1. 

Po przeprowadzeniu szeroko zakrojonego śledztwa organy sądowe jednego z państw członkowskich (Belgii) oddaliły wniosek o oddanie pod sąd podejrzanego w tym śledztwie i wydały postanowienie o umorzeniu postępowania („non-lieu” ( 2 )). Postanowienie to w praktyce oznaczało zakończenie (ewentualnego) postępowania karnego na etapie przedsądowym, ale zgodnie z prawem krajowym może być uchylone w przypadku pojawienia się nowych faktów lub dowodów przeciwko danej osobie. Złożony przez Tribunale di Fermo (sąd okręgowy w Fermo, Włochy) wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym ma na celu uzyskanie odpowiedzi na pytanie, czy zgodnie z art. 54 Konwencji wykonawczej do układu z Schengen (zwanej dalej „KWUS”) ( 3 ) zasada ne bis in idem wyłącza ściganie wyżej wymienionej osoby za przestępstwo wynikające z tych samych czynów w sądach karnych innego państwa członkowskiego.

2.

Artykuł 3 ust. 2 TUE stanowi:

„Unia zapewnia swoim obywatelom przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości bez granic wewnętrznych, w której zagwarantowana jest swoboda przepływu osób, w powiązaniu z właściwymi środkami w odniesieniu do kontroli granic zewnętrznych, azylu, imigracji, jak również zapobiegania i zwalczania przestępczości”.

3.

Zgodnie z art. 67 ust. 1 TFUE:

„Unia stanowi przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości w poszanowaniu praw podstawowych oraz różnych systemów i tradycji prawnych państw członkowskich”.

4.

Zgodnie z motywem drugim preambuły do protokołu nr 19 do TFUE ( 4 ) umawiające się strony pragną zachować dorobek Schengen oraz „rozwinąć ten dorobek, aby przyczynić się do osiągnięcia celu zakładającego zapewnienie obywatelom Unii przestrzeni wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości bez granic wewnętrznych”.

5.

Zgodnie z art. 2 tego protokołu dorobek Schengen, który obejmuje KWUS ( 5 ), stosuje się do państw członkowskich, o których mowa w art. 1 protokołu. Do państw tych należą między innymi Królestwo Belgii i Republika Włoska.

6.

Rozdział 3 tytułu III KWUS („Policja i bezpieczeństwo”) nosi tytuł „Stosowanie zasady ne bis in idem” i obejmuje art. 54–58.

7.

Artykuł 54 stanowi:

„Osoba, której proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku na obszarze jednej Umawiającej się Strony, nie może być ścigana na obszarze innej Umawiającej się Strony za ten sam czyn, pod warunkiem że została nałożona i wykonana kara lub jest ona w trakcie wykonywania, lub nie może być już wykonana na mocy przepisów prawnych skazującej Umawiającej się Strony”.

8.

Artykuł 57 zawiera przepisy mające zapewnić współpracę właściwych władz Umawiających się Stron w celu wymiany informacji, aby nadać skuteczność zasadzie ne bis in idem.

9.

Artykuł 50 Karty praw podstawowych Unii Europejskiej (zwanej dalej „kartą praw podstawowych”) stanowi:

„Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu karnym za ten sam czyn zabroniony pod groźbą kary, w odniesieniu do którego zgodnie z ustawą został już uprzednio uniewinniony lub za który został już uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem na terytorium Unii”.

10.

Wyjaśnienia dotyczące karty praw podstawowych ( 6 ) w zakresie odnoszącym się do art. 50 stanowią, że „zasada ne bis in idem ma zastosowanie nie tylko w ramach orzecznictwa jednego państwa, ale także między orzecznictwem kilku państw członkowskich. Odpowiada to dorobkowi prawnemu Unii; zob. artykuły 54–58 Konwencji wykonawczej do układu z Schengen […]. W przypadku sytuacji określonych w artykule 4 protokołu nr 7 [do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (EKPC)], a mianowicie w przypadku stosowania zasady w tym samym państwie członkowskim, gwarantowane prawo ma takie samo znaczenie i zakres jak odpowiadające mu prawo w [EKPC]”.

11.

Artykuł 4 Protokołu nr 7 do EKPC stanowi:

„1.   Nikt nie może być ponownie sądzony lub ukarany w postępowaniu przed sądem tego samego państwa za przestępstwo, za które został uprzednio skazany prawomocnym wyrokiem lub uniewinniony zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego tego państwa.

2.   Postanowienia poprzedniego ustępu nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli w poprzednim postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy”.

12.

Raport wyjaśniający ( 7 ) do protokołu nr 7 stanowi w części dotyczącej art. 4:

„29.   Zasada wyrażona w niniejszym postanowieniu ma zastosowanie wyłączne wówczas, gdy osoba została uprzednio skazana prawomocnym wyrokiem lub uniewinniona zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa. Oznacza to, że musiało zostać wydane prawomocne orzeczenie zgodnie z definicją przedstawioną wyżej w pkt 22[ ( 8 )].

30.   Postępowanie w sprawie może jednak zostać wznowione zgodnie z ustawą danego państwa, jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty lub jeśli okazuje się, że w postępowaniu dopuszczono się rażącego uchybienia, które mogło mieć wpływ na wynik sprawy, zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść danej osoby.

31.   Określenie »nowe lub nowo ujawnione fakty« obejmuje nowe środki dowodowe dotyczące faktów, które istniały już wcześniej. Ponadto omawiany artykuł nie zabrania wznowienia postępowania na korzyść skazanego oraz zmiany wyroku w inny sposób na korzyść skazanego”.

13.

Stosownie do definicji zwartej w raporcie wyjaśniającym do Europejskiej konwencji o międzynarodowej ważności wyroków karnych ( 9 ) orzeczenie jest prawomocne, „jeśli zgodnie z tradycyjnym określeniem uzyskało powagę rzeczy osądzonej. Ma to miejsce wówczas, gdy orzeczenie jest nieodwołalne, tj. nie przewidziano możliwości zaskarżenia go w drodze zwyczajnych środków odwoławczych, strony wyczerpały już takie środki albo nie skorzystały z nich w przepisanym terminie”.

14.

Artykuł 128 belgijskiego Code d’instruction criminelle (kodeksu postępowania karnego, zwanego dalej „CIC”) stanowi, że w razie złożenia wniosku o oddanie podejrzanego pod sąd, „jeśli w opinii izby doradczej czyn nie stanowi zbrodni, występku ani wykroczenia lub brak jest przeciwko podejrzanemu dowodów, umarza ona postępowanie”.

Takie rozstrzygnięcie określane jest jako postanowienie „non-lieu”.

15.

Artykuł 246 CIC stanowi:

„Jeśli izba oskarżeń doszła do wniosku, że brak jest podstaw do skierowania sprawy do sądu, podejrzany nie może być potem sądzony na podstawie tych samych faktów, chyba że na jaw wyjdą nowe fakty lub dowody”.

16.

Zgodnie z art. 247 CIC:

„Za nowe fakty lub dowody uznaje się zeznania świadków, dokumenty oraz protokoły, które wcześniej nie mogły zostać przedłożone do badania izbie oskarżeń, a które mogą wzmocnić dowody uznane przez izbę oskarżeń za zbyt słabe lub które mogą przedstawić fakty w nowy sposób przydatny do ustalenia prawdy”.

17.

Belgijski Cour de cassation (sąd kasacyjny) stwierdził ( 10 ), że art. 246 i 247 CIC mają zastosowanie nie tylko do postanowień izb oskarżeń o odstąpieniu od skierowania sprawy do sądu, ale także we wszystkich przypadkach, w których sądy śledcze, w tym izba doradcza, o której mowa w art. 128 CIC, zakończyły śledztwo, wydając postanowienie o umorzeniu postępowania.

18.

W razie wyjścia na jaw nowych faktów lub dowodów art. 248 CIC nakłada na właściwego oficera policji sądowej lub sędziego śledczego obowiązek niezwłocznego przesłania kopii dokumentów oraz materiału faktycznego lub dowodowego do prokuratora nadrzędnego przy sądzie apelacyjnym, który to prokurator może zwrócić się do przewodniczącego izby oskarżeń o wyznaczenie sędziego, przed którym będzie prowadzone nowe śledztwo na wniosek organu ścigania ( 11 ).

19.

Artykuł 604 kodeksu karnego stanowi, że czyny obejmujące przemoc seksualną popełnione przez obywateli włoskich mogą być ścigane we Włoszech, nawet jeżeli zostały popełnione za granicą.

20.

Przeciwko M, obywatelowi włoskiemu zamieszkałemu w Belgii, na skutek szeregu zawiadomień złożonych przez jego synową, Q, w pierwszej połowie 2004 r., prowadzone było w Belgii śledztwo w związku z podejrzeniem o wielokrotne popełnienie czynów obejmujących przemoc seksualną, a w każdym razie o niezgodne z prawem zachowania o charakterze seksualnym, do których dojść miało w Belgii w okresie od maja 2001 r. do lutego 2004 r. na szkodę małoletniej wnuczki wymienionego, N (urodzonej w dniu 29 kwietnia 1999 r.).

21.

Policja belgijska przeprowadziła szeroko zakrojone śledztwo, w toku którego pozyskano obszerną dokumentację, przesłuchano szereg osób, w tym N, oraz zasięgnięto opinii biegłych. Przedmiotem opinii biegłych było ustalenie: czy u małoletniej N widoczne są ślady zgłoszonych nadużyć o charakterze fizycznym lub psychicznym; czy zawiadamiająca, Q, może być uznana za osobę wiarygodną oraz czy M przejawia zaburzenia osobowości na tle seksualnym.

22.

Po przeprowadzeniu śledztwa izba doradcza Tribunal de première instance de Mons (sądu pierwszej instancji, Mons) w dniu 15 grudnia 2008 r. postanowiła nie kierować niniejszej sprawy do sądu i zakończyła postępowanie karne, wydając postanowienie o jego umorzeniu. Podstawą takiego rozstrzygnięcia był brak wystarczających faktów lub dowodów na poparcie zarzutów podniesionych wobec M.

23.

W dniu 21 kwietnia 2009 r. izba oskarżeń Cour d’appel de Mons (sądu apelacyjnego w Mons) utrzymała w mocy postanowienie o umorzeniu postępowania. Rozstrzygnięcie sądu apelacyjnego zostało następnie utrzymane w mocy przez Cour de cassation wyrokiem z dnia 2 grudnia 2009 r. Orzeczenie to prawomocnie zakończyło postępowanie w Belgii, z zastrzeżeniem możliwości jego wznowienia jedynie w przypadku pojawienia się nowych faktów lub dowodów (zgodnie z postanowieniami art. 246 i 247 CIC).

24.

Tymczasem na skutek zawiadomienia złożonego w dniu 23 listopada 2006 r. policji włoskiej przez Q w Tribunale di Fermo we Włoszech wszczęto przeciwko M postępowanie karne dotyczące tych samych faktów, które były podstawą wszczęcia śledztwa w Belgii. W wyniku szeroko zakrojonego śledztwa, obejmującego zasadniczo te same okoliczności co śledztwo prowadzone równolegle w Belgii, w dniu 19 grudnia 2008 r. (tj. cztery dni po wydaniu przez izbę doradczą Tribunal de première instance de Mons postanowienia o umorzeniu postępowania) sędzia śledczy Tribunale di Fermo skierował sprawę M do rozpoznania przez kolegialny skład tego sądu.

25.

Na rozprawie przed Tribunale di Fermo, która odbyła się w dniu 9 grudnia 2009 r., M powołał się na zasadę ne bis in idem w związku z wyrokiem wydanym tydzień wcześniej (w dniu 2 grudnia 2009 r.) przez belgijski Cour de cassation, który zakończył postępowanie toczące się równolegle w Belgii.

26.

W tym stanie rzeczy Tribunale di Fermo (Włochy) zawiesił postępowanie i zwrócił się do Trybunału z następującym pytaniem prejudycjalnym:

„Czy prawomocne orzeczenie o umorzeniu postępowania wydane przez państwo członkowskie Unii Europejskiej będące stroną Konwencji wykonawczej do układu z Schengen (KWUS) w wyniku obszernego śledztwa przeprowadzonego w ramach postępowania, które może zostać wznowione w przypadku pojawienia się nowych dowodów, wyklucza wszczęcie lub prowadzenie postępowania sądowego w sprawie tych samych czynów wobec tej samej osoby w innym umawiającym się państwie?”.

27.

Uwagi na piśmie zostały przedłożone przez Q, rządy austriacki, belgijski, niemiecki, włoski, niderlandzki, polski i szwajcarski oraz przez Komisję. Na rozprawie w dniu 12 września 2013 r. reprezentowani byli Q, rządy niemiecki, niderlandzki i polski oraz Komisja, a ich stanowiska zostały przedstawione ustnie.

28.

Odpowiedź na pytanie przedłożone przez sąd odsyłający wymaga dokonania wykładni zwrotu „zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku” zawartego w art. 54 KWUS. Czy postanowienie o umorzeniu postępowania, takie jak przewidziane w procedurze belgijskiej, może zostać uznane za zakończenie procesu danej osoby wydaniem prawomocnego wyroku, tak że ma zastosowanie wyrażona w art. 54 zasada ne bis in idem?

29.

Dotychczasowe orzecznictwo Trybunału w przedmiocie art. 54 KWUS oraz zasady ne bis in idem ( 12 ) dotyczące rozstrzygnięć kończących postępowanie karne, wydanych zarówno przed skierowaniem sprawy do sądu, jak i w toku postępowania sądowego, nie daje jednoznacznej odpowiedzi na powyższe pytanie.

30.

W orzecznictwie zostało ugruntowane, że w sytuacji gdy rozstrzygnięcie wydane jest po przeprowadzeniu postępowania sądowego, zasada ne bis in idem ma zastosowanie niezależnie od tego, czy oskarżony został uniewinniony, czy skazany. Dotyczy to również wyroku skazującego wydanego po przeprowadzeniu postępowania w trybie zaoczonym (niezależnie od istniejącego w prawie krajowym obowiązku wszczęcia nowego postępowania, jeśli osoba została następnie zatrzymana) ( 13 ) oraz uniewinnienia z powodu braku dostatecznych dowodów winy, które następuje po przeprowadzeniu pełnego postępowania sądowego ( 14 ). W drugim z rozważanych przypadków Trybunał wprost odmówił udzielenia odpowiedzi na pytanie ogólne, czy uniewinnienie, które nastąpiło z przyczyn pozamerytorycznych, stanowi rozstrzygnięcie mogące uzasadniać zastosowanie art. 54 KWUS. Trybunał ograniczył się jedynie do potwierdzenia, że uniewinnienie z powodu braku dostatecznych dowodów winy „jest oparte na takiej ocenie” i z tego względu uzasadnia zastosowanie zasady ne bis in idem wyrażonej w art. 54 KWUS ( 15 ).

31.

Podobnie liberalne podejście Trybunał przyjął w sytuacji, gdy orzeczenie wydane zostaje przed zakończeniem postępowania sądowego. Zasada ne bis in idem ma zastosowanie w sytuacji, gdy – bez udziału sądu – oskarżyciel publiczny umarza postępowanie przeciwko podejrzanym, którzy zgodzili się uiścić grzywny w związku ze swoim postępowaniem ( 16 ). Trybunał wskazał, że celem art. 54 KWUS jest „zapewnienie, by nikt nie był ścigany za te same czyny w kilku państwach członkowskich z powodu korzystania z prawa do swobodnego przemieszczania się”, jak również uznał dalej, że dla pełnej realizacji powyższego celu art. 54 musi mieć zastosowanie „do decyzji kończących postępowanie w państwie członkowskim, nawet jeśli decyzje takie podejmowane są bez udziału sądu i nie przyjmują formy orzeczenia organu sądowego” ( 17 ).

32.

Zasada ne bis in idem ma zastosowanie także w sytuacji, gdy postępowanie karne w „pierwszym” państwie członkowskim zostaje umorzone z powodu przedawnienia ( 18 ), niezależnie od tego, że przepisy umawiających się państw regulujące terminy przedawnienia karalności nie zostały zharmonizowane, co może skutkować tym, że w „drugim” państwie członkowskim jeszcze nie nastąpiło przedawnienie ścigania. (Stanowisko Komisji wyrażone w niniejszej sprawie – że jedynie wydane po przeprowadzeniu postępowania sądowego orzeczenie uniewinniające oskarżonego z powodu braku dostatecznych dowodów winy uzasadnia zastosowanie art. 54 KWUS – wydaje się w świetle tegoż orzeczenia chybione) ( 19 ). W wyroku w sprawie Gasparini i in. Trybunał podkreślił, że zasada ne bis in idem oznacza w sposób nieunikniony, że pomiędzy umawiającymi się państwami istnieje wzajemne zaufanie co do systemów sądownictwa karnego i że w rezultacie każde z nich akceptuje stosowanie prawa karnego obowiązującego w innych umawiających się państwach, nawet gdy zastosowanie własnego prawa krajowego prowadziłoby do innego rozwiązania ( 20 ).

33.

Odmiennie z kolei w wyroku w sprawie Miraglia ( 21 ) postępowanie karne w Niderlandach zostało zawieszone z uwagi na postępowanie karne toczące się we Włoszech przeciwko temu samemu podejrzanemu za te same czyny. Postanowienie o zawieszeniu nie pozwalało na prowadzenie jakiegokolwiek ścigania w Niderlandach tego samego przestępstwa ani na współpracę sądową z władzami innego państwa, chyba że istniałyby nowe dowody ( 22 ). Trybunał uznał, że orzeczenie sądu, które zostało wydane bez rozstrzygnięcia sprawy co do meritum, nie stanowi zakończenia procesu danej osoby wydaniem prawomocnego wyroku w rozumieniu art. 54 KWUS, a tym samym nie wyklucza kontynuowania ścigania we Włoszech ( 23 ). Jeśli uznano by, że postanowienie wydane w Niderlandach (wydane właśnie z tego powodu, że we Włoszech prowadzone było postępowanie) wystarcza do zastosowania zasady ne bis in idem, „mogłoby to skutkować utrudnieniem lub przeszkodą dla jakiejkolwiek konkretnej możliwości penalizowania czynu karnego w państwie członkowskim, którego dotyczy dana sytuacja” ( 24 ). W tym stanie rzeczy Trybunał podkreślił konieczność zapewnienia swobodnego przepływu osób w powiązaniu z utrzymaniem właściwych środków w odniesieniu do zapobiegania i zwalczania przestępczości ( 25 ) (co zgodnie z art. 3 ust. 2 TUE stanowi cel postanowień tytułu V, ustanawiającego przestrzeń wolności, bezpieczeństwa i sprawiedliwości).

34.

W postępowaniu, w którym zapadł wyrok w sprawie Turanský ( 26 ), postanowienie o zawieszeniu postępowania karnego zostało wydane, zanim podejrzanemu przedstawiono zarzuty. Zgodnie z prawem krajowym postanowienie takie nie wyłączało wszczęcia nowego postępowania karnego o te same czyny. Trybunał uznał, że postanowienie o zawieszeniu nie stanowiło zakończenia procesu wydaniem prawomocnego wyroku, uzasadniającego zastosowanie zasady ne bis in idem ( 27 ). W wyroku tym Trybunał przedstawił „test Turanský’ego”, który pozwala ustalić, czy w danej sprawie „proces zakończył się wydaniem prawomocnego wyroku”. Orzeczenie „powinno […] kończyć postępowanie karne i definitywnie powodować wygaśnięcie prawa oskarżyciela publicznego do oskarżenia” ( 28 ), jak również „należy najpierw […] ustalić, czy w prawie krajowym tego umawiającego się państwa, którego organy orzeczenie to wydały, jest ono uważane za prawomocne i wiążące, a także upewnić się, czy zapewnia ono w tym państwie ochronę wynikającą z zasady ne bis in idem” ( 29 ). Test ten został zatwierdzony i zastosowany w sprawie Mantello (dotyczącej europejskiego nakazu aresztowania) ( 30 ).

35.

Ogólnie, poglądy prezentowane dotychczas przez Trybunał w mojej ocenie nie różnią się od stanowiska Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w odniesieniu do art. 4 ust. 1 protokołu nr 7 do EKPC. Gwarancja wynikająca z tego artykułu „ma zastosowanie […] w sytuacji, gdy uprzednie uniewinnienie lub skazanie nabyło powagę rzeczy osądzonej” ( 31 ). Jak wskazano w raporcie wyjaśniającym do wyżej wymienionego protokołu, „ma to miejsce wówczas, gdy orzeczenie jest nieodwołalne, tj. nie przewidziano możliwości zaskarżenia go w drodze zwyczajnych środków odwoławczych, strony wyczerpały już takie środki albo nie skorzystały z nich w przepisanym terminie” ( 32 ).

36.

Zasada ne bis in idem, sformułowana w art. 50 karty, odzwierciedla sformułowanie zawarte w art. 4 protokołu nr 7. Wyjaśnienia dotyczące karty stanowią, że art. 50 ma zastosowanie „nie tylko w ramach orzecznictwa jednego państwa, ale także między orzecznictwem kilku państw członkowskich”, dodając, że „[w] przypadku sytuacji określonych w artykule 4 protokołu nr 7, a mianowicie w przypadku stosowania zasady w tym samym państwie członkowskim, gwarantowane prawo ma takie samo znaczenie i zakres jak odpowiadające mu prawo w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”.

37.

Co do zasady sądy państwa członkowskiego, w którym podniesiono zarzut ne bis in idem (tu: Włochy) powinny rozstrzygnąć powyższą kwestię na podstawie informacji i pomocy udzielonych w trybie art. 57 KWUS przez państwo członkowskie, w którym wydano postanowienie mające stanowić podstawę zastosowania tej zasady (tu: Belgii) ( 33 ). Test, jaki należy przeprowadzić, Trybunał określił w wyroku w sprawie Turanský ( 34 ). W razie konieczności sąd krajowy może zwrócić się o pomoc do niniejszego Trybunału, występując z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, jak uczyniono to w niniejszej sprawie.

38.

Postanowienie odsyłające zdaje się wskazywać, że zgodnie z prawem belgijskim orzeczenie Cour de cassation z dnia 2 grudnia 2009 r. wyklucza dalsze ściganie podejrzanego co do tych samych czynów. Ściganie nie zostało jedynie nieformalnie „wstrzymane”; formalnie wyłączono jego kontynuowanie. Prawdą jest, że umorzone postępowanie może zostać wznowione, jeśli pojawią się nowe fakty lub dowody, jednak możliwość ta istnieje jedynie w ściśle określonych przypadkach. Nowy materiał faktyczny lub dowodowy powinien wzmocnić dowody uznane przez izbę oskarżeń (lub izbę doradczą – jak miało to miejsce w niniejszej sprawie) za zbyt słabe lub przedstawić fakty w nowy sposób przydatny do ustalenia prawdy (art. 247 CIC). Postępowanie może zostać wznowione wyłącznie na wniosek oskarżyciela publicznego, który może według swojego uznania wystąpić z takim wnioskiem lub nie (art. 248 CIC) ( 35 ). Jak rozumiem, powód cywilny nie może zmusić oskarżyciela publicznego do wystąpienia z wnioskiem o wznowienie postępowania karnego lub spowodować wszczęcia ścigania z oskarżenia prywatnego na podstawie faktów lub dowodów, które legły u podstaw postanowienia o umorzeniu postępowania. W niniejszej sprawie powyższe postanowienie zostało zaskarżone w drodze zwyczajnych środków odwoławczych, które zostały wyczerpane w następstwie wydania orzeczenia przez Cour de cassation. Tym samym postanowienie wydane przez izbę doradczą Tribunal de première instance w Mons zyskało powagę rzeczy osądzonej, zaś M korzysta w Belgii z ochrony przed ściganiem gwarantowanej przez to postanowienie. W tym stanie rzeczy kryteria testu Turanský’ego zostały spełnione.

39.

Niemniej jednak rząd belgijski (w uwagach na piśmie – nie był reprezentowany na rozprawie) wyraził pogląd, że takie postanowienie nie jest definitywne z uwagi na istniejącą możliwość wznowienia postępowania w przypadku pojawienia się nowych faktów lub dowodów oraz że tym samym zasada ne bis in idem wyrażona w art. 54 KWUS nie ma zastosowania. W mojej ocenie u podstaw takiego stanowiska leżą dwa względy. Po pierwsze, jedynie na skutek niefortunnej chronologii zdarzeń proces karny we Włoszech rozpoczął się dopiero tydzień po wydaniu postanowienia przez belgijski Cour de cassation, a ponadto w sprawie, w której (jak tu) zarzuty stawiane podejrzanemu są poważne i nieprzyjemne, „powinien” on – o ile to możliwe – stanąć przed sądem. Drugi wzgląd zakłada, że zasada ne bis in idem nie może w żadnym razie zostać zastosowana w „drugim” państwie członkowskim dopóty, dopóki istnieje najmniejsza nawet możliwość, że postępowanie karne w „pierwszym” państwie członkowskim może zostać podjęte na nowo lub ponownie wszczęte. Rozważę teraz kolejno każdy w tych aspektów.

40.

Jednym z zasługujących na uwagę aspektów rozpatrywanego odesłania jest kolejność poszczególnych zdarzeń. Dwa szeroko zakrojone śledztwa prowadzone były równolegle w Belgii i we Włoszech. Dalszy przebieg wydarzeń, w które zaangażowane były organy sądowe obu państw członkowskich, przedstawiał się następująco: a) izba doradcza Tribunal de première instance de Mons, Belgia, wydała postanowienie o umorzeniu postępowania (15 grudnia 2008 r.); b) sprawa M została skierowana na rozprawę przez sędziego śledczego Tribunale di Fermo, Włochy (19 grudnia 2008 r.); c) postanowienie o umorzeniu postępowania zostało utrzymane w mocy przez izbę oskarżeń Cour d’appel de Mons, Belgia (21 kwietnia 2009 r.); d) orzeczenie Cour d’appel de Mons zostało utrzymane w mocy przez Cour de cassation, Belgia (2 grudnia 2009 r.), oraz w końcu e) odbyła się rozprawa przed kolegialnym składem Tribunale di Fermo, Włochy (9 grudnia 2009 r.).

41.

Dla ustalenia, czy podejrzany M może powoływać się na zasadę ne bis in idem wyrażoną w art. 54 KWUS, a jeśli tak, to od kiedy i dlaczego, pomocne może okazać się przeanalizowanie poszczególnych wydarzeń w tym porządku chronologicznym.

42.

Krótko przedtem, zanim sędzia śledczy Tribunale di Fermo skierował sprawę M na rozprawę (19 grudnia 2008 r.), izba doradcza Tribunal de première instance de Mons wydała postanowienie o umorzeniu postępowania (15 grudnia 2008 r.). Niemniej jednak postanowienie to nie uprawomocniło się zgodnie z prawem belgijskim. Podlegało ono zaskarżeniu (i faktycznie zostało zaskarżone). Mając na uwadze powyższe, M nie mógłby w tym czasie skutecznie powołać się na zasadę ne bis in idem i spowodować wstrzymania postępowania toczącego się we Włoszech.

43.

Gdyby postępowanie sądowe przeciwko M we Włoszech nadal było prowadzone, a wyrok w tej sprawie został wydany przed dniem 21 kwietnia 2009 r. (data wydania orzeczenia przez Cour d’appel, Mons) lub nawet przed dniem 2 grudnia 2009 r. (data wydania orzeczenia przez belgijski Cour de cassation), niniejsza analiza doprowadziłaby do takich samych wniosków. Mimo że w każdym z przypadków istniałoby w takiej sytuacji wcześniejsze orzeczenie dotyczące tej samej osoby i tych samych faktów w innym państwie członkowskim, orzeczenie takie nie stałoby się jeszcze prawomocne zgodnie z prawem krajowym.

44.

Sytuacja zmieniła się jednak w dniu 2 grudnia 2009 r. Poczynając od tej daty, M – gdyby przebywał na terytorium Belgii – korzystałby z ochrony przed ściganiem, jaką gwarantowałoby mu prawomocne orzeczenie Cour de cassation utrzymujące w mocy postanowienie o umorzeniu postępowania. Prawdą jest, że w razie gdyby ujawniły się nowe fakty lub dowody, właściwy oficer policji sądowej lub sędzia śledczy ma zgodnie z art. 248 CIC obowiązek niezwłocznego przesłania kopii dokumentów i dowodów do prokuratora nadrzędnego przy sądzie apelacyjnym. Etap ten jest obowiązkowy. Z kolei prokuratorowi generalnemu zdaje się przysługiwać swobodne uznanie ( 36 ). „Może” on (zapewne w przypadku gdy uzna, że nowy materiał faktyczny lub dowodowy ma znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy) zwrócić się do przewodniczącego izby oskarżeń o wyznaczenie sędziego, przed którym będzie przeprowadzone nowe śledztwo. Jeśli uzna on, że nowe fakty lub dowody nie mają znaczenia dla rozstrzygnięcia sprawy lub są niewystarczające, najpewniej czynności takiej nie podejmie. Zakładając jednak brak pojawienia się takiego nowego materiału i uruchomienia tej procedury, M nie musiałby się obawiać ścigania ( 37 ).

45.

Osoba nie powinna zostać pozbawiona ochrony, z której korzysta na podstawie krajowego prawa karnego, z powodu wykonania przysługujących jej praw do swobodnego przemieszczania się. Z uwagi na powyższe konsekwencją orzeczenia wydanego przez belgijski Cour de cassation w dniu 2 grudnia 2009 r. musi być wykluczenie możliwości sądzenia M we Włoszech po tej dacie.

46.

Aby wyczerpać temat, rozważyć należy cztery dodatkowe kwestie.

47.

Po pierwsze, uważam, że punktem odniesienia powinna być data wydania orzeczenia przez sąd, nie zaś (późniejsza) data powzięcia o orzeczeniu wiadomości przez prokuratora lub sąd w innym państwie członkowskim. Takie stanowisko podyktowane jest postulatem pewności prawa. Data wydania orzeczenia jest datą pewną. Data powiadomienia jest zmienna i mogą mieć na nią wpływ czynniki zewnętrzne.

48.

Po drugie, osoba, przeciwko której sprawa została skierowana do sądu, znajduje się „w niebezpieczeństwie” osądzenia jej do momentu, w którym wydane zostanie orzeczenie przesądzające o wyniku sprawy. Pomiędzy skierowaniem sprawy przeciwko danej osobie do sądu a datą otwarcia przewodu sądowego może upłynąć pewien czas (nie powinien być on w większości przypadków tak długi, jak miało to miejsce w niniejszej sprawie); a nadto przeprowadzenie samego postępowania sądowego od początku do końca trwa pewien czas. Zasada ne bis in idem ma zapobiegać niebezpieczeństwu ponownego osądzenia tej samej osoby za ten sam czyn. W rezultacie moim zdaniem zasada ne bis in idem nie przestaje mieć zastosowania po skierowaniu sprawy przeciwko danej osobie do sądu lub po otwarciu przewodu sądowego. Przeciwnie, na zasadę tę można się powołać aż do czasu wydania orzeczenia kończącego postępowanie sądowe.

49.

Po trzecie, jeśli osoba została osądzona i skazana w „drugim” państwie członkowskim, okoliczność, że orzeczenie przeciwko tej samej osobie wydane na podstawie tych samych faktów w „pierwszym” państwie członkowskim następnie stało się prawomocne, jest nieistotna. Wynika to z faktu, że kiedy osoba ta była sądzona w drugim państwie członkowskim, nie istniało (jeszcze) prawomocne orzeczenie w pierwszym państwie członkowskim. Oczywiście orzeczenie wydane w drugim państwie członkowskim może zostać zaskarżone zgodnie z prawem krajowym w oparciu o dowolny zarzut przewidziany w prawie karnym takiego państwa członkowskiego. Nie można natomiast powoływać się na art. 54 KWUS.

50.

Po czwarte, należy udzielić odpowiedzi na pytanie dotyczące sensu trwonienia czasu policji i środków publicznych na prowadzenie szczegółowego śledztwa w drugim państwie członkowskim, jeśli w sytuacji tej zastosowanie ma zasada ne bis in idem, a ściganie osoby, przeciwko której sprawę skierowano do sądu, nie może być kontynuowane.

51.

Pojawia się tu niewątpliwie warte poważnego rozważenia zasadnicze zagadnienie dotyczące ścigania na zasadzie „kto pierwszy, ten lepszy” oraz ewentualnej kolizji jurysdykcji w sprawach karnych. Obecnie na poziomie Unii Europejskiej nie przyjęto zasad, które regulowałyby kolizję jurysdykcji w sprawach karnych ( 38 ). Zastosowanie zasady ne bis in idem rozwiązuje niniejszy problem w ograniczony, czasem arbitralny, sposób ( 39 ). Nie stanowi ona środka, który skutecznie zastąpiłby postępowanie w przedmiocie rozstrzygnięcia takiej kolizji w oparciu o uzgodniony zestaw kryteriów.

52.

Obecnie istnieją już w prawie Unii przepisy odnoszące się do kwestii wymiany informacji pomiędzy organami dochodzeniowymi w poszczególnych państwach członkowskich ( 40 ). Decyzja ramowa Rady 2009/948/WSiSW ( 41 ), która została ogłoszona i weszła w życie w dniu 15 grudnia 2009 r. (a zatem już po zakończeniu postępowania prowadzonego we Włoszech, które jest przedmiotem postępowania głównego), zobowiązuje właściwy organ państwa członkowskiego, który ma uzasadnione podstawy, aby przypuszczać, że w innym państwie członkowskim równolegle prowadzone jest inne postępowanie, do skontaktowania się z właściwym organem tego innego państwa w celu przeprowadzenia bezpośrednich konsultacji. Konsultacje takie mają na celu wyeliminowanie negatywnych skutków prowadzenia równoległych postępowań i mogą w stosownych przypadkach prowadzić do skoncentrowania postępowania karnego w jednym państwie członkowskim.

53.

W pewnym stopniu powyższe ma zastosowanie do kwestii, które mają istotne znaczenie w niniejszej sprawie (i tych, które wcześniej pojawiły się w sprawie Miraglia). Decyzja ramowa Rady 2009/948/WSiSW nie dokonuje jednak harmonizacji krajowego prawa materialnego i procesowego w tym zakresie. W szczególności nie zobowiązuje ona państwa członkowskiego do odstąpienia od jurysdykcji ani do jej sprawowania ( 42 ). Dopóki prawodawca nie ureguluje w pełniejszy sposób kwestii toczących się równolegle postępowań, zasada ne bis in idem wyrażona w art. 54 KWUS będzie musiała z konieczności służyć do wypełnienia tej luki.

54.

Ani art. 54 KWUS, ani art. 50 karty nie reguluje wprost wpływu pojawienia się nowych faktów lub dowodów na zasadę ne bis in idem. Wyjaśnienia dotyczące art. 50 karty zawierają wskazówkę, że w przypadku stosowania prawa objętego kartą w jednym państwie członkowskim „gwarantowane prawo ma takie samo znaczenie i zakres jak odpowiadające mu prawo w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności”.

55.

Przechodząc zatem do treści EKPC, należy zauważyć, iż art. 4 ust. 2 protokołu nr 7 do EKPC stanowi, że postanowienia art. 4 ust. 1 (zakazującego ponownego sądzenia lub karania za to samo przestępstwo) nie stoją na przeszkodzie wznowieniu postępowania, „jeśli zaistnieją nowe lub nowo ujawnione fakty”. Raport wyjaśniający do protokołu nr 7 uściśla ( 43 ), że pojęcie „nowe lub nowo ujawnione fakty” obejmuje „nowe środki dowodowe dotyczące faktów, które istniały już wcześniej”. Tym samym funkcjonujący w belgijskim prawie wyjątek, który zezwala na wznowienie postępowania karnego zakończonego wydaniem postanowienia o umorzeniu postępowania, odzwierciedla ściśle to, co przewiduje art. 4 ust. 2 protokołu nr 7.

56.

Artykuł 4 ust. 1 protokołu nr 7 do EKPC formułuje zakaz ne bis in idem. Artykuł 4 ust. 2 przewiduje następnie wyjątek, zgodnie z którym postępowanie może zostać wznowione (zgodnie z ustawą i zasadami postępowania karnego danego państwa) w sytuacji, w której w przeciwnym razie zastosowanie miałaby zasada ne bis in idem. Nie oznacza to (i nie można z całą pewnością podzielić rozumowania prowadzącego do takiego wniosku), że zasada ne bis in idem nie ma zastosowania dopóty, dopóki istnieje teoretyczna możliwość, że zostaną ujawnione „nowe środki dowodowe dotyczące faktów, które istniały już wcześniej”. Teoretycznie nowe fakty lub dowody zawsze mogą się pojawić w uzupełnieniu tego, co było już wcześniej dostępne. Sposób wykładni postulowany przez Belgię podważałby przeto zasadę ne bis in idem. Niezależnie od postanowienia o umorzeniu postępowania, które zostało utrzymane w mocy przez sąd najwyższej instancji i które uzyskało powagę rzeczy osądzonej, podejrzany mógłby zostać pozbawiony właśnie tej ochrony, którą gwarantuje mu prawo krajowe. Gdyby drugie postępowanie zostało wszczęte w Belgii (nie zaś we Włoszech) przy braku ujawnienia nowych faktów lub dowodów, oczywiste jest, że nie mogłoby się ono toczyć z uwagi na wspomniane postanowienie.

57.

Czy wniosek powinien być odmienny w przypadku wszczęcia drugiego postępowania w innym, „drugim” państwie członkowskim?

58.

Nie sądzę. Celem art. 54 KWUS jest przecież właśnie zapobieżenie sytuacji, w której osoba korzystająca ze swojego prawa do swobodnego przemieszczania się traci prawo do ochrony gwarantowanej jej przez zasadę ne bis in idem, z której w przeciwnym razie mogłaby korzystać. Nie budzi wątpliwości, że zastosowanie zasady ne bis in idem w związku z orzeczeniem wydanym w jednym z państw członkowskich (tu: Belgii) może skutkować wyłączeniem ścigania w innym państwie członkowskim (tu: we Włoszech), nawet choćby sądy drugiego państwa członkowskiego mogły dojść do odmiennych wniosków na podstawie zasadniczo tych samych faktów lub dowodów. Możliwość odmiennego rozstrzygnięcia sprawy jest jednakże konsekwencją faktu, że zasada ne bis in idem ma zastosowanie pomimo braku harmonizacji, a zatem w oparciu o wysoki poziom wzajemnego zaufania ( 44 ).

59.

Niemniej jednak istotniejszy jest fakt, że zasada ne bis in idem nie stanowi przeszkody do wznowienia postępowania w przypadku pojawienia się nowych faktów lub dowodów ( 45 ). Jeśli w niniejszej sprawie włoskie organy ścigania udostępnią posiadany materiał swoim belgijskim odpowiednikom, te drugie będą w stanie ocenić taki materiał faktyczny lub dowodowy i zdecydować, czy należy wystąpić o wznowienie postępowania prowadzonego w Belgii na podstawie art. 246, 247 i 248 CIC. Podkreślam jednak, że (w mojej ocenie) dalsze postępowanie przeciwko podejrzanemu, który korzysta z dobrodziejstwa prawomocnego postanowienia o umorzeniu postępowania, musi zostać wszczęte w państwie członkowskim, w którym postanowienie takie zostało wydane (tj. w pierwszym państwie członkowskim). Sądy drugiego państwa członkowskiego nie mogą obchodzić procedury (i gwarancji proceduralnych, z których podejrzany korzysta na podstawie prawa krajowego pierwszego państwa członkowskiego), decydując się na wykorzystanie tego, co może (lub nie) zostać uznane za „nowe” fakty lub dowody, w celu osądzenia takiego podejrzanego.

60.

W świetle powyższego na pytanie prejudycjalne przedłożone przez Tribunale di Fermo (Włochy) Trybunał powinien udzielić następującej odpowiedzi:

Artykuł 54 Konwencji wykonawczej do układu z Schengen powinien być interpretowany w ten sposób, że kończące postępowanie karne ostateczne postanowienie o umorzeniu wydane po przeprowadzeniu szczegółowego śledztwa, które wyklucza dalsze ściganie tej samej osoby za te same czyny, ale które – zgodnie z prawem danego kraju – może zostać uchylone w przypadku pojawienia się nowych faktów lub dowodów, stanowi zakończenie procesu wydaniem prawomocnego wyroku i uzasadnia zastosowanie wyrażonej w tym artykule zasady ne bis in idem.