 ), której art. 4 stanowi, co następuje:

„1.   Zakazana jest wszelka bezpośrednia lub pośrednia dyskryminacja ze względu na płeć, rasę, narodowość, przynależność etniczną, ludzki genom, obywatelstwo, pochodzenie, religię lub wierzenia, wykształcenie, przekonania, przynależność polityczną, sytuację osobistą lub społeczną, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną, stan cywilny, pozycję majątkową lub jakąkolwiek inną cechę określoną w tej ustawie lub w umowie międzynarodowej, której stroną jest Republika Bułgarii.

2.   Dyskryminacją bezpośrednią jest każda forma bardziej niekorzystnego traktowania danej osoby ze względu na cechy wskazane w ust. 1 w porównaniu do sposobu, w jaki traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w porównywalnych lub podobnych warunkach.

3.   Dyskryminacja pośrednia polega na zmianie sytuacji danej osoby, z uwagi na cechy wskazane w ust. 1, na bardziej niekorzystną w stosunku do innych osób, za pomocą pozornie neutralnego przepisu, kryterium lub praktyki dla osób danego pochodzenia rasowego lub etnicznego, chyba że taki przepis, takie kryterium lub taka praktyka są uzasadnione ze względu na legalny cel, a środki podjęte dla jego osiągnięcia są odpowiednie i konieczne”.

17.

Poza tym § 1 przepisów uzupełniających do ZZD stanowi:

„W niniejszej ustawie

[…]

[…]”.

18.

Ponadto wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym odnosi się do dalszych przepisów krajowych z ZZD oraz z ustawy o energetyce ( 8 ), z których powtórzenia tu zrezygnowano.

19.

Anelija Georgiewa Nikołowa jest jednoosobowym przedsiębiorcą w bułgarskim mieście Dupnica. W dzielnicy Gizdowa Machała prowadzi sklep z artykułami spożywczymi, który jest zaopatrywany w energię elektryczną przez przedsiębiorstwo CZEZ Razpredelenie Byłgaria ( 9 ).

20.

Gizdowa Machała znana jest jako największa dzielnica romska w Dupnicy. Większość mieszkańców tej dzielnicy należy do grupy etnicznej Romów, nie dotyczy to jednak samej A.G. Nikołowej ( 10 ).

21.

W latach 1999–2000 dla wszystkich odbiorców ze wskazanej dzielnicy otrzymujących obecnie energię elektryczną od CZEZ liczniki prądu ( 11 ) umieszczono na słupach naziemnej sieci elektrycznej na uniemożliwiającej zwykłą kontrolę wizualną wysokości około 6 m. Praktyka ( 12 ) ta jest stosowana bezspornie wyłącznie w dzielnicach, w których przeważa ludność romska, i dotyczy wszystkich odbiorców, niezależnie od tego, czy należą do tej grupy etnicznej czy też nie. Jest ona uzasadniana wielką ilością nieuprawnionych ingerencji w liczniki prądu oraz częstymi przypadkami nielegalnych przyłączeń do sieci elektroenergetycznej w tych dzielnicach. Natomiast w pozostałych miejscach liczniki prądu zamocowane są dla wszystkich użytkowników – także tych należących do grupy etnicznej Romów – na wysokości około 1,70 m, umożliwiającej swobodny dostęp, przeważnie w mieszkaniach odbiorców, na ścianach zewnętrznych ich budynków lub też na ogrodzeniach.

22.

Aby umożliwić odbiorcom przynajmniej pośrednią kontrolę wizualną, także w przypadku liczników umieszczonych na większej wysokości, CZEZ zobowiązało się w swoich ogólnych warunkach sprzedaży do nieodpłatnego udostępnienia na pisemny wniosek odbiorcy w terminie trzech dni pojazdu z podnośnikiem umożliwiającego pracownikom CZEZ odczytanie wskazania licznika prądu. Jednak dotychczas żaden odbiorca nie skorzystał z tej możliwości. Alternatywnie odbiorca ma możliwość zwrócenia się o odpłatne zamontowanie kontrolnego licznika prądu w swoim mieszkaniu. W tych dzielnicach nie ma innych możliwości odczytu wskazań liczników prądu przez odbiorców.

23.

Zgodnie z informacjami zwartymi we wniosku prejudycjalnym w mediach informuje się o nowym rodzaju licznika prądu z odczytem na odległość, który ponadto przy próbie manipulacji sygnalizuje ją przedsiębiorstwu energetycznemu.

24.

W dniu 5 grudnia A.G. Nikołowa złożyła skargę do bułgarskiej komisji ochrony przed dyskryminacją ( 13 ), wskazując na dyskryminujący charakter spornej praktyki stosowanej przez CZEZ. W swojej skardze zarzuciła ona „dyskryminację bezpośrednią” ze względu na jej „narodowość” ( 14 ). Ponadto argumentowała, że jej rachunki za prąd są zawyżone w porównaniu z rzeczywistym zużyciem, i wyraziła przypuszczenie, że CZEZ przyjmuje zbyt wysoką wartość zużycia w celu skompensowania strat ponoszonych w innych miejscach dzielnicy. Anelija Georgiewa Nikołowa wskazała wreszcie, że umieszczenie liczników prądu w miejscu niedostępnym dla normalnej kontroli wizualnej uniemożliwia jej dokonanie odczytu stanu jej licznika i kontrolę jej rachunków za prąd.

25.

Zgodnie z opinią techniczną sporządzoną na żądanie sądu w wypadku A.G. Nikołowej nieuprawnione ingerencje lub nielegalne przyłączenie nie miały miejsca.

26.

Decyzją z dnia 6 kwietnia 2010 r. KZD ustalił, że sporna praktyka stanowi „dyskryminację pośrednią” ze względu na cechę „narodowość”, której to dyskryminacji nie można uzasadnić. Decyzja ta została jednak uchylona na wniosek CZEZ wyrokiem z dnia 19 maja 2011 r. przez Wyrchowen administratiwen syd ( 15 ), w szczególności z tego powodu, że brakowało jasności co do tego, wobec jakiej innej narodowości była dyskryminowana A.G. Nikołowa. Sprawa została przekazana do ponownego rozpoznania przez KZD.

27.

W dniu 30 maja 2012 r. KZD rozpoznał ponownie sprawę i stwierdził „dyskryminację bezpośrednią” ze względu na „sytuację osobistą” A.G. Nikołowej. W uzasadnieniu KZD stwierdził, że A.G. Nikołowa była traktowana przez CZEZ z uwagi na miejsce siedziby jej przedsiębiorstwa mniej korzystnie niż inni odbiorcy, których liczniki prądu umieszczone są w miejscach dostępnych dla kontroli wizualnej. KZD zobowiązał CZEZ do zaniechania tych naruszeń, do przywrócenia równego traktowania A.G. Nikołowej oraz do zaniechania w przyszłości takich dyskryminujących praktyk.

28.

CZEZ wniósł przeciwko tej decyzji ponownie środek odwoławczy, który jest obecnie zawisły przed Administratiwen syd Sofija‑grad ( 16 ) – sądem odsyłającym. W postępowaniu głównym CZEZ jest wspierany przez bułgarską państwową komisję regulacyjną do spraw energii i wody ( 17 ).

29.

Sąd odsyłający jest zdania, że niniejsza sprawa nie powinna być rozpatrywana pod kątem cech „narodowość” lub „sytuacja osobista”, lecz pod kątem chronionej cechy „przynależność etniczna”. Sąd skłania się do stanowiska, że A.G. Nikołowa jest bezpośrednio dyskryminowana ze względów etnicznych. Przynależność do grupy etnicznej Romów wynika zdaniem sądu z okoliczności, że A.G. Nikołowa sama „identyfikuje” się z Romami zamieszkującymi jej dzielnicę.

30.

Postanowieniem z dnia 5 lutego 2014 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 17 lutego 2014 r., Administratiwen syd Sofija‑grad przedłożył do rozstrzygnięcia w trybie prejudycjalnym aż dziesięć bardzo rozbudowanych pytań, które szczegółowo brzmią w sposób następujący:

31.

W pisemnym etapie postępowania przed Trybunałem brały udział, wnosząc uwagi na piśmie: CZEZ, A.G. Nikołowa, KZD, rząd bułgarski oraz Komisja Europejska. Strony te, z wyjątkiem KZD, były też reprezentowane na rozprawie w dniu 13 stycznia 2015 r.

32.

Organy administracyjne oraz sądy zajmujące się na poziomie krajowym sprawą oceniały stan faktyczny postępowania głównego w różnych aspektach, w szczególności pod kątem – zabronionej w prawie krajowym – dyskryminacji ze względu na „narodowość” oraz „sytuację osobistą”. Z punktu widzenia prawa Unii pojawia się jednakże jedynie pytanie, czy praktyka taka jak sporna w postępowaniu głównym stanowi dyskryminację ze względu na przynależność etniczną w rozumieniu dyrektywy 2000/43. Wyjaśnienie tego zagadnienia jest ostatecznie jedynym celem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, który Administratiwen syd Sofija‑grad skierował do Trybunału.

33.

Nasuwa się możliwość dokonania tematycznego podziału obszernego katalogu pytań sądu odsyłającego i rozróżnienia w związku z tym pomiędzy zakresem stosowania zakazu dyskryminacji (zob. sekcja A poniżej), pojęciem dyskryminacji (zob. sekcja B poniżej) oraz ewentualnymi względami uzasadniającymi sporną praktykę (zob. sekcja C poniżej).

34.

Na początku należy rozważyć, czy stan faktyczny, jaki występuje w postępowaniu głównym, objęty jest zakresem stosowania zakazu dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne na podstawie dyrektywy 2000/43.

35.

Jak przyznaje sąd odsyłający, zagadnienie to nie stało się przedmiotem odrębnego pytania, z wyjątkiem niejasnej wskazówki w pytaniu pierwszym odnoszącej się „do zwartej grupy bułgarskich obywateli pochodzenia romskiego”. Jednakże zgodnie z uzasadnieniem wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym sąd odsyłający oczekuje od Trybunału jednoznacznego stanowiska w kwestii, czy praktyka taka jak sporna w postępowaniu głównym objęta jest zakazem dyskryminacji.

36.

Przedsiębiorstwo CZEZ jako jedyna strona postępowania stoi na stanowisku, że sporna praktyka nie jest wcale objęta przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 2000/43.

37.

Powyższej argumentacji, na którą zresztą przedsiębiorstwo to powoływało się już także w sprawie Bełow, nie można przyjąć.

38.

Jako część sektora zaopatrującego w dobra i usługi publicznie dostępne, dostawa energii elektrycznej należy bezspornie do dziedzin, w których zakazana jest na podstawie art. 3 ust. 1 lit. h) dyrektywy 2000/43 dyskryminacja ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.

39.

Jak już szczegółowo wyjaśniłam w sprawie Bełow ( 18 ), nie może być mowy o wolnym od dyskryminacji zaopatrzeniu w energię elektryczną, jeżeli także ogólne warunki, na jakich użytkownicy otrzymują prąd elektryczny, nie są wolne od dyskryminacji. Udostępnienie liczników jest częścią tych ogólnych warunków, na podstawie których CZEZ zaopatruje swoich odbiorców w energię elektryczną.

40.

Ponadto regulacja rynku wewnętrznego energii elektrycznej włącznie z informowaniem użytkownika końcowego o zużyciu energii elektrycznej za pomocą liczników prądu należy do obszarów objętych właściwością prawodawcy Unii. Spełniony jest tym samym także wstępny warunek z art. 3 ust. 1, zgodnie z którym dyrektywa 2000/43 obowiązuje jedynie w granicach kompetencji powierzonych Unii ( 19 ).

41.

W konsekwencji sporna praktyka jest objęta przedmiotowym zakresem stosowania dyrektywy 2000/43.

42.

Dużo bardziej interesujący niż przedmiotowy zakres stosowania jest w niniejszej sprawie podmiotowy zakres stosowania dyrektywy 2000/43, którym się obecnie zajmę. Problemu tego dotyka sąd odsyłający w pierwszym pytaniu prejudycjalnym, odnosząc się do „zwartej grupy bułgarskich obywateli pochodzenia romskiego” i uzupełniająco wyjaśniając, że Romowie korzystają w Bułgarii ze statusu mniejszości etnicznej.

43.

Z punktu widzenia europejskiego należy zauważyć, że Romowie są ogólnie uznani za samodzielną grupę etniczną, która wymaga ponadto szczególnej ochrony. Podobnie wypowiedział się także Europejski Trybunał Praw Człowieka ( 20 ) (zwany dalej „ETPC”). Jego orzecznictwo powinno być uwzględniane przy wykładni i stosowaniu wynikającego z prawa Unii zakazu dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe i etniczne, tak jak jest on obecnie ustanowiony w prawie pierwotnym Unii – w art. 21 ( 21 ).

44.

W niniejszej sprawie nie można jednak w sposób zadawalający udzielić odpowiedzi na pytanie dotyczące podmiotowego zakresu stosowania dyrektywy 2000/43 jedynie poprzez ustalenie, że Romowie stanowią samodzielną grupę etniczną. Należy rozważyć, czy i w jakim zakresie osoba w sytuacji A.G. Nikołowej w okolicznościach występujących w postępowaniu głównym może powoływać się na zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne.

45.

Punktem wyjścia dla rozważań powinno być stwierdzenie, że wszystkim członkom grupy etnicznej przysługuje na mocy prawa Unii ochrona przed jakąkolwiek dyskryminacją ze względu na ich pochodzenie etniczne.

46.

Sprawa A.G. Nikołowej, która została wszczęta jej skargą w postępowaniu głównym, charakteryzuje się jednak tą cechą szczególną, iż sama skarżąca wobec Trybunału wyraźnie oświadczyła, że nie należy do grupy etnicznej Romów.

47.

Co prawda można stwierdzić, że do wyłącznej właściwości sądu odsyłającego należy ocena stanu faktycznego i stosowanie w odniesieniu do niego prawa, włącznie z prawem Unii, to jednak zadaniem Trybunału jest udzielenie wszelkich pomocnych wskazówek ułatwiających rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym ( 22 ).

48.

W tym kontekście należy podkreślić, że z zachowania A.G. Nikołowej w postępowaniu głównym, a w szczególności z podniesionego przez nią zarzutu dyskryminacji na tle etnicznym, nie należy pochopnie wywodzić, iż należy ją traktować jako członka romskiej grupy etnicznej.

49.

Co prawda A.G. Nikołowa może „identyfikować” się z ludnością romską w Gizdowej Machale o tyle, o ile – tak samo jak wszyscy inni mieszkańcy tej dzielnicy – jest dotknięta sporną praktyką i boleśnie odczuwa jej piętnujący skutek. Samo to nie oznacza jednak koniecznie, że A.G. Nikołowa sama siebie zalicza do romskiej grupy etnicznej. Przeciwnie, A.G. Nikołowa nie czyni w postępowaniu głównym nic innego, jak podjęcie obrony przed właściwymi organami państwowymi przed tą samą praktyką, która dotyczy ludności romskiej zamieszkującej dzielnicę Gizdowa Machała. Z samej tej okoliczności nie wynikają żadne wnioski co do jej własnej przynależności etnicznej.

50.

W przypadku wątpliwości decydujące znaczenie dla oceny kwestii, czy jednostka jest lub nie jest członkiem danej grupy etnicznej, ma jej ocena własna ( 23 ).

51.

Dlatego też – z zastrzeżeniem ustaleń, które zostaną dokonane przez sąd odsyłający – przyjmuję poniżej, opierając się na informacjach A.G. Nikołowej podanych przed Trybunałem, że A.G. Nikołowej nie należy zaliczać do romskiej grupy etnicznej.

52.

Sama okoliczność, że skarżąca prawdopodobnie nie należy do romskiej grupy etnicznej, nie wyklucza w żaden sposób tego, że w takim stanie faktycznym, jaki występuje w postępowaniu głównym, może ona powoływać się na zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne.

53.

Należy bowiem podkreślić, że ani art. 21 karty, ani liczne wersje językowe dyrektywy 2000/43 nie ograniczają stosowania zasady równego traktowania do osób, które są dyskryminowane ze względu na „ich” (w rozumieniu: ich własne) pochodzenie rasowe lub etniczne ( 24 ). Przeciwnie, właściwe przepisy prawa Unii są sformułowane ogólnie i zakazują jakiejkolwiek dyskryminacji ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne.

54.

Ta różnica, mała, ale istotna, nie wynika z przypadku. Ma ona istotne znaczenie dla wykładni i stosowania zakazu dyskryminacji, którego zakres stosowania nie może być określany w sposób zawężający ( 25 ). W zgodzie z ogólnym celem wyznaczenia ram walki z dyskryminacją (art. 1 dyrektywy 2000/43) to otwarte sformułowanie umożliwia powoływanie się na zakaz dyskryminacji także tym osobom, które są jedynie „dyskryminowane ze względu na więź”.

55.

Ochrona przed tą szczególną formą dyskryminacji, która w języku francuskim jest bardzo trafnie określana przez zwroty „discrimination par association” lub „discrimination par ricochet”, została już raz uznana przez Trybunał – w wyroku Coleman – w odniesieniu do niepełnosprawności ( 26 ).

56.

Wnioski wynikające z wyroku Coleman można wprost przenieść na niniejszą sprawę, chociaż tamta sprawa dotyczyła nie dyrektywy 2000/43, lecz zbliżonej do niej dyrektywy 2000/78/WE ( 27 ), gdyż treść obu siostrzanych dyrektyw jest zbieżna w punktach, które mają w niniejszej sprawie decydujące znaczenie, i w konsekwencji są one wyrazem zasady równego traktowania, która jest jedną z ogólnych zasad prawa Unii, uznaną w art. 21 karty ( 28 ).

57.

Dyskryminowana ze względu na więź jest w pierwszej kolejności osoba będąca w ścisłej relacji osobistej z podmiotem posiadającym cechy określone w art. 21 karty oraz w dyrektywach antydyskryminacyjnych. W sprawie Coleman dotyczyło to pracownicy, która była narażona na wrogie zachowania w miejscu pracy z uwagi na niepełnosprawność jej syna ( 29 ).

58.

Istnienie takiej więzi osobistej nie jest bynajmniej jedynym możliwym łącznikiem pozwalającym uznać, że dana osoba jest dyskryminowana ze względu na więź. Przeciwnie, cecha powodująca dyskryminację ze względu na więź może być już zawarta w danym środku, w szczególności wtedy, gdy z uwagi na jego ogólny i kolektywny charakter środek ten może oddziaływać nie tylko na osoby posiadające cechy określone w art. 21 karty oraz w dyrektywach antydyskryminacyjnych, lecz także – w pewnym sensie jako „szkoda uboczna” – objąć inne osoby.

59.

Można sobie wyobrazić sytuację, że grupa sześciu osób pragnie wspólnie zjeść obiad w restauracji i nie otrzyma tam stolika z uwagi na kolor skóry jednej z tych osób. Jest oczywiste, że to rasistowskie zdarzenie powinno być uznane nie tylko za dyskryminację tej jednej, pierwotnie dotkniętej osoby, lecz także za dyskryminację ze względu na więź pozostałych pięciu osób, gdyż ze względu na wskazany motyw rasowy żadna z nich nie zostanie obsłużona w restauracji. Przy czym nie stanowi istotnej różnicy, czy chodzi o członków jednej rodziny, o grupę przyjaciół, czy też o biznesmenów, którzy być może przy tej okazji spotykają się po raz pierwszy.

60.

Bardzo podobnie przedstawia się sytuacja w niniejszej sprawie: sporna praktyka CZEZ skierowana jest ogólnie i kolektywnie przeciwko wszystkim osobom, które są zaopatrywane w Gizdowej Machale przez to przedsiębiorstwo w energię elektryczną. Jeżeli w toku dalszej oceny stwierdzi się, że z praktyką tą związana jest dyskryminacja ludności romskiej mieszkającej w tej dzielnicy ( 30 ), to ogólny i kolektywny charakter tego środka prowadzi do tego, że nieuchronnie dyskryminowane ze względu na więź są także inne osoby, które nie są Romami, ponieważ tak samo jak Romów dotyka ich piętnujący skutek tego ogólnego i kolektywnego środka. Także te osoby są narażone na mieszkanie w charakteryzującym się dyskryminacją niegodnym otoczeniu, do czego przyczynia się sporna praktyka ( 31 ).

61.

Zatem A.G. Nikołowa jako skarżąca z postępowania głównego może powoływać się na zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne, nawet jeżeli sama nie należy do romskiej grupy etnicznej ( 32 ).

62.

Wreszcie należy rozważyć, czy powoływanie się przez A.G. Nikołową na zakaz dyskryminacji może zakończyć się niepowodzeniem z tego powodu, że – jak się wydaje – nie mieszka ona w Gizdowej Machale, lecz jedynie prowadzi tam sklep spożywczy.

63.

Nawet jeśli ani sąd odsyłający, ani strony postępowania nie przywiązują do tej okoliczności większego znaczenia, należy zwrócić uwagę, że ochrona praw podstawowych przedsiębiorców nie sięga koniecznie tak daleko, jak ochrona, z której korzystają osoby fizyczne.

64.

Nie można bynajmniej wykluczyć, że także osoby, które działają jako przedsiębiorcy, mogą powoływać się na zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne. Ani w art. 21 karty, ani w dyrektywie 2000/43 nie znajduje się uregulowanie lub chociażby wskazówka, że osoby fizyczne mają być chronione przed dyskryminacjami jedynie w zakresie wykraczającym poza sferę ich ewentualnej działalności gospodarczej.

65.

Przeciwnie, jest oczywiste, że także osoby aktywne w sferze gospodarczej są w różny sposób narażone na dyskryminację z uwagi na ich określone cechy osobiste – w szczególności ze względu na cechy wymienione w art. 21 karty oraz w dyrektywach antydyskryminacyjnych. W konsekwencji zakaz dyskryminacji, tak jak jest on doprecyzowany w dyrektywie 2000/43, obowiązuje wyraźnie w sferze zatrudnienia i zawodu, co wynika w szczególności także z definicji zakresu jego stosowania zawartego w art. 3 ust. 1 lit. a)–d) tej dyrektywy. Nawet osoby prawne mogą ewentualnie skorzystać z dobrodziejstwa ochrony przed dyskryminacją ( 33 ).

66.

W niniejszej sprawie należy dodatkowo podkreślić, że skarżąca prowadzi swój sklep spożywczy w Gizdowej Machale jako jednoosobowy przedsiębiorca. Z zastrzeżeniem ustaleń faktycznych sądu odsyłającego należy zatem przyjąć, że A.G. Nikołowa regularnie osobiście pojawia się w sklepie, pracuje tam i dlatego poddana jest w swoim przymiocie jako gospodarczo aktywna osoba fizyczna spornej praktyce – także jej piętnującemu skutkowi – w podobny sposób jak osoby, które mieszkają i żyją w tej dzielnicy.

67.

W tym kontekście okoliczność, że skarżąca jest dotknięta sporną praktyką jedynie w charakterze przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą, nie może prowadzić do wyłączenia stosowania zakazu dyskryminacji do niniejszego przypadku.

68.

W sumie więc stan faktyczny taki jak w postępowaniu głównym objęty jest zgodnie z dyrektywą 2000/43 zakresem stosowania unijnego zakazu dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne.

69.

W drugiej kolejności należy ocenić, czy sporna praktyka prowadzi do dyskryminacji – lub też bardziej poprawnie: do nierównego traktowania – ze względu na pochodzenie etniczne. Jak wynika z pytań od drugiego do dziewiątego, sądowi odsyłającemu brakuje pewności co do tego, od jakich wymagań prawnych należy uzależnić stwierdzenie takiej dyskryminacji, i czy w razie spełnienia tych wymagań należy przyjąć dyskryminację pośrednią lub bezpośrednią.

70.

Pomiędzy stronami postępowania brak jest z natury rzeczy zgody w tej kwestii. Podczas gdy A.G. Nikołowa przyjmuje dyskryminację bezpośrednią, rząd bułgarski oraz Komisja skłaniają się do przyjęcia dyskryminacji pośredniej. KZD wskazuje jedynie na swoją decyzję w postępowaniu głównym, zaś przedsiębiorstwo CZEZ, które stoi na stanowisku, iż dyrektywa 2000/43 w ogóle nie znajduje zastosowania, prowadzi ogólne wywody co do pojęcia dyskryminacji.

71.

Prawny wymiar rozgraniczenia pomiędzy bezpośrednią a pośrednią dyskryminacją jest istotny przede wszystkim z powodu różnych możliwości uzasadnienia w zależności od tego, czy rozpatrywane nierówne traktowanie wiąże się bezpośrednio czy też pośrednio z pochodzeniem rasowym lub etnicznym ( 34 ).

72.

Względy uzasadniające pośrednie nierówne traktowanie są w art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 ujęte bardzo ogólnie („obiektywnie uzasadnione legalnym celem”), podczas gdy bezpośrednie nierówne traktowanie może być uzasadnione jedynie „w bardzo niewielu okolicznościach” ( 35 ), w szczególności „istotnym i determinującym wymogiem zawodowym” (w niniejszej sprawie niemającym znaczenia) w rozumieniu art. 4 tej dyrektywy.

73.

Z tego wynika, że cele, które mogą zostać przywołane dla uzasadnienia bezpośredniego nierównego traktowania ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, są ujęte węziej niż te, za pomocą których można uzasadnić pośrednie nierówne traktowanie, nawet jeżeli wymogi w zakresie oceny proporcjonalności są co do zasady takie same.

74.

Do sądu odsyłającego należy co prawda ocena, czy okoliczności takie jak te w postępowaniu głównym prowadzą do stwierdzenia bezpośredniej lub pośredniej dyskryminacji, ponieważ to wyłącznie do niego należy ustalenie i ocena faktów oraz zastosowanie przepisów do konkretnej sytuacji ( 36 ). Trybunał może jednak udzielić sądowi odsyłającemu wszystkich użytecznych wskazówek, które ułatwią mu rozstrzygnięcie sporu w postępowaniu głównym ( 37 ). Biorąc pod uwagę wątpliwości, które zostały w tym względzie przedstawione we wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, oraz w obliczu przedstawionych różnic w orzecznictwie sądów bułgarskich, Trybunał nie powinien zaniechać udzielenia takich wskazówek.

75.

Na wstępie należy krótko rozważyć, czy stwierdzenie dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne może zostać uzależnione od bezpośredniego lub pośredniego naruszenia praw lub zgodnych z prawem interesów. Na problematykę tę wskazał sąd odsyłający w ramach piątego pytania prejudycjalnego. Jego kontekstem jest okoliczność, że zgodnie z § 1 pkt 7 przepisów uzupełniających do ZZD „niekorzystne traktowanie” ma mieć miejsce jedynie wtedy, gdy „bezpośrednio lub pośrednio narusza prawa lub zgodne z prawem interesy”.

76.

Jednakże jak już wyjaśniłam w sprawie Bełow ( 38 ), ani stwierdzenie dyskryminacji bezpośredniej, ani stwierdzenie dyskryminacji pośredniej nie jest obwarowane wymogiem naruszenia w jakiejkolwiek formie ustawowo określonych praw lub interesów. Decydujące znaczenie ma jedynie wystąpienie mniej przychylnego traktowania albo niekorzystnej sytuacji, niezależnie od tego, do czego to traktowanie albo ta sytuacja się odnosi, czy zostają przy tym naruszone prawa albo interesy, a jeśli tak, to jakie. Co więcej, zgodnie z orzecznictwem Trybunału dyskryminacja nie wymaga nawet istnienia konkretnej ofiary dyskryminacji ( 39 ).

77.

Do przyjęcia wystąpienia dyskryminacji wystarczy zatem takie traktowanie osoby lub grupy osób, które jest mniej przychylne niż traktowanie, którego doświadcza, doświadczała lub doświadczałaby inna osoba lub grupa osób. Wprowadzanie dodatkowych wymogów, nieprzewidzianych w dyrektywie 2000/43, jest nie do pogodzenia z zamierzonym przez prawodawcę unijnego wysokim poziomem ochrony.

78.

W związku z tym na piąte pytanie prejudycjalne należy udzielić odpowiedzi przeczącej.

79.

Jedynie w celu przedstawienia pełnego obrazu sytuacji nadmieniam, że niniejsza sprawa dotyczy w sposób jak najbardziej oczywisty praw lub zgodnych z prawem interesów osób mieszkających w Gizdowej Machale związanych z ich zaopatrzeniem w energię elektryczną. Jako odbiorcy końcowi powinni oni – tak jak jest to nakazane na mocy prawa Unii – mieć dostęp do swoich danych dotyczących zużycia oraz powinni być odpowiednio informowani o rzeczywistym zużyciu i kosztach energii elektrycznej z dostateczną częstotliwością, tak aby mogli regulować swoje zużycie energii elektrycznej ( 40 ). Ten prawnie chroniony interes użytkowników w Gizdowej Machale jest naruszany przez praktykę, która jest przedmiotem sporu w postępowaniu głównym.

80.

Zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. a) dyrektywy 2000/43 dyskryminacja bezpośrednia ma miejsce, gdy ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne ( 41 ) osoba traktowana jest mniej przychylnie niż traktuje się, traktowano lub traktowano by inną osobę w podobnej sytuacji.

81.

Ani z postanowienia odsyłającego, ani z uwag uczestników postępowania nie wynika żadna konkretna wskazówka co od tego, że sporna praktyka została wybrana specjalnie ze względu na pochodzenie etniczne mieszkańców Gizdowej Machały albo że uzależniona jest ona od okoliczności nierozerwalnie związanej z ich etnicznym pochodzeniem.

82.

Stwierdzenie dyskryminacji bezpośredniej ze względu na pochodzenie etniczne z pewnością nie wymaga, aby sporna praktyka była koniecznie motywowana etnicznie. Przeciwnie, należy przyjąć dyskryminację bezpośrednią, także jeżeli środek jest co prawda pozornie neutralny, w rzeczywistości jednak dotyczy on lub może dotyczyć jedynie osób, które posiadają jedną z cech wskazanych w art. 21 karty lub w dyrektywach antydyskryminacyjnych.

83.

W związku z innymi zakazami dyskryminacji Trybunał miał już okazję uznać odniesienie do ciąży za dyskryminację bezpośrednią, gdyż ciąża może dotyczyć jedynie kobiet ( 42 ), zaś uregulowania powiązane z uprawnieniem do otrzymywania emerytury – za dyskryminację bezpośrednią z uwagi na wiek, gdyż mogą one wywoływać skutki jedynie na korzyść lub niekorzyść osób w określonym wieku ( 43 ). W podobny sposób Trybunał przyjmuje dyskryminację bezpośrednią ze względu na orientację seksualną, jeżeli korzyść przewidziana dla małżonków nie jest dostępna dla partnerów tej samej płci, którzy zawarli zarejestrowany związek partnerski podobny do małżeństwa i sami nie mają dostępu do instytucji małżeństwa ( 44 ).

84.

Podobne okoliczności nie występują jednak w niniejszej sprawie.

85.

Co prawda sporna praktyka występuje de facto jedynie w takich dzielnicach jak Gizdowa Machała, zamieszkałych przeważnie przez określoną grupę etniczną, jednakże nie dotyczy ona bynajmniej jedynie osób należących do tej grupy, w niniejszej sprawie Romów, lecz jest stosowana także wobec wszystkich innych odbiorców przedsiębiorstwa energetycznego – jak na przykład A.G. Nikołowej – będących rezydentami tych dzielnic, niezależnie od ich pochodzenia etnicznego. I odwrotnie, sporna praktyka nie dotyka Romów, jeżeli mieszkają oni w innych dzielnicach lub w częściach kraju zamieszkałych w większości przez inne grupy ludności.

86.

Jak się wydaje, sporna praktyka dotyka więc użytkowników zaopatrywanych w energię elektryczną przez CZEZ w Gizdowej Machale wyłącznie z tego powodu, że tam mieszkają. Nie jest ona tak nierozerwalnie związana z ich pochodzeniem etnicznym jak ciąża z płcią danej osoby, uprawnienie do otrzymywania emerytury z wiekiem uprawnionego i współżycie w zarejestrowanym związku partnerskim z orientacją seksualną ( 45 ).

87.

W świetle powyższego wydaje mi się, że brak jest w niniejszej sprawie wystarczających przesłanek do przyjęcia dyskryminacji bezpośredniej ( 46 ). Sam fakt, iż sporna praktyka stosowana jest de facto jedynie w dzielnicach zamieszkałych w większości przez ludność romską, tak że oddziałuje zawsze w szczególny sposób na członków tej grupy etnicznej, nie wystarcza w mojej ocenie do odwrócenia ciężaru dowodu w rozumieniu art. 8 ust. 1 dyrektywy 2000/43 w celu przyjęcia dyskryminacji bezpośredniej ze względu na pochodzenie etniczne.

88.

Należy jednak ocenić, czy właśnie ta okoliczność nie uzasadnia przyjęcia dyskryminacji pośredniej.

89.

Zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 dyskryminacja pośrednia ma miejsce, gdy pozornie neutralny przepis, kryterium lub praktyka mogą doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji dla osób danego pochodzenia rasowego lub etnicznego w stosunku do innych osób, chyba że taki przepis, takie kryterium lub taka praktyka są obiektywnie uzasadnione legalnym celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są odpowiednie i konieczne.

90.

W odniesieniu do dwóch członów tej wynikającej z prawa Unii definicji sąd odsyłający – jak wynika z pytań od szóstego do ósmego – wydaje się napotykać na pewne trudności interpretacyjne, które przynajmniej częściowo mogą być spowodowane odrębnościami bułgarskiej wersji językowej dyrektywy 2000/43. Z jednej strony chodzi o wyrażenie „pozornie”, a z drugiej strony o sformułowanie „doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji”.

91.

Zgodnie z ogólnym celem dyrektywy 2000/43, którym jest zapewnienie ochrony przed dyskryminacją w najlepszy możliwy sposób, a przy tym osiągnięcie możliwie najwyższego poziomu ochrony ( 47 ), ani jedna, ani druga część zdania nie mogą być rozumiane jako ograniczenie pojęcia dyskryminacji.

92.

Znajdujące się w art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 wyrażenie „pozornie” ( 48 ) może być interpretowane jedynie w ten sposób, że chodzi o pozornie lub prima facie neutralne przepisy, kryteria lub praktyki. Natomiast wyrażenie to bynajmniej nie ma znaczyć, że dane przepisy, kryteria lub praktyki muszą być w szczególnie oczywisty sposób neutralne, tak jak wydaje się uważać sąd odsyłający. Taki sposób rozumienia prowadziłby bowiem do wysoce absurdalnej konsekwencji, że nie przyjmowano by dyskryminacji pośredniej, jeżeli dane przepisy, kryteria lub praktyki okazałyby się „mniej neutralne”, niż wydaje się to na pierwszy rzut oka. Skutkiem tego w ochronie przed dyskryminacją mogłaby powstać luka, która w żaden sposób nie mogła być zamierzona.

93.

Co zaś dotyczy użytego w art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 sformułowania „doprowadzić do szczególnie niekorzystnej sytuacji”, także ono nie może być fałszywie rozumiane w ten sposób, że jedynie szczególnie poważne gorsze traktowanie przedstawicieli rasy lub grupy etnicznej prowadziłoby do stwierdzenia dyskryminacji pośredniej. Przeciwnie, sformułowanie to oznacza, że zawsze należy przyjąć dyskryminację pośrednią, jeżeli pozornie neutralne przepisy, kryteria lub praktyki oddziaływają w bardziej niekorzystny sposób na określone osoby – należące do określonej rasy lub grupy etnicznej – niż na inne osoby ( 49 ). Istnienie dyskryminacji pośredniej nie zależy innymi słowy od tego, czy uszczerbek poniesiony przez osoby określonego pochodzenia rasowego lub etnicznego jest szczególnie poważny. Rozmiar uszczerbku może mieć co najwyżej znaczenie w ramach rozważań dotyczących względów uzasadniających dany środek: im poważniejszy uszczerbek, tym bardziej rygorystyczne wymagania dla względów uzasadniających.

94.

Zgodnie z informacjami sądu odsyłającego sporna praktyka jest stosowana wyłącznie w dzielnicach zamieszkałych w większości przez ludność romską. Okoliczność ta została zgodnie potwierdzona przez wszystkie strony postępowania. Jest zatem oczywiste, że sporna praktyka w szczególny sposób dotyczy osób należących do tej grupy etnicznej.

95.

Oczywiste jest również, że praktyka taka oddziałuje w dwóch aspektach jako obciążenie na dotkniętych nią odbiorców: z jednej strony odbiorcom zostało uniemożliwione albo przynajmniej w praktyce nadmiernie utrudnione dokonywanie kontroli wizualnych ich liczników prądu. Jeżeli chcą na bieżąco być informowani na temat ich zużycia prądu, nie mają innego wyboru niż zainstalowanie liczników kontrolnych we własnych gospodarstwach domowych, co powoduje dla nich dodatkowe koszty ( 50 ). Z drugiej strony sporna praktyka może wywoływać piętnujący skutek, ponieważ w opinii społecznej może powstać wrażenie, że dotknięci praktyką odbiorcy manipulowali swoimi licznikami prądu lub też bezprawnie przyłączali się do sieci elektroenergetycznej.

96.

Okoliczność, że niedogodności związane ze sporną praktyką obciążają w przeważającej mierze Romów, wskazuje na nierówne traktowanie odbiorców w Gizdowej Machale w porównaniu z innymi częściami kraju, związane w sposób pośredni z ich przynależnością etniczną.

97.

Występowaniu dyskryminacji pośredniej nie można także zaprzeczyć, zwracając uwagę na okoliczność, że wszyscy odbiorcy w obrębie dzielnicy Gizdowa Machała są traktowani jednakowo.

98.

Niewątpliwie sporna praktyka dotyka wszystkich odbiorców energii elektrycznej będących rezydentami tej dzielnicy w taki sam sposób, niezależnie od tego, czy należą oni do romskiej grupy etnicznej, czy też nie. W ramach interesującej w niniejszej sprawie oceny dyskryminacji miarodajne jest jednak nie tyle porównanie dokonane pomiędzy osobami obciążonymi takimi samymi niedogodnościami, ile raczej porównanie osób gorzej traktowanych z takimi, które nie zostały tak potraktowane.

99.

Właśnie porównanie z odbiorcami energii elektrycznej spoza wskazanej dzielnicy uwypukla, że w wyniku spornej praktyki w związku z zaopatrzeniem w prąd elektryczny dochodzi do nierównego traktowania na niekorzyść odbiorców w Gizdowej Machale ( 51 ), z których większość jest Romami.

100.

Przedsiębiorstwo CZEZ podnosi zastrzeżenie, że sytuacja odbiorców w dzielnicy Gizdowa Machała i tych poza nią nie jest podobna, wobec czego sporna praktyka nie może powodować nierównego traktowania.

101.

Zastrzeżenie to należy odrzucić. Co prawda może być i tak, że to w tej dzielnicy, a nie gdzie indziej, miały miejsce liczne wypadki nieuprawnionych ingerencji w liczniki prądu oraz nielegalnego poboru energii elektrycznej. Jednakże potrzeba odbiorców w zakresie dokonywania odczytów swoich liczników prądu oraz zaopatrzenia w energię elektryczną bez piętnowania jest w obrębie wskazanej dzielnicy i poza nią taka sama. W każdym razie pod tym względem wszyscy odbiorcy otrzymujący prąd od CZEZ znajdują się w podobnej sytuacji. Okoliczność, że nielegalne oddziaływania na liczniki prądu oraz na sieć energetyczną występują w niektórych okolicach częściej, może być uwzględniana ewentualnie na poziomie względów uzasadniających sporną praktykę ( 52 ). Natomiast na porównywalność sytuacji różnych odbiorców okoliczność ta nie ma wpływu.

102.

Na zakończenie należy krótko omówić, czy stwierdzeniu pośredniej dyskryminacji przeciwstawia się okoliczność, że A.G. Nikołowa jako skarżąca w postępowaniu głównym, jak wszystko na to wskazuje, sama nie należy do romskiej grupy etnicznej, lecz jest dotknięta sporną praktyką jedynie jako właściciel sklepu z artykułami spożywczymi w dzielnicy Gizdowa Machała. Sprowadza to się do pytania, czy gorsze traktowanie Romów w dzielnicy Gizdowa Machała, jeżeli jest ono związane jedynie pośrednio z ich pochodzeniem etnicznym, wystarczy jako podstawa do stwierdzenia „dyskryminacji ze względu na więź” A.G. Nikołowej. Innymi słowy, należy wyjaśnić, czy w ramach dyskryminacji pośredniej dopuszczalne jest pod względem prawnym przyjęcie „dyskryminacji ze względu na więź” ( 53 ).

103.

CZEZ twierdzi, że „dyskryminację ze względu na więź” można przyjąć jedynie w ramach dyskryminacji bezpośredniej, ale nie w ramach dyskryminacji pośredniej.

104.

Nie podzielam tego stanowiska. Wprawdzie Trybunał miał do tej pory okazję rozpatrywać problematykę „dyskryminacji ze względu na więź” jedynie w odniesieniu do wypadku dyskryminacji bezpośredniej ( 54 ), jednak nie oznacza to, że w jakikolwiek sposób wykluczył przyjęcie dyskryminacji ze względu na więź w wypadku dyskryminacji pośredniej.

105.

Żadna ze stron postępowania nie wskazała na szczególne elementy konstytutywne dyskryminacji pośredniej zawartej w art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2004/43, które mogłyby stać na przeszkodzie temu, aby traktować osobę jako podmiot dyskryminowany ze względu na więź; nie można też dostrzec takich elementów.

106.

Poza tym uważam, że byłoby słuszne, gdyby formuła dyskryminacji ze względu na więź została uznana w związku z dyskryminacją pośrednią w taki sam sposób, jak w związku z dyskryminacją bezpośrednią.

107.

Wyjaśnić to może przykład odnoszący się do pokrewnego kryterium dyskryminacyjnego, wymienionego również w art. 21 karty: jeżeli w przedsiębiorstwie dzieciom pracowników płci męskiej, ale nie dzieciom pracowników płci żeńskiej, przysługuje roszczenie o określone świadczenie socjalne – na przykład o przyjęcie do zakładowego przedszkola – to występuje dyskryminacja bezpośrednia ze względu na płeć pracowników. Jeżeli jednak roszczenie o wskazane świadczenie przysługuje dzieciom pracowników zatrudnionych na pełny etat, w przeciwieństwie do dzieci osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin, to występuje dyskryminacja pośrednia ze względu na płeć pracowników, o ile osobami zatrudnionymi w niepełnym wymiarze osób – jak często się zdarza – są przeważnie kobiety, zaś zatrudnionymi na pełny etat przeważnie mężczyźni. Zarówno w jednym, jak i w drugim wypadku dzieci gorzej traktowanych pracowników są dyskryminowane ze względu na więź. Okoliczność, że w pierwszym wypadku występuje dyskryminacja bezpośrednia, zaś w drugim „jedynie” dyskryminacja pośrednia, nie może uzasadniać żadnej decydującej różnicy w odniesieniu do dzieci.

108.

Także stosowana przez ubezpieczyciela praktyka polegająca na żądaniu generalnie wyższych składek ubezpieczeniowych w określonych dzielnicach może stanowić dyskryminację pośrednią w rozumieniu art. 21 karty, jeżeli ludność w tych dzielnicach należy w większości do określonej grupy etnicznej, grupy odróżniającej się wysokością dochodów lub też do określonej wspólnoty religijnej. Jeżeli nawet niektórzy mieszkańcy danych dzielnic sami nie należą do owej grupy etnicznej, grupy dochodowej lub wspólnoty religijnej, to podlegają dyskryminacji ze względu na więź, gdyż także w stosunku do nich znajdują zastosowanie podwyższone składki ubezpieczeniowe.

109.

Odrębności dyskryminacji pośredniej – a także pośredniej dyskryminacji ze względu na więź – uwzględniane są dostatecznie w takich i w innych wypadkach poprzez to, że potencjalne cele, które mogą zostać wykorzystane do uzasadnienia pośredniego nierównego traktowania, są bardziej różnorodne niż te, które mogą uzasadniać bezpośrednie nierówne traktowanie ( 55 ).

110.

W sumie więc w stanie faktycznym takim jak w postępowaniu głównym występuje pośrednie nierówne traktowanie ze względu na pochodzenie etniczne. Tym samym istnieje prima facie oznaka dyskryminacji pośredniej w rozumieniu art. 2 ust. 2 lit. b) w związku z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2000/43.

111.

Po trzecie, należy na sam koniec zbadać, czy praktyka taka jak sporna w postępowaniu głównym może zostać obiektywnie uzasadniona.

112.

Rozpatrzenie tej problematyki zakłada jako niezbędną przesłankę, że w niniejszej sprawie – zgodnie z moimi powyższymi rozważaniami ( 56 ) – przyjmie się pośrednie nierówne traktowanie ze względu na pochodzenie etniczne. Zresztą sąd odsyłający zajął się w pytaniu dziesiątym tym zagadnieniem tylko na wypadek wystąpienia takiej sytuacji, jak wynika to także z jego odniesienia się do art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43.

113.

W przeciwieństwie do dyskryminacji bezpośredniej ze względu na pochodzenie rasowe lub etniczne, która z oczywistych powodów ( 57 ) co do zasady nie może być uzasadniona ( 58 ), art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 stanowi w odniesieniu do dyskryminacji pośredniej, że dany przepis, dane kryterium lub dana praktyka są dopuszczalne w sytuacji, gdy są obiektywnie uzasadnione legalnym celem, a środki mające służyć osiągnięciu tego celu są odpowiednie i konieczne, a więc proporcjonalne. Sformułowanie to odpowiada powszechnie uznanym w prawie Unii wymogom stawianym uzasadnieniu pośredniego nierównego traktowania ( 59 ).

114.

Z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym oraz z pisemnych i ustnych uwag przedstawionych przed Trybunałem wynika, że sporna praktyka w dzielnicy Gizdowa Machała – tak samo jak na niektórych innych obszarach Bułgarii – stanowiła reakcję na liczne nieuprawnione ingerencje w liczniki prądu oraz na liczne nielegalne pobory energii elektrycznej. W tym kontekście CZEZ powołuje się na konieczność prawidłowego rejestrowania zużycia prądu przez jego odbiorców oraz zapewnienia bezpieczeństwa sieci energetycznej. Ponadto w ocenie CZEZ należy też chronić życie i zdrowie odbiorców oraz ich interesy majątkowe.

115.

Oczywiście zgodnie z art. 8 ust. 1 dyrektywy 2000/43 do obowiązków podmiotu powołującego się w postępowaniu głównym na takie okoliczności należy udowodnienie, że poprzez sporną praktykę rzeczywiście dążono do osiągnięcia wskazanych celów i nie działano w oparciu o motywy, które w jakiś sposób były związane z pochodzeniem etnicznym przeważającej części ludności dzielnicy Gizdowa Machała. W każdym razie za okres, w którym zgodnie z prawem krajowym zwykle przechowuje się dokumenty handlowe lub też ich przechowywanie jest nawet nakazane, można będzie w związku z tym żądać od przedsiębiorstwa CZEZ przedstawienia na podstawie jego dokumentów wewnętrznych procesów decyzyjnych, które doprowadziły do wdrożenia spornej praktyki. Niezależnie od tego będzie można dodatkowo żądać od CZEZ rzeczowego wykazania, czy obecnie w danej dzielnicy istnieje konkretne zagrożenie, że w znaczącym zakresie może dojść do nieuprawnionych ingerencji w liczniki prądu oraz nielegalnych poborów energii elektrycznej.

116.

Zakładając, że twierdzenia CZEZ odnośnie do celów, które chciano osiągnąć, są prawdziwe, sporna praktyka służy zasadniczo temu, aby w przyszłości zapobiegać oszustwom i nadużyciom, a także przyczyniać się do zapewnienia jakości ekonomicznie dostępnego zaopatrzenia w energię elektryczną w interesie wszystkich odbiorców.

117.

Zapobieganie oszustwom i nadużyciom oraz ich zwalczanie, a także zagwarantowanie pewności i jakości zaopatrzenia w energię elektryczną w państwach członkowskich to legalne cele, uznane w prawie Unii ( 60 ).

118.

Należy jednak jeszcze zbadać, czy umieszczenie liczników prądu we wspomnianej dzielnicy na wysokości około 6 m było proporcjonalne do osiągnięcia tych celów. Wymagałoby to zgodnie z art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43, aby sporna praktyka była „odpowiednia i konieczna” do osiągnięcia zamierzonego legalnego celu.

119.

Nawet jeżeli byłoby prawdą, że powody zastosowania spornego środka są „powszechnie znane” ( 61 ), nie zwalnia to CZEZ od wykazania, iż zasada równego traktowania nie została naruszona (art. 8 ust. 1 dyrektywy 2000/43). Stopień znajomości motywów, którymi kieruje się przedsiębiorstwo w swoim określonym postępowaniu, nie stanowi bowiem jeszcze o ich uzasadnieniu, a w szczególności nie wskazuje na ich proporcjonalność ( 62 ).

120.

Ponadto będzie można żądać od przedsiębiorstwa, aby w regularnych odstępach czasu sprawdzało i na nowo oceniało sporną praktykę w celu ustalenia, czy nadal odpowiada ona wymogom zasady proporcjonalności.

121.

Środek jest „odpowiedni” w rozumieniu art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43, jeśli jest on zdatny do osiągnięcia zamierzonego legalnego celu ( 63 ), co w niniejszej sprawie oznacza, że środek ten rzeczywiście zapobiega oszustwom i nadużyciom, a także może przyczynić się do zapewnienia jakości zaopatrzenia w energię elektryczną.

122.

Bez wątpienia manipulacje i nielegalny pobór prądu będą utrudnione, jeśli liczniki prądu i skrzynki rozdzielcze zostaną umieszczone na normalnie niedostępnej dla odbiorców wysokości 6 m. Ponadto zapobieganie nielegalnym ingerencjom pojedynczych osób w sieć elektryczną co do zasady oddziałuje pozytywnie na ogół odbiorców energii elektrycznej, ponieważ w ten sposób można zmniejszyć ryzyko wypadków, zapobiec szkodom w infrastrukturze oraz grożącemu ogólnemu podwyższeniu cen energii elektrycznej dla wyrównania takich szkód.

123.

Jedynie na marginesie należy w tym kontekście wskazać, że zdatność środków należy stale oceniać, biorąc pod uwagę cele, które mają być z ich pomocą osiągnięte. Jeśli środek, tak jak w niniejszej sprawie, ma być reakcją na szereg nielegalnych ingerencji w zaopatrzenie w energię elektryczną na określonym obszarze, to trudno uzależniać jego zdatność od tego, że od tej pory nie będą już w ogóle występować żadne przypadki oszustw i nadużyć ani żadne naruszenia jakości zaopatrzenia w energię elektryczną. Środek taki należy raczej uznać za odpowiedni do osiągnięcia jego legalnego celu już wówczas, gdy przyczynia się on do odczuwalnego zmniejszenia liczby nielegalnych ingerencji w zaopatrzenie w energię elektryczną ( 64 ).

124.

Tak więc – z zastrzeżeniem dokładniejszych ustaleń sądu odsyłającego –praktyka taka jak występująca w postępowaniu głównym wydaje się zasadniczo zdatna do osiągnięcia celów, która mają zostać przez nią osiągnięte.

125.

Jeśli przyjąć, że sporny środek jest odpowiedni do zapobiegania oszustwom i nadużyciom oraz do zapewnienia jakości zaopatrzenia w energię elektryczną, powstaje wówczas pytanie, czy jest on również konieczny do osiągnięcia tego celu.

126.

Środek jest konieczny, kiedy zamierzony legalny cel nie może zostać osiągnięty poprzez łagodniejszy, równie odpowiedni środek. Należy zatem rozważyć, czy dla zapobieżenia manipulacjom i nielegalnemu poborowi prądu w danych dzielnicach były do dyspozycji mniej dotkliwe środki.

127.

Jak już wyjaśniłam w sprawie Bełow ( 65 ), samo późniejsze zastosowanie środków cywilnych i karnych wobec domniemanych sprawców manipulacji na licznikach prądu lub nielegalnych przyłączeń do sieci elektroenergetycznej nie może być traktowane jako równie zdatny środek do osiągnięcia zamierzonych w niniejszej sprawie legalnych celów. To samo dotyczy propozycji umieszczenia na większej wysokości jedynie tych liczników prądu, które rzeczywiście podlegały manipulacji.

128.

W niniejszej sprawie – inaczej niż w sprawie Bełow ( 66 ) – nie wydaje się jednak z góry nierealne umieszczenie liczników prądu na normalnej wysokości i ich zabezpieczenie przed nielegalnymi ingerencjami za pomocą szczególnych środków technicznych. Zgodnie z informacjami zwartymi we wniosku prejudycjalnym w mediach informuje się bowiem o „nowym rodzaju licznika prądu” z odczytem na odległość, który ponadto przy próbie manipulacji sygnalizuje ją odpowiedniemu przedsiębiorstwu energetycznemu.

129.

Bez wątpienia postępowanie takie stanowiłoby mniej dotkliwy środek wobec odbiorców energii elektrycznej w dzielnicach takich jak Gizdowa Machała. W szczególności zapewniono by w ten sposób, że nie wystąpiłoby piętnowanie ludności lokalnej, a wszyscy odbiorcy mogliby tam regularnie dokonywać odczytów swoich liczników, jak wydaje się to zwykle mieć miejsce gdzie indziej w Bułgarii.

130.

Ostatecznie sąd odsyłający będzie musiał sam wyrobić sobie zdanie w kwestii, czy zastosowanie „nowego rodzaju liczników prądu” może zostać wdrożone przy użyciu uzasadnionych finansowo nakładów lub czy też związane byłyby z tym znaczne koszty dodatkowe, które być może należałoby rozłożyć na wszystkich użytkowników energii elektrycznej. Jedynie jeżeli zastosowanie „nowego rodzaju liczników prądu” jest faktycznie, pod względem technicznym i finansowym, środkiem realistycznym ( 67 ), środek ten można uznać za mniej dotkliwą i mimo to tak samo zdatną alternatywę dla spornej praktyki w postaci umieszczania liczników prądu na wysokości około 6 m.

131.

Jeśli sporna praktyka okaże się odpowiednia oraz konieczna do osiągnięcia zamierzonych legalnych celów, należy zbadać na koniec, czy nie godzi ona nadmiernie w osoby będące rezydentami w Gizdowej Machale ( 68 ). Z zasady proporcjonalności wynika bowiem, że środki naruszające uprawnienia zagwarantowane prawem Unii – w niniejszej sprawie zakaz dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne – nie mogą powodować dla jednostek niedogodności nieproporcjonalnych do zamierzonych celów ( 69 ). Inaczej mówiąc, zamierzony legalny cel musi tak dalece, jak to możliwe, pozostawać w zgodzie z wymogami zasady równego traktowania oraz należy znaleźć słuszną równowagę pomiędzy różnymi przeciwstawnymi interesami ( 70 ).

132.

Na wstępie należy w tym kontekście wziąć pod uwagę, że umieszczenie liczników prądu na wysokości około 6 m jest środkiem relatywnie drastycznym, którym dotknięte są ogólnie i kolektywnie wszystkie osoby będące rezydentami w Gizdowej Machale, nawet jeśli w ogóle nie dokonywały nielegalnych ingerencji w zaopatrzenie w energię elektryczną. W ten sposób może powstać wrażenie, że wszyscy mieszkańcy Gizdowej Machały – albo przynajmniej wielu z nich – zamieszani są w oszustwa, manipulacje albo inne nieprawidłowości w zakresie zaopatrzenia w energię elektryczną, co jest równoznaczne z ogólnym podejrzeniem i może zachęcać do napiętnowania mieszkańców tej dzielnicy ( 71 ).

133.

W konsekwencji – jak już zaznaczono – praktyka, jaka jest przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, prowadzi do powstania pozbawiającego godności środowiska dla dotkniętych nią osób, dotkliwego głównie dla członków określonej grupy etnicznej ( 72 ). Zaprzecza to podstawowym wartościom, na których opiera się Unia (art. 2 TUE), i stoi też w sprzeczności z tendencjami zawartymi w dyrektywach antydyskryminacyjnych (zob. w tym względzie w szczególności zakaz „molestowania” z art. 2 ust. 3 dyrektywy 2000/43).

134.

W wypadku takim jak niniejszy okoliczności tej należy przypisać szczególną wagę w procesie wyważania sprzecznych interesów. Motywy czysto gospodarcze muszą zejść na drugi plan, co powoduje, że w celu zwalczania oszustw i nadużyć oraz w celu zapewnienia bezpieczeństwa i jakości zaopatrzenia w energię elektryczną należy zastosować ewentualnie środki droższe niż umieszczenie liczników prądu na niedostępnej wysokości wynoszącej około 6 m.

135.

Ponadto, i to niezależnie od ewentualnego napiętnowania lokalnej ludności, należy przypomnieć, że prawodawca unijny w dyrektywach 2006/32 i 2009/72 podkreśla wyraźnie interes odbiorcy końcowego energii elektrycznej polegający na uzyskaniu regularnych informacji dotyczących jego indywidualnego zużycia energii elektrycznej. W szczególności należy aktywnie zachęcać konsumentów do regularnych kontroli odczytów licznika ( 73 ). Temu celowi prawa Unii sprzeciwia się praktyka, w której co prawda wyposaża się odbiorców w liczniki prądu, jednak liczniki te umieszcza się na uniemożliwiającej dokonanie kontroli wizualnej wysokości około 6 m ( 74 ).

136.

Z pewnością prawo Unii nie zobowiązuje państw członkowskich w sposób bezwzględny do nieodpłatnego udostępnienia liczników prądu na rzecz wszystkich odbiorców ( 75 ). Jednak właśnie na obszarze objętym dostawami, na którym w przeszłości często stwierdzane były oszustwa i manipulacje w związku z zaopatrzeniem w energię elektryczną, występuje szczególny interes odbiorców w możliwości regularnego sprawdzania i kontrolowania ich indywidualnego zużycia energii elektrycznej ( 76 ).

137.

W tym kontekście sąd odsyłający powinien zbadać, czy oferta CZEZ dotycząca odpłatnego zamontowania na życzenie odbiorców w ich gospodarstwach domowych kontrolnego licznika prądu może stanowić odpowiednią rekompensatę za brak dostępu do ich regularnych liczników prądu umieszczonych na wysokości około 6 m. Należy przy tym wziąć w szczególności pod uwagę, że odpłatność kontrolnego licznika mogłaby zniechęcić niektórych odbiorców do jego instalacji ( 77 ).

138.

Wprawdzie CZEZ także oferuje odbiorcom na dotkniętych obszarach, na indywidualny wniosek, odczytanie licznika poprzez skorzystanie z nieodpłatnego podnośnika, jednak wydaje się więcej niż wątpliwe, czy w ten relatywnie kosztowny i niewygodny sposób może zostać odpowiednio zrealizowany wspomniany cel prawa Unii, polegający na zachęcaniu konsumentów do regularnej kontroli odczytów ich liczników ( 78 ). Użycie specjalnego pojazdu wyposażonego w podnośnik, który to pojazd przed każdym użyciem musi zostać indywidualnie pisemnie zamówiony, może bowiem w rzeczywistości wchodzić w grę nie częściej niż raz lub dwa razy w roku na odbiorcę ( 79 ).

139.

Podsumowując, należy stwierdzić, że praktyka, jaka jest przedmiotem sporu w postępowaniu głównym, może być na podstawie art. 2 ust. 2 lit. b) dyrektywy 2000/43 uzasadniona, o ile służy zapobieganiu oszustwom i nadużyciom, a także przyczynia się do zapewnienia jakości zaopatrzenia w energię elektryczną w interesie wszystkich odbiorców, pod warunkiem że:

140.

Jeżeli w ramach oceny dyskryminacji dojdzie się do takich samych wniosków, jakie wywiodłam powyżej, pojawia się natychmiast pytanie o to, jakie konsekwencje w sporze w postępowaniu głównym ma stwierdzenie dyskryminacji ze względu na pochodzenie etniczne w rozumieniu dyrektywy 2000/43. Zagadnienie to, które było już sporne w sprawie Bełow, było dyskutowane, szczególności przez CZEZ, także podczas niektórych etapów postępowania w niniejszej sprawie.

141.

W tym kontekście wystarczające będzie odesłanie do utrwalonego orzecznictwa Trybunału: w postępowaniu głównym przepisy krajowe należy interpretować i stosować tak dalece, jak to możliwe, zgodnie z dyrektywą. Sądy krajowe zobowiązane są tak dalece, jak jest to możliwe, dokonywać wykładni prawa krajowego w świetle brzmienia i celu dyrektywy, by osiągnąć przewidziany w niej rezultat ( 80 ). Zobowiązane są one, uwzględniając wszystkie przepisy prawa krajowego i stosując uznane w porządku krajowym metody wykładni, do zapewnienia w ramach swojej właściwości pełnej skuteczności dyrektywy i dokonania rozstrzygnięcia zgodnego z realizowanym przez nią celem ( 81 ).

142.

Na podstawie dostępnych Trybunałowi informacji nic nie wskazuje na to, żeby w postępowaniu głównym wykluczone było interpretowanie i stosowanie właściwych przepisów prawa bułgarskiego, mianowicie ZZD, w zgodzie z dyrektywą 2000/43. Tak więc w niniejszej sprawie – jak się wydaje – nie pojawią się skomplikowane zagadnienia związane z horyzontalnym skutkiem bezpośrednim praw podstawowych.

143.

Niezależnie od tego należy zauważyć, że dyrektywa sama w sobie nie może tworzyć obowiązków po stronie jednostki i nie można zatem powoływać się na dyrektywę jako taką przeciwko jednostce ( 82 ).

144.

Zakaz dyskryminacji ze względu na rasę oraz pochodzenie etniczne jest jednak ogólną zasadą prawa Unii, która została przejęta do prawa pierwotnego w art. 21 karty, a jedynie skonkretyzowana w dyrektywie 2000/43 ( 83 ) – podobnie jak na przykład zakaz dyskryminacji ze względu na wiek albo orientację seksualną w dyrektywie 2000/78 ( 84 ) oraz inaczej niż przykładowo prawo do corocznego płatnego urlopu ( 85 ) lub prawo do informacji i konsultacji z pracownicami i pracownikami w przedsiębiorstwie ( 86 ).

145.

W stosunkach prawnych takich jak w niniejszej sprawie, w których stronami są z jednej strony odbiorcy lub mali przedsiębiorcy, a z drugiej strony usługodawcy usług użyteczności publicznej, zasada równego traktowania ma szczególnie duże znaczenie. Takie stosunki prawne, podobnie jak stosunek pracy, charakteryzują się bowiem strukturalną nierównością stron.

146.

W takiej sytuacji wydaje się przynajmniej uzasadnione odstąpienie od stosowania przepisów krajowych sprzeciwiających się znajdującemu oparcie w prawach podstawowych zakazowi dyskryminacji, także w relacjach pomiędzy osobami prywatnymi. Dotyczy to tym bardziej sytuacji, w której, tak jak w niniejszej sprawie, osoby prywatne nie są bezpośrednio adresatami prawa podstawowego, lecz prawo podstawowe stosowane jest jedynie jako kryterium kontroli legalności prawa krajowego ( 87 ).

147.

Mając powyższe na uwadze, proponuję Trybunałowi, aby na wniosek prejudycjalny złożony przez Administratiwen syd Sofija‑grad udzielił on następującej odpowiedzi: